Download - 3. Prognozowanie upadłości przedsiębiorstwa - Rozdział I

„Wybrane problemy i metody prognozowania upadłości przedsiębiorstw” Rozdział 1: Prawne, ekonomiczne i społeczne aspekty upadku przedsiębiorstwa

Rozdział I

Prawne, ekonomiczne oraz społeczne aspekty upadku przedsiębiorstwa

1. Cel i podstawy ogłoszenia upadku przedsiębiorstwa

Normalnym sposobem zaspokojenia roszczeń wierzycieli jest dobrowolne

spełnienie świadczeń przez dłużnika. Jeżeli jednak odzyskanie należności przy

zachowaniu przewidzianych terminów nie jest możliwe, koniecznym staje się

dochodzenie swoich roszczeń na drodze sądowej. Zarówno proces cywilny jak i

egzekucja biorą pod uwagę w takim przypadku jedynie świadczenia należne

konkretnemu wierzycielowi, a tym samym nie uwzględniają interesów pozostałych

wierzycieli. Może się zatem zdarzyć, szczególnie wówczas, gdy sytuacja

majątkowa i finansowa dłużnika nie pozwala na spłatę wszystkich długów, iż

wierzyciele, którzy uzyskali tytuł egzekucyjny w pierwszej kolejności, zaspokoją

swoje roszczenia w pełnej wysokości przed innymi, co może nastąpić poprzez

zajęcie przedmiotów należących do dłużnika, wskutek czego majątek dłużnika

zostanie pomniejszony w stopniu uniemożliwiającym innym dokonanie egzekucji w

wysokościach określonych w tytułach egzekucyjnych1. Dlatego też, w przypadku

niewypłacalności dłużnika koniecznym stało się wprowadzenie innego sposobu

dochodzenia należności, a mianowicie postępowania unormowanego przepisami

ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze2. Celem tego aktu prawnego jest

uregulowanie zasad wspólnego dochodzenia roszczeń wierzycieli od

niewypłacalnych dłużników będących przedsiębiorcami oraz skutków ogłoszenia

upadłości3, dzięki czemu możliwe jest dokonanie równomiernego zaspokojenia

roszczeń wszystkich wierzycieli poprzez wykonanie przymusowej egzekucji spłaty

powierzonych niewypłacalnemu dłużnikowi środków pieniężnych.

1 Por. M. Allerhand: Prawo upadłościowe – komentarz Warszawa:. Księgarnia F. Hoesicka. 1937. s. 3. 2 Ustawa z 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 60, poz. 535) zastąpiła obowiązujący przez blisko 70 lat akt prawny Prawo upadłościowe z dnia 24.02.1934 r. 3 Por. art. 1.1. ustawy z 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 60, poz. 535).

5


1.1. Podstawowe pojęcia dotyczące upadłości przedsiębiorstwa

Upadłość definiowana jest jako sytuacja prawna kupca (przedsiębiorcy) o

zachwianej pozycji majątkowej i uznanego przez sąd za upadłego4, co wynika z

niewypłacalności5”. Na uwagę zasługuje fakt, iż upadłość jest sytuacją, stanem,

bądź też, jak pisze M. Allerhand, instytucją, której celem jest równomierne

zaspokojenie wszystkich wierzycieli dłużnika6, przy czym podstawą do zaistnienia

takiej sytuacji jest postanowienie sądu. Zaspokojenie roszczeń wierzycieli jest

istotą ogłoszenia upadłości i stanowi „rodzaj przymusowego zaspokojenia

wierzycieli, dopuszczalny w razie niewypłacalności dłużnika i skierowany do

całego jego majątku”7. Definicji tej odpowiada także pogląd J. Hryniewickiego,

który stwierdza, że „upadłość jest szczególnym rodzajem przymusowego

wykonania … skierowanego do całego majątku dłużnika, celem równomiernego

zaspokojenia jego wierzycieli”8. Powyższe wykładnie pojęcia upadłość skupiają się

zatem na faktycznym postępowaniu, zmierzającym do przymusowego

zaspokojenia roszczeń wierzycieli z majątku dłużnika. Reasumując, należy

przyjąć, iż upadłość to stan powstały w wyniku postanowienia sądu, który

ogłaszany jest niewypłacalnemu dłużnikowi celem przymusowego oraz

równomiernego zaspokojenia jego wierzycieli.

Bezpośrednią podstawą ogłoszenia upadłości przedsiębiorcy jest jego

niewypłacalność. Zgodnie z art. 10 Prawa upadłościowego i naprawczego

„upadłość ogłasza się w stosunku do dłużnika, który stał się niewypłacalny.” Treść

powyższego przepisu wskazuje, iż podstawową przesłanką ogłoszenia upadłości

jest występowania stanu określanego jako niewypłacalność. Termin ten, choć

wykorzystywany w polskim prawie, nie został dotychczas zdefiniowany.

Aczkolwiek w art. 527 § 2 Kodeksu cywilnego pojawia się sformułowanie

„niewypłacalny” odnoszące się do dłużnika, który wskutek wykonania czynności

prawnej z pokrzywdzeniem wierzycieli stał się niewypłacalny albo stał się

niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności, co

zostało dodatkowo zinterpretowane wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia

4 L. Kurowski: Mała encyklopedia prawa. Warszawa. PWN. 1959. s. 294. 5 Z. Dowgiełło: Słownik ekonomiczny przedsiębiorcy. Szczecin: Znicz. 1996. s. 230. 6 M. Allerhand: Prawo upadłościowe – komentarz. Warszawa: Księgarnia F. Hoesicka. Warszawa 1937. s. 3. 7 Z. Dominiczak, W. Górski, K. Wesołowski: Kompendium prawa gospodarczego Zielona Góra: Agencja Rozwoju Regionalnego S.A w Zielonej Górze. 1994. s. 84.

