ZYGMUNT KRASIŃSKI Nie–Boskakomedia - Nie-boska komedia.pdf · synonim natury, tak jak rozumieli...

Na podstawie: Krasiński, Zygmunt (-), Nie-Boska kome-dia, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, wyd. zmien., Wrocław,Wersja lektury on-line dostępna jest na stronie wolnelektury.pl.Ten utwór nie jest chroniony prawem autorskim i znajduje sięw domenie publicznej, co oznacza, że możesz go swobodnie wy-korzystywać, publikować i rozpowszechniać.

ZYGMUNT KRASIŃSKI

Nie–Boska komediaBe imie

am e

o i o e a ii¹

¹ o i o e a ii — pod imieniem Marii ukrywa się kobieta, która w tym okresie (–) ode-grała w życiu uczuciowym Krasińskiego wybitną rolę — Joanna Bobrowa. W wyd. III utworu dedykacjibrak. Dedykowanie utworu osobie o tym samym imieniu co bohaterka dramatu, żona hrabiego Hen-ryka, pobuǳiło niektórych krytyków do snucia pomysłów interpretacyjnych: „Dedykowanie utworuMarii staje się pięknem już w pierwszej przygrywce poetycznej orkiestry, a występuje i później, kiedyw wyrażeniu: Maria, imieniu o podwójnym sensie, zjawia się amfibolia marzycielskiej miłości. Czy jestto nieszczęśliwa żona bohatera, której nieskończona wierność została nagroǳona obłąkaniem, czy jużtu jest to apoteoza katolicyzmu: Maria gwiazda morza, wieczny symbol macierzyńskiej miłości? Są toaluzje do obu, do żadnej z osobna, aluzje, które stapiają się w jedną wierność kobiecą” (A. Jung, io is e a e [w:] a ak e e a ak e is ike d e mis e i e , Konigsberg , s. ).

http://www.wolnelektury.pl

http://www.wolnelektury.pl/lektura/nie-boska-komedia

CZĘŚĆ PIERWSZA²Gwiazdy wokoło twojej głowy — pod twoimi nogi fale morza — na falach morza Poeta, Poezjatęcza przed tobą pęǳi i rozǳiela mgły — co ujrzysz, jest twoim — brzegi, miastai luǳie tobie się przynależą — niebo jest twoim — chwale twojej niby nic nie zrówna.—

*Ty grasz cuǳym uszom niepojęte rozkosze. — Splatasz serca i rozwiązujesz gdy-

by³ wianek, igraszkę palców twoich — łzy wyciskasz — suszysz je uśmiechem i nanowo uśmiech strącasz z ust na chwilę — na chwil kilka — czasem na wieki. —Ale sam co czujesz? — ale sam co tworzysz? — co myślisz? — Przez ciebie płyniestrumień piękności, ale ty nie jesteś pięknością. — Biada ci — biada! — ǲiecię, Wieǳaco płacze na łonie mamki — kwiat polny, co nie wie o woniach swoich, więcej mazasługi przed Panem od ciebie. —

*Skądżeś powstał, marny cieniu, który znać o świetle dajesz, a światła nie znasz,

nie wiǳiałeś, nie obaczysz? Kto cię stworzył w gniewie lub w ironii? — Kto ci dałżycie nikczemne, tak zwodnicze, że potrafisz udać Anioła chwilą, nim zagrząźnieszw błoto, nim jak płaz pójǳiesz czołgać i zadusić się mułem? — Tobie i niewieściejeden jest początek⁴ —

*Ale i ty cierpisz, choć twoja boleść nic nie utworzy, na nic się nie zda. — Ostat- Bóg, Cierpienie

niego nęǳarza jęk policzon⁵ mięǳy tony harf niebieskich. — Twoje rozpacze i wes-tchnienia opadają na dół i Szatan je zbiera, dodaje w radości do swoich kłamstwi złuǳeń — a Pan je kiedyś zaprzeczy, jako one zaprzeczyły Pana. —

*Nie przeto wyrzekam na ciebie, Poezjo, matko Piękności i Zbawienia. — Ten

tylko nieszczęśliwy⁶, kto na światach poczętych, na światach, mających zginąć, musiwspominać lub przeczuwać ciebie — bo jedno tych gubisz, którzy się poświęcili tobie,którzy się stali żywymi głosami twej chwały. —

*Błogosławiony ten, w którym zamieszkałaś, jak Bóg zamieszkał w świecie, nie-

wiǳiany, niesłyszany, w każdej części jego okazały, wielki, Pan, przed którym sięuniżają stworzenia i mówią: „On jest tutaj”. — Taki cię bęǳie nosił gdyby gwiazdęna czole swoim⁷, a nie odǳieli się od twej miłości przepaścią słowa. — On bęǳie

²Epicko—liryczne partie Nie–Boskie komedii porównywane były często przez badaczy utworu douwertur muzycznych. Pełnią one jakby funkcję komentarza do części dramatycznych. Cytowany jużA. Jung pisał: „[…] jak powabnie rzuca poeta mięǳy opadającą a wznoszącą się kurtyną ciągle nowąharmonię tonów, która wprowaǳa nas w to, co nadchoǳi. Te poetyczne intermezza godne są najwyższejuwagi. Ich istota jest całkowicie muzycznej natury, a za każdym razem stanowią uwerturę do tego, coma nastąpić” (s. –).

³ d — jakby, jak gdyby to był (wianek).⁴ o ie i ie ie ie ede es o ek — zgodne to z poglądem Krasińskiego wyrażonym w liście

do Reeve'a, że kobiety to istoty „zupełnie ziemskie”, mające jednak zdolność „do stania się aniołamiw chwili jednej” (list z II ).

⁵Jest to barǳo charakterystyczna dla Krasińskiego skrócona forma — o i o zamiast: policzony;a io zamiast: zbawiony itp.

⁶Nieszczęśliwym jest poeta, który dostrzega obiektywnie istniejącą poezję i odtwarza ją w sferzematerialnej, a więc takiej, która musi ulec zagłaǳie. Błogosławionym zaś jest ten poeta, którego samożycie jest poezją.

⁷Rozważania zawarte w tym wstępie do Części I odǳiałały wyraźnie na Słowackiego, który w Beio skim przeciwstawienie poezji–sztuki i poezji–życia ujął w znane, wersety: „[…] Roję Śnię, tworzę;

har używam lub bicza I to jest moja poetyczna droga.— Lecz z mego życia poemat — dla Boga” (III,

Nie Boska komedia

kochał luǳi i wystąpi mężem pośród braci swoich. — A kto cię nie dochowa, ktozdraǳi za wcześnie i wyda na marną rozkosz luǳiom, temu sypniesz kilka kwiatówna głowę i odwrócisz się, a on zwiędłymi się bawi i grobowy wieniec splata sobieprzez całe życie. — Temu i niewieście jeden jest początek.

Ó ⁸ Anioł, MałżeństwoPokój luǳiom dobrej woli — błogosławiony pośród stworzeń, kto ma serce⁹

— on jeszcze zbawion być może. — Żono dobra i skromna, zjaw się dla niego —i ǳiecię niechaj się uroǳi w domu waszym. —

e a eÓ Ó Szatan, Kuszenie

W drogę, w drogę, widma, lećcie ku niemu! — Ty naprzód, ty na czele, cie-niu nałożnicy, umarłej wczoraj, odświeżony w mgle i ubrany w kwiaty, ǳiewico,kochanko poety, naprzód. —

W drogę i ty, sławo, stary orle wypchany w piekle, zdjęty z palu, kędy cię strzelec Sławazawiesił w jesieni — leć i roztocz skrzydła, wielkie, białe od słońca, nad głową poety.— Z naszych sklepów wynidź, spróchniały obrazie Edenu¹⁰, ǳieło Belzebuba¹¹ — Natura, Pozoryǳiury zalepiem i rozwieǳiemy pokostem — a potem, płótno czaroǳiejskie, zwińsię w chmurę i leć do poety — wnet się rozwiąż naokoło niego, opasz go skałamii wodami, na przemian nocą i dniem. — Matko naturo, otocz poetę!

ie ko i ad ko io em io si ko s e[ Ó ] AniołJeśli dotrzymasz przysięgi na wieki, bęǳiesz bratem moim w obliczu Ojca nie-

bieskiego.ika

–). W d o ie i a sa m s o i pisał: „Jam spróbował na mej głowie Na kształt perłykałakuckiej Nosić gwiazdę myśli luǳkiej I z tą gwiazdą żyć surowie” — jest to według Kleinera alu-zja do obrazu owego „błogosławionego”, który poezję nosi na czole „niby gwiazdę”. Problem jednościpoezji i życia nurtował świadomość romantycznego pokolenia. Kleiner stwierǳa w przypisie: „Mickie-wicz przecież zerwie z poezją, by życie w poemat zmienić”. Przytacza też w tym miejscu, rozważaniaromantyków niemieckich, Z. Wernera i Justinusa Kernera. Ten ostatni twierǳił, że „prawǳiwa poezjamilczy tak jak ból prawǳiwy”.

⁸Nad słowami Anioła Stróża w wyd. I i II znajduje, się epigraf: „ e o es es o o e ies a ss ie se es e ma ia e”. i a o. (”Ze wszystkich błazeństw najpoważniejszym jest małżeństwo”. Beau-marchais, ese e i a a).

⁹Nie–Boska komedia została uznana przez Kleinera za dramat „o braku serca”. Choć w tej formulenie mieści się cała skomplikowana problematyka dramatu, niewątpliwie w utworze, któremu autorchciał nadać charakter moralitetu chrześcĳańskiego, operowanie wskazaniami etyki chrześcĳańskiej z jejpodstawowym nakazem miłości Boga i bliźniego — nabiera szczególnej wagi.

¹⁰ de (hebr.) — raj.¹¹Belzebub> (z hebr.) — w No m es ame ie pan piekieł i przywódca złych duchów. W utwo-

rze Krasińskiego ma on być twórcą „spróchniałego obrazu” raju, który to obraz — niby dekoracjęteatralną — złe duchy przechowują w sklepach, czyli poǳiemiach (staropolskie: sk e — piwnica,loch, poǳiemie). Wokół interpretacji obrazu Edenu rozwinęła się polemika mięǳy A. Łuckim a Z.Niemojewską–Gruszczyńską (A. Łucki, a de „Nie–Boskiej komedii”, „Ruch literacki”, nr, s.–; Z. Niemojewska–Gruszczyńska, s a ie o a de „Nie–Boskiej komedii”, tam-że, nr , s. –; A. Łucki, es e s a ie o a de „Nie–Boskiej komedii”, tamże, nr ,s.–). Kleiner sąǳi, że obraz Edenu to przyroda „zespolona z jakimiś utopĳnymi marzeniami”, „żeplan pierwotny był odmienny”, przyroda „miała być narzęǳiem szatana”, kuszącego wyobraźnię po-ety. Za tą interpretacją iǳie też wyd. Libery i Sawrymowicza. Według M. Janion interpretacja Edenujako jednej z trzech wizji–kuszeń może być dwojaka. Po pierwsze można uznać, że Eden stanowi tusynonim natury, tak jak rozumieli ją romantycy: to raj utracony, stan naturalnej szczęśliwości, przeci-wieństwo życia w cywilizacji, prosty i harmonĳny żywot. Ale można rozumieć ów symboliczny Edenjako oświeceniowy „stan naturalny” człowieka związany z filozoficzną utopią XVIII–wiecznych racjo-nalistów. Wtedy pokusę szatańską łączyć należy z obrazem przyszłego szczęścia luǳkości, jaką roztaczaPankracy w rozmowie z hrabią Henrykiem.

Nie Boska komedia

¹² ko io a iadki om i a a o aMałżeństwo

da ePamiętajcie na to. —s a e a a iska k o i odda e k e em s s o

o sam os a e ko ie e[ ]Zstąpiłem do ziemskich ślubów¹³, bom znalazł tę, o której marzyłem — prze- Ślub, Przekleństwo

klęstwo¹⁴ mojej głowie, jeśli ją kiedy kochać przestanę. —*om a a e a os a m ka ie e k ia a a oda Wesele, Panna młoda

a e i o ki k ok a s a e adkiem a o ka m a mie i o o ie aa e o amie i

Jakżeś mi piękna¹⁵ w osłabieniu swoim — w niełaǳie kwiaty i perły na włosachtwoich — płoniesz ze wstydu i znużenia — o, wiecznie, wiecznie bęǳiesz pieśniąmoją. —

Będę wierną żoną tobie, jako matka mówiła, jako serce mówi. — Ale tyle luǳi Kobieta, Żonajest tutaj — tak gorąco i huczno. —

Idź z raz jeszcze w taniec, a ja tu stać będę i patrzeć na cię, jakem nieraz w myślipatrzał na sunących aniołów. —

Pójdę, jeśli chcesz, ale już sił prawie nie mam. —

Proszę cię, moje kochanie. —a ie i m ka

*No o m a od os a i ie i e Szatan, Kobieta

demoniczna, Przebranie[ ]Niedawnom jeszcze biegała po ziemi w taką samą porę — teraz gnają mnie czarty

i każą świętą udawać. —e i ad o odemKwiaty, odrywajcie się i lećcie do moich włosów. —

¹² — wnętrze.¹³ s i em do iemski — najważniejsze znaczenie dla Męża miały „śluby duchowe” — nie-

biańskie. Śluby ziemskie zatem były pewnego roǳaju „zniżeniem”, zstąpieniem z wyżyn niebiańskichdo ziemskiej rzeczywistości.

¹⁴ ek s o — forma oboczna do: przekleństwo, przeklęctwo. Mąż niejako sam sprowaǳa na sie-bie klątwę. Kleiner pisze przy tej okazji, że „romantycy chętnie wiązali losy tragiczne z klątwą jakąśtajemniczą […] wracano w ten sposób do idei starożytnego fatum”. Tu jednak klątwa nie jest tajemni-cza. Zanik uczucia do Żony wywołuje skutki, które mieszczą się w ramach motywacji psychologicznej(oczywiście w zakresie dramatu roǳinnego).

¹⁵Scena ta mięǳy Panem Młodym a Panną Młodą, naszkicowana jak migawka weselna, odezwiesię echem w analogicznej scenie ese a Wyspiańskiego. Na szkicowość scen w Nie–Boskie komediizwracano wielokrotnie uwagę. Już Mickiewicz w wykłaǳie o Nie Boskie w e ek a paryskichmówił: „Sytuacje są ledwie zarysowane: cała ta ponura powieść z życia domowego zawarta jest w stuwierszach, opowieǳiana na jednej karcie; ale każde słowo jest jakby kroplą wyciśniętą z ogromu cierpieńi boleści. Osoby przesuwają się jak cienie w latarni czarnoksięskiej; ukazują nam swój profil, rzadko kiedypełne oblicze. Mimochodem jeno rzucają nam kilka słów; ale rozważając, rozbierając te słowa, możnaby uzupełnić ten obraz” (Kurs III, wykład VIII).

Nie Boska komedia

e i ad me a emŚwieżość i wǳięki umarłych ǳiewic, rozlane w powietrzu, płynące nad mogiłami,

lećcie do jagód moich. —Tu czarnowłosa się rozsypuje — cienie jej puklów, zawiśnĳcie mi nad czołem.

— Pod tym kamieniem zgasłych dwoje ócz błękitnych — do mnie, do mnie ogień,co tlał w nich! — Za tymi kraty sto gromnic się pali — księżnę ǳiś pochowano —suknio atłasowa, biała jak mleko,oderwĳ się od niej! — Przez kraty leci suknia domnie, trzepocząc się jak ptak — a dalej, a dalej. —

*ok s ia am a o a s oi a s o e i isko o ie a a i e o o ok o Kochanek romantyczny,

Kobieta demoniczna,Małżeństwo, Mąż,Miłość romantyczna,Nuda, Szatan, Żona

e seSkądże przybywasz, nie wiǳiana, nie słyszana od dawna — jak woda płynie, tak

płyną twoje stopy, dwie fale białe — pokój świątobliwy na skroniach twoich —wszystko, com marzył i kochał, zeszło się w tobie.

e a siGǳież jestem! — ha, przy żonie — to moja żona. —

a e si oSąǳiłem, że to ty jesteś marzeniem moim, a otóż po długiej przerwie wróciło

ono i różnym jest od ciebie. — Ty dobra i miła, ale tamta… Boże — co wiǳę — najawie —

Upadek, ZdradaZdraǳiłeś mnie.ika

Przeklęta niech bęǳie chwila, w której pojąłem kobietę, w której opuściłem ko-chankę lat młodych, myśl myśli moich, duszę duszy mojej…

e a siCo się stało — czy już ǳień — czy powóz zaszedł? — Wszak mamy jechać ǳisiaj

po różne sprawunki. —

Noc głucha — śpĳ — śpĳ głęboko. —

Możeś zasłabł nagle, mój drogi? Wstanę i dam ci eteru¹⁶ Opieka

Zaśnĳ. —

Powieǳ mi, drogi, co masz¹⁷, bo głos twój niezwyczajny i gorączką nabiegły cijagody¹⁸. —

a siŚwieżego powietrza mi trzeba. — Zostań się — przez Boga, nie chodź za mną

— nie wstawaj, powiadam ci raz jeszcze. —o i

¹⁶Trudno tu rozstrzygnąć, czy Żona uważa e e za środek trzeźwiący, czy kojący, nasenny. Doświad-czenia Krasińskiego z zażywaniem eteru pochoǳą z okresu późniejszego.

¹⁷ o mas — zwrot będący kalką z . as w znaczeniu: co ci jest?¹⁸ a od — tu: policzki.

Nie Boska komedia

*d ie e ksi a a a ka em ko i ¹⁹

Od dnia ślubu mojego spałem snem odrętwiałym, snem żarłoków, snem fabry- Życie snemkanta Niemca²⁰ przy żonie Niemce — świat cały jakoś zasnął wokoło mnie na podo-bieństwo moje — jeźǳiłem po krewnych, po doktorach, po sklepach, a że ǳiecięma się mi naroǳić, myślałem o mamce. —

B e d a a ie ko io aDo mnie, państwa moje dawne, zaludnione, żyjące, garnące się pod myśl moją —

słuchające natchnień moich — niegdyś odgłos nocnego ǳwonu był hasłem waszym.—

o i i a am e eBoże, czyś Ty sam uświęcił związek dwóch ciał? czyś Ty sam wyrzekł, że nic ich Ciało

rozerwać nie zdoła, choć dusze się odepchną od siebie, pójdą każda w swoją stronęi ciała, gdyby dwa trupy, zostawią przy sobie? —

Znowu jesteś przy mnie — o moja — o moja, zabierz mnie z sobą. — Jeśliśzłuǳeniem, jeślim cię wymyślił, a tyś się utworzyła ze mnie i teraz objawiasz sięmnie, niechże i ja będę marą, stanę się mgłą i dymem, by zjednoczyć się z tobą. —

Pójǳieszli za mną, w którykolwiek ǳień przylecę po ciebie? —

O każdej chwili twoim jestem. —

Pamiętaj. —

Zostań się — nie rozpraszaj się jako sen. — Jeśliś pięknością nad pięknościami,pomysłem nad wszystkimi myśli, czegóż nie trwasz dłużej od jednego życzenia, odjednej myśli? —

k o o ie a si e m dom

Mój drogi, chłód nocy spadnie ci na piersi; wracaj, mój najlepszy, bo mi tęskno Opiekasamej w tym czarnym, dużym pokoju. —

Dobrze — zaraz. —Znikł duch, ale obiecał, że powróci, a wtedy żegnaj mi, ogródku i domku, i ty, Dom

stworzona dla ogródka i domku, ale nie dla mnie.

Zmiłuj się — coraz chłodniej nad rankiem. —

A ǳiecię moje — o Boże!o i

*a o d ie ie e a o e ia ie ko e ka io m ie kiem k ieo i i a k e e a k d o ia o a o e ia ie

¹⁹Typowo romantyczna sceneria: noc księżycowa w pobliżu kościoła, goǳina bliska północy, zjawiasię upiór ǲiewicy.

²⁰Fabrykant Niemiec jest dla hrabiego Henryka uosobieniem filisterstwa i prozaiczności, bezduszno-ści i zmaterializowania. Jest to zarazem wyraz przekonań samego Krasińskiego, ǳielonych przez niegowraz z wieloma romantykami.

Nie Boska komedia

Byłam u Ojca Beniamina, obiecał mi się na pojutrze. —

ǲiękuję ci.

Posłałam do cukiernika, żeby kilka tort²¹ przysposobił, boś podobno dużo gościsprosił²² na chrzciny — wiesz — takie czokoladowe²³, z cyą Jerzego Stanisława²⁴.—

ǲiękuję ci.