6


08.04.1998 roku9 mówiącym, że „dłużnik staje się niewypłacalny w wyższym

stopniu (art. 527 § 2 k.c.), jeżeli nie spełnia wymagalnego świadczenia

pieniężnego …”, gdzie podkreślono nie wypełnianie zobowiązań pieniężnych jako

stan wpływający na powstawanie niewypłacalności, to jednak ani zapisy Kodeksu

cywilnego, ani przytoczony wyrok Sądu Najwyższego nie określają istoty stanu

„niewypłacalności”. Z tych też powodów Prawo upadłościowe i naprawcze

wprowadziło własną definicję niewypłacalności określoną w art. 11, w która mówi,

że „dłużnik jest niewypłacalny, jeżeli nie wykonuje swoich wymagalnych

zobowiązań (art. 11.1), natomiast za niewypłacalnego uważa się dłużnika także

wtedy, gdy jego zobowiązania przekroczą wartość jego majątku, także wówczas,

gdy na bieżąco te zobowiązania wykonuje. Analogiczne definicje niewypłacalności

podawane były już na gruncie interpretacji Prawa upadłościowego w jego

poprzednim brzmieniu. Jak zauważał J. Sobkowski: „u podstaw zaprzestania

płacenia długów leży załamanie finansowe dłużnika polegające na jego

niewypłacalności10”, co uwypuklało zaprzestanie płacenia długów jako przesłankę

występowania niewypłacalności. Można zatem stwierdzić, że niewypłacalność to

stan majątkowy, przy którym dłużnik nie jest w stanie trwale wypełniać swoich

zobowiązań pieniężnych11, lub inaczej jest to stan trwałej niemożności dłużnika

wystarania się o środki płatnicze dla zaspokojenia płatnych wierzytelności”12.

Należy zauważyć, że na gruncie prawa niemieckiego pojęcie

niewypłacalności nie zostało zdefiniowane. M. Hering analizując prawne znaczenie

niewypłacalności stwierdza jedynie, że przedsiębiorstwem niewypłacalnym jest

takie przedsiębiorstwo, w stosunku do którego majątku wszczęte zostało

postępowanie upadłościowe13. Powyższe określenie niewypłacalności bierze za

podstawę stan faktyczny polegającej na wszczęciu postępowaniu upadłościowego,

a co za tym idzie definiuje omawiane pojęcie w sposób pośredni wskazując, iż jest

to jedynie cecha charakteryzująca przedsiębiorstwa w stosunku do których

rozpoczęte zostało postępowanie upadłościowe.

8 J. Hryniewiecki, Krótki zarys polskiego prawa upadłościowego oraz polskiego prawa o postępowaniu układowym. Poznań: Księgarnia Wł. Wilak. 1939. s. 8. 9 Wyrok z dnia 08.04.1998 roku, sygnatura SN III CKN 450/97 OSNC 1998/11/184. 10 J. Sobkowski, Istota i znaczenia prawa upadłościowego w polskim systemie prawnym. Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny. 1974. nr 3. s. 244. 11 O. Buber: Polskie prawo upadłościowe. Warszawa: 1936 s. 20., za: K. Piasecki: Prawo upadłościowe, Prawo o postępowaniu układowym, Bankowe postępowanie ugodowe. Bydgoszcz: Branta. 1994. s. 14. 12 J. Hryniewiecki, Krótki zarys…, op.cit. s. 10. 13 M. Hering: Przyczyny niewypłacalności przedsiębiorstw niemieckich i ich znaczenie dla banków. Praca doktorska. Uniwersytet Szczeciński. Szczecin 1996. s. 5.

7


E. Altman stwierdza, iż zgodnie z ustawodawstwem Stanów Zjednoczonych

niewypłacalność rozumiana jako przyczyna bankructwa jest stanem długotrwałym,

w którym znajduje się firma jeżeli jej całkowite zadłużenie przekracza wartość jej

wszystkich aktywów. Zidentyfikowanie takiego stanu jest możliwe jedynie po

przeprowadzeniu porównawczej analizy wartości poszczególnych składników

bilansu, co zwykle dokonywane jest dopiero w trakcie postępowania

upadłościowego. W sensie technicznym natomiast niewypłacalność to stan, w

którym firma nie może sprostać swym bieżącym zobowiązaniom, co oznacza brak

płynności14.

Związek pomiędzy niewypłacalnością a utratą płynności finansowej

podkreślany jest również w polskim piśmiennictwie naukowym. Przez

niewypłacalność rozumie się często niemożność wywiązywania się z zobowiązań

finansowych15, natomiast przez płynność finansową zdolność do wywiązywania

się z bieżących zobowiązań finansowych16. Na znaczenie płynności finansowej

jako czynnika kształtującego wypłacalność firmy zwracają również uwagę

L. Bednarski i T. Waśniewski, którzy piszą: „dla przedsiębiorstwa oraz wszystkich

zainteresowanych grup ważnym celem jest odpowiedź na pytanie o płynność

finansową, a więc o zdolność przedsiębiorstwa do spłaty zobowiązań17”. Na

podkreślenie zasługuje fakt, iż o ile płynność finansowa definiowana jest jako

zdolność, bądź też możliwość pokrycia w każdym momencie zobowiązań

przedsiębiorstwa18, o tyle niewypłacalność określana jest jako trwała niemożność

sprostania tymże zobowiązaniom. Implikuje to twierdzenie, że długookresowy brak

płynności finansowej, wywołuje niewypłacalność przedsiębiorstwa, co jest z kolei

bezpośrednią przyczyną upadku danej jednostki gospodarczej.

Analizując podstawowe pojęcia z zakresu prawa upadłościowego nie

można pominąć takiego terminu jak bankructwo. Pojęcie to, choć nie pojawia się w

ustawodawstwie, jest powszechnie używane jako synonim tak upadłości, jak i

niewypłacalności przedsiębiorstwa. Bankructwo to sytuacja majątkowa dłużnika

polegająca na niewypłacaniu lub zawieszeniu wypłat na rzecz wierzycieli. Fakt

bankructwa jest ustalany sądownie na podstawie żądania dłużnika lub

14 E. Altman: Corporate financial distress and bankryptcy. New York: 1993. Wileys s. 6. 15 Z. Dowgiełło: Słownik…. op. cit. s. 143. 16 Z. Dowgiełło: Słownik…. op. cit. s. 157. 17 L. Bednarski: T. Waśniewski: Analiza finansowa w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Warszawa: Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce. 1996. s. 330. 18 L. Bednarski, T. Waśniewski: Analiza… . op. cit. s. 330.

8


któregokolwiek wierzyciela19. Powszechnie pojawiające się twierdzenie, że dana

firma ogłosiła bankructwo jest zatem prawidłowe tak z punktu widzenia powyższej

definicji jak i Art. 4 §1 Prawa upadłościowego20. Oznacza to, iż osoby uprawnione

do reprezentowania przedsiębiorstwa zwróciły się do odpowiadającego mu

siedzibą sądu gospodarczego z wnioskiem o ogłoszenie upadłości, co było

spowodowane niemożnością zaspokojenia długów w wysokościach

odpowiadających roszczeniom wierzycieli21. O faktycznym stanie bankructwa firmy

można mówić jednak dopiero po postanowieniu sądu, gdyż stan zaprzestania

spłaty długów lub nieposiadanie środków wystarczających na ich pokrycie nie

oznacza automatycznie upadłości podmiotu gospodarczego.

1.2. Przesłanki ogłoszenia upadłości

Podstawową przesłanką ogłoszenia upadłości przedsiębiorcy jest fakt

zaprzestania płacenia długów22. Należy jednak odróżnić zaprzestanie płacenia od

krótkotrwałego wstrzymania płacenia długów wskutek przejściowych trudności,

które zgodnie z Art. 2. Prawa upadłościowego, nie jest podstawą ogłoszenia

upadłości. W myśl powyższego przepisu jedynie łączne wystąpienie przejściowych

trudności oraz fakt krótkotrwałości tego stanu pozwalają odróżnić wstrzymanie

płacenia od zaprzestania płacenia długów, przy czym obowiązek udowodnienia, że

zaistniały powyższe przesłanki spoczywa na dłużniku23. Jak pisze J. Korzonek

„kilka lat trwający kryzys gospodarczy, wskutek którego dłużnik popadł w

niemożność dopełnienia swych zobowiązań, nie może uchodzić za przejściową

trudność, a spowodowana nim niemożność płacenia za krótkotrwałe wstrzymanie

wypłat24”. Krótkotrwałe wstrzymanie płacenia długów musi być zatem powiązane z

przejściowymi trudnościami wynikającymi np. z niewywiązywania się innych

dłużników z zobowiązań w terminie, czy też z trudności związanych z procedurą

uzyskiwania kredytów bankowych25. Ogłoszenie upadłości w sytuacji zaistnienia

okoliczności opisanych w Art. 2. Prawa upadłościowego może, co podkreśla M.

19 Por. Z. Dowgiełło: Słownik….op. cit. s. 24. 20 Prawo upadłościowe, Art.4 §1: „Ogłoszenia upadłości może żądać dłużnik, jak również każdy z jego wierzycieli”. 21 Por. Prawo upadłościowe, Art.1 §2 22 Art.1 §1 Rozporządznia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24.10.1934 r. Prawo upadłościowe, Tekst ujednolicony ustawą z dnia 31.07.1997 r. o zmianie Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej a dnia 24.10.1934 r. Dz.U. nr 117, poz. 752, z dnia 2.10.1997 r. 23 Por. J. Hryniewiecki: Krótki zarys… . op. cit. s. 9. 24 J. Korzonek: Prawo upadłościowe… . op. cit. s. 10. 25 Por. K. Piasecki, Prawo upadłościowe… . op. cit. s. 25.

9


Allerhand, doprowadzić do ruiny materialnej kupca (przedsiębiorcę – przyp.

autora), który posiada dostateczny majątek, bez trudu dający się w krótkim czasie

spieniężyć, albo ma możliwość osiągnięcia z dochodów swego przedsiębiorstwa

funduszów, potrzebnych na spłacenie wszelkich długów, ale z powodu

wyjątkowych warunków natychmiast nie może zaspokoić swoich wierzycieli26.

Ogłoszenie upadłości w warunkach przedstawionych powyżej naraziło by tak

właścicieli na utratę przedsiębiorstwa, jak i wierzycieli na możliwość odzyskania

swych wierzytelności w pełnym wymiarze. Jest to powód, dla którego Prawo

upadłościowe przyswoiło sobie zasadę, że od zaprzestania płacenia długów

należy odróżnić wstrzymanie wypłat27.

Uznanie zaprzestania spłaty długów jako formalnej przyczyny ogłoszenia

upadłości, uwarunkowane jest wystąpieniem szeregu przesłanek. Warunkiem

takim jest posiadanie przez przedsiębiorstwo wierzytelności wymagalnych, czyli

takich, o których spłatę wierzyciele już nalegają. Nie jest więc przesłanką

ogłoszenia upadłości niepłacenie długów, których spłata została przez wierzycieli

odroczona, jak również posiadanie długów jeszcze niewymagalnych, tj. takich,

których termin płatności jeszcze nie minął, chociażby było pewnym, iż dłużnik nie

będzie w stanie ich spłacić28. Decydujące znaczenie przy zaprzestaniu płacenia

długów ma również niemożność wywiązywania się z zobowiązań pieniężnych.