Bogu ǳięki, że już raz się odbęǳie ten obrządek — że Orcio nasz zupełnie chrze- ǲieckoścĳaninem się stanie — bo choć już chrzczony z wody²⁵, zdawało mi się zawsze, żemu nie dostaje czegoś²⁶. —

i ie do ko e kiŚpĳ, moje ǳiecię — czy już się tobie coś śni, że zrzuciłeś kołderkę — ot, tak —

teraz leż tak. — Orcio mi ǳisiaj niespokojny — mój maleńki — mój śliczny, śpĳ.—

a s o ieParno — duszno — burza się gotuje — rychłoż tam ozwie się piorun, a tu pęknie

serce moje? —

a a siada do o e ia a i e a o a a a i es a e oǲisiaj, wczoraj ach! mój ty Boże, i przez cały tyǳień, i już od trzech tygodni,

od miesiąca słowa nie rzekłeś do mnie — i wszyscy, których wiǳę, mówią mi, że źlewyglądam. —

a s o ieNadeszła goǳina nic jej nie odwlecze.—o o

Zdaje mi się owszem, że dobrze wyglądasz.

Tobie wszystko jedno, bo już nie patrzysz na mnie, odwracasz się, kiedy wchoǳę,i zakrywasz oczy, kiedy sieǳę blisko. — Wczoraj byłam u spowieǳi i przypominałamsobie wszystkie grzechy — a nie mogłam nic znaleźć takiego, co by cię obrazić mogło.—

Nie obraziłaś mnie.

Mój Boże — mój Boże!

²¹ki ka o — kilka tortów.²² o d o o i s osi — Mąż przed spotkaniem z ǲiewicą sam zabiegał o to, aby chrzest wypadł

okazale.²³ oko ado e — czekoladowe.²⁴ — z inicjałem.²⁵ o od — tzn. bezpośrednio po uroǳeniu przez kogoś z otoczenia, bez uǳiału kapłana

i liturgicznego obrzędu, przez pokropienie wodą i wymówienie formułki chrztu. Zabieg taki dopusz-czany jest przez przepisy Kościoła katolickiego w przypadku, kiedy niemowlę roǳi się słabe i istniejeobawa, iż może nie dożyć do właściwego obrzędu chrztu.

²⁶ ie dos a e — brakuje mu czegoś.

Nie Boska komedia

MiłośćCzuję, że powinienem cię kochać. —

Dobiłeś mnie tym jednym: „powinienem”. — Ach! lepiej wstań i powieǳ —„nie kocham” — przynajmniej już będę wieǳiała wszystko — wszystko. —

a si i ie e ie ko ko e kiJego nie opuszczaj, a ja się na gniew twój poświęcę — ǳiecko moje kochaj — Matka, Poświęcenie

ǳiecko moje, Henryku. —k ka

od osNie zważaj na to, com powieǳiał — napadają mnie często złe chwile — nudy²⁷.

—Przysięga

O jedno słowo cię proszę — o jedną obietnicę tylko — powieǳ, że go zawszekochać bęǳiesz. —

I ciebie, i jego — wierzaj mi.a e o o a o a o o e m e amio ami em mo s a

a a o em m k ako d o ako ie i o a iks e²⁸

Co to znaczy?ie i i ie do ie si ka si ao i ie i a

[ ] Kobieta, Mężczyzna,Pozory, WzrokO mój luby, przynoszę ci błogosławieństwo i rozkosz — chodź za mną. —

O mój luby, odrzuć ziemskie łańcuchy, które cię pętają. — Ja ze świata świeżego,bez końca, bez nocy. — Jam twoja. —

Najświętsza Panno, ratuj mnie! — to widmo blade, jak umarły — oczy zgasłei głos jak skrzypienie woza, na którym trup leży. —

Twe czoło jasne, twój włos kwieciem przetykany, o luba. —

Całun w szmatach opada jej z ramion. —

Światło leje się naokoło ciebie — głos twój raz jeszcze — niechaj zaginę potem.—

²⁷ e i e d — znany bohaterom romantycznym stan depresji, melancholii, zniechęcenia,znużenia, zwany przez Francuzów ma –d –si e (chorobą wieku). Kleiner w przypisie wylicza bohate-rów romantycznych, którym znana była ta dolegliwość: Oberman E. P. de Sénancoura, René Chate-aubrianda, Childe Harold Byrona, Lambro i Kordian Słowackiego. G. Sand pisała w związku z Ober-manem o cierpieniach moralnych, które daǳą się poǳielić na trzy kategorie: „ imo — namiętnośćnapotykająca przeciwności w swoim rozwoju, a więc walka człowieka z otaczającą go rzeczywistością.e do — świadomość wyższych uzdolnień przy braku woli, która mogłaby je uczynić przydatny-

mi. e io — świadomość miernych uzdolnień, świadomość jasna, oczywista, nieodparta, ujawniona.Te trzy kategorie cierpień moralnych można wyjaśnić i zamknąć w trzech imioniach: Werter, René,Oberman” ( se e, Warszawa , s. ).

²⁸Kleiner wskazał, iż wprowaǳenie tego ǳikiego akompaniamentu towarzyszącego ukazaniu sięwidma ǲiewicy wiąże się z wpływem romantycznej opery Karola Marii Webera eis ( os e e ), którą poznał Krasiński już w r.; wywierała ona później na niego silne wrażenie. W operzetej ukazywaniu się „duchów, strachów, niedopyrzów” towarzyszy niespokojna muzyka.

Nie Boska komedia

Ta, która cię wstrzymuje, jest złuǳeniem. — Jej życie znikome — jej miłość jakoliść, co ginie wśród tysiąca zeschłych — ale ja nie przeminę. —

Henryku, Henryku, zasłoń mnie, nie daj mnie — czuję siarkę i zaduch grobo-wy²⁹. —

Kobieto z gliny i błota, nie zazdrość, nie potwarzaj³⁰ — nie bluźń — patrz — tomyśl pierwsza Boga o tobie, ale tyś poszła za radą węża i stałaś się, czym jesteś³¹. —

Nie puszczę cię. —

O luba! rzucam dom i idę za tobą. —o i

Henryku — Henryku —md e e i ada ie kiem d i mo*

es o ie ie Be iami ie es a ka es amamka ie kiem a so e a ok sie i o a i s

o iǲiwna rzecz, gǳie Hrabia się poǳiał. —

Zabałamucił się gǳieś lub pisze. —

A Pani blada, niewyspana, słowa do nikogo nie przemówiła.

Chrzest ǳisiejszy przypomina mi bale, na które zaprosiwszy gospodarz, zgra sięwilią³² w karty, a potem gości przyjmuje z grzecznością rozpaczy. —

Opuściłem śliczną księżniczkę — przyszedłem — sąǳiłem, że bęǳie sute śnia-danie, a zamiast tego, jako Pismo mówi, płacz i zgrzytanie zębów. —

Chrzest, PoetaJerzy Stanisławie, przyjmujesz olej święty?

Przyjmuję. —

Patrzcie, wstała i stąpa, jak gdyby we śnie. —

Roztoczyła ręce przed się i chwiejąc się iǳie ku synowi. —

²⁹Żona reaguje na upiora ǲiewicy zgodnie z „naturą” zjawiska. Zapach siarki wskazuje na piekiel-ne pochoǳenie zjawy, zapach grobowy płynie od jej stroju wziętego z „umarłych ǳiewic”. Kleinerzwraca uwagę na fakt, że takie jednoczesne a odmienne wiǳenie zjaw pozaziemskich przez dwie osobywystępowało już niejednokrotnie w literaturze (np. u Szekspira w am e ie, u Goethego w ballaǳie

k i ).³⁰ ie o a a — czasownik od: potwarz; choǳi o rzucanie fałszywych i obraźliwych oskarżeń.³¹Aluzja do biblĳnego podania o pochoǳeniu człowieka stworzonego z gliny oraz o uwieǳeniu

pierwszej kobiety, Ewy, przez szatana ukrytego w postaci węża. Mąż wypowiadając te słowa nie zdajesobie sprawy z tego, że sam pada ofiarą pokus szatańskich upostaciowanych w ǲiewicy.

³² i i — w wigilię, poprzedniego dnia.

Nie Boska komedia

Co mówicie! — Podajmy jej ramię, bo zemdleje. —

Jerzy Stanisławie, wyrzekasz się Szatana i pychy jego?

Wyrzekam się. —

Cyt — słuchajcie. —

k ad d o ie a o ie ie i iaGǳie ojciec twój, Orcio? —

Proszę nie przerywać. —

Błogosławię cię, Orciu, błogosławię, ǳiecię moje. — Bądź poetą³³, aby cię ojcieckochał, nie odrzucił kiedyś. —

Ale pozwólże, moja Marysiu. —

Ty ojcu zasłużysz się i przypodobasz — a wtedy on twojej matce przebaczy. — ǲiecko, Matka

Bój się Pani Hrabina Boga. —

Przeklinam cię, jeśli nie bęǳiesz poetą. —md e e os s i

a emCoś naǳwyczajnego zaszło w tym domu, wychodźmy, wychodźmy! —m asem o d si ko ie i a e od os do ko e ki Obywatel, Ojczyzna

ed ko e kJerzy Stanisławie, dopiero coś został chrześcĳaninem i wszedł do towarzystwa

luǳkiego³⁴, a później zostaniesz obywatelem, a za staraniem roǳiców i łaską Bo-żą znakomitym urzędnikiem — pamiętaj, że Ojczyznę kochać trzeba i że nawet zaOjczyznę zginąć jest pięknie…

o s s*i k a oko i a a i as odda i Kochanek romantyczny,

Miłość romantyczna,SzatanTegom żądał, o to przez długie modliłem się lata i nareszciem już bliski mojego

celu — świat luǳi zostawiłem z tyłu — niechaj sobie tam każda mrówka bieży i bawi Kondycja luǳkasię dźbłem³⁵ swoim, a kiedy go opuści, niech skacze ze złości lub umiera z żalu. —

Otchłań

³³A. Jung podkreśla wagę tej sceny: „[…] zrozpaczona, porzucona matka błogosławi go przed Bo-giem na poetę; ale błogosławieństwo jest męką, ale błogosławieństwo jest przekleństwem, które odtądjak duch zemsty nawieǳa roǳinę i pęǳi Męża od upadku do upadku. […] W ten sposób słynnepowieǳenie Freiligratha, przez wielu rozumiane fałszywie, że poezja jest przekleństwem — zostałowszechstronnie poetycko umotywowane i przewĳa się przez całą sztukę. Ponieważ poezja ukazuje siętu istotnie jako życie dla śmierci, choć zarazem jako śmierć za życia” (s. ).

³⁴ o a s o — tu: (w dawnym znaczeniu) społeczeństwo.³⁵d em — zamiast: źdźbłem. Wyd. Libery i Sawrymowicza tłumaczy tę formę wymową poety.

Nie Boska komedia

Tędy — tędy. —e o i

*i e a ie o ad mo em s e m a

Gǳie mi się poǳiała — nagle rozpłynęły się wonie poranku, pogoda się zaćmiła— stoję na tym szczycie, otchłań pode mną i wiatry huczą przeraźliwie. —

Anioł, Kobietademoniczna, Kochanekromantyczny, Miłośćromantyczna,Samobójstwo, Szatan,Klęska, Rozczarowanie

odda e iDo mnie, mój luby.

Jakże już daleko, a ja przesaǳić nie zdołam przepaści. —

o iGǳie skrzydła twoje? —

Zły duchu, co się natrząsasz ze mnie, garǳę tobą. —

U wiszaru³⁶ góry twoja wielka dusza, nieśmiertelna, co jednym rzutem nieboprzelecieć miała, ot kona! — i nieboga twoich stóp się prosi, by nie szły dalej —wielka dusza — serce wielkie. —

Pokażcie mi się, weźcie postać, którą bym mógł zgiąć i obalić. — Jeśli się wasulęknę, bodajbym Jej nie otrzymał nigdy. —

a d ie s o ie e a iUwiąż się dłoni mojej i wzleć. —

Cóż się ǳieje z tobą — kwiaty odrywają się od skroni twoich i padają na ziemię,a jak tylko się jej dotkną, ślizgają jak jaszczurki, czołgają jak żmĳe. —

Mój luby! —

Przez Boga, suknię wiatr zdarł ci z ramion i rozdarł w szmaty. —

Czemu się ociągasz? —

Deszcz kapie z włosów — kości nagie wyzierają z łona. —

Obiecałeś — przysiągłeś —

Błyskawica zrzenice³⁷ jej wyżarła³⁸. —

³⁶ is a — na urwisku, na nawisłym cyplu góry.³⁷ e i e — źrenice, oczy; twarz ǲiewicy przemienia się w trupią czaszkę z pustymi oczodołami.³⁸Pod wpływem strachu i poczucia niemocy Mąż oǳyskuje jasność spojrzenia, rozeznanie własnej

sytuacji.

Nie Boska komedia

Ó ÓStara, wracaj do piekła — uwiodłaś serce wielkie i dumne, poǳiw luǳi i siebie

samego. — Serce wielkie, idź za lubą twoją³⁹. —

Boże, czy Ty mnie za to potępisz, żem uwierzył, iż Twoja piękność przenosi o całeniebo piękność tej ziemi — za to, żem ścigał za nią i męczył się dla niej, ażem stał sięigrzyskiem szatanów!

Słuchajcie, bracia — słuchajcie! —

Dobĳa ostatnia goǳina. — Burza kręci się czarnymi wiry — morze dobywa sięna skały i ciągnie ku mnie — niewidoma siła pcha mnie coraz dalej — coraz bliżej—z tyłu tłum luǳi wsiadł mi na barki i prze ku otchłani. —

Radujcie się, bracia — radujcie! —

Na próżno walczyć — rozkosz otchłani mnie porywa⁴⁰ — zawrót w duszy mojej— Boże — wróg Twój zwycięża! —

Ó Chrzesto ad mo em

Pokój wam, bałwany, uciszcie się. —W tej chwili⁴¹ na głowę ǳiecięcia twego zlewa się woda święta. —Wracaj do domu i nie grzesz więcej. —Wracaj do domu i kochaj ǳiecię twoje. —*a o o e ia em o i e ie a im Dom, Małżeństwo, Mąż,

Poeta, Szaleniec, Szatan,ŻonaGǳie Pani?

.Pani słaba. —

Byłem w jej pokoju — pusty. —

Jasny Panie, bo JW. Pani tu nie ma.

A gǳie?

Odwieźli ją wczoraj…

Gǳie?

Do domu wariatów.ieka oko

³⁹Od tej chwili „serce” hrabiego Henryka jest skazane na „piekło”, tj. udręki piekielne; sygnały tegoprzekleństwa rozsiane są dalej po całym tekście.

⁴⁰Podobne pokusy przeżywa Maned Byrona, za nim zaś Kordian Słowackiego, kiedy znajdują się naszczytach alpejskich. Tu obraz urwiska skalnego połączony został z obrazem wzburzonych bałwanów.Scena ta jest jakby zapowieǳią innej, w której hrabia Henryk, stojąc na odłamku baszty nad przepaścią,w chwilę przed skokiem mówi o otchłani wieczności.

⁴¹A więc scena chrztu i otrzeźwienia Męża z pokus szatańskich odbywają się równocześnie.

Nie Boska komedia

Słuchaj, Mario, może ty udajesz, skryłaś się gǳie, żeby mnie ukarać? Ozwĳ się,proszę cię — Mario — Marysiu —

Nie — nikt nie odpowiada. — Janie — Katarzyno! — Ten dom cały ogłuchł —oniemiał. —

Tę, której przysiągłem na wierność i szczęście, sam strąciłem do rzędu potępio- Fałsznych już na tym świecie. — Wszystko, czegom się dotknął, zniszczyłem i siebiesamego zniszczę w końcu. — Czyż na to piekło mnie wypuściło, bym trochę dłużejbył jego żywym obrazem na ziemi?

Na jakiejże poduszce ona ǳiś głowę położy? — Jakież dźwięki otoczą ją w nocy?— Skowyczenia i śpiewy obłąkanych. Wiǳę ją — czoło, na którym zawsze myślspokojna, witająca — uprzejma — przezierała — pochylone trzyma — a myśl dobrąswoją posłała w nieznane obszary, może za mną, i błąka się biedna, i płacze. —

Dramat układasz⁴². —

Ha! — mój Szatan się oǳywa —ie k d iom o a od o e

Tatara mi osiodłać — płaszcz mój i pistolety! —*om o ka s e oko i d oko o

kiem k d i— Może Pan krewny Hrabiny. —

Jestem przyjacielem jej męża, on mnie tu przysłał. —Obraz świata, Poeta,Poetka, Poezja,Rewolucja, Szaleniec,Upadek, Wieża Babel

Proszę Pana — wiele sobie z niej obiecywać nie sposób — mój mąż wyjechał,byłby to lepiej wyłuszczył — przywieźli ją zawczoraj — była w konwulsjach. — Jakiegorąco. —

o ie a aMamy dużo chorych — żadnego jednak tak niebezpiecznie, jak ona. — Imainuj⁴³

sobie Pan, ten instytut kosztuje nas ze dwakroć sto tysięcy. — Patrz Pan, jaki widokna góry — ale Pan, wiǳę, niecierpliwy — więc to nieprawda, że jakóbiny⁴⁴jej mężaporwali w nocy? — Proszę Pana. —

*ok k a o a e ok o ki ka k ese ko o a a ka a ie

o i

⁴² ama k adas — problem uprawnień artysty do „poetyzowania” realnego życia, do tworzenialiteratury z cierpień innych luǳi, spleciony z zagadnieniem szczerości artysty, nurtował Krasińskiegow tym okresie barǳo silnie. Głos oǳywający się „skądsiś” nazywa Mąż głosem Szatana, jest to bowiemgłos krytycyzmu i sceptycyzmu. Ten typ romantycznych rozterek Męża, które są wyrazem rozterekwłasnych Krasińskiego, potraktował Słowacki satyrycznie w a a m.

⁴³ mai — imaginuj (z . ima i e ), wyobraź sobie. Grupa głosek e–, i– w wyrazach pochoǳeniaobcego była wymawiana często jako e–, i–, i–, np. jeografia, jenerał.

⁴⁴ ak i — przenośnie: rewolucjoniści. Nazwa pochoǳi od klubu rewolucyjnego z czasów rewo-lucji ancuskiej r., którego członkowie zbierali się w kościele św. Jakuba w Paryżu. W l. –objęli właǳę i ǳiałali w duchu konsekwentnego rewolucjonizmu burżuazyjno–demokratycznego. Plot-ka, którą powtarza Żona Doktora, wprowaǳa nowy element do dramatu. Ukazuje Męża już nie tylkow jego sytuacji roǳinnej, ale i w społecznej, przy czym czytelnik otrzymuje tu pierwszą informację,w jakim wzajemnym stosunku pozostaje Mąż i „jakobini” — rewolucjoniści.

Nie Boska komedia

Chcę być z nią sam na sam. —

Mój mąż by się gniewał, gdyby…

Dajże mi W. Pani pokój! —d i a so am ka i i ie k o ie

⁴⁵W łańcuchy spętaliście Boga. — Jeden już umarł na krzyżu. — Ja drugi Bóg,

i równie wśród katów. —

Na rusztowanie głowy królów i panów — ode mnie poczyna się wolność ludu.—

Klękajcie przed królem, panem waszym. —

Kometa na niebie już błyska — ǳień strasznego sądu się zbliża. —

Czy mnie poznajesz, Mario? — Przysięga, Ślub,Małżeństwo, Wierność

Przysięgłam ci na wierność do grobu. —

Chodź — daj mi ramię, wyjǳiemy. —

Nie mogę się podnieść — dusza opuściła ciało moje, wstąpiła do głowy. — Ciało, Dusza

Pozwól, wyniosę ciebie. —

Dozwól chwil kilka jeszcze, a stanę się godną ciebie. —

Jak to?

Modliłam się trzy nocy i Bóg mnie wysłuchał. —

Nie rozumiem cię. —

Od kiedym cię straciła, zaszła odmiana we mnie — „Panie Boże” mówiłam i biłamsię w piersi, i gromnicę przystawiałam do piersi, i pokutowałam, „spuść na mnie duchapoezji” i trzeciego dnia z rana stałam się poetą. —

Mario —

Henryku, mną teraz już nie pogarǳisz — jestem pełna natchnienia — wieczo- Los, Przekleństworami już mnie nie bęǳiesz porzucał. —

⁴⁵Głosy obłąkanych charakteryzują okres zamętu, „dezorganizacji”, epokę zbliżającej się katastro.Kleiner zwraca uwagę, że „pomysł wydaje się zbliżony do powieści Lourdoueixa (wydanej bezimienniew r. ) pt. es o ies d si e ( a e s a iek ) reprezentują różne postaci w szpitalu wariatów:bonapartysta, legitymista, fanatyk zgody, człowiek uważający siebie za „lud” i wobec tego za władcę”.Przypomina też Kleiner, że szpital wariatów zjawia się jako motyw literacki już w XVIII w. (np. w oiad skim Krasickiego), że Słowacki w o dia ie również wprowaǳił podobną scenę. Biograficzne

źródło inspiracji mogła stanowić wizyta Krasińskiego w szpitalu obłąkanych w Döblingu koło Wiedniaw lecie r.