Zaprzestanie płacenia długów zachodzi bowiem tylko wtedy, gdy dłużnik nie

uiszcza długów pieniężnych, nie zaś wtedy gdy nie zaspokaja wierzytelności

niepieniężnych. Nie stanowi więc przesłanki do wszczęcia postępowania

upadłościowego sytuacja, w której dłużnik nie zaspokaja wierzytelności

niepieniężnych, ale wywiązuje się ze zobowiązań pieniężnych, chyba że sytuacja

taka ma trwały charakter, a dłużnik nie posiada środków na sprostanie

wierzytelnościom niepieniężnym, bądź też zobowiązanie niepieniężne zmieniło się

na pieniężne, gdyż wierzycielowi służy prawo domagania się od dłużnika w

miejsce świadczenia w naturze zapłaty pieniężnej, a dłużnik nie spełnia swego

zobowiązania29.

W omawianych powyżej zagadnieniach decydujące znaczenie mają

obiektywne kryteria określające kwestię zaprzestania płacenia długów, nie jest

26 Por. M. Allerhand, Prawo upadłościowe… . op. cit. s. 34. 27 Tamże, s. 35. 28 J. Korzonek: Prawo upadłościowe… . op. cit. s. 6. 29 Por. M. Allerhand, Prawo upadłościowe… . op.cit., s. 28.

10


natomiast poruszana kwestia winy dłużnika za nieopłacone wierzytelności. Nie

występuje bowiem różnica między niepłaceniem należności z powodu niechęci

płacenia, a niepłaceniem z powodu braku środków, gdyż decydujące znaczenie

ma tu stan faktyczny polegający na zaprzestaniu terminowego regulowania swych

wierzytelności. Jednak na mocy orzeczenia Sądu Najwyższego ogłoszenie

upadłości przedsiębiorcy jest równoznaczne ze stwierdzeniem jego winy jako

dłużnika, chociażby upadłość spowodowana była przez nieostrożne prowadzenie

przez niego swoich interesów30.

Kwestią sporną jest natomiast, czy należy ogłosić upadłość, jeżeli dłużnik

nie zapłacił pewnego poszczególnego długu. W przeciwieństwie do M. Allerhanda,

który stwierdza, że także jeden wierzyciel może skutecznie domagać się

ogłoszenia upadłości31, J. Korzonek32 wyraża opinię, iż podstawa do ogłoszenia

upadłości zajdzie dopiero wtedy, gdy dłużnik z braku środków płatniczych nie płaci

przeważającej części swych długów33. Z powyższego wynika zatem, iż upadłość

przedsiębiorcy może być może być ogłoszona wtedy gdy, na podstawie złożonego

wniosku (jednego bądź wielu wierzycieli) w sądowym postępowaniu w przedmiocie

ogłoszenia upadłości zostanie wykazane, że przedsiębiorca zaprzestał płacenia

przeważającej wartości swoich długów, a sytuacja jego finansowa i majątkowa nie

pozwala na pełne zaspokojenie żądań wierzycieli. Oba zacytowane poglądy

podziela K. Piasecki, który pisze, iż jeżeli w toku postępowania upadłościowego

wszczętego przez jednego wierzyciela przy udziale kilku innych wierzycieli,

pozostałby tylko jeden wierzyciel, to postępowanie upadłościowe powinno być

kontynuowane. Na podstawie przepisów Prawa upadłościowego oraz

wymienionych poglądów nie można jednak jednoznacznie stwierdzić czy upadłość

dłużnika ma być ogłoszona na podstawie roszczeń tylko jednego wierzyciela, czy

też koniecznym jest jednoczesne wystąpienie roszczeń kilku wierzycieli. W

każdym jednak przypadku, decyzja o ogłaszaniu upadłości przedsiębiorstwa winna

być poparta stwierdzeniem złej sytuacji finansowej firmy, która to uniemożliwi

spłatę długów. Niemożność zaspokojenia przeważającej liczby wierzycieli

30 Por. Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 16.01.1934, Zbiór Orzeczeń 1934 poz. 510 s. 1011. 31 Por. M. Allerhand, Prawo upadłościowe…. op.cit., s. 6. 32 J. Korzonek, Prawo upadłościowe… . op. cit. s. 6 33 Na fakt ten wskazuje również użycie w art.1 §1 wyrażenia „długów” w liczbie mnogiej.

11


zachodzi zaś zazwyczaj wtedy, gdy zobowiązania przewyższają stan czynny

przedsiębiorstwa34.

Zgodnie z art. 1 §2 ustawy Prawo upadłościowe „upadłość przedsiębiorcy

będącego osobą prawną oraz znajdujących się w stanie likwidacji spółki jawnej i

spółki komandytowej będzie ogłoszona także wówczas, gdy ich majątek nie

wystarcza na zaspokojenie długów”. Cytowany wyżej przepis wprowadza drugą

przesłankę, która podobnie jak zaprzestanie płacenia długów, uzasadnia

ogłoszenie upadłości. Przesłanką tą jest nadmierne zadłużenie, czyli nadwyżka

pasywów nad aktywami35. Możliwość ogłoszenia upadłości na podstawie

powyższego artykułu dotyczy jedynie osób prawnych (spółki z ograniczoną

odpowiedzialnością i spółki akcyjnej) oraz spółki jawnej i komandytowej, pod

warunkiem jednak, że znajdują się one w likwidacji. Wprowadzenie omawianego

przepisu M. Allerhand tłumaczy faktem, iż w wyżej określonych przypadkach

przedsiębiorstwo nie opiera się na osobistej pracy właściciela, któremu zależy na

jego utrzymaniu i który dokłada wszelkich starań, by przedsiębiorstwo nie uległo

likwidacji, lecz polega wyłącznie na kapitale. Jeżeli zatem u wymienionych osób

prawnych dojdzie do nadwyżki pasywów nad aktywami można przyjąć, że nie

osiągnie się więcej funduszy, potrzebnych dla pokrycia długów, dlatego też

koniecznym jest ogłoszenie upadłości, gdyż w ten tylko sposób zaspokoi się

roszczenia wierzycieli36. Należy dodać, że w zakresie unormowanym w art. 1 § 2

nie ma potrzeby sięgać do przesłanki w postaci zaprzestania płacenia długów37.

J. Hryniewicki definiując nadmierne zadłużenie stwierdza, iż stan ten

zachodzi wówczas, gdy według bilansu sprawozdawczego strata pochłonęła

całkowicie lub w znacznej części kapitał własny przedsiębiorcy38 natomiast stan

przewidziany w art. 1 § 2 Prawa upadłościowego „majątek nie wystarcza na

zaspokojenie długów” ma miejsce, gdy strata bilansowa przewyższa sumę

kapitałów własnych przedsiębiorstwa.

Kwestią sporną jest ustalenie stanu nadmiernego zadłużenia na podstawie

bilansu spółki. Jak stwierdza M. Allerhand nadmierne zadłużenie zachodzi, gdy

34 Por. M. Allerhand: Prawo upadłościowe… . op. cit. . s. 27. 35 K. Piasecki (Por. K. Piasecki: Prawo upadłościowe… . op. cit., s.16) stwierdza, iż nadmierne zadłużenie przejawia się w nadwyżce pasywów nad aktywami, a ustalenie takiego stanu przedsiębiorstwa uzasadnia ogłoszenie upadłości. 36 Tamże, s. 32. 37 Por. K. Piasecki: Prawo upadłościowe…, op. cit., s. 16. 38 Por. J. Hryniewiecki: Krótki zarys…, op. cit., s. 10. Zdaniu J. Hryniewickiego odpowiadają art. 253 i art. 430 kodeksu handlowego. J. Korzonek stan nadmiernego zadłużenia określa pisząc jedynie, iż zachodzi on wtedy, gdy sporządzony sposobem kupieckim bilans zamyka się saldem biernym (Por. J. Korzonek, Prawo upadłościowe…, op. cit., s. 7).

12


rzeczywista wartość aktywów jest mniejsza od pasywów, nie rozstrzygają więc

sumy bilansowe. Nie ma zatem mowy o nadmiernym zadłużeniu, jeżeli dłużnik

wykaże, że bilansowa wartość należących do niego przedmiotów jest niższa od

faktycznej, co w szczególności jest doniosłe w razie, gdy dokonano znacznych

odpisów amortyzacyjnych. Dla ustalenia, czy zachodzi nadmierne zadłużenie

należy, według cytowanego autora, sporządzić osobny bilans upadłościowy i

wykazać w nim rzeczywiste wartości, a więc także ukryte rezerwy, natomiast w

pasywach należy pominąć fundusze spółki39. Należy zauważyć, że bilans

upadłościowy w formie opisanej przez M. Allerhanda, tworzony jest przez syndyka

dopiero w trakcie postępowania upadłościowego. Wierzyciele zatem, nie mają

praktycznej możliwości powoływania się na wyżej wymieniony bilans, który

wykazuje nadmierne zadłużenie będące przesłanką ogłoszenia upadłości opisaną

w art. 1 § 2 prawa upadłościowego, gdyż w rzeczywistości, przed rozpoczęciem

postępowania upadłościowego, nie dysponują oni wystarczającą ilością informacji

tak o majątku jak i poszczególnych pozycjach bilansu dłużnika.

Zgodnie z art. 253 oraz art. 430 k.h., jeżeli bilans sporządzony przez zarząd

wykaże straty przewyższające sumę kapitałów zapasowego i rezerwowych oraz

połowę kapitału zakładowego (spółka z ograniczoną odpowiedzialnością) albo

jedną trzecią kapitału akcyjnego (spółka akcyjna), wówczas zarząd obowiązany

jest bezzwłocznie zwołać zgromadzenie wspólników (spółka z ograniczoną

odpowiedzialnością) lub walne zgromadzenie (spółka akcyjna) celem powzięcia

uchwały co do dalszego istnienia spółki”. Jakkolwiek sytuacja opisana w

omawianych artykułach kodeksu handlowego może wywoływać poważny niedobór

środków na spłatę zobowiązań, co w samej swej istocie powinno być uznane za

wystarczającą przesłankę do ogłoszenia upadłości, to jednak ze względu na fakt,

że zgromadzenie wspólników, w celu utrzymania dalszej działalności

przedsiębiorstwa, ma prawo ustanowić dopłaty do kapitału zakładowego spółki

(art. 178 k.h.), nie stanowi to podstawy ogłoszenie upadłości, a co za tym idzie

spółka nie musi się rozwiązać40.

2. Ekonomiczne i społeczne aspekty bankructwa spółek

39 Por. Por. M. Allerhand, Prawo upadłościowe…, op. cit., s. 14 40 Jeżeli sytuacja opisana w art. 253 i 430 nie jest przewidziana w umowie spółki jako przyczyna rozwiązania spółki, wtedy rozwiązanie może nastąpić na skutek podjęcia przez wspólników uchwały o rozwiązaniu przedsiębiorstwa (art.262 k.h.).

13


Prognozowanie upadłości firm z punktu widzenia ekonomicznych podstaw

tego zagadnienia jest szczególnie ważne zważywszy na istotę funkcjonowania

przedsiębiorstwa. Choć J. D. Antoszkiewicz stwierdza, iż: „przedsiębiorstwa trzeba

traktować jak żywy organizm, one żyją, a więc rodzą się, łączą, dzielą, a także

umierają”41, co mogłoby oznaczać, że bankructwo spółki jest zjawiskiem

zwyczajnym, to jednak „śmierć” spółki spowodowana sądowym ogłoszeniem jej

upadłości jest wysoce niekorzystna dla wszystkich podmiotów związanych z taką

firmą (właścicieli, kooperantów, zatrudnionych i instytucji finansujących). Potrzeba

przewidywania zagrożenia bankructwem może być również kwestionowana jeżeli

oprzemy się jedynie na statystykach dotyczących stosunku liczby gospodarstw

domowych i liczby firm. Jak wykazał J. Hozer, prawidłowa proporcja pomiędzy

tymi dwoma elementami, w dobrze funkcjonującej gospodarce42 wynosi około 5

(patrz tabela 1 i tabela 2)43. Jeżeli zatem na miejsce przedsiębiorstwa – bankruta

powstanie inne przedsiębiorstwo, które wypełni powstałą lukę, to z punktu

widzenia gospodarki danego kraju przewidywanie zagrożenia upadłością nie jest

konieczne. Tak jednak nie jest, gdyż upadek przedsiębiorstwa, w każdym

przypadku oznacza zachwianie równowagi rynkowej oraz poważne szkody natury

finansowej i społecznej tak dla jego właścicieli, jak i wszystkich podmiotów z nim

związanych.