Nie Boska komedia

Nigdy, nigdy. —

Patrz na mnie. — Czy nie zrównałam się z tobą? — Wszystko pojmę, zrozumiem,wydam, wygram, wyśpiewam. — Morze, gwiazdy, burza, bitwa. — Tak, gwiazdy,burza, morze — ach! wymknęło mi się jeszcze coś — bitwa. — Musisz mnie zapro-waǳić na bitwę — ujrzę i opiszę — trup, całun, krew, fala, rosa, trumna. —Nieskończoność mnie obleje

I jak ptak, w nieskończonościBłękit skrzydłami rozwieję

I lecąc, się rozemdlejęW czarnej nicości. —

Przeklęstwo — przeklęstwo⁴⁶! —

o e m e o amio ami i a e s aHenryku mój, Henryku, jakżem szczęśliwa. —

Trzech królów własną ręką zabiłem — ǳiesięciu jest jeszcze — i księży stu śpie-wających mszę. —

Słońce trzecią część blasku straciło — gwiazdy zaczynają potykać się po drogachswoich — niestety — niestety⁴⁷.

Dla mnie już nadszedł ǳień sądu.

Rozjaśnĳ czoło, bo smucisz mnie na nowo. — Czegóż ci nie dostaje? — Wiesz,powiem ci coś jeszcze.

Mów, a wszystkiego dopełnię.

Twój syn bęǳie poetą.

Co?

Na chrzcie ksiąǳ mu dał pierwsze imię — poeta — a następne znasz, JerzyStanisław. — Jam to sprawiła — błogosławiłam, dodałam przeklęstwo — on bęǳiepoetą. — Ach, jakże cię kocham, Henryku.

Bóg, Chrystus, Upadek,Koniec świata, WizjaDaruj im, Ojcze, bo nie wieǳą, co czynią.

Tamten ǳiwne cierpi obłąkanie — nieprawdaż?

Najǳiwniejsze.

⁴⁶ ek s o — przekleństwo. W tekście dramatu często pojawia się to słowo i jest ono znakiemodǳiaływania na losy bohaterów złowrogiego fatum. Szaleństwo Marii (przy czym określenie jej prze-miany jako szaleństwa, obłędu jest dyskusyjne) oraz późniejsze doświadczenia, które dotkną Orcia i sa-mego Henryka są prezentowane w aurze fatalizmu.

⁴⁷ ies e ies e — w poprzednich wyd. Bibl. Nar. „niestety”.

Nie Boska komedia

On nie wie, co gada, ale ja ci ogłoszę, co by było, gdyby Bóg oszalał⁴⁸ie e o a k

Wszystkie światy lecą to na dół, to w górę — człowiek każdy, robak każdy krzyczy— „Ja Bogiem” — i co chwila jeden po drugim konają — gasną komety i słońca.— Chrystus nas już nie zbawi — krzyż swój wziął w ręce obie i rzucił w otchłań.Czy słyszysz, jak ten krzyż, naǳieja milionów, rozbĳa się o gwiazdy, łamie się, pęka,rozlatuje w kawałki, a coraz niżej i niżej — aż tuman wielki powstał z jego odłamków— Najświętsza Bogaroǳica jedna się jeszcze modli i gwiazdy, Jej służebnice, nie Matka Boskaodbiegły Jej dotąd — ale i Ona pójǳie, kędy iǳie świat cały. —

Mario, może chcesz wiǳieć syna⁴⁹? —

Jam mu skrzydła przypięła, posłała mięǳy światy, by się napoił wszystkim, copiękne i straszne, i wyniosłe. — On wróci kiedyś i uraduje ciebie. — Ach!

Źle tobie?

W głowie mi ktoś lampę zawiesił⁵⁰ i lampa się kołysze — nieznośnie. —

Mario moja najdroższa, bądźże mi spokojna, jako dawniej byłaś. —

Kto jest poetą, ten nie żyje długo. Śmierć

Hej! ratunku — pomocy! —ada ko ie i o a ok o a

Pigułek — proszków! — Nie — nic zsiadłego — owszem, płynne jakie lekarstwo.— Małgosiu, bież do apteczki! — Pan sam temu przyczyną — mój mąż mnie wyłaje.—

Żegnam cię, Henryku. —

To JW. Hrabia sam w osobie swojej!

Mario, Mario! —iska

Dobrze mi, bo umieram przy tobie. —s s a o

Jaka czerwona. — Krew rzuciła się do mózgu.

Ale jej nic nie bęǳie!

⁴⁸Wizję szalonego Boga, pomysł niezwykle śmiały, zestawia Kleiner ze słowami wstępu do dio a:„Bogi i luǳie szaleją”. Tam jednak mowa o bogach starożytnego świata. Tu wizja oszalałego Chrystusautrzymana jest w stylu apokaliptycznym.

⁴⁹mo e es i ie s a — Mąż stara się „sprowaǳić na ziemię” swoją żonę, opętaną poezją,przypominając o roli społecznej kobiety w roǳinie; nie przynosi to jednak pożądanego skutku.

⁵⁰ a iesi — w poprzednich wyd. Bibl. Nar.: „zaświecił”.

Nie Boska komedia

o i ok o i i a si do ka a

Już jej nic nie ma — umarła. —

Nie Boska komedia

CZĘŚĆ DRUGA⁵¹Czemu, o ǳiecię, nie hasasz na kĳku, nie bawisz się lalką, much nie mordujesz, ǲiecko, ǲieciństwo,

Poetanie wbĳasz na pal motyli, nie tarzasz się po trawnikach, nie kradniesz łakoci⁵², nieoblewasz łzami wszystkich liter od A do Z? — Królu much i motyli, przyjacielupoliszynela⁵³, czarcie maleńki, czemuś tak podobny do aniołka? — Co znaczą twojebłękitne oczy, pochylone, choć żywe, pełne wspomnień, choć ledwo kilka wiosenprzeszło ci nad głową? — Skąd czoło opierasz na rączkach białych i zdajesz się marzyć,a jako kwiat obarczony rosą, tak skronią twoje obarczone myślami? —

*A kiedy się zarumienisz, płoniesz jak stulistna róża i, pukle odwĳając w tył,

wzroczkiem sięgasz do nieba — powieǳ, co słyszysz, co wiǳisz, z kim rozmawiaszwtedy? — Bo na twe czoło występują zmarszczki, gdyby cieniutkie nici, płynącez niewiǳialnego kłębka — bo w oczach twoich jaśnieje iskra, której nikt nie rozu-mie — a mamka twoja płacze i woła na ciebie, i myśli, że jej nie kochasz — a znajomii krewni wołają na ciebie i myślą, że ich nie poznajesz — twój ojciec jeden milczyi spogląda ponuro, a łza mu się zakręci i znowu gǳieś przepadnie. —

*Lekarz wziął cię za puls, liczył bicia i ogłosił, że masz nerwy. — Ojciec Chrzestny

ciast ci przyniósł, poklepał po ramieniu i wróżył, że bęǳiesz obywatelem pośródwielkiego narodu. — Profesor przystąpił i macał głowę twoją, i wyrzekł, że maszzdatność do nauk ścisłych⁵⁴. — Ubogi, któremuś dał grosz, przechoǳąc, do czapki,obiecał ci piękną żonę na ziemi i koronę w niebie. — Wojskowy przyskoczył, porwałi podrzucił, i krzyknął: „Bęǳiesz pułkownikiem”. — Cyganka długo czytała dłońtwoją prawą i lewą, nic wyczytać nie mogła; jęcząc odeszła, dukata wziąć nie chciała.— Magnetyzer⁵⁵ palcami ci wionął w oczy, długimi palcami twarz ci okrążył i przeląkłsię, bo czuł, że sam zasypia. — Ksiąǳ gotował cię do pierwszej spowieǳi — i chciałukląc⁵⁶ przed tobą, jak przed obrazkiem. — Malarz nadszedł, kiedyś się gniewał i tupałnóżkami; nakreślił z ciebie szatanka i posaǳił cię na obrazie dnia sądnego mięǳywyklętymi duchami. —

*Tymczasem wzrastasz i piękniejesz — nie ową świeżością ǳieciństwa mleczną

i poziomkową, ale pięknością ǳiwnych, niepojętych myśli, które chyba z innego

⁵¹Część druga opatrzona była w wyd. I i II następującym epigrafem: „ emis o o de e ”. Faust, Goethe. (”Ty mieszanino błota i ognia”). Jest to cytat niedokładny. Faust w dramacie

Goethego mówi do Mefista: „ o e o e k d e e ” (”Z ognia i gnoju ty pomiocie”— w przekł. F. Konopki). Kleiner opatruje epigraf uwagą: „Zastosowanie tych słów do „mieszaniny”ziemskości i anielstwa w Orciu jest dość ǳiwne”. Trzeba jednak przypomnieć odpowiednie miejsce zewstępu do Części I, gǳie mowa o poecie: „Kto ci dał życie tak nikczemne, tak zwodnicze, że potrafiszudać Anioła chwilą, nim zagrząźniesz w błoto”. Tu więc słowa epigrafu odnoszą się również raczejdo tego, co stanowi istotę poety w ogóle, a barǳiej zdają się dotyczyć Męża, który daje się porwaćmarzeniom o sławie, marzeniom „górnym”, w istocie zaś prowaǳącym do upadku. O wstępie do CzęściII pisze A. Jung: „Nic nie przewyższa piękna drugiej uwertury, w której fatalny los ǳiecka dźwięczylirycznie, tak że w finale może być powieǳiane: Poeta jest wszystkim i dlatego też wcześnie powracaw wszechświat” (” e i e is es da e ke e a i das k”)(s. ).

⁵² ako i — w wyd. I i II: „łakocie”.⁵³ o is e (z . o i i e e) — pajac, od włos. pulcinella — kogucik. Jedna ze stałych postaci

komicznych włoskiej komedii ludowej ( ommedia de a e).⁵⁴W XIX w. cieszyła się popularnością teoria F. Galla (–), według której istnieje związek

mięǳy kształtem luǳkiej czaszki a zdolnościami, cechami intelektualnymi człowieka. Teoria ta, mającacharakter pseudonaukowy, nazywała się enologią.

⁵⁵ a e e — człowiek posiadający umiejętność wprawiania luǳi w stan magnetyczny (hipno-tyczny) zbliżony do naturalnego snu. W wieku XIX stosowano „magnetyzowanie” Jako zabieg leczniczy.

⁵⁶ k — ǳiś poprawna forma: ulkęknąć.

Nie Boska komedia

świata płyną ku tobie — bo choć często oczy masz gasnące, śniade lica, zgięte piersi,każdy, co spojrzy na ciebie, zatrzyma się i powie: „Jakie śliczne ǳiecię!” — Gdybykwiat, co więdnie, miał duszę z ognia i natchnienie z nieba, gdyby na każdym listku,chylącym się ku ziemi, anielska myśl leżała miasto kropli rosy, ten kwiat byłby dociebie podobnym, o ǳiecię moje — może takie bywały przed upadkiem Adama⁵⁷.—

me a i io o ie o kie a i ie ki ⁵⁸ Matka, Ojciec, Poeta,Poetka, Poezja, Syn,Wizja, Zaświaty

Modlitwa

Zdejm kapelusik i módl się za duszę matki. —

Zdrowaś Panno Maryjo, łaskiś Bożej pełna, Królowa niebios, Pani wszystkiego,co kwitnie na ziemi, po polach, nad strumieniami…

Czego odmieniasz słowa modlitwy — módl się, jak cię nauczono, za matkę, któratemu ǳiesięć lat właśnie o tej samej goǳinie skonała.

Zdrowaś Panno Maryjo, łaski Bożej pełna, Pan z Tobą, błogosławionaś mięǳyAniołami, i każdy z nich, kiedy przechoǳisz, tęczę jedną z skrzydeł swych wyǳierai rzuca pod stopy Twoje. — Ty na nich, jak gdyby na falach⁵⁹…

Orcio! —

Kiedy mi te słowa się nawĳają i bolą w głowie tak, że, proszę Papy, muszę jepowieǳieć. —

Wstań, taka modlitwa nie iǳie do Boga. — Matki nie pamiętasz — nie możeszjej kochać. —

Widuję barǳo często Mamę. —

Gǳie, mój maleńki? —

We śnie, to jest, niezupełnie we śnie, ale tak, kiedy zasypiam, na przykład za-wczoraj⁶⁰. —

ǲiecko moje, co ty gadasz?

Była barǳo biała i wychudła. —

A mówiła co do ciebie?

Zdawało mi się, że się przechaǳa po wielkiej i szerokiej ciemności, sama barǳobiała, i mówiła:

⁵⁷Kleiner przypomina, że jest to aluzja do poglądu, iż grzech Adama sprowaǳił upadek całej natury.⁵⁸Scena ta ma cechy wspomnienia z ǳieciństwa Z. Krasińskiego, tak jak w ogóle w postaci Orcia

dostrzec można duży uǳiał stylizowanego pierwiastka autobiograficznego.⁵⁹Modlitwa Orcia zwrócona do Marii jest według A. Junga jeszcze jednym dowodem, że to imię,

umieszczone w dedykacji i noszone przez Żonę, jest aluzją do symbolicznego sensu imienia Maria. „Toaluzyjne imię jawi się w swej uroczej wieloznaczności niby rozpryskująca się w głębi sceny wspaniałaraca. Porównaj tylko modlitwę Orcia na cmentarzu” (s. ).

⁶⁰ a o a — przedwczoraj.

Nie Boska komedia

Ja błąkam się wszęǳie,Ja wszęǳie się wǳieram,Gǳie światów krawęǳie,Gǳie aniołów pienie,I dla ciebie zbieramKształtów roje,O ǳiecię moje!Myśli i natchnienie.

I od duchów wyższych,I od duchów niższychFarby i odcienie,Dźwięki i promienieZbieram dla ciebie,Byś ty, o synku mój!Był, jako są w niebie,

I ojciec twójKochał ciebie —

Wiǳi Ojciec, że pamiętam słowo w słowo — proszę kochanego Papy, ja niekłamię. —

o ie a si o a oMario, czyż ǳiecię własne chcesz zgubić, mnie dwoma zgonami obarczyć?… Co

ja mówię? Ona gǳieś w niebie, cicha i spokojna, jak za życia na ziemi — marzy siętylko temu biednemu chłopięciu. —

I teraz słyszę głos jej, lecz nic nie wiǳę. —

Skąd — w której stronie? —

Jak gdyby od tych dwóch modrzewi, na które pada światło zachoǳącego słońca.—

Ja napojęUsta twoje

Dźwiękiem i potęgą,Czoło przyozdobię

Jasności wstęgą,I matki miłością

Obuǳę w tobieWszystko, co luǳie na ziemi, anieli w niebie

Nazwali pięknością, —By ojciec twój,

O synku mój!Kochał ciebie —

Czyż myśli ostatnie przy zgonie towarzyszą duszy, choć dostanie się do nieba — Duszamożeż być duch szczęśliwym, świętym i obłąkanym zarazem? —

Nie Boska komedia

Głos Mamy słabieje⁶¹, ginie już prawie za murem kośćtnicy⁶², ot tam — tam —jeszcze powtarza —O synku mój!By ojciec twójKochał ciebie —

⁶³ Bóg, Los, ModlitwaBoże, zmiłuj się nad ǳieckiem naszym, którego, zda się, że w gniewie Twoim

przeznaczyłeś szaleństwu i za wczesnej śmierci. — Panie, nie wyǳieraj rozumu wła-snym stworzeniom, nie opuszczaj świątyń, któreś Sam wybudował Sobie — spojrzyjna męki moje, i aniołka tego nie wydawaj piekłu — mnieś przynajmniej obdarzyłsiłą na wytrzymanie natłoku myśli, namiętności i uczuć, a jemu? — dałeś ciało dopajęczyny podobne, które lada myśl wielka rozerwie — o Panie Boże — o Boże! —

Od lat ǳiesięciu dnia spokojnego nie miałem — nasłałeś wielu luǳi na mnie,którzy mi szczęścia winszowali, zazdrościli, życzyli — spuściłeś na mnie grad boleścii znikomych obrazów, i przeczuciów⁶⁴, i marzeń — łaska Twoja na rozum spadła,nie na serce moje — dozwól mi ǳiecię ukochać w pokoju, i niechaj stanie mir⁶⁵już mięǳy Stwórcą i stworzonym. — Synu, przeżegnaj się i chodź ze mną. Wiecznyodpoczynek.

o*a e dam i ka a e o ie i o o

Filozof, Historia, Obrazświata, RewolucjaPowtarzam, iż to jest nieodbitą, samowolną wiarą⁶⁶ we mnie, że czas nadchoǳi

wyzwolenia kobiet i Murzynów. —

Pan masz rację.

I wielkiej do tego odmiany w towarzystwie⁶⁷ luǳkim w szczególności i w ogól-ności — z czego wywoǳę odroǳenie się rodu luǳkiego przez krew i zniszczenieform starych. —

Tak się Panu wydaje? —

Podobnie jako glob nasz się prostuje lub pochyla na osi swojej przez nagłe rewo- Rewolucjalucje. —

DrzewoCzy wiǳisz to drzewo spróchniałe? —

Z młodymi listkami na dolnych gałązkach. —

Dobrze. — Jak sąǳisz — wiele lat jeszcze stać może?

⁶¹s a ie e — współcz. słabnie.⁶²ko i a — forma stworzona przez Krasińskiego; właściwie: kostnica.⁶³W kopii objaśnienie: „zakładając ręce do modlitwy”.⁶⁴ e i — forma dopełniacza l. mn. utworzona logicznie do formy rzeczowników męskich,

używana często jeszcze w XIX w.⁶⁵mi — starosłowiańskie, używane jeszcze w staropolszczyźnie słowo oznaczające pokój, przymierze.⁶⁶samo o a ia a — wiara wynikająca z własnej woli, z własnego wyboru.⁶⁷ o a s o (z . société) — społeczeństwo.

Nie Boska komedia

Czy ja wiem? — Rok — dwa lata. —

A jednak ǳisiaj wypuściło z siebie kilka listków świeżych, choć korzenie gnĳącoraz barǳiej. —

Cóż z tego? —

Nic — tylko, że gruchnie i pójǳie precz na węgle i popiół, bo nawet stolarzowinie zda się na nic. —

Przecie nie o tym mowa. —

Jednak to obraz twój i wszystkich twoich, i wieku twego, i teorii twojej⁶⁸. —e o

*omi ami Obywatel, Szatan,

Upadek, Prawda,Pozory, Historia,Właǳa, Walka

Pracowałem lat wiele na odkrycie ostatniego końca wszelkich wiadomości, roz-koszy i myśli, i odkryłem — próżnię grobową w sercu moim — znam wszystkieuczucia po imieniu, a żadnej żąǳy, żadnej wiary, miłości nie ma we mnie — jedno⁶⁹kilka przeczuciów krąży w tej pustyni — o synu moim, że oślepnie — o towarzy-stwie, w którym wzrosłem, że rozprzęgnie się — i cierpię tak, jak Bóg jest szczęśliwy,sam w sobie, sam dla siebie⁷⁰. —

⁶⁸Cała scena mięǳy Filozofem a Mężem wydaje się służyć charakterystyce poglądów Krasińskiegona pewne teorie filozoficzne ówcześnie rozpowszechnione. Autor Nie–Boskie komedii uważał miano-wicie filozofię głoszącą postęp społeczny za wywoǳącą się od materialistów ancuskich osiemnasto-wiecznych, których ǳiełem była rewolucja ancuska. W r. pisał do Gaszyńskiego charakteryzującpoglądy H. Heinego: „Henryk Heine jest to wyraz zgrzybiałej filozofii, wpadającej nazad w ǳieciństwo,wracającej do materializmu i lekkomyślności […] Heine i cała jego szkoła, chcąc koniecznie coś nowe-go utworzyć, nie pomiarkowali, że do barǳo starych zasad się cofają, że przedrewolucyjny materializmHelwecjusza i panów dworskich, przebrawszy go tylko w mieszczańskie szaty, nazad stawiają na no-gach”( is m a asi skie o do o s a e o as skie o, Lwów , s. ). Dlatego też poglądyFilozofa — wyznawcy wyzwolenia kobiet (analogicznie do saintsimonistów) i Murzynów (sprawa dys-kutowana w Anglii w r. ), rzecznika odroǳenia luǳkości „przez krew” i zwolennika teorii rozwojuświata przez kataklizmy — jako wywoǳące się z teorii materialistycznych, uważa Mąż za przestarza-łe, „spróchniałe”. Wydaje się, że interpretacja Niemojewskiej–Gruszczyńskiej, na którą powołuje sięKleiner, a która pogardliwe słowa Męża odnosi do całej luǳkości, nie do filozofów, jest niesłuszna.