Tabela 1

Relacje między liczbą gospodarstw domowych i liczbą firm w wybranych krajach

(S).

Kraj Ludność w mln Gospodarstwa domowe (N) w mln Liczba firm w tys. (M) S=N/M

Szwecja (1986)

8,3 2,9 609 4,76

Włochy (1987) 56,6 18,6 2847 6,53 Francja (1986) 54,7 15,6 2746 5,68 Japonia 121,6 34,7 6512 5,32 USA (1987) 243,9 86,8 17 000 5,68 Polska (1986) 37,5 11,5 540 21,2 Węgry (1986) 10,6 3,92 195 20,1

41 D. J. Antoszkiewicz: Firma wobec zagrożeń. Warszawa: Poltex. 1998. s. 30. 42 Należy podkreślić, iż możliwość stosowania metod przewidywania zagrożenia bankructwem występuje jedynie w krajach o stabilnej sytuacji gospodarczej. Wszelkie zmiany makroekonomiczne o nagłym charakterze sprawiają, iż dynamicznie zmieniające się otoczenie gospodarcze w poważny sposób oddziaływuje na kondycję finansową firm, przy czym tak wpływ otoczenia, jak i zmiany sytuacji finansowej spółek nie charakteryzują się cechami wspólnymi. W związku z tym nie jest możliwe wychwycenie, przy wykorzystaniu metod ilościowych, charakterystycznych czynników obrazujących sytuację finansową przedsiębiorstwa zagrożonego upadłością. O wpływie niskiego wzrostu gospodarczego i inflacji na liczbę przedsiębiorstw upadających pisze D. Hadasik. op. cit. s. 41-42. 43 J. Hozer: Poszukiwanie norm proporcji gospodarczych. Przegląd Statystyczny. Zeszyt 1-2/1996. s. 11-14.

14


NRD (1987) 17,7 5,6 270 20,6 ZSRR (1987) 281,7 93,9 1000 93,9

Źródło: J. Hozer: Poszukiwanie… . op. cit. s. 12.

Tabela 2

Relacja między liczbą gospodarstw domowych i liczbą firm w Polsce w latach 1992

– 1994 (w tys.)

Lata Ludność Gosp. Domowe (N)

Firmy (M) S=N/M

1986 37 500 11 500 540 21,2 1992 38 300 12 800 1 600 8,0 1993 38 700 12 900 1 750 7,37 1994 38 800 12 900 2 200 5,86

Źródło: J. Hozer: Poszukiwanie… . op. cit. s. 13.

Rozpatrując czynniki wskazujące na konieczność wykorzystywania metod

przewidywania upadłości firm należy przeanalizować takie elementy jak

zewnętrzne koszty bankructwa oraz koszty wewnętrzne. Oba rodzaje kosztów

niewątpliwie wskazują na ekonomiczne przesłanki stosowania metod

umożliwiających określanie zagrożenia bankructwem.

I tak, analizując zewnętrzne koszty bankructw koniecznym jest zaznaczenie

kosztów ogólnospołecznych – makroekonomicznych oraz kosztów występujących

w bezpośrednim otoczeniu przedsiębiorstwa – mikroekonomicznych.

Konieczność przeprowadzenia likwidacji upadłościowej przedsiębiorstwa

jest, co oczywiste, niekorzystne tak ze względów ekonomicznych, jak i

społecznych. W wyniku likwidacji przedsiębiorstwa wierzyciele uzyskują zwykle

minimalną dywidendę upadłościową, rozwiązaniu ulegają umowy o pracę z

zatrudnionymi w danym przedsiębiorstwie osobami, natomiast właściciele tracą

kapitały powierzone bankrutującej firmie. Dlatego też, w każdym przypadku tak

dłużnik jak i wierzyciele powinni rozważyć możliwość uratowania przedsiębiorstwa

na drodze Prawa o postępowaniu układowym44. Celem tego aktu prawnego jest

bowiem umożliwienie dłużnikowi odzyskania wypłacalności oraz, co wynika z

powyższego, zapobieżenie negatywnym następstwom upadłości przedsiębiorstwa

poprzez redukcja zadłużenia.

15


Bankructwo przedsiębiorcy oznacza niemal zawsze poważne straty dla

wierzycieli bankruta. Zgodnie z Prawem upadłościowym (art. 204 § 1) inne

wierzytelności nie zabezpieczone zastawem lub hipoteką, a więc wierzytelności

wynikające z udzielonych kredytów kupieckich, regulowane są w szóstej

kolejności, przed pozycjami określonymi punktami 1-5 tego paragrafu. W związku

z tym, rzadkim wypadkiem jest występowanie na tyle dużego majątku spółki

bankruta, aby wystarczał on na pełne pokrycie zobowiązań firmy45. Oznacza to, że

wierzyciele bądź nie odzyskują środków finansowych udzielonych bankrutowi w

ramach kredytu kupieckiego, bądź też odzyskują ich niewielki procent. Skutkiem

tego pogorszeniu ulega kondycja finansowa takich firm, co dotyczy szczególnie

przedsiębiorstw małych i średnich. W najgorszym przypadku upadek jednej spółki

pociąga za sobą upadek kolejnych, które nie odzyskując poważnych wartości

środków finansowych, nie są w stanie odtworzyć cyklu obrotu swymi kapitałami, a

co za tym idzie nie są w stanie generować środków na spłatę własnych

zobowiązań.

Z punktu widzenia wewnętrznych strat jakie wywoływane są przez

ogłoszenie upadłości niewypłacalnego przedsiębiorcy należy wskazać koszty

ludzkie takiego stanu. Pracownicy upadającej firmy tracą z dniem ogłoszenia

upadłości zatrudnienie, a co za tym idzie pozbawieni zostają możliwości

zarobkowania. W warunkach wysokiego bezrobocia osoby takie powiększają

rzeszę bezrobotnych i, co jest z tym związane, obciążają budżet państwa z

powodu konieczności wypłacania im zasiłków. Rozpatrując koszty bankructwa

dotyczące samego przedsiębiorstwa koniecznym jest wprowadzenie podziału na

koszty bezpośrednie i pośrednie.

Przez koszty bezpośrednie upadłości, należy rozumieć wszelkie koszty

administracyjne, jak koszty postępowania sądowego, wynagrodzenia syndyka i

powołanego zarządcy przedsiębiorstwa, doradztwa prawnego i finansowego

związanego z przeprowadzeniem postępowania upadłościowego lub reorganizacji

przedsiębiorstwa postawionego w stan upadłości46. W kosztach bezpośrednich

ujmuje się również straty poniesione w wyniku sprzedaży w częściach majątku

likwidowanej firmy. Wartość likwidacyjna poszczególnych składników majątkowych

44 Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24.10.1934 r., Prawo o postępowaniu układowym, Dz.U. Nr 93, poz. 836 – z późniejszymi zmianami. 45 Należy nadmienić, iż częstą przyczyną oddalenia przez sąd wniosku o ogłoszenie upadłości jest posiadanie przez firmę – dłużnika majątku nie wystarczającego na pokrycie kosztów postępowania sądowego (art. 13 §1).

16


jest zawsze niższa od wartości całego przedsiębiorstwa, na co wpływa również

utrata wartości tychże składników spowodowana długotrwałością postępowania

upadłościowego. Zgodnie z art. 113 §1 Prawa upadłościowego, jeżeli jest to

możliwe, upadające przedsiębiorstwo winno być sprzedane jako całość. W skład

przedsiębiorstwa wchodzą bowiem zawsze pewne prawa majątkowe (jak firma,

znaki towarowe itp.), które tylko łącznie z przedsiębiorstwem reprezentują pewną

wartość i mogą być zbyte, w oderwaniu zaś od przedsiębiorstwa albo nie stanowią

w ogóle przedmiotu obrotu albo też tracą zbytnio na wartości47. Całe

przedsiębiorstwo posiada również wartość dochodową, która jest tracona w

przypadku zbycia masy upadłości w częściach. Koszty te, jak wykazał L. A. Weiss,

kształtują się w przedziale od 2,8% do 20,6% wartości przedsiębiorstwa w

zależności od rodzaju przyjętej podstawy określania wartości spółki (tabela 3).

Tabela 3

Bezpośrednie koszty bankructwa w zależności od wartości firmy

Koszty Średnia Mediana Wartość max Wartość min. Liczba firm Okres Koszty/MVE 20,6% 16,7% 63,6% 2,0% 31 1980–1986 Koszty/D&E 3,1% 2,6% 6,6% 1,0% 31 1980–1986 Koszty/TA 2,8% 2,5% 7,0% 0,9% 31 1980–1986

gdzie:

MVE – wartość rynkowa akcji przedsiębiorstwa w roku podatkowym poprzedzającym upadłość, D&E – wartość księgowa należności plus wartość księgowa akcji w roku

podatkowym poprzedzającym upadłość, TA – wartość księgowa aktywów całkowitych w roku podatkowym

poprzedzającym upadłość, Źródło: L. A. Weiss: Bankrutpcy resolution: Direct costs and violation of priority of claims. New York: Cambridge University Press. 1996. s 265.

Przedstawione wyżej wyniki dotyczące przedsiębiorstw amerykańskich

wskazują, iż około 3% wartości księgowej aktywów przedsiębiorstwa – bankruta

pochłaniają same koszty bezpośrednie. Aczkolwiek badania takie nie były

przeprowadzane dotychczas w Polsce, należy sądzić iż tak zdefiniowane koszty

bezpośrednie upadłości przedsiębiorstw polskich stanowią zdecydowanie większy

procent wartości księgowej aktywów, co jest spowodowane wysokimi kosztami

46 Por. S. A. Ross, R. W. Westerfield, B. D. Jordan: Finanse przedsiębiorstw. Warszawa: Dom Wydawniczy ABC. 1999. s. 552. 47 J. Korzonek, Prawo upadłościowe, Prawo o postępowaniu układowym – komentarz, Księgarnia powszechna, Kraków 1935, s. 393.

17


postępowania sądowego oraz faktem, iż większa część bankructw dotyczy

przedsiębiorstw małych i średnich, które dysponują niewielkim majątkiem

własnym.

Duże znaczenie należy przypisać również kosztom pośrednim upadłości.

Składają się na nie utracone zyski oraz zmniejszenie sprzedaży, co jest wywołane

decyzjami kontrahentów o zaniechaniu współpracy z zagrożonym bankructwem

podmiotem, zaostrzenie warunków dostaw, zwiększenie stopy oprocentowania

kredytów w celu zrekompensowania zwiększonego ryzyka oraz zaniechanie, z

powodu braku odpowiednich środków, przeprowadzania planowanych wcześniej,

dochodowych przedsięwzięć inwestycyjnych. Często występującym kosztem jest

sprzedaż niektórych aktywów przedsiębiorstwa po zaniżonych cenach w celu

szybkiego zdobycia gotówki48. Koszty te występują zatem jeszcze przed

ostatecznym ogłoszeniem upadłości, jednak są bezpośrednio wywołane

pogarszającą się sytuacją finansową i związanym z tym zagrożeniem

bankructwem. Istota kosztów pośrednich sprawia natomiast, że są one

niemierzalne.