⁶⁹ ed o — jedynie.⁷⁰Interpretatorzy Nie–Boskie komedii wcześnie zwrócili uwagę na pokrewieństwo tej sceny z dwoma

dramatami należącymi do romantycznych dramatów filozoficznych czy — jak je nazwała G. Sand —metafizycznych: z a s em Goethego i a edem Byrona. Kleiner w przypisie przypomina nazwiskabadaczy, którzy poświęcili temu zagadnieniu osobne uwagi (W. M. Kozłowski, J. Kleiner, T. Sternal).Wypowiadał się na ten temat również S. Treugutt. Określiwszy bohatera Nie–Boskie jako bohaterafaustycznego, wskazał, że „w hrabim Henryku rysy boleśnie doświadczonego »męża wieku« sprzęgniętezostały z faustowskimi cechami poszukiwacza i sceptyka oraz z koncepcją tytana–Prometeusza” (os s a ie ako e ia Nie–Boskie . Oprac. A. Witkowska. Sprawozd. z Prac Nauk. Wyǳ. Nauk

Społ. PAN, , z. . Kleiner zaś w przypisie do wyd. Bibl. Nar. kłaǳie nacisk na zbieżność treścimonologu Męża z monologami tytułowych bohaterów dramatów Goethego i Byrona. Faust mówi:„Przestudiowałem wszystkie fakultety Ach, filozofię, medycynę, prawo I w teologię też, niestety, Dodna samegom wgryzł się pracą krwawą — I jak ten głupiec u mądrości wrót Stoję — i tyle wiem, comwieǳiał wprzód […] Obca mi zwątpień i skrupułów męka […] Lecz za to radość wszelką mi wydarto”( a s , cz. I, w. – i –. Przeł. F. Konopka, Warszawa , s. ). Maned zaś: „Wieǳajest męką; bo im więcej wiemy, Barǳiej czujemy tę nieszczęsną prawdę, że drzewo życia nie jest drze-wem wieǳy. Jam filozofią zbadał, jam przeniknął Źródła mądrości i cudów tej ziemi. […] Nic mię nie

Nie Boska komedia

ÓSchorzałych, zgłodniałych, rozpaczających pokochaj bliźnich twoich, biednych

bliźnich twoich, a zbawion bęǳiesz.

Kto się oǳywa? —⁷¹⁷²

e oKłaniam uniżenie — lubię czasem zastanawiać podróżnych darem, który natura

osaǳiła we mnie. — Jestem brzuchomowca⁷³. —

od os k do ka e s aNa kopersztychu⁷⁴ podobną twarz gǳieś wiǳiałem. —

a s o ieHrabia ma dobrą pamięć. —o o

Niech bęǳie pochwalon —

Na wieki wieków — amen. —

o omi skaTy i głupstwo twoje. —

Biedne ǳiecię, dla win ojca, dla szału matki przeznaczone wiecznej ślepocie —nie dopełnione, bez namiętności, żyjące tylko marzeniem, cień przelatującego anioła,rzucony na ziemię⁷⁵ i błąǳący w znikomości swojej. — Jakiż ogromny orzeł wzbił Pokusa, Ptak, Sława,

Wążsię nad miejscem, w którym ten człowiek zniknął! —

Witam cię — witam.

Leci ku mnie, cały czarny — świst jego skrzydeł jako świst tysiąca kul w boju.—

Szablą ojców twoich bĳ się o ich cześć i potęgę.

trwoży, czuję w sobie tylko Przeklęty ciężar nieznania bojaźni; Nic mię nie nęci, żąǳa ni naǳieja, Nizwodny urok czego bądź na świecie” ( a ed. Przeł. J. Paszkowski, akt I, w. –, –). Kleinerwiǳi też podobieństwo tej sceny Nie–Boskie komedii do scenerii w akcie II w dramacie Byrona (dolinaw Alpach). Trzeba jednak sprostować informację, jakoby w scenie tej Manedowi ukazywał się orzeł.Orzeł przelatuje w scenie aktu I, kiedy Maned stoi na skałach Jungau i patrzy w przepaść (por.przypis w Części I do słów Męża ”rozkosz otchłani mnie porywa”).

⁷¹ e s o — od imienia szatana: Mefistofeles, spopularyzowanego przez a s a Goethego. Pocho-ǳenie tego imienia nie jest zupełnie jasne. Jedna interpretacja łączy tę nazwę z grec. e os o i es —nie lubiący światła (duch ciemności); druga z hebr. e — niszczyciel, o e — kłamca, lub e is o — burzyciel dobrego. Tu Mefisto występuje jako kłamca przypisujący sobie słowa wypowieǳianeprzez Anioła Stróża.

⁷²Dla Krasińskiego pozostawanie pod wpływem szatana wiąże się z brnięciem w kłamstwo — z nie-możnością rozpoznania prawdy, co w ujęciu autora (zarówno w Nie–Boskie komedii, jak w dio ie)stanowi roǳaj tragicznego uwikłania duszy bohatera i jest związane z ǳiałaniem Fatum.

⁷³ omo a — człowiek posiadający umiejętność mówienia bez poruszania ustami, przy czymgłos wydaje się pochoǳić od innej osoby.

⁷⁴ko e s (z niem. e s i ) — mieǳioryt.⁷⁵ a iemi — tak w wyd. III. W wydaniu jubileuszowym ++ǲieł++ pod red. J. Czubka i w po-

przednich wyd. Bibl. Nar.: „o ziemię”.

Nie Boska komedia

Roztoczył się nade mną — wzrokiem węża grzechotnika⁷⁶ ssie mi źrzenice — ha!rozumiem ciebie. —

Nie ustępuj, nie ustąp nigdy — a wrogi twe, podłe wrogi twe pójdą w pył. —

Żegnam cię wśród skał, pomięǳy którymi znikasz — bądź co bądź, fałsz czyprawda, zwycięstwo czy zaguba⁷⁷, uwierzę tobie, posłanniku chwały. — Przeszłości,bądź mi ku pomocy — a jeśli duch twój wrócił do łona Boga, niechaj się znówoderwie, wstąpi we mnie, stanie się myślą, siłą i czynem. —

a mIdź, podły gaǳie — jako strąciłem ciebie i nie ma żalu po tobie w naturze, tak

oni wszyscy stoczą się w dół i po nich żalu nie bęǳie — sławy nie zostanie — żadnachmura się nie odwróci w żegluǳe, by spojrzeć za sobą na tylu synów ziemi, ginącychpospołu. —

Oni naprzód — ja potem. —Błękicie niezmierzony, ty ziemię obwĳasz — ziemia niemowlęciem, co zgrzyta

i płacze — ale ty nie drżysz, nie słuchasz jej, ty płyniesz w nieskończoność swoją. —Matko naturo⁷⁸, bądź mi zdrowa — idę się na człowieka przetworzyć, walczyć

idę z bracią moją.*ok eka io Choroba, Wzrok,

Ojciec, Poeta, SynNic mu nie pomogli — w Panu ostatnia naǳieja. —

Barǳo mi zaszczytnie…

Mów panu⁷⁹, co czujesz. —

Już nie mogę ciebie, Ojcze, i tego pana rozpoznać — iskry i nicie czarne latająprzed moimi oczyma, czasem z nich wydobęǳie się na kształt cieniutkiego węża —i nuż robi się chmura żółta — ta chmura w górę podleci, spadnie na dół, pryśniez niej tęcza — i to nic mnie nie boli. —

Stań, Panie Jerzy, w cieniu — wiele Pan lat masz? —

⁷⁶ okiem a e o ika — Wąż grzechotnik należy do rzędu wężów jadowitych, które polujączekając na zdobycz z długotrwałą cierpliwością. Ponieważ węże nie posiadają ruchomych powiek, wy-tworzył się pogląd, że nieruchomy wzrok węża oczekującego na zdobycz ma właściwości obezwładniająceofiarę.

⁷⁷ a a — w poprzednich wyd. Bibl. Nar.: „zguba”.⁷⁸ a ko a o — w swej polemice z Łuckim (por. przypis dotyczący Edenu w cz.I dramatu) Nie-

mojewska–Gruszczyńska uważa te słowa za realizację zapowieǳi szatańskiej z Części I — kuszenie Mężaobrazem spróchniałego Edenu, czyli natury martwej. „Na pytające jakby spojrzenie Męża, obojętnościąodpowieǳiała matka Natura. Mąż żegna ją, iǳie mięǳy luǳi, odtąd bęǳie szukał natchnień czło-wieczych, człowieka, nie naturę naśladował bęǳie. Czemuż ostatnie tchnienie natury współǳiałało taksolidarnie z wezwaniem orła? Czemuż Mąż nie odczuwa płynącego z przyrody wzniosłego prądu miłościbraterskiej […] Człowiekowi woǳonemu na pokuszenie szatan nie pozwoli „w pięknym przyroǳeniuczytać”. Pomięǳy nim i naturą stanie wywleczona ze sklepów szatańskich dekoracja Edenu. Odgroǳigo od źródła wyższych natchnień” („Ruch Literacki” , s. ).

⁷⁹ a — w wyd. I, II i III: „panie”. Czubek objaśnia, że w kopii pierwszą wersję: „panu” poprawionona: „panie”, skąd błąd przeszedł do edycji drukowanych. Skażony tekst poprawił Tarnowski, za nimCzubek i następne wydania.

Nie Boska komedia

a m o

Skończył czternaście. —

Teraz odwróć się do okna. —

A cóż?Kłamstwo, Lekarz

Powieki prześliczne, białka⁸⁰ przeczyste, żyły wszystkie w porządku, muszkuływ sile. —

do iaŚmiej się Pan z tego — Pan bęǳiesz zdrów jak ja. —do aNie ma naǳiei. — Sam Pan Hrabia przypatrz się źrzenicy — nieczuła na światło Ciało, Dusza, Oko,

Upadek— osłabienie zupełne nerwu optycznego. —

Mgłą zachoǳi mi wszystko — wszystko. —

Prawda — rozwarta — Szara — bez życia. —

Kiedy spuszczę powieki, więcej wiǳę niż z otwartymi oczyma. —

Myśl w nim ciało przepsuła⁸¹ — należy się bać katalepsji⁸². —

od o a a eka a a s oWszystko, co zażądasz — pół mojego majątku —

Dezorganizacja nie może się zreorganizować⁸³. —ie e k i ka e s

Najniższy sługa Pana Hrabiego, muszę jechać zdjąć jednej pani kataraktę⁸⁴. —

Zmiłuj się, nie opuszczaj nas jeszcze. —

Może Pan ciekawy nazwiska tej choroby?

I żadnej, żadnej nie ma naǳiei?

Zowie się po grecku, ama osis⁸⁵. Jest to ślepota spowodowana chorobą czyuszkoǳeniem nerwu wzrokowego lub zmianami w mózgu. —

o iSzatan, Rozpacz

⁸⁰ ia ka — zarówno kopia, jak wyd. I i II mają: „białko”. Wyd. III wprowaǳiło tu poprawkę nal. mn. Kleiner przyjmuje tę wersję wbrew Czubkowi, który poszedł za rękopisem. Wydaje się, że obieformy są prawidłowe. Tekst niniejszy przyjmuje wersję wyd. III i Kleinera.

⁸¹ e s a — w poprzednich wyd. Bibl. Nar.: „popsuła”.⁸²ka a e s a (z grec.) — w medycynie: odrętwienie całego lub części ciała; występuje przy histerii,

w letargu, stanach hipnotycznych, przy niektórych chorobach psychicznych.⁸³ e o a i a a ie mo e si eo a i o a — w korespondencji Krasiński często stosował tę for-

mułę zarówno do stanu własnego zdrowia, jak do współczesnego mu stanu stosunków społecznych.⁸⁴ka a ak a — zmętnienie soczewki ocznej, które można usunąć drogą operacyjną.⁸⁵ama osis — w kopii, w wyd. I, II i III mylnie: „amavrosis”, poprawione przez Czubka.

Nie Boska komedia

iska s a do ie siAle ty wiǳisz jeszcze cokolwiek?

Słyszę głos twój, Ojcze. —

Spojrzyj w okno, tam słońce, pogoda. —

Pełno postaci mi się wĳe mięǳy źrzenicą a powieką — wiǳę twarze wiǳiane,znajome miejsca — karty książek czytanych. —

To wiǳisz jeszcze?

Tak, oczyma duszy, lecz tamte pogasły. —

ada a ko a ai a mi e ia

Przed kim ukląkłem — gǳie mam się upomnieć o krzywdę mojego ǳiecka? —s a

Milczmy raczej — Bóg się z modlitw, Szatan z przeklęstw śmieje⁸⁶. —

Twój syn poetą — czegóż żądasz więcej?*eka ie es

Zapewnie, to wielkie nieszczęście być ślepym. —

I barǳo naǳwyczajne w tak młodym wieku. —

Był zawsze słabej kompleksji, i matka jego umarła nieco… tak…

Jak to?

Poniekąd tak — Wać Pan rozumiesz — bez piątej klepki. —o i

Poeta, WizjaPrzepraszam Pana, żem go prosił o tak późnej goǳinie, ale od kilku dni mój

biedny syn buǳi się zawsze około dwunastej, wstaje i przez sen mówi — proszę zamną. —

Chodźmy. — Jestem barǳo ciekawy owego fenomenu. —*ok s ia a e i ie es eka

Cicho. —

Obuǳił się, a nas nie słyszy.

⁸⁶ i m a e B si mod i a a ek s mie e — zdanie to, mające formę pełnegogoryczy aforyzmu, stanowi świadectwo zagubienia duchowego hrabiego Henryka, pozostającego mięǳytym, co boskie, a tym, co szatańskie. Ma on nie do końca jasne przeczucia obu tych sfer.

Nie Boska komedia

Proszę Panów nic nie mówić. —

To rzecz arcyǳiwna. —

s aO Boże — Boże. —

Jak powoli stąpa. —

Jak trzyma ręce założone na piersiach. —

Nie mrugnie powieką — ledwo że usta roztwiera, a przecie głos ostry, przeciągłyz nich się dobywa. —

Jezusie Nazareński!

Precz ode mnie ciemności — jam się uroǳił synem światła i pieśni — co chcecieode mnie? — czego żądacie ode mnie? —

Nie poddam się wam, choć wzrok mój uleciał z wiatrami i goni gǳieś po prze-strzeniach — ale on wróci kiedyś, bogaty w promienie gwiazd, i oczy moje rozognipłomieniem. —

Tak jak nieboszczka, plecie sam nie wie co — to widok barǳo zastanawiający.—

Zgaǳam się z Panem Dobroǳiejem. —

Najświętsza Panno Częstochowska, weź mi oczy i daj jemu. —

Matko moja, proszę cię — matko moja, naślĳ mi teraz obrazów i myśli, bym żyłwewnątrz, bym stworzył drugi świat w sobie, równy temu, jaki postradałem. —

Co myślisz, bracie, to wymaga rady familĳnej. —

Czekaj — cicho. —

Nie odpowiadasz mi — o matko! nie opuszczaj mnie. —Lekarz, Prawda

do aObowiązkiem moim jest prawdę mówić. —

Tak jest — to jest obowiązkiem — i zaletą lekarzy, Panie Konsyliarzu⁸⁷.

Pański syn ma pomieszanie zmysłów, połączone z naǳwyczajną drażliwością ner-wów, co niekiedy sprawia, że tak powiem, stan snu i jawu⁸⁸ zarazem, stan podobnydo tego, który oczewiście⁸⁹ tu napotykamy. —

⁸⁷ko s ia (z łac. o si ia i s — doradca) — dawna nazwa lekarza.⁸⁸ a — jawy.⁸⁹o e i ie — współcz. oczywiście.

Nie Boska komedia

a s o ieBoże, patrz, on Twoje sądy mi tłumaczy. —

Chciałbym pióra i kałamarza — e asi a ei d a a a⁹⁰ etc. etc. …

W tamtym pokoju Pan znajǳiesz — proszę wszystkich, by wyszli. —

Dobranoc⁹¹ — dobranoc — do jutra —o

siDobrej nocy mi życzą — mówcie o długiej nocy — o wiecznej może — ale nie

o dobrej, nie o szczęśliwej. —

Wesprzyj się na mnie, odprowaǳę cię do łóżka. —

Ojcze, co to się ma znaczyć⁹²? —

Okryj się dobrze i zaśnĳ spokojnie, bo doktor mówi, że wzrok oǳyskasz. —

Tak mi niedobrze — sen mi przerwały głosy czyjeś. —as ia

Anioł, Przeczucie, Los,UpadekNiech moje błogosławieństwo spoczywa na tobie — nic ci więcej dać nie mogę,

ni szczęścia, ni światła, ni sławy — a dobĳa goǳina⁹³, w której będę musiał walczyć,ǳiałać z kilkoma ludźmi przeciwko wielu luǳiom. — Gǳie się ty poǳiejesz, samjeden i wśród stu przepaści, ślepy, bezsilny, ǳiecię i poeto zarazem, biedny śpiewakubez słuchaczy, żyjący duszą za obrębami ziemi, a ciałem przykuty do ziemi — o tynieszczęśliwy, najnieszczęśliwszy z aniołów, o ty mój synu? —

d iPan Konsyliarz każe JW. Pana prosić. —

Dobra moja Katarzyno, zostań się przy małym. —o i

⁹⁰ e asi a ei d a a a— dwa grany kropli laurowych; gran — dawna jednostka wagi aptekarskiej,ok. / grama ( miligramy). Znany dawniej środek leczniczy o ǳiałaniu uspokajającym.

⁹¹W tekście Krasińskiego: dobra noc. ǲiś poprawna jest pisownia łączna.⁹² o o si ma a — w wyd. Czubka i poprzednich Bibl. Nar.: „co to ma się znaczyć”.⁹³Kleiner zwraca uwagę, że Mąż „odczuwa jakiś fatalizm w swym losie”. Podobnie bowiem wyczuwał

zbliżanie się fatalnego przełomowego momentu w Części I, kiedy postanowił porzucić Żonę, aby pójśćza widmem ǲiewicy: „Nadeszła goǳina — nic jej nie odwlecze”.

Nie Boska komedia

CZĘŚĆ TRZECIA⁹⁴ REWOLUCJA

Do pieśni — do pieśni⁹⁵. RycerzKto ją zacznie, kto jej dokończy? — Dajcie mi przeszłość, zbrojną w stal, po-

wiewną rycerskimi pióry⁹⁶. — Gotyckie wieże wywołam przed oczy wasze — rzucęcień katedr świętych na głowy wam. — Ale to nie to — tego już nigdy nie bęǳie.—

*Ktokolwiek jesteś, powieǳ mi, w co wierzysz — łatwiej byś życia się pozbył, niż Upadek

wiarę jaką wynalazł, wzbuǳił wiarę w sobie. Wstydźcie się, wstydźcie wszyscy, mali Historia, Krew, Losi wielcy, — a mimo was, mimo żeście mierni i nęǳni, bez serca i mózgu, świat dążyku swoim celom, rwie za sobą, pęǳi przed się, bawi się z wami, przerzuca, odrzuca— walcem świat się toczy, pary znikają i powstają, wnet zapadają, bo ślisko — bokrwi dużo⁹⁷ — krew wszęǳie — krwi dużo, powiadam wam. —

*Czy wiǳisz owe tłumy, stojące u bram miasta wśród wzgórzów⁹⁸ i saǳonych Lud, Pĳaństwo, Uczta

topoli — namioty rozbite — zastawione deski, długie, okryte mięsiwem i napojami,podparte pniami, drągami. — Kubek lata z rąk do rąk — a gǳie ust się dotknie, tamgłos się wydobęǳie, groźba, przysięga lub przeklęstwo. — On lata, zawraca, krąży,tańcuje, zawsze pełny, brzęcząc, błyszcząc, wśród tysiąców⁹⁹. — Niechaj żyje kielichpĳaństwa i pociechy! —

*Czy wiǳicie, jak oni czekają niecierpliwie — szemrzą mięǳy sobą, do wrza- Robotnik

sków się gotują — wszyscy nęǳni, ze znojem na czole, z rozczuchranymi¹⁰⁰ włosy,w łachmanach, z spiekłymi twarzami, z dłoniami pomarszczonymi od trudu — citrzymają kosy, owi potrząsają młotami, heblami — patrz — ten wysoki trzyma to-pór spuszczony — a tamten stemplem¹⁰¹ żelaznym nad głową powĳa; dalej w bok ǲiecko, Kobietapod wierzbą chłopię małe wisznię¹⁰² do ust kłaǳie, a długie szydło w prawej ręceściska¹⁰³. — Kobiety przybyły także, ich matki, ich żony, głodne i biedne jak oni,

⁹⁴Część trzecia opatrzona była w wyd. I i II oraz w rękopiśmiennej kopii następującym epigrafem:„ admi is a e e e iais dema dai e is e d a sa is a io a e e e ”— a o d i o e ai o ommissai e de a si i me am e [w kopii: se io ] a ai ia(”Opatrzony został sakramentami, ponieważ, dureń, zażądał księǳa, później powieszony ku ogólnemuzadowoleniu”. — Raport obywatela Caillota, komisarza izby szóstej, roku III [tj. trzeciego roku eryrewolucyjnej, liczonej od września , a więc r. ] piątego prairiala [tj. maja — ai ia ,czyli miesiąc łąk, był ǳiewiątym miesiącem w kalendarzu rewolucyjnym]). Być może choǳi tu o któ-ryś z raportów F. M. Cailleux (—), członka klubu jakobinów, który, mianowany oficeremmunicypalnym, był strażnikiem roǳiny królewskiej w czasie jej pobytu w więzieniu w Tempie.

⁹⁵do ie i — występuje tu nie znany (anonimowy) autor, któremu jednak nie dane jest, jak dawnymśredniowiecznym śpiewakom, opiewać wzniosłej, rycerskiej i bohaterskiej przeszłości, lecz teraźniejszośćskarlałą i nęǳną.

⁹⁶ i — piórami.⁹⁷ o k i d o — występuje tu pogląd, że rozwój świata, który „dąży ku swoim celom”, odbywa się

poprzez krew.⁹⁸ — wzgórz.⁹⁹ si — tysięcy.

¹⁰⁰ o a mi — rozczochranymi.¹⁰¹s em e — pręt metalowy do czyszczenia i nabĳania strzelb dawnego typu, ładowanych od końca

lu. Z wymienionych tu narzęǳi pracy, które w rękach zrewolucjonizowanego tłumu zamieniły sięw broń, rozpoznać można „skład socjalny” rewolucjonistów. Są tu więc kowale, stolarze czy cieśle,szewcy, rzeźnicy, zaś właściciel stempla — to być może dworski strzelec.

¹⁰² is i — wiśnię.¹⁰³ o i ma e — scena ta, czy raczej obrazek zaledwie, była przez badaczy interpretowana me-

taforycznie — szydło w ręku ǳiecka ma za chwilę przebić wiśnię, by rozlał się jej krwistoczerwonysok. W ten sposób (ale w dalszych scenach również na inne sposoby) Krasiński pokazuje, że w obozie

Nie Boska komedia

zwiędłe przed czasem, bez śladów piękności — na ich włosach kurzawa bitej dro-gi — na ich łonach poszarpane oǳieże — w ich oczach coś gasnącego, ponurego,gdyby przedrzeźnianie wzroku — ale wnet się ożywią — kubek lata wszęǳie, obiegawszęǳie. — Niech żyje kielich pĳaństwa i pociechy! —

*Teraz szum wielki powstał w zgromaǳeniu — czy to radość, czy rozpacz? — Przywódca

kto rozpozna jakie uczucie w głosach tysiąców? — Ten, który nadszedł, wstąpił nastół, wskoczył na krzesło i panuje nad nimi, mówi do nich. — Głos jego przeciągły,ostry, wyraźny — każde słowo rozeznasz, zrozumiesz — ruchy jego powolne, łatwe,wtórują słowom, jak muzyka pieśni — czoło wysokie, przestronne, włosa jednego naczaszce nie masz, wszystkie wypadły, strącone myślami — skóra przyschła do czaszki,do liców, żółtawo się wcina pomięǳy koście i muszkuły¹⁰⁴ — a od skroni brodaczarna wieńcem twarz opasuje — nigdy krwi, nigdy zmiennej barwy na licach —oczy niewzruszone, wlepione w słuchaczy — chwili jednej zwątpienia, pomieszanianie dojrzeć; a kiedy ramię wzniesie, wyciągnie, wytęży ponad nimi, schylają głowy,zda się, że wnet uklękną przed tym błogosławieństwem wielkiego rozumu — nieserca — precz z sercem, z przesądami¹⁰⁵, a niech żyje słowo pociechy i mordu! —

*To ich wściekłość, ich kochanie, to właǳca¹⁰⁶ ich dusz i zapału — on obiecuje

im chleb i zarobek — krzyki się wzbiły, rozciągnęły, pękły po wszystkich stronach —„Niech żyje Pankracy¹⁰⁷! — chleba nam, chleba, chleba!” — A u stóp mówcy opiera Antysemityzm, Żydsię na stole przyjaciel czy towarzysz, czy sługa. —

*Oko wschodnie, czarne, cieniowane długimi rzęsy — ramiona obwisłe, nogi ugi-

nające się, ciało niedołężnie w bok schylone — na ustach coś lubieżnego, coś złośli-wego, na palcach złote pierścienie — i on także głosem chrapliwym woła — „Niech

rewolucji nawet ǳieci „bawią się” zabĳaniem. Ryciny z okresu rewolucji ancuskiej r. ukazywałynp. ǳieci „igrające” odciętą głową zgilotynowanej ofiary rewolucji.

¹⁰⁴m s k — muskuły.¹⁰⁵ e se em es dami— Juliusz Kleiner zwraca uwagę, że zestawienie tu „serca” i „przesądów”

wskazuje na sięgnięcie do haseł rewolucji ancuskiej, która walczyła z przesądami, jako nie opartymina rozumie, rozum zaś odrzucał postawę uczuciową — „serce”.

¹⁰⁶ a a — władca.¹⁰⁷Ukazanie postaci przywódcy rewolucji we wstępie do Części III jako mówcy na zaimprowizo-

wanej ad o trybunie przemawiającego do tłumu, a więc jak gdyby od razu we właściwej mu akcji,jest zabiegiem interesującym i może być odczytane jako wskazówka dla inscenizatora. Dokładny opiswyglądu i gestykulacji Pankracego ukazuje go jako wprawnego przywódcę ludu — demagoga. PostaćPankracego przyciągała uwagę wszystkich badaczy Nie–Boskie komedii, którzy szukali dla woǳa rewo-lucji pierwowzoru. We s ie do Nie–Boskie komedii w wyd. Bibl. Nar. pisze Kleiner, że Pankracy,„odarty z uroku poetyckiego, jest kontrastem bezwzględnym Henryka. Tamten jest wyobraźnią bezserca, on rozumem bez serca […] Tamten musi być malarsko piękny — on jest posągowo brzydki”.Dalej pisze Kleiner, iż Pankracy ma „coś z psychiki Napoleona. I jest, jak Napoleon wobec monar-chów, człowiekiem bez przodków, bez wykwintności rasowej, ale czującym, że w nim skupiła się wolazbiorowa” (s. XXXV). Podobnego zestawienia dokonał w połowie XIX w. krytyk „młodoniemiecki”,cytowany już A. Jung: „Stary, dumny, upudrowany arystokratyzm, który swoją skłonność do uży-cia, poetyczne zamiłowania i es i datuje od czasów Ludwika XIV, zostaje przeniesiony z Paryża doWarszawy i do swoich zamków; demokratyzm, który przenika do szkoły wojskowej w Brienne, zapa-la prometejską żagiew swej sławy od tulońskich lontów, zostaje przeniesiony na rękach wiwatującegoludu i osaǳony na tronie; krótko mówiąc: Mąż i Pankracy, szlachta i Napoleon muszą ulec […]” (s.). Nadanie przywódcy rewolucji imienia „znaczącego” ( a k a — z gr.: Wszechwładca) jest jeszczejednym sposobem charakteryzowania bohatera.

Nie Boska komedia

żyje Pankracy!” — Mówca ku niemu na chwilę wzrok obrócił. — „Obywatelu prze-chrzto¹⁰⁸, podaj mi chustkę”.—

*Tymczasem trwają poklaski i wrzaski. — „Chleba nam, chleba, chleba! — Śmierć Chleb

panom, śmierć kupcom — chleba, chleba!” —a as am ki ka ksi a o a a a s o e e Antysemityzm

KsiążkaBracia moi podli, bracia moi mściwi, bracia kochani, ssajmy¹⁰⁹ karty a m d ¹¹⁰

Matkajako pierś mleczną, pierś żywotną, z której siła i miód płynie dla nas, dla nich goryczi trucizna.

Ó ÓJehowa pan nasz, a nikt inny. — On nas porozrzucał wszęǳie, On nami, gdy- Wąż

by splotami niezmiernej gaǳiny, oplótł świat czcicielów Krzyża, panów naszych,dumnych, głupich, niepiśmiennych¹¹¹. — Po trzykroć pluńmy na zgubę im — potrzykroć przeklęstwo im.

Cieszmy się, bracia moi. — Krzyż, wróg nasz, podcięty, zbutwiały, stoi ǳiś nadkałużą krwi, a jak raz się powali, nie powstanie więcej. — Dotąd pany go bronią.

ÓDopełnia się praca wieków, praca nasza markotna, bolesna, zawzięta. — Śmierć

panom — po trzykroć pluńmy na zgubę im — po trzykroć przeklęstwo im!

Na wolności bez ładu, na rzezi bez końca, na zatargach i złościach, na ich głup- Wolność, Zbawienie,Zmartwychwstaniestwie i dumie osaǳim potęgę Izraela — tylko tych panów kilku — tych kilku jeszcze

zepchnąć w dół — trupy ich przysypać rozwalinami Krzyża. —Ó

Krzyż znamię święte nasze — woda chrztu połączyła nas z ludźmi — uwierzylipogarǳający miłości pogarǳonych. —

Wolność luǳi prawo nasze — dobro ludu cel nasz — uwierzyli synowie chrze-ścĳan w synów Kajfasza¹¹².

—Przed wiekami wroga umęczyli ojcowie nasi — my go na nowo ǳiś umęczymi nie zmartwychwstanie więcej. —

Chwil kilka jeszcze, jadu żmii¹¹³ kropel kilka jeszcze — a świat nasz, nasz, o bracia Wąż

¹⁰⁸ a e e o — od czasu rewolucji ancuskiej forma o a e (w miejsce dawnego „pan”)weszła w skład słownika demokratycznego; e a — nazwa nadawana Żydom, którzy zmieniliwyznanie z judaizmu na chrześcĳaństwo.

¹⁰⁹ssa m — ssĳmy.¹¹⁰Talmud (hebr.: nauczanie) — jedna z najważniejszych ksiąg religĳnych żydowskich, która po-

wstawała w ciągu kilku wieków z uzupełnień, objaśnień, komentarzy do a e o es ame , różnegoroǳaju przepisów itp. W w. XVIII i XIX w związku z dyskusją nad emancypacją intelektualną i oby-watelską Żydów powstała obfita literatura, która przedstawiała często Talmud jako źródło żydowskiegoszowinizmu, obskurantyzmu i innych ujemnych cech ortodoksyjnych sekt religĳnych. W literaturzepolskiej problem ten podjął m.in. J. U. Niemcewicz, którego powieść e e i io a () zawierała ob-razy ujemnego wpływu a m d na społeczeństwo żydowskie w Polsce. Znajdujemy tam wypowiadaneprzez przedstawicieli obskurantów żydowskich podobne określenia, jakich w Nie–Boskie komedii używaPrzechrzta (por. np. „[…] te skarby najpierwszej mądrości naszej, owe to a m d , owe komentarzenad nimi, owe to kabalistyczne i mistyczne księgi, słowem te wszystkie źródła mistycznej rozkoszy”).

¹¹¹ ie i mie — nie znających świętego isma, tj. a m d .¹¹²Kajfasz — według Ewangelii arcykapłan żydowski, który wydał wyrok skazujący na śmierć Chry-

stusa.

Nie Boska komedia

moi! —Ó

Jehowa Pan Izraela, a nikt inny. — Po trzykroć pluńmy na zgubę ludom — potrzykroć przeklęstwo im. —

a s ka ie

Do roboty waszej — a ty, święta księgo, precz stąd, by wzrok przeklętego niezbruǳił kart twoich. —

a m d o aKto tam?

Swój — W imieniu Wolności¹¹⁴, otwieraj. —

Bracia, do młotów i powrozów. —o ie a

oDobrze, Obywatele, że czuwacie i ostrzycie puginały na jutro. —do ed e o i s eA ty co robisz w tym kącie? —

ÓStryczki, Obywatelu. —

Masz rozum, bracie — kto od żelaza nie padnie w boju, ten na gałęzi skona. —

Miły Obywatelu Leonarǳie, czy sprawa pewna na jutro? —

Ten, który myśli i czuje¹¹⁵ najpotężniej z nas wszystkich, wzywa cię na rozmowę Przywódcaprzeze mnie. — On ci sam na to pytanie odpowie. —

Idę — a wy nie ustawajcie w pracy — Jankielu, pilnuj ich dobrze. —o i eo a demÓ Ó

Powrozy i sztylety, kĳe i pałasze, rąk naszych ǳieło, wyjǳiecie na zatratę im —oni panów zabĳą po błoniach — rozwieszą po ogrodach i borach — a my ich potemzabĳem, powiesim. — Pogarǳeni wstaną w gniewie swoim, w chwałę Jehowy sięustroją; słowo Jego zbawienie, miłość Jego dla nas zniszczeniem dla wszystkich. —Pluńmy po trzykroć na zgubę im, po trzykroć przeklęstwo im! —¹¹⁶

¹¹³ mii — ǳiś popr.: żmĳi.¹¹⁴ imie i o o i — hasło przejęte z rewolucji ancuskiej, która głosiła Wolność, Równość,

Braterstwo ( i e , a i , a e i ).¹¹⁵ e k m i i e — mowa o Pankacym; Leonard jest przedstawiony jako zapaleniec zaśle-

piony w stosunku do swego woǳa, któremu przypisuje nie tylko najwyższe możliwości intelektualne,ale i uczuciowe.

¹¹⁶Wprowaǳenie przez Krasińskiego do Nie–Boskie komedii wątku złowrogiego spisku przechrztówstanowi wyrazisty znak antysemityzmu autora. Grupa przechrztów charakteryzowana jest w utworzepoprzez totalny nihilizm: obłudnie i zdraǳiecko przyłączają się oni do rewolucjonistów po to jedynie,by ich rękami zrealizować swój jedyny cel, tj. obalenie bronionego już tylko przez szlachtę Kościołaoraz ustanowienie na gruzach świata potęgi Izraela. Mickiewicz w swych wykładach paryskich mówiąco Nie–Boskie komedii na ogół pochlebnie, wyraził jednak sąd, że we agmentach dotyczących Izraeli-tów Krasiński dopuścił się „występku narodowego”. W okresie Wiosny Ludów Krasiński doszedł do

Nie Boska komedia

*Namio o o a e e ki kie i

Przywódca, TłumPięćǳiesięciu hulało tu przed chwilą i za każdym słowem moim krzyczało —

i a — czy choć jeden zrozumiał myśli moje? — pojął koniec drogi, u początkuktórej hałasuje? — Ach! se i e imi a o m e s¹¹⁷. —

o i eo a d i e a Pan, Szlachcic, Zemsta,Antysemityzm, ŻydCzy znasz hrabiego Henryka?

Wielki Obywatelu, z wiǳenia raczej niż z rozmowy — raz tylko, pamiętam, prze-choǳąc na Boże Ciało, krzyknął mi — „Ustąp się” — i spojrzał na mnie wzrokiempana — za co mu ślubowałem stryczek w duszy mojej. —

Jutro jak najraniej wybierzesz się do niego i oświadczysz, że chcę się z nim wiǳieć Tchórzostwoosobiście, potajemnie, pojutrze w nocy. —

wniosku, że również sam Mickiewicz jest Żydem (ze względu na matkę) oraz pozostaje pod wpływemŻydów (ze względu na żonę „przechrzciankę”). Miało to jego zdaniem dyskredytować poglądy poety.O tym, że poglądy Krasińskiego można określić jako antysemickie decyduje to, że dawał on wyraz swe-mu przekonaniu (również w korespondencji prywatnej), że „Żyd zawsze pozostaje Żydem”, a chrzestnie jest w stanie zmienić jego natury — to czyni jego antyjudaizm rasowym. Źródeł antysemityzmuKrasińskiego należy szukać w jego środowisku i wychowaniu. Ważną personą był tu jego nauczyciel,Luigi Chiarini, profesor języków orientalnych i historii Kościoła na Uniwersytecie Warszawskim, wy-stępujący w roli eksperta od judaizmu w komitecie na rzecz reformy Żydów ǳiałającym w KrólestwiePolskim. W swych ǳiełach, krytykowanych już przez współczesnych za szerzenie nieuzasadnionych,obraźliwych i szkodliwych sądów, Chiarini przekonywał, że istnieje antychrześcĳański spisek neofitów.Z uporczywą zawziętością zwalczał Talmud, szerzący jego zdaniem fanatyzm, nietolerancję i despotyzmreligĳny zagrażający całemu światu; księga ta zachęcała też jego zdaniem do mordów rytualnych. Chia-rini uważał, że Żydów należy choćby gwałtem oderwać od Talmudu, znieść Kahały, a przechrzczonymdo trzeciego pokolenia zakazać małżeństw mięǳy sobą (podobne wątki można zresztą znaleźć np.u Niemcewicza, por. przypis redaktorski do słowa Talmud w tym wydaniu). Chiarini był inspiratoremojca Zygmunta Krasińskiego, generała Wincentego, jako autora ancuskojęzycznej broszury z r.

a i o da , w której autor dał wyraz swej nienawiści do ankistów (grupy Żydów, którzy, idącza nauką Jakuba Franka, przeszli na chrześcĳaństwo). W pojęciu generała stanowili oni tajemnicząi niebezpieczną sektę żydowską (Żydów występujących w przebraniu chrześcĳan), której istotnym ce-lem było opanowanie stanowisk dających właǳę w kraju (w podobny sposób Chiarini charakteryzowałmarranów, Żydów hiszpańskich w średniowieczu zmuszonych do przejścia na katolicyzm, co jednak nieustrzegło ich przed podejrzeniami o nieszczerość konwersji oraz prześladowaniami inkwizycji). Ojciecbył jedną z najważniejszych osób w życiu Zygmunta Krasińskiego i jego zdanie z pewnością zaważyło napoglądach poety w wielu najistotniejszych kwestiach. Przechrzty w Nie–Boskie komedii „ssą” Talmudniby matczyną pierś, czerpiąc z tej księgi naǳieję na własne wywyższenie i poniżenie wszystkich innych:szlachty, czcicieli krzyża i rewolucjonistów. Krasiński kreuje w swym dramacie wizję ǳiejów podobnądo tej, jaką przynoszą niesławne o oko d o , tekst znacznie przecież późniejszy. Na owązaǳiwiającą analogię wskazywał w krytycznym wydaniu tego paszkwilu Janusz Tazbir (J. Tazbir „Pro-tokoły Mędrców Syjonu” a e k a s ka , Warszawa ), wykazując przy tym, że Nie–Boskanależy do do szeregu tekstów przygotowujących pojawienie się o oko , obok np. powieści Du-masa e Ba samo, czy Bia i Hermana Goedsche. Nie–Bosk komedi wiąże z o oko ami nietylko ogólne przeświadczenie o światowym spisku Żydów, ale także niektóre konkretne metaforyczneobrazy, np. przedstawienie związku Żydów jako węża oplatającego świat. Na temat powyższych kwestiipor. też teksty: M. Janion, o o ak a e a em as mi ma mi, Warszawa , s. i n.oraz: Tejże, i a o ie ski o skie o a semi m , [w:] o e e s a e o e skie i o oka s os e o a dok me a a ko e e i do skim s ie is o m a s a ie e iaoka i o i e iksa a, wydana przez Fundację im. Friedricha Egberta w Polsce, Warszawa

, s. –.¹¹⁷se i e imi a o m e s (łac.) — niewolnicza trzoda naśladowców. Jest to paraaza z Horacegois o a m i e imi a o es se m e s (O naśladowcy, trzodo niewolnicza!). W rękopisie,

wyd. I i nast. aż do wyd. T. Piniego miejsce to było skażone błędem (zniekształcono pierwsze słowoużytego zwrotu, odczytując je jako e ide (łac.) — zapalony, gorliwy, zagorzały).

Nie Boska komedia

Wiele mi dasz luǳi? Bo nieostrożnie byłoby się puszczać samemu. —

Puścisz się sam, moje imię strażą twoją — szubienica, na której powiesiliścieBarona zawczoraj, plecami twymi. —

Aj waj!

Powiesz, że przyjdę do niego o dwunastej w nocy, pojutrze. —

A jak mnie każe zamknąć lub obĳe? —

To bęǳiesz męczennikiem za Wolność Ludu. —

Wszystko, wszystko za Wolność Ludu —a s o ie

Aj waj —

Dobranoc, Obywatelu. —e a o i

PrzywódcaNa co ta odwłoka, te półśrodki, układy — rozmowy? — Kiedym przysiągł uwiel-

biać i słuchać ciebie, to że cię miałem za bohatera ostateczności, za orła lecącegowprost do celu, za człowieka stawiającego siebie i swoich wszystkich na jedną kartę.—

Milcz, ǳiecko. —

Wszyscy gotowi — przechrzty broń ukuli i powrozów nasnuli — tłumy krzyczą,wołają o rozkaz; daj rozkaz, a on pójǳie jak iskra, jak błyskawica, i w płomień sięzamieni, i przejǳie w grom. —

Krew ci bĳe do głowy — to konieczność lat twoich, a z nią walczyć nie umieszi to nazywasz zapałem. —

Rozważ, co czynisz. Arystokraty w bezsilności swojej zawarli się w Św. Trójcy¹¹⁸ Szlachcic

Nie Boska komedia

i czekają naszego przybycia jak noża gilotyny. — Naprzód, Mistrzu, bez zwłoki na-przód, i po nich.

Wszystko jedno — oni stracili siły ciała w rozkoszach, siły rozumu w próżniactwielegnąć muszą. —

Kogóż się boisz — któż cię wstrzymuje? —

Nikt — jedno wola moja. —

I na ślepo jej mam wierzyć?