Koniecznym jest również wskazanie związku występowania kosztów

upadku przedsiębiorstwa z istotą jego funkcjonowania i możliwością określania

zagrożenia bankructwem.

Jak stwierdzają J. Czekaj i Z .Dresler: „Celem wszystkich decyzji

podejmowanych w przedsiębiorstwie jest maksymalizacja jego wartości rynkowej.

Wzrost wartości rynkowej przedsiębiorstwa prowadzi do zwiększenia stanu

posiadania jego właścicieli49”. Jeżeli zatem zgodnie z powyższym cytatem

działalność przedsiębiorstwa ma prowadzić do zwiększenia majątku jego

właścicieli, to niewątpliwie bankructwo spółki oznacza utratę majątku

zainwestowanego w firmę. Poza właścicielami (akcjonariuszami, udziałowcami)

występują również znaczne straty dotykające tak kontrahentów jak i całą

gospodarkę. Dzieje się tak dlatego, iż wartość majątku przedsiębiorstwa –

bankruta, z powodu złego zarządzania jego zasobami oraz występowania

pośrednich i bezpośrednich kosztów upadłości, jest zbyt niska na pokrycie

zobowiązań. Dlatego też tak ważne jest przeciwdziałanie bankructwom i

niedopuszczenie do ogłoszenia upadłości. To natomiast możliwe jest dzięki

48 A. Duliniec: Struktura i koszt kapitału w przedsiębiorstwie. Warszawa: PWN 1998. s. 121-123. 49 J. Czekaj, Z. Dresler: Podstawy zarządzania finansami firmy. Warszawa: PWN. 1995. s. 120.

18


odpowiednio wczesnej identyfikacji zagrożeń oraz wdrażaniu działań

zapobiegających obniżaniu się kondycji płatniczej firm. Skutecznym narzędziem

określającym możliwość upadłości są modele zbudowane z wykorzystaniem

metod ilościowych.

Możliwość bankructwa oraz towarzyszące temu koszty wpływają również na

rynkową wartość spółki, przez co wartość akcji lub udziałów będących w

posiadaniu jej właścicieli maleje, a co za tym idzie zmniejszeniu ulega ich stan

posiadania. To przekonanie znalazło odbicie w teoriach dotyczących struktury

finansowania i jej związku z wartością przedsiębiorstw. Graficzną ilustracją tych

rozważań jest rysunek 1.

Rysunek 1

Wartość firmy w zależności od zadłużenia i kosztów bankructwa

Koszty trudnościfinansowych

Wartość firmy zgodniez teorią M&M

Wartość firmyfinansowanej jedyniekapitałami własnymiOptymalny poziom

zadłużenia

War

tość

prz

edsięb

iors

twa

Udział kapitałów obcych w strukturze kapitałów firmy100%

Wartość firmy zuwzględnieniem

kosztów bankructwa

Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Samuels, F. Wilkes, R. Brayshaw, Management of Company Finance. London: Chapman & Hall. 1990. s. 453.

Powyższy rysunek przedstawia zależność pomiędzy strukturą finansowania

a wartością przedsiębiorstwa. Takie podejście jest mocno związane z omawianym

w niniejszej pracy problemem przewidywania możliwości bankructwa firmy,

szczególnie zważywszy na fakt, iż to właśnie zbyt duże w stosunku do możliwości

spółki zadłużenie i związane z nim niepłacenie zobowiązań stanowi podstawową

przesłankę ogłoszenia upadłości. Rysunek w wyraźny sposób obrazuje wpływ

kosztów trudności finansowych (kosztów pośrednich bankructwa) na wartość

przedsiębiorstwa. Należy jednak zaznaczyć, iż koszty trudności finansowych nie

19


wynikają jedynie ze zbyt dużego zadłużenia. Trudności ze spłatą zobowiązań

spowodowane są bowiem niewłaściwym zarządzaniem firmą, a wysoki odsetek

kapitałów obcych w strukturze finansowania spółki może ale nie musi oznaczać

podwyższonego zagrożenia upadłością. Pojawienie się zatem kosztów trudności

finansowych związanych z niepłaceniem długów, a co za tym idzie zagrożenie

upadłością, może wystąpić również w przypadku niskiego poziomu zadłużenia,

jeżeli efektywność gospodarowania zasobami przedsiębiorstwa jest

niewystarczająca. Konieczną jest zatem stała analiza sytuacji przedsiębiorstwa

przy wykorzystaniu metod określających możliwość bankructwa, w celu

przeciwdziałania narastającym trudnościom i w konsekwencji niedopuszczenia do

obniżenia się wartości rynkowej spółki. Jest to szczególnie ważne jeżeli porówna

się stosunek kosztów bezpośrednich bankructwa firm do wartości rynkowej ich

akcji oraz wartości księgowej aktywów (tabela 3). Wyraźnie zaznacza się

dysproporcja między obiema wartościami (20,6% w pierwszym przypadku oraz

2,8% w drugim). Oznacza to, że rynek wycenia wartość przedsiębiorstwa w

okresie poprzedzającym upadek znacznie poniżej wartości aktywów tej spółki, co

obrazuje wpływ zagrożenia upadłością na stan posiadania majątku jego

właścicieli50.

50 O związku zarządzania, struktury finansowania i zagrożenia upadłością szeroko pisze: K. Michaluk: O finansowaniu obcym, wartości przedsiębiorstwa i zagrożeniu bankructwem. Firma i Rynek. Nr 10 . 1998. s. 28-32.

20