Zaprawdę ci powiadam — na ślepo. —

Ty nas zdraǳasz. —

Jak zwrotka u pieśni, tak zdrada u końca każdej mowy twojej — nie krzycz, bo Zdradagdyby nas kto podsłuchał…

Tu szpiegów nie ma, a potem cóż?…¹¹⁹

Nic — tylko pięć kul w twoich piersiach za to, żeś śmiał głos podnieść o tonjeden wyżej w mojej przytomności. —

s e do ie oWierz mi — daj sobie pokój. —

Uniosłem się, przyznaję — ale nie boję się kary. — Jeśli śmierć moja za przykładsłużyć może, sprawie naszej hartu i powagi dodać, rozkaż. —

Jesteś żywy, pełny naǳiei i wierzysz głęboko — najszczęśliwszy z luǳi, nie chcępozbawiać cię życia. —

Co mówisz? —

¹¹⁸ a — Okopy Świętej Trójcy, warownia obronna na Podolu, założona na polecenie JanaIII Sobieskiego w związku z walkami z Turcją. S. Skwarczyńska w artykule d a o a o skie oema „Nie–Boskiej komedii” ( m asi ski s e ie mie i, Warszawa , s. –) zajęła się

szczegółowo interpretacją motywów wyboru przez Krasińskiego tego właśnie zamku jako miejsca roz-strzygającej walki mięǳy obozem arystokracji i demokracji. Nie choǳi tu mianowicie o symbolicznąnazwę, jak sugeruje przypis w wyd. Libery i Sawrymowicza, nie jest to też wprost odbicie wspomnieńz podróży Zygmunta na Podole w r. , kiedy oglądał dawną warownię. Wybór taki ma wg Skwarczyń-skiej uzasadnienie w chęci „rehabilitacji nazwiska”, w Okopach Św. Trójcy bowiem „rozegrał się ag-ment konfederacji barskiej, w której czołową rolę odegrali przedstawiciele rodu poety”, a z okolicami„Okopów Św. Trójcy byli Krasińscy związani zarówno przez niedaleki Kamieniec Podolski, rezydencjębiskupa Krasińskiego, jak przez aktualnie będący w ich posiadaniu majątek Dunajowce”. Ważniejszymjednak motywem zgromaǳenia przedstawicieli europejskiej arystokracji rodu i pieniąǳa w murachzameczku właśnie na wschodnim krańcu Europy jest według Skwarczyńskiej fakt, że „rewolucja, któ-rą ukazuje Nie–Boska komedia, to ta rewolucja powszechna, której plan nakreślił karbonaryzm” (czyliwęglarstwo, tajna europejska organizacja rewolucyjna z pierwszej połowy XIX w., dążąca do obaleniarządów absolutnych i utworzenia mięǳynarodowej republiki demokratycznej); ona to „zapęǳiła nawschodnie ziemie dawnej Polski” „uciekających przed zagładą przedstawicieli obalonych rewolucyjniespołeczeństw”.

¹¹⁹W wyd. Bibl. Narod. kwestia ta jest przypisana Przechrzcie, co stanowi oczywisty błąd, nie tylkoze względu na treść wypowieǳi, ale choćby i dlatego, że postać ta już opuściła scenę.

Nie Boska komedia

Myśl więcej, gadaj mniej, a kiedyś mnie zrozumiesz. — Czy posłałeś do magazynupo dwa tysiące ładunków? —

Posłałem Dejca z odǳiałem. —Sługa, Szlachcic , WalkaklasA składka szewców oddana do kasy naszej?

Z najszczerszym zapałem się złożyli co do jednego i przynieśli sto tysięcy.

Jutro zaproszę ich na wieczerzę. — Czy słyszałeś co nowego o hrabim Henryku?—

Pogarǳam zanadto panami, bym wierzył temu, co o nim mówią — upadającerasy energii nie mają — mieć nie powinny, nie mogą. —

On jednak zbiera swoich włościan i, zaufany w ich przywiązaniu, gotuje się iść naodsiecz zamkowi Świętej Trójcy¹²⁰.

Kto nam zdoła się oprzeć — przecie w nas wcieliła się Idea wieku naszego. — Historia

Ja chcę go wiǳieć — spojrzeć mu w oczy — przeniknąć do głębi serca — prze-ciągnąć na naszą stronę. —

Zabity arystokrata. —

Ale poeta zarazem¹²¹. — Teraz zostaw mnie samym. —

Przebaczasz mi, Obywatelu?

Zaśnĳ spokojnie — gdybym ci nie przebaczył, już byś zasnął na wieki. —

Jutro nic nie bęǳie? —

Dobrej nocy i miłego marzenia. —eo a d o i

Hej, Leonarǳie! —

a aObywatelu Woǳu —

Pojutrze w nocy pójǳiesz ze mną do hrabiego Henryka. —

Słyszałem. —o i

¹²⁰Majątek hr. Henryka znajdował się w pobliżu Okopów Św. Trójcy. Komentatorzy Nie–Boskiekomedii przypominali, że majątek Krasińskich, Dunajowce, oddalony był od Okopów o osiem mil.

¹²¹Pankracy opiera swój plan przeciągnięcia hr. Henryka na stronę rewolucjonistów na możliwo-ści odǳiałania na poetycką wyobraźnię arystokraty. Później w rozmowie ze swym antagonistą bystrospostrzeże: „trafiłem do nerwu poezji”.

Nie Boska komedia

Przywódca, KonfliktwewnętrznyDlaczegóż mnie, woǳowi tysiąców, ten jeden człowiek na zawaǳie stoi? — Siły

jego małe w porównaniu z moimi — kilkaset chłopów, ślepo wierzących jego sło-wu, przywiązanych miłością swojskich zwierząt… To nęǳa, to zero. — Czemuż takpragnę go wiǳieć, omamić — czyż duch mój napotkał równego sobie i na chwilęsię zatrzymał? — Ostatnia to zapora dla mnie na tych równinach — trza ją obalić,a potem… Myśli moja, czyż nie zdołasz łuǳić siebie, jako drugich łuǳisz — wstydź Rozum, Tłum,

Twórczośćsię, przecie ty znasz swój cel, ty jesteś myślą — panią ludu — w tobie zeszła się wolai potęga wszystkich — i co zbrodnią dla innych, to chwałą dla ciebie. — Luǳiompodłym, nieznanym, nadałaś imiona — luǳiom bez czucia wiarę nadałaś — świat napodobieństwo swoje¹²² — świat nowy utworzyłaś naokoło siebie — a sama błąkaszsię i nie wiesz, czym jesteś. — Nie, nie, nie — ty jesteś wielką¹²³!

ada a k es o i d ma*B o o ies a e a a d e a odk ka a k e s oi s ie i as a as amio o iska e ki m i

e a a m as a k e o o o i¹²⁴ a o ie o ima e a amiPamiętaj! —

o iJW. Panie, oprowaǳę cię¹²⁵ — nie wydam cię, na honor. —

Mrugnĳ okiem, palec podnieś, a w łeb ci strzelę — możesz się domyślić, że niedbam o życie twoje… kiedym własne na to odważył. —

Aj waj — żelaznymi kleszczami dłoń mi ściskasz — cóż mam robić!Lud, Taniec, Walka klas,WolnośćMów ze mną jak ze znajomym, z przyjacielem nowo przybyłym. — Cóż to za

taniec? —

Taniec wolnych luǳi¹²⁶. Tańcują mężczyźni i kobiety wokoło szubienicy i śpie-wają.

ÓChleba, zarobku, drzewa na opał w zimie, odpoczynku w lecie! — Hura — Hura!Bóg nad nami nie miał litości — Hura — Hura! —Królowie nad nami nie mieli litości — Hura — Hura! —Panowie nad nami nie mieli litości — Hura! —

¹²² ia a odo ie s o s o e — w poprzednich wyd. Bibl. Nar. brak tych słów.¹²³Monolog Pankracego ukazuje przywódcę rewolucji jako człowieka pełnego wątpliwości.¹²⁴ a ka e o a o o i — tzw. czpaka ygĳska, noszona w czasie rewolucji ancuskiej przez

jakobinów; z czasem stała się symbolem dążeń wolnościowych lub wprost rewolucji.¹²⁵o o a i — poprawka wprowaǳona przez Czubka za rękopisem. W poprzednich wyd.: „od-

prowaǳę”.¹²⁶Jak zauważa Kleiner, jest to „parodia tańców rewolucyjnych dokoła drzewa wolności”. Zestawienia

tych elementów, które przejął Krasiński z rewolucji ancuskiej dla stworzenia obrazu obozu rewolucyj-nego w swoim dramacie, dokonał S. Dobrzycki w studium o Nie–Boskie komedii. W polskiej tradycjiz okresu insurekcji warszawskiej znane są spolonizowane wersje pieśni i tańców rewolucyjnych, wzo-rowane na ancuskich (por. Karmaniol: „Na ruinach tyranów Możnowładców i panów, Fanatyzmui zbrodni Skaczcie, luǳie swobodni”, J. Kott, oe a o skie o ie e ia o o ia, Warszawa , s.).

Nie Boska komedia

My ǳiś Bogu, królom i panom za służbę poǳiękujem — Hura — Hura! —Kobieta, Sługa,Sprawiedliwośćdo ie

Cieszy mnie, żeś tak rumiana i wesoła.

A dyć tośmy długo na taki ǳień czekały. — Juści, ja myłam talerze, widelceszurowała ścierką, dobrego słowa nie słyszała nigdy — a dyć czas, czas, bym jadłasama — tańcowała sama¹²⁷ — Hura! —

Tańcuj, Obywatelko. —

i oZmiłuj się, JW. Panie — ktoś może cię poznać — wychodźmy. —

Jeśli kto¹²⁸ mnie pozna, toś zginął — idźmy dalej. —Konflikt, Sługa, WalkaklasPod tym dębem sieǳi klub Lokajów¹²⁹. —

Przybliżmy się.

Jużem ubił mojego dawnego pana. —

Ja szukam dotąd mojego barona — zdrowie twoje! —

Obywatele, schyleni nad prawidłem w pocie i poniżeniu, glancując buty, strzy- Honor, Wolnośćżąc¹³⁰ włosy, poczuliśmy prawa nasze — zdrowie klubu całego! —

ÓZdrowie Prezesa — on nas powieǳie drogą honoru¹³¹. —

ǲiękuję, Obywatele.Ó

Z przedpokojów, więzień naszych, razem, zgodnie, jednym wypadliśmy rzutem— i a — Salonów znamy śmieszności i wszeteczeństwa¹³² — i a — i a —

Robotnik, Walka klas,ZbrodniaCóż to za głosy, twardsze i ǳiksze, wychoǳące z tej gęstwiny na lewo? —

To chór rzeźników, JW. Panie. —

¹²⁷Związek wypowieǳi ǲiewczyny z rozmową, jaką przeprowaǳił Krasiński w karczmie w Ferney natemat rewolucji w Lyonie ze służącą, odnotował już J. Kallenbach w monografii m asi ski ,Lwów . Relacja z tej rozmowy zawarta jest w liście do Reeve'a ( o es o da e, t. I, s. –).

¹²⁸ e i k o — w poprzednich wyd. Bibl. Nar.: „Jeśli ktoś”.¹²⁹Wielka rewolucja ancuska wprowaǳiła nazwę klubów dla ugrupowań politycznych (np. klub ja-

kobinów). W czasie powstania listopadowego ǳiałał klub patriotyczny. Tu Krasiński wprowaǳił nazwęklubów dla zawodowych ugrupowań rewolucjonistów.

¹³⁰s — strzygąc.¹³¹„Lokajstwo” wycisnęło piętno zawodowe na członkach klubu. Posługują się oni azeologią daw-

nych panów, przeciw którym występują (tytuł Prezesa, „droga honoru”); oburza się na to nieco dalejhr. Henryk.

¹³² s e e e s a — w drukach: „wszeteczności”, poprawione przez Czubka na podstawie rękopisu.

Nie Boska komedia

Ó ÓObuch i nóż to broń nasza — szlachtuz¹³³ to życie nasze. — Nam jedno: czy

bydło, czy panów rznąć. —ǲieci siły i krwi, obojętnie patrzym na drugich, słabszych i bielszych — kto nas Krew

powoła, ten nas ma — dla panów woły, dla ludu panów bić bęǳiem.Obuch i nóż broń nasza — szlachtuz życie nasze — szlachtuz — szlachtuz —

szlachtuz. —

Tych lubię — przynajmniej nie wspominają ani o honorze, ani o filozofii. — Kobieta, Kobieta”upadła”Dobry wieczór Pani. —

i oJW. Panie, mów Obywatelko — lub Wolna Kobieto. —

Cóż znaczy ten tytuł, skąd się wyrwał? — Fe — fe — cuchniesz starzyzną. —

Język mi się zaplątał. —

Jestem swobodną, jako ty, niewiastą wolną, a towarzystwu za to, że mi prawa Wolnośćprzyznało, rozdaję miłość moją. —

Towarzystwo znów za to ci dało te pierścienie i ten łańcuch ametystowy. — Och!podwójnie dobroczynne towarzystwo! —

Nie, te drobnostki zdarłam przed wyzwoleniem moim — z męża mego, wrogamego, wroga wolności, który mnie trzymał na uwięzi. —

Życzę Obywatelce miłej przechaǳki. —e o i

Któż jest ten ǳiwny żołnierz — oparty na szabli obosiecznej, z główką trupią na Właǳa, Żołnierz,Pozycja społecznaczapce, z drugą na felcechu¹³⁴, z trzecią na piersiach? — Czy to nie sławny Bianchet-

ti¹³⁵, taki ǳiś kondotier ludów, jako dawniej bywali kondotiery książąt i rządów?—

On sam, JW. Panie — dopiero od tygodnia do nas przybyły. —

Nad czym tak zamyślił się Generał? —

¹³³s a (z niem. a a s) — rzeźnia.¹³⁴ e e (z niem. e ei e ) — pas ukośny od ramienia do biodra, służący do zawieszania broni

siecznej.¹³⁵S. Skwarczyńska w osobie Bianchettiego wiǳi jeden z dowodów, że obraz rewolucji

w Nie–Boskie wzorowany był na planie karbonarskiej rewolucji powszechnej. Nazwisko Bianchettipowstało z połączenia nazwiska Filippo Michele Bounarrotti, jednego z najwybitniejszych włoskichrewolucjonistów związanych z karbonaryzmem, oraz Louis–Auguste Blanqui, ancuskiego rewolucjo-nisty, który, powiązany z organizacjami rewolucyjnymi w wojsku, otrzymał stopień generała przyszłejrewolucji. Nazwą ko do ie a (wł. o do ie e — najemnik) mianowano pierwotnie we Włoszech opła-canego żołdem dowódcę wojsk najemnych, z czasem nazwa przeszła na dowódców wojsk najemnych nietylko we Włoszech, następnie była używana w sensie przenośnym dla określenia człowieka gotowegosłużyć każdej sprawie, jeśli przynosiła ona zysk osobisty. Bianchetti jest przywódcą armii rewolucyj-nej jako fachowiec, co nie oznacza, przynajmniej w oczach hr. Henryka, że jest on ideowo związanyz obozem rewolucji. Stąd dalsze jego ostrzeżenie, że z takich właśnie luǳi wyrośnie nowa arystokracja.Kleiner przypomina w przypisie, że kondotierzy we Włoszech „dochoǳili nawet do właǳy książęcej”.

Nie Boska komedia

Wiǳicie, Obywatele, ową lukę mięǳy jaworami? — Patrzcie dobrze — dojrzycietam na górze zamek — doskonale wiǳę przez moją lunetę mury, okopy i czterybastiony¹³⁶. —

Trudno go opanować.

Tysiąc tysięcy królów¹³⁷! — można obejść jarem, podkopać się, i…

m aObywatelu Generale. —

o iCzujesz ten kurek odwieǳiony pod moim płaszczem? —

a s o ieAj waj! —o o

Jakżeś więc to ułożył, Obywatelu Generale? —

ad maChociażeście moi bracia w wolności, nie jesteście moimi braćmi w geniuszu —

po zwycięstwie dowie się każdy o moich planach. —od o i

do eRaǳę wam, go zabĳcie, bo tak się poczyna każda Arystokracja¹³⁸. —

Robotnik, Walka klasPrzeklęstwo — przeklęstwo. —

Cóż robisz pod tym drzewem, biedny człowiecze — czemu patrzysz tak ǳikoi mgławo? —

Przeklęstwo kupcom, dyrektorom fabryki — najlepsze lata, w których inni luǳiekochają ǳiewczyny, bĳą się na otwartym polu, żeglują po otwartych morzach, japrześlęczałem w ciasnej komorze, nad warsztatem jedwabiu¹³⁹. —

Antysemityzm, Fałsz,ŻydWychylże czarę, którą trzymasz w dłoni. —

Sił nie mam — podnieść do ust nie mogę — ledwo się tutaj przyczołgałem, aledla mnie już nie zaświta ǳień wolności. — Przeklęstwo kupcom, co jedwab sprzedają,i panom, co noszą jedwabie — przeklęstwo — przeklęstwo!

¹³⁶ as io (z .) — narożne umocnienia wałów fortecznych, wieże fortyfikacyjne.¹³⁷ si si k — rewolucyjne przekleństwo, w którym w miejsce „diabłów” występują „kró-

lowie”.¹³⁸S. Skwarczyńska pisze w związku z tą sceną: „[…] myśl o kondotierstwie, o geniuszu, z którego

poczyna się wszelka arystokracja — mógł zaszczepić Krasińskiemu Napoleon, niegdyś generał wojskrewolucyjnej Francji, a potem cesarz, ten, który rewolucję zdraǳił” (s. ).

¹³⁹W tym, że przedstawiciel klasy robotniczej, wyzyskiwanej przez kupców i fabrykantów, jest rze-mieślnikiem fabryki jedwabiu, można dopatrzyć się echa wrażenia, jakie na Krasińskim wywarły roz-ruchy tkaczy lyońskich.

Nie Boska komedia

mie a

Jaki brzydki trup. —

Tchórzu wolności, obywatelu Przechrzto, patrz na tę głowę bez życia, pływającąw pokrwawie¹⁴⁰ zachoǳącego słońca. —

Gǳie się poǳieją teraz wasze wyrazy, wasze obietnice — równość — doskona-łość i szczęście rodu luǳkiego¹⁴¹? —

a s o ieBodajbyś także za wcześnie zdechł i ciało twoje psy rozerwały na sztuki. —o o

Puszczaj mnie — muszę zdać sprawę z mojego poselstwa. —

Powiesz, żem cię miał za szpiega i dlatego zatrzymał. —o ie a si aoko oOdgłosy biesiady głuchną z tyłu — przed nami już same tylko sosny i świerki,

oblane promieńmi¹⁴² wieczoru. —

Nad drzewami skupiają się chmury — lepiej byś wrócił do swoich luǳi, którzyi tak już¹⁴³ od dawna czekają na ciebie w jarze Świętego Ignacego. —

ǲięki ci za troskliwość, mości Żyǳie — nazad! — Chcę obywateli raz jeszcze¹⁴⁴w zmierzchu obejrzyć. —

Chłop, Konflikt, Poezja,Szlachcic , Walka klas,Sprawiedliwość

Syn chamów dobranoc zasyła staremu słonku.

Zdrowie twoje, dawny wrogu nasz, coś nas pęǳił do pracy i znoju — jutro,wschoǳąc, zastaniesz twoich niewolników przy mięsiwie i konwiach — a teraz,szklanko, idź do czarta! —

Orszak chłopów tu ciągnie. —

Nie wyrwiesz się — stój za tym pniem i milcz.Ó Ó

Naprzód, naprzód, pod namioty, do braci naszych — naprzód, naprzód, pod cieńjaworów, na sen, na miłą wieczorną gawędkę — tam ǳiewki nas czekają — tam wołypobite, dawne pługów zaprzęgi, czekają nas.

Ciągnę go i wlokę, zżyma się i opiera — idź w rekruty — idź! —

¹⁴⁰ ok a a — krwawy odblask; jest to neologizm utworzony przez Krasińskiego analogicznie doformy „poświata”.

¹⁴¹Wyd. Libery i Sawrymowicza sugeruje w przypisie, że zarzut hr. Henryka skierowany jest rzekomodo obozu rewolucyjnego, jako odpowieǳialnego za śmierć robotnika, który przecież jednak zginął jakoofiara wyzysku kapitalistycznego. Podobnie Kleiner uważa, że „Henryk niesłusznie wysnuwa ze śmiercirobotnika zarzuty przeciw partii Pankracego”. Wydaje się jednak, że Henrykowi choǳi o to, iż cierpieniafizycznego i śmierci rewolucja nie jest w stanie odsunąć od luǳkości, że zatem obietnice „doskonałościi szczęścia rodu luǳkiego” są oszustwem.

¹⁴² omie mi — promieniami.¹⁴³Brak „już” w poprzednich wyd. Bibl. Nar.¹⁴⁴ a es e — w poprzednich wyd. Bibl. Nar.: „jeszcze raz”.

Nie Boska komedia

ǲieci moje, litości, litości¹⁴⁵. —

Wróć mi wszystkie dni pańszczyzny. —

Wskrześ mi syna, Panie, spod batogów kozackich¹⁴⁶. —

Chamy pĳą zdrowie twoje, Panie — przepraszają cię, Panie.Ó Óe o

Upiór¹⁴⁷ ssał krew i poty nasze — mamy upiora — nie puścim upiora — przezbiesa, przez biesa, ty zginiesz wysoko, jako pan, jako wielki pan, wzniesion nad namiwszystkimi¹⁴⁸. — Panom tyranom śmierć — nam biednym, nam głodnym, namstruǳonym jeść, spać i pić. — Jako snopy na polu, tak ich trupy będą — jako plewyw młockarniach, tak perzyny ich zamków — przez kosy nasze, siekiery i cepy, bracia,naprzód. —

Nie mogłem twarzy dojrzeć wśród zastępów. —

Może jaki przyjaciel lub krewny JW–go. —

Nim pogarǳam, a was nienawiǳę — poezja to wszystko ozłoci kiedyś. — Dalej,Żyǳie — dalej! —

a s a si k aki*

a o e o a o mi o iami oma e ie i Bóg, Bunt, Obrzędyo od ia

a do e s a si a d e eGałęzie podarły na łachmany moją czapkę wolności. — A to co za piekło z ru-

dawych płomieni, wznoszące się wśród tych dwóch ścian lasu, tych dwóch nawałówciemności? —

Zabłąǳiliśmy, szukając wąwozu Świętego Ignacego — nazad w krzaki, bo tuLeonard odprawia obrzędy nowej wiary¹⁴⁹. —

¹⁴⁵ i o i i o i — w poprzednich wyd. Bibl. Nar. nie ma powtórzenia: „litości”.¹⁴⁶Wyd. Libery i Sawrymowicza wyjaśnia, że mowa tu o służbie magnackej, zwanej kozakami. Może

to jednak być mowa o karze wymierzonej rekrutowi przez odǳiał wojskowy Kozaków za jakieś prze-stępstwo przeciw regulaminowi. Powyżej bowiem Głos Jeden jako jeden ze sposobów dręczenia Panawymienia „pójście w rekruty”. Długa służba w wojsku carskim obowiązująca chłopów była jednymz jaskrawych przykładów krzywdy społecznej.

¹⁴⁷Kleiner przypuszcza, że określenie Pana jako upiora może być reminiscencją drugiej części iadMickiewicza, gǳie występuje widmo złego pana, nazwane przez Guślarza upiorem.

¹⁴⁸Ironiczna gra słów o „wzniesieniu” panów w chwili wieszania ich na szubienicy znana była od czasuwyroków w okresie insurekcji warszawskiej (por. np. „Bęǳie wywyższon nieco od ziemi”, o d a

ies a i , J. Kott, oe a o skie o ie e ia , s. ).¹⁴⁹Jest to wyraźna aluzja do pomysłów saintsimonistów, którzy zwłaszcza w latach – po-

stulowali stworzenie nowej doktryny religĳnej, „nowej wiary religĳnej”. (Tytuł wykładu szesnastegook ai – imo a jego uczniów, A. Bazarda i B. Enfantina, Warszawa , z VII brzmiał:is o d o ia akie s o isia a a a ie i o e ia e i e ). Henryk stwierǳa, iż

tego właśnie żądał: zobaczyć kapłana nowej wiary. Nieobcy musiał mu być pogląd saintsimonistów, że„misja poety, podobnie jak misja kapłana, polegała zawsze na tym, by porywać masy ku realizowaniu

Nie Boska komedia

sPrzez Boga, naprzód! — tegom żądał właśnie, nie lękaj się, nikt nas nie pozna.

—

Ostrożnie — powoli. —

Wszęǳie rozwaliny jakiegoś ogromu, który musiał wieki przetrwać, nim runął— filary, podnóża, kapitele¹⁵⁰, ćwiertowane¹⁵¹ posągi, rozrzucone floresy¹⁵², którymioplatano starodawne sklepienia — teraz mi pod stopą zamignęła¹⁵³ stłuczona szyba— zda się, że twarz Bogaroǳicy na chwilę wyjrzała z cieniu¹⁵⁴ i znów tam ciemno— tu, patrz, cała arkada¹⁵⁵ leży — tu krata żelazna, zasypana gruzem — z góry lunąłbłysk pochodni — wiǳę pół rycerza śpiącego na połowie grobu — gǳież jestem,przewodniku? —

Nasi luǳie krwawo pracowali przez czterǳieści dni i nocy, aż wreszcie¹⁵⁶ zburzyliostatni kościół — na tych równinach. — Teraz właśnie cmentarz mĳamy.

Wasze pieśni, luǳie nowi, gorzko brzmią w moich uszach — czarne postaciez tyłu, z przodu, po bokach się cisną, a pęǳone wiatrem blaski i cienie przechaǳająsię po tłumie, jak żyjące duchy. —

WolnośćW imieniu Wolności pozdrawiam was obu. —

Przez śmierć panów witam was obu. —

Czego się nie śpieszycie? Tam śpiewają kapłani Wolności. —

Niepodobna się oprzeć — zewsząd nas pchają. —Bunt , Kobieta, Miłość,WłaǳaKtóż jest ten młody człowiek, na gruzach przybytku stojący? — Trzy ogniska

palą się pod nim, wśród dymu i łuny twarz jego płonie, głos jego brzmi szaleństwem.—

To Leonard, prorok natchnięty¹⁵⁷ Wolności — naokoło stoją nasze kapłany, fi- Pozycja społecznalozo, poeci, artyści, córki ich i kochanki. —

Ha! wasza arystokracja¹⁵⁸ — pokaż mi tego, który cię przysłał. —

przyszłości, którą jeden z nich opiewał, a drugi głosił […] przyszłość połączy obie te funkcje w jedną”(s. ). W pojęciu więc hr. Henryka musiał być Leonard jako kapłan–poeta szczególnie interesujący.

¹⁵⁰ka i e e (z łac. a : głowa) — głowice kolumn.¹⁵¹ ie o a e — ćwiartowane.¹⁵² o es (z łac. o es: kwiaty) — ozdoby, ornamenty przedstawiające gałązki, łodygi i kwiaty.¹⁵³ ami a — mignęła.¹⁵⁴ ie i — z cienia.¹⁵⁵a kada (z łac. a s — łuk) — sklepienie łukowe w architekturze.¹⁵⁶a es ie — poprawka wprowaǳona przez Piniego i Czubka na podstawie rękopisu. W wyd. I, II

i III: „raz wreszcie”. Kleiner przypuszcza, że Krasiński mógł słyszeć o projekcie Saint–Simona z czasówrewolucji, aby zburzyć katedrę Notre–Dame w Paryżu.

¹⁵⁷ a i — natchniony.¹⁵⁸Hr. Henryk dostrzega w obozie rewolucyjnym już drugą grupę przyszłej nowej arystokracji. Poza

dowóǳtwem wojskowym może ją utworzyć grupa kapłanów.

Nie Boska komedia

Nie wiǳę go tutaj. —Pożądanie

Dajcie mi ją do ust, do piersi, w objęcia, dajcie piękną moją, niepodległą, wyzwo-loną, obnażoną z zasłon i przesądów, wybraną spośród córek Wolności, oblubienicęmoją. —

Wyrywam się do ciebie, mój kochanku. —

Patrz, ramiona wyciągam do ciebie — upadłam z niemocy — tarzam się pozgliszczach, kochanku mój. —

Wyprzeǳiłam je — przez popiół i żar, ogień i dym stąpam ku tobie, kochankumój. —

Z rozpuszczonym włosem, z dyszącą piersią wǳiera się na gruzy namiętnymipodrzuty.

Tak co noc bywa. —

Do mnie, do mnie, o rozkoszo¹⁵⁹ moja — córo Wolności. — Ty drżysz w bo-skim szale. — Natchnienie, ogarnĳ mą duszę — słuchajcie wszyscy — teraz wamprorokować będę. —

Głowę pochyliła, mdleje. —

My oboje obrazem rodu luǳkiego¹⁶⁰, wyzwolonego, zmartwychwstającego —patrzcie — stoim na rozwalinach starych kształtów, starego Boga. — Chwała nam,bośmy członki Jego rozerwali, teraz proch i pył z nich — a duch Jego zwyciężylinaszymi duchami — duch Jego zstąpił do nicości. —

ÓSzczęśliwa, szczęśliwa oblubienica Proroka — my tu na dole stoimy i zazdrościm

jej chwały. —Bunt, Lud, Historia,Przemiana, Konflikt,Walka klas, Właǳa,Zbrodnia, Zbrodniarz

Świat nowy ogłaszam — Bogu nowemu oddaję niebiosa. Panie swobody i roz-koszy, Boże ludu, każda ofiara zemsty, trup każdego ciemięzcy twoim niech bęǳieołtarzem — w oceanie krwi utoną stare łzy i cierpienia rodu luǳkiego — życiemjego odtąd szczęście — prawem jego równość — a kto inne tworzy, temu stryczeki przeklęstwo. —

Ó Interes, KorzyśćRozpadła się budowa ucisku i dumy — kto z niej choć kamyczek podniesie, temu

śmierć i przeklęstwo.

a s o ie

¹⁵⁹o o kos o — o rozkoszy.¹⁶⁰Scena ta interpretowana jest przez Kleinera jako nawiązanie do pomysłów obrzędowych „nowej

religii” lansowanych przez ucznia Saint–Simona, Enfantina, który głosił „prawo odǳiaływania zarównomoralnego, jak zmysłowego” przez zwierzchniczą „parę kapłańską” na wiernych. Kleiner powołuje sięteż na „znamienny artykuł o parze kapłańskiej, znającej i urok skromności, i urok rozkoszy”, ogłoszonyprzez redaktora „Globe'u”, Michała Chevalier, II .

Nie Boska komedia

Bluźnierce Jehowy, po trzykroć pluję na zgubę wam. —Rycerz, Sława

Orle, dotrzymaj obietnicy, a ja tu na ich karkach nowy kościół Chrystusowipostawię. —

Wolność — szczęście — hura! — hejże! — rykacha! — hurracha! — hurracha!Ó Ó Król

Gǳie pany, gǳie króle, co niedawno przechaǳali się po ziemi w berłach i ko-ronach, w dumie i gniewie? —

ÓJa zabiłem króla Aleksandra. —

Ja króla Henryka. —

Ja króla Emanuela. —

Idźcie bez trwogi i mordujcie bez wyrzutów — boście wybrani z wybranych,święci wśród najświętszych — boście męczennikami — bohaterami Wolności. —

Ó Ó ÓPójǳiemy nocą ciemną, sztylety ściskając w dłoniach, pójǳiemy, pójǳiemy. —

Kobieta, Kochanek,Religia, WłaǳaObudź się, uroǳiwa moja. —

mo s aNuż, odpowieǳcie żyjącemu Bogu¹⁶¹ — wznieście pieśni wasze — chodźcie za

mną¹⁶² wszyscy, wszyscy, jeszcze raz obejǳiem i zdepcem świątynię umarłego Boga.—

A ty podnieś głowę — powstań i obudź się.

Pałam miłością ku tobie i Bogu twemu, światu całemu miłość rozdam moją —płonę — płonę.

FilozofKtoś mu zabiegł — padł na kolana — mocuje się sam z sobą, coś bełkoce, coś

jęczy. —

Wiǳę, wiǳę, to syn sławnego filozofa.Obrzędy

Czego żądasz, Hermanie? —

Arcykapłanie, daj mi święcenie zbójeckie.

do ka aPodajcie mi olej, sztylet i truciznę.do e ma aOlejem, którym dawniej namaszczano królów, na zgubę królom namaszczam cię

ǳisiaj — broń dawnych rycerzy i Panów na zatratę panów kładę w ręce twoje —

¹⁶¹ em Bo — Kleiner przypomina, że jest to powtórzenie azeologii saintsimonistycznej,w której często używało się nazwy ie i a — Bog żyjący.

¹⁶² a m — w poprzednich wyd. Bibl. Nar.: „ze mną”. Posłużenie się przez Leonarda zwrotem „zamną” potwierǳa jego przodowniczą rolę w obozie rewolucji.

Nie Boska komedia

na twoich Piersiach zawieszam medalion, pełny trucizny tam, gǳie twoje żelazo niedojǳie, niech ona żre i pali wnętrzności tyranów. — Idź i niszcz stare pokolenia powszech stronach świata¹⁶³. —

Ruszył z miejsca i na czele orszaku ciągnie po wzgórzu. —

Usuńmy się z drogi. —Kobieta, Bunt

Nie — chcę tego snu dokończyć¹⁶⁴. —

Po trzykroć pluję na ciebie. —do aLeonard może mnie poznać, JW. Panie — patrz, jaki nóż wisi na jego piersiach.

—

Zakryj się płaszczem moim. — Co to za niewiasty przed nim tańcują? —

Hrabiny i księżniczki, które porzuciwszy mężów przeszły na wiarę naszą. —

Niegdyś anioły moje — Pospólstwo go zewsząd oblało — zginął mi w natłoku— jedno po muzyce poznaję, że się od nas oddala. — Choć za mną — stamtąd lepiejnam patrzeć bęǳie. —

ie a si a od amek m

Aj waj, aj waj! Każdy nas tu spostrzeże. —

Wiǳę go znowu — drugie niewiasty cisną się za nim, blade, obłąkane, w kon-wulsjach. — Syn filozofa pieni się, potrząsa sztyletem. — Dochoǳą teraz do ruinwieży północnej. —

Stanęli — pląsają na gruzach — rozrywają nie obalone arkady — sypią iskramina leżące ołtarze i krzyże — płomień się zajmuje i gna słupy dymu przed sobą —biada wam — biada¹⁶⁵! —

Biada luǳiom, którzy dotąd się kłaniają umarłemu Bogu. —

Czarne bałwany nawracają się i ku nam pęǳą. —

¹⁶³S. Skwarczyńska w tej formule „święcenia” dopatruje się stylizacji na obrzędy wtajemniczeń kar-bonarskich. Motywy karbonarskie według niej widoczne są w całej tej scenie.

¹⁶⁴Kleiner stwierǳa, że Henryk „odczuwa wszystko to, co wiǳi, niby przez sen dręczący”.¹⁶⁵Już Kleiner w przypisie do tej sceny wtrącił nawiasowo uwagę, że orgiastyczny charakter nabo-

żeństwa nasuwa „myśl o „sabatach” czarownic pod przewodnictwem szatana jako „mistrza Leonarda””.Uznał jednak tę scenę za parodię saintsimonistycznych nabożeństw, jakie miały się odbywać w przy-szłości. W. Kubacki natomiast uznał tę scenę za rozstrzygającą dla interpretacji całości dramatu Kra-sińskiego. Pisze on, że „Krasiński świadomie wystylizował ten ustęp na jakiś rewolucyjny „sabat”. Poprzeprowaǳeniu analizy pisze dalej Kubacki, że „w scenie z Leonardem mamy ukrytą paralelę: rewolu-cja — sabat, ruch społeczny — natchnienie piekieł, trybun ludu, Leonard — szatan z średniowiecznejlegendy, wielki mistrz wszelkiego rozpasania i wyuzdania”. Interpretację tę Podsumowuje Kubackipisząc, iż historiozofia autora Nie–Boskie komedii nie jest „zbyt złożona. Doskonale mieści się ona,wraz ze wszystkimi inspiracjami, jakie poeta zawǳięczał Heglowi, Ballanche'owi czy Cieszkowskiemu,w kościelnej nauce o Opatrzności” (W. Kubacki, eo a d ie ki mis sa a e o i, „RuchLiteracki” , nr ).

Nie Boska komedia

O Abrahamie! —

Orle, wszak moja goǳina nie tak bliska jeszcze? —

Już po nas. —

e o a m e siCoś ty za jeden, bracie, z taką dumną twarzą — czemu¹⁶⁶ nie łączysz się z nami?

—

Śpieszę z daleka na odgłos waszego powstania. — Jestem morderca klubu Hisz-pańskiego¹⁶⁷ i dopiero ǳiś przybyłem. —

A ten drugi po co się w zawojach płaszcza twego kryje? —

To mój brat młodszy — ślubował, że twarzy luǳiom nie ukaże, nim zabĳe przy-najmniej barona. —

Ty sam czyją śmiercią się chlubisz? —

Na dwa dni tylko przed wybraniem się w drogę starsi bracia dali mi święcenie.—

Kogóż masz na myśli?

Ciebie pierwszego, jeśli się nam sprzeniewierzysz. —

Bracie, na ten użytek weź sztylet mój. —i a s e asa

do a s o e o s eBracie, na ten użytek i mojego wystarczy. —

Niech żyje Leonard! — Niech żyje morderca Hiszpański! —

Jutro staw się u namiotu Obywatela Woǳa.Ó Ó Filozof

Pozdrawiamy cię, gościu, imieniem ducha Wolności — w ręku twoim część na-szego zbawienia. — Kto walczy bez ustanku, morduje bez słabości, kto dniem i nocąwierzy zwycięstwu, ten zwycięży wreszcie. —

e oÓ Ó

My ród luǳki dźwignęli z ǳieciństwa. — My prawdę z łona ciemności wyrwalina jaśnią. — Ty za nią walcz, morduj i giń.

e o¹⁶⁶ em — Czubek za rękopisem, wbrew drukom, przyjął wersję „i czemu”. Niniejsze wydanie zgod-

ne tu z wersją edycji I, II i III, którą przyjął również i Kleiner.¹⁶⁷Dla S. Skwarczyńskiej jest to jeden z dowodów, że Krasiński rozwĳa tu pomysł karbonarski o re-

wolucji powszechnej.

Nie Boska komedia

Towarzyszu bracie, czaszką starego świętego pĳę zdrowie¹⁶⁸ twoje — do wiǳenia.—

a as kǲiecko, Kobieta,Okrucieństwoa

Zabĳ dla mnie księcia Jana¹⁶⁹. —

Dla mnie hrabiego Henryka. —

Prosimy cię ślicznie o głowę arystokraty. —

Szczęść się twojemu sztyletowi! —Ó Ó ¹⁷⁰ Artysta, Twórczość

Na ruinach gotyckich świątynię zbudujem tu nową — obrazów w niej ni posą-gów nie ma — sklepienie w długie puginały, filary w osiem głów luǳkich, a szczytkażdego filara jako włosy, z których się krew sączy — ołtarz jeden biały — znak jedenna nim — czapka wolności — Hurracha! —

Dalej, dalej, już brzask świta.

Rychło nas powieszą — gǳie szubienica. —

Cicho, Żyǳie — lecą za Leonardem, nie patrzą już na nas. — Ogarniam wzro- Historia, Poeta,Twórczośćkiem, raz ostatni podchwytuję myślą ten chaos, dobywający się z toni czasu, z łona

ciemności, na zgubę moją i wszystkich braci moich — gnane szałem, porwane roz-paczą myśli moje w całej sile swej kołują. —

Boże, daj mi potęgę, której nie odmawiałeś mi niegdyś — a w jedno słowo za-mknę świat ten nowy, ogromny — on siebie sam nie pojmuje. — Lecz to słowomoje bęǳie poezją przyszłości¹⁷¹. —

¹⁶⁸ as k d o ie — jeden z motywów karbonarskich odnotowanych przez S. Skwarczyńską.¹⁶⁹Kleiner uważa tę scenę za naśladownictwo sceny z a e ii: „Salome tańczy przed Herodem

i w nagrodę żąda głowy św. Jana Chrzciciela”.¹⁷⁰Kleiner zwraca uwagę, iż saintsimoniści „często zaznaczali, że religia ich nowe drogi otwiera wieǳy

i sztuce”. Saintsimoniści wprowaǳali modyfikacje znaczeniowe do terminu „artysta”: „[…] dla nas słowoto ma znaczenie o wiele szersze, niż mu się zwykle przypisuje […] bęǳiemy tymczasem używać wyrazua i na oznaczenie luǳi obdarzonych w najwyższym stopniu zdolnością s od a ia, niezależnieod tego, czy zdolność ta odnosi się do całej luǳkości, czy też zamyka się w kręgu najwęższych uczućspołecznych” (s. ). .”[…] w naszym pojęciu artyści są to luǳie, którzy zawsze nadawali luǳkości ruchpostępowy, ǳięki czemu przeszła ona od stanu najprymitywniejszej ǳikości aż do stopnia cywilizacji,jaki myśmy osiągnęli; i właśnie w tej chwili luǳiom zasługującym na to miano objawiona zostałatajemnica społecznych Przeznaczeń, objawiona dlatego tylko, że ich miłość do roǳaju luǳkiego zroǳiław nich przemożną chęć zgłębienia tej tajemnicy” ( ok a ai – imo a, s. –).

¹⁷¹Henryk wydaje się tu wyznawać analogiczny pogląd na rolę i możliwości poety–artysty jak sa-intsimoniści, zapewne pod wpływem Chóru Artystów. Kleiner pisze, „że oǳywający się w Henrykusamorzutnie odruch psychiczny — to odruch poety; dopiero refleksja górę da nad poetą — woǳowi”.Refleksja ta wywołana jest uwagą wypowieǳianą przez Głos w powietrzu: „Dramat układasz”. Scenętę można by uważać za ową trzecią pokusę Złych Duchów: „spróchniały Eden” to ten „świat nowy,ogromny”, który Henryk chciałby zaniknąć w „jedno słowo”. Przyjęcie takiej interpretacji zgodne by-łoby z pomysłami Łuckiego na temat „obrazu Edenu”, które Kubacki wyzyskuje dla własnego wykładuo Nie–Boskie komedii jako dramacie adwentystycznym, tzn. dotyczącym przyszłości. Jeśli jednak trak-tować tę pokusę poetycką jako pokusę szatańską — trzeba uświadomić sobie, że od tej pokusy odwołujesię Henryk do innej, kiedy mówi: „Orle, orle, dotrzymaj obietnicy”.

Nie Boska komedia

Dramat układasz.

ǲięki za radę. — Zemsta za zhańbione popioły ojców moich — przeklęstwo Sława, Zemstanowym pokoleniom¹⁷² — ich wir mnie otacza — ale nie porwie za sobą. — Orle,orle, dotrzymaj obietnicy! — A teraz na dół ze mną i do jaru Św. Ignacego.

Już ǳień bliski — nie pójdę dalej. —

Drogę mi znajdź — puszczę cię potem. —

Wśród mgły i zwalisk, cierni i popiołów gǳie mnie wleczesz? — Daruj mi, daruj.—

Naprzód, naprzód i na dół ze mną! — Ostatnie pieśni ludu konają za nami.— ledwo gǳie jeszcze tli się pochodnia — pośród tych wyziewów bladych, tychzroszonych drzew czy wiǳisz cienie przeszłości — czy słyszysz te żałobne głosy? —

Mgła wszystko zalewa — coraz barǳiej zlatujemy w dół. —Ó Ó Religia, Rycerz

Płaczmy za Chrystusem, za Chrystusem wygnanym, umęczonym — gǳie Bógnasz, gǳie kościół Jego? —

Pręǳej, pręǳej do miecza, do boju! — Ja Go wam oddam — na tysiącach krzy-żów rozkrzyżuję nieprzyjaciół Jego. —

Ó Ó Duch, WierzeniaStrzegliśmy ołtarzy i pomników świętych — odgłos ǳwonów na skrzydłach no-

siliśmy wiernym — w dźwiękach organów były głosy nasze — w połyskach szybkatedry, w cieniach jej filarów, w blaskach pucharu świętego, w błogosławieństwieCiała Pańskiego było życie nasze. Teraz gǳie się poǳiejemy? —

Rozwidnia się coraz barǳiej — ich postacie mdleją w promieniach zorzy. —

Tędy droga twoja, tam jaru początek. —

Hej! — Jezus i szabla moja! —a a k i a a ie ie i e

Weź na pamiątkę rzecz i godło zarazem¹⁷³. —Honor, Słowo, Szlachcic

Wszak zaręczyłeś mi słowem, JW. Panie, bezpieczeństwo tego, który ǳiś o pół-nocy…

Stary szlachcic dwa razy nie powtarza słowa — Jezus i szabla moja! —

Maryja i szabla nasza — niech pan nasz żyje! —

¹⁷² ems a a o io o ek s o o m oko e iom — słowa te zawierają cały program„ideologiczny” walki Henryka. Nie choǳi mu o „żyjących” arystokratów, lecz o zemstę za zhańbionąprzeszłość. Przyszłość zaś przeklina.

¹⁷³ e i od o — czapka wolności jest symbolem wolności, która według hr. Henryka w obozierewolucyjnym utożsamiona jest z pienięǳmi, czyli wolnością używania.

Nie Boska komedia

Wiara! do mnie — bądź zdrów, obywatelu! —Wiara! do mnie — Jezus i Maryja¹⁷⁴! —*No k aki d e a

do s oi iPołożyć się twarzą do murawy — leżeć w milczeniu — ognia mi nie krzesać,

nawet do fajki — a za pierwszym strzałem skoczyć mi na pomoc. — Jeśli strzału niebęǳie, nie ruszać się do dnia białego. —

Obywatelu, raz cię jeszcze zaklinam. —

Ty przylep się do tej sosny i dumaj. —Przywódca, Mieszczanin,Obywatel, Rycerz, Sługa,Szlachcic, Upadek

Mnie jednego przynajmniej weź z sobą — to pan, to arystokrata, to kłamca. —

ska e m k os aStara szlachta słowa dotrzymuje czasem.*om a a od a o a dam i e o o ies a e o ia a i

a a e o sie i s o ik ma m o m a k m am a ǲieǳictwo, Portreta a is o e a as i e a a e i ko d i s o ik s e e ko ie i a

Niegdyś o tej samej porze wśród grożących niebezpieczeństw i podobnych myśli Historia, PrzemianaBrutusowi ukazał się geniusz Cezara¹⁷⁵. —

I ja ǳiś czekam na podobne wiǳenie. — Za chwilę stanie przede mną człowiekbez imienia, bez przodków, bez anioła stróża — co wydobył się z nicości i zaczniemoże nową Epokę¹⁷⁶, jeśli go w tył nie odrzucę nazad, nie strącę do nicości. —

Ojcowie moi, natchnĳcie mnie tym, co was panami świata uczyniło — wszyst- Synkie lwie serca wasze dajcie mi do piersi — powaga skroni waszych niechaj się zlejena czoło moje. — Wiara w Chrystusa i Kościół Jego, ślepa, nieubłagana, wrząca,natchnienie ǳieł waszych na ziemi, naǳieja chwały nieśmiertelnej w niebie, niechajzstąpi na mnie, a wrogów będę mordował i palił, ja, syn stu pokoleń, ostatni ǳieǳicwaszych myśli i ǳielności, waszych cnót i błędów.

B e d as aTeraz gotów jestem. —s a e

oJW. Panie, człowiek, który miał się stawić, przybył i czeka. —

Niech wejǳie. —a o i

¹⁷⁴W haśle e s i a a wiǳi Skwarczyńska jeden z elementów ewokowania konfederacji barskiej,w której istniał wybitny kult „imienia Jezus i kult Marii”.

¹⁷⁵Aluzja do podania zapisanego przez Plutarcha w o ie e a a, według którego Brutusowi —zabójcy Cezara w obronie republiki — przed bitwą pod Filippi ukazał się duch Cezara.

¹⁷⁶Henryk sąǳi, że „rozpoczęcie nowej Epoki” lub „odrzucenie jej w tył” to sprawa, która możerozstrzygnąć się w starciu sił luǳkich.

Nie Boska komedia

oWitam hrabiego Henryka. — To słowo „hrabia” ǳiwnie brzmi w gardle moim.

—siada a as i a k o o i i e ia o ko m a k e e

isiAlkohol, Dom,Gospodarz, Gośćǲięki ci, żeś zaufał domowi mojemu — starym zwyczajem pĳę zdrowie twoje.

—ie e a e i oda e a k a em

Gościu, w ręce twoje! —

Jeśli się nie mylę, te godła czerwone i błękitne zowią się herbem w języku umar- Bóg, Obyczaje, Religia,Historiałych. — Coraz mniej takich znaczków na powierzchni ziemi.

e

Za pomocą Bożą, wkrótce tysiące ich ujrzysz. —

a od s ode mOtóż mi stara szlachta — zawsze pewna swego — dumna, uporczywa, kwitną- Siła

ca naǳieją, a bez grosza, bez oręża¹⁷⁷, bez żołnierzy. — Odgrażająca się jak umarływ bajce powoźnikowi u furtki cmentarza — wierząca lub udająca, że wierzy w Boga— bo w siebie trudno wierzyć. — Ale pokażcie mi pioruny, na waszą obronę zesłane,i pułki aniołów, spuszczone z niebios. —

e

Śmiej się z własnych słów. — Ateizm to stara formuła¹⁷⁸ — a spoǳiewałem sięczegoś nowego po tobie. —

Śmiej się z własnych słów. — Ja mam wiarę silniejszą, ogromniejszą od twojej. —Jęk przez rozpacz i boleść wydarty tysiącom tysiąców — głód rzemieślników — nęǳawłościan — hańba ich żon i córek — poniżenie luǳkości, ujarzmionej przesądemi wahaniem się, i bydlęcym przyzwyczajeniem — oto wiara moja — a Bóg mój naǳisiaj — to myśl moja — to potęga moja¹⁷⁹ — która chleb i cześć im rozda na wieki.—

e i a k ek

Ja położyłem siłę moją w Bogu, który Ojcom moim panowanie nadał. —

¹⁷⁷ e o a — w wyd. drukowanych było pierwotnie opuszczone „bez”, co uzupełnił Czubek napodstawie rękopisu.

¹⁷⁸ ei m o s a a o m a — por. przypis do słów Męża „Jednak to obraz twój i wszystkich twoich,i wieku twego, i teorii twojej”, wypowieǳianych w rozmowie z Filozofem w początkowych scenachCzęści Drugiej dramatu. Ateizm traktowany jest tu jako jeden z elementów światopoglądu materiali-stycznego (. myślicieli XVIII w.), który Krasiński uważał za przestarzały i skompromitowany przezrewolucję r.

¹⁷⁹ o o a mo a — w poprzednich wyd. Bibl. Nar. brak tego zwrotu.

Nie Boska komedia

A całe życie byłeś diabła igrzyskiem¹⁸⁰. — Zresztą zostawiam tę rozprawę teolo-gom, jeśli jaki pedant tego rzemiosła żyje dotąd w całej okolicy — do rzeczy — dorzeczy! —

Czegóż więc żądasz ode mnie, zbawco narodów, obywatelu–boże¹⁸¹? —

Przyszedłem tu, bo chciałem cię poznać — po wtóre ocalić¹⁸². —

Wǳięcznym za pierwsze — drugie zdaj na szablę moją. —Historia, Konflikt,Obraz świata, WizjaSzabla twoja — szkło¹⁸³, Bóg twój, mara. — Potępionyś głosem tysiąców —

opasanyś ramionami tysiąców — kilka morgów ziemi wam zostało, co ledwo na waszegroby wystarczy¹⁸⁴ — dwuǳiestu dni bronić się nie możecie. — Gǳie wasze ǳiała,rynsztunki, żywność — a wreście, gǳie męstwo?… Gdybym był tobą, wiem, co bym Kuszenieuczynił. —

Słucham — patrz, jakem cierpliwy. —

— Ja więc, hr. Henryk, rzekłbym do Pankracego: „Zgoda — rozpuszczam mójhufiec, mój hufiec jedyny — nie idę na odsiecz Świętej Trójcy — a za to zostaję przymoim imieniu i dobrach¹⁸⁵, których całość warujesz mi słowem”. —

Wiele masz lat, hrabio? —

Trzyǳieści sześć, obywatelu. —

Jeszcze piętnaście lat najwięcej — bo tacy luǳie niedługo żyją — twój syn bliższygrobu niż młodości — jeden wyjątek ogromowi nie szkoǳi. — Bądź więc sobieostatnim hrabią na tych równinach — panuj do śmierci w domu nadǳiadów — każmalować ich obrazy i rżnąć herby. — A o tych nęǳarzach nie myśl już więcej¹⁸⁶. —Niech się wyrok ludu spełni nad nikczemnikami. —

a e a so ie d i aZdrowie twoje, ostatni hrabio! —

¹⁸⁰Kleiner przypomina, że uświadamiał to sobie sam Henryk, kiedy wypowiadał słowa: „[…] ażemstał się igrzyskiem szatanów” w Części I.

¹⁸¹Kleiner wiǳi w słowach o a e – o e aluzję do wypowiadanego przez saintsimonistow przeko-nania, że zjawi się nowy zbawca, zbawca społeczny. Powołuje się na dwa znamienne artykuły zamiesz-czone w marcu r. w organie saintsimonistow: „Le Globe”.

¹⁸²Pankracy znał Henryka tylko ze sławy poety, nie zaś osobiście. Ocalić go zaś pragnie w myślprzekonania o szczególnych walorach poety (por. przypis do wypowieǳi Chóru Artystów w tej częścidramatu — poglądy obozu rewolucyjnego w utworze Krasiński konstruował w oparciu m.in. o dekla-racje ideowe saintsimonistów, którzy uważali, że każdego artystę cechuje zdolność współodczuwaniaproblemów społecznych, a co za tym iǳie, również umiejętność dostrzegania przyszłych przeznaczeńluǳkości; poeta byłby tu przykładem artysty wyjątkowo uzdolnionego w tym kierunku).

¹⁸³ a a o a s k o — błąd druków: „Szabla twoja, Bóg twój — mara”, co poprawił już w ko-lejnych wydaniach Pini na podstawie rękopisu.

¹⁸⁴ s a — w drukach: „wystarcza” — poprawił Czubek na podstawie rękopisu.¹⁸⁵Jeden z interpretatorów Nie–Boskie komedii, E. Dembowski, pisał: „Na życiu domowym, roǳin-

nym ma zakończyć świat społeczeński stary, niezdolen on już wystąpić w ǳieǳinie polityki i socjalnymukłaǳie”. I dalej: „Zacisze domowe jest jeszcze stanowiskiem, na którym oparłszy się może przystaćświat stary do świata postępu […]” ( d ama ie isie s m i mie i ie o skim, [w:] isma,t. III, s. ).

¹⁸⁶ ie m i e — „już” dodane przez Czubka na podstawie rękopisu.

Nie Boska komedia

Obrażasz mnie każdym słowem; zda się, próbujesz, czy zdołasz w niewolnika ob-rócić na ǳień tryumfu swego. — Przestań, bo ja ci się odwǳięczyć nie mogę. —Opatrzność mojego słowa cię strzeże. —

Honor święty, honor rycerski wystąpił na scenę — zwiędły to łachman w sztan- ǲieǳictwo, Honordarze luǳkości. — O! Znam ciebie, przenikam ciebie — pełnyś życia, a łączysz sięz umierającymi, bo chcesz się oszukać¹⁸⁷, bo chcesz wierzyć jeszcze w kasty, w kościprababek, w słowo „ojczyzna” i tam dalej — ale w głębi ducha sam wiesz, że bracitwojej należy się kara, a po karze niepamięć. —

Tobie zaś i twoim cóż inszego?

Zwycięstwo i życie. — Jedno tylko prawo uznaję i przed nim kark schylam —tym prawem świat bieży w coraz wyższe kręgi — ono jest zgubą waszą i woła terazprzez moje usta:

„Zgrzybiali, robaczywi, pełni napoju i jadła, ustąpcie młodym, zgłodniałym i sil-nym”. —

Ale — ja pragnę cię wyratować — ciebie jednego. —

Bodajbyś zginął marnie za tę litość twoją. — Ja także znam świat twój i ciebie —patrzałem wśród cieniów nocy na pląsy motłochu, po karkach którego wspinasz siędo góry — wiǳiałem wszystkie stare zbrodnie świata, ubrane w szaty świeże, nowymkołujące tańcem — ale ich koniec ten sam co przed tysiącami lat — rozpusta, złotoi krew. — A ciebie tam nie było — nie raczyłeś zstąpić pomięǳy ǳieci twoje — bow głębi ducha ty pogarǳasz nimi — kilka chwil jeszcze, a jeśli rozum cię nie odbieży,ty bęǳiesz pogarǳał sam sobą. —

Nie dręcz mnie więcej. —siada od e em s oim

Lud, NaroǳinyŚwiat mój jeszcze nie rozparł się w polu — zgoda — nie wyrósł na olbrzyma —

łaknie dotąd chleba i wygód — ale przyjdą czasy —s a e i ie k o i i o ie a si a e o m a e

Ale przyjdą czasy, w których on zrozumie siebie i powie o sobie: „Jestem” —a nie bęǳie drugiego głosu na świecie, co by mógł także odpowieǳieć: „Jestem”. —

Cóż dalej? —

Z pokolenia, które piastuję w sile woli mojej, naroǳi się plemię ostatnie, najwyż-sze, najǳielniejsze. — Ziemia jeszcze takich nie wiǳiała mężów. — Oni są ludźmiwolnymi, panami jej od bieguna do bieguna¹⁸⁸. — Ona cała jednym miastem kwit-nącym, jednym domem szczęśliwym, jednym warsztatem bogactw i przemysłu¹⁸⁹.—

Słowa twoje kłamią — ale twarz twoja niewzruszona, blada, udać nie umie na-tchnienia. —

¹⁸⁷ o es si os ka — słowa dodane przez Czubka na podstawie rękopisu.¹⁸⁸do ie a — słowa dodane przez Czubka na podstawie rękopisu.¹⁸⁹Kleiner zwraca uwagę, że Pankracy „streszcza tu ideał saintsimonistów, pragnących eksploatacji

ziemi całej na korzyść wszystkich luǳi”.

Nie Boska komedia

Nie przerywaj, bo są luǳie, którzy na klęczkach mnie o takie słowa prosili, a jaim tych słów skąpiłem. —

Tam spoczywa Bóg, któremu już śmierci nie bęǳie — Bóg, pracą i męką czasów Bógodarty z zasłon — zdobyty na niebie przez własne ǳieci, które niegdyś porozrzucałna ziemi, a one teraz przejrzały i dostały prawdy — Bóg luǳkości objawił się im¹⁹⁰.

A nam przed wiekami — luǳkość przezeń już zbawiona. —

Niechże się cieszy takim zbawieniem — nęǳą dwóch tysięcy lat, upływającychod Jego śmierci na krzyżu. —

PoetaWiǳiałem ten krzyż, bluźnierco, w starym, starym Rzymie — u stóp Jego leżały

gruzy potężniejszych sił niż twoje — sto bogów, twemu podobnych, walało się w pyle,głowy skaleczonej podnieść nie śmiało ku Niemu — a On stał na wysokościach,święte ramiona wyciągał na wschód i na zachód, czoło święte maczał w promieniachsłońca — znać było, że jest Panem świata¹⁹¹. —

Stara powiastka — pusta jak chrzęst twego herbu. —de a o a

Ale ja dawniej czytałem twe myśli. — Jeśli więc umiesz sięgać w nieskończo- Historia, Przemiananość¹⁹², jeśli kochasz prawdę i szukałeś jej szczerze, jeśliś człowiekiem na wzór luǳ-kości, nie na podobieństwo mamczynych piosneczek, słuchaj, nie odrzucaj tej chwilizbawienia. Krwi, którą oba wylejem ǳisiaj, jutro śladu nie bęǳie — ostatni raz ci Krewmówię — jeśliś tym, czym wydawałeś się niegdyś, wstań, porzuć dom i chodź zamną¹⁹³. —

Tyś młodszym bratem szatana. —s a e i e a a si d

Daremne marzenia — kto ich dopełni? — Adam skonał na pustyni — my nie Kondycja luǳka,Marzenie, Raj

¹⁹⁰Wywód Pankracego o Bogu, „któremu już śmierci nie bęǳie” ( ie i a ), „Bogu luǳkości”,wiąże Kleiner z saintsimonistycznymi pomysłami religĳnymi. Kleiner powołuje się na słowa kaznoǳieisaintsimonistycznego, Transona (”Le Globe” IX ). A oto co przynosi wykład XIII okai – imo a: „[…] za przykładem Saint–Simona i w jego imieniu przychoǳimy ogłosić, że luǳkość

ma przed sobą przyszłość religĳną; że religia przyszłości bęǳie większa, potężniejsza od wszystkichreligii przeszłości; że bęǳie, podobnie jak religie, które ją poprzeǳiły, s e wszystkich idei luǳkościi, co więcej, wszystkich jej sposobów istnienia, że nie tylko opanuje ona porządek polityczny, ale żeporządek polityczny bęǳie w swojej całości instytucją religĳną; żadnego już bowiem faktu nie bęǳiesię pojmować o a Bo iem, żaden fakt nie bęǳie się rozwĳał o a oskim a em; dodajmy jeszcze, żereligia obejmie cały świat, albowiem prawo boskie jest powszechne” (s. ).

¹⁹¹Saintsimonistycznemu Bogu luǳkości, który niekiedy nabierał cech panteistycznych, hr. Henrykprzeciwstawia osobowego Boga — Chrystusa, któremu nie próżno nadaje „arystokratyczny tytuł” Pana:Jego siła zaświadczona została już przez pokonanie pogaństwa.

¹⁹² a em e m i mies si a iesko o o — słowa Pankracego zdają się świadczyćo tym, że zna on Henryka zarówno ze sławy poety, jak z jego twórczości literackiej i przypisuje mu ce-chy, jakie saintsimoniści przypisywali „artystom” (por. przypis do wypowieǳi Chóru Artystów w Trze-czej Części dramatu). Pankracy ma naǳieję, że Henryk, któremu jako poecie–artyście „objawiona zo-stała tajemnica społecznych przeznaczeń”, przyłączy się do rewolucji, uznając jej rację oraz historycznąkonieczność.

¹⁹³ s a o dom i od a m — jest to wypowiedź utrzymana w stylu wypowieǳi Chrystusawedług a e ii. Pankracy zatem chce tu odǳiałać na Henryka przez stylizację, która jest bliska temuobrońcy chrześcĳaństwa.

Nie Boska komedia

wrócim do raju¹⁹⁴.

a s o ieZagiąłem palec popod serce jego — trafiłem do nerwu poezji. —

Postęp, szczęście rodu luǳkiego — i ja kiedyś wierzyłem — ot! macie, weźciegłowę moją, byleby… Stało się. — Przed stoma laty, przed dwoma wiekami polu-bowna ugoda mogła jeszcze… ale teraz, wiem — teraz trza mordować się nawzajem— bo teraz im tylko choǳi o zmianę plemienia. —

Biada zwyciężonym¹⁹⁵ — nie wahaj się — powtórz raz tylko „biada” — i zwyciężaj Losz nami. —

Czyś zbadał wszystkie manowce Przeznaczenia — czy pod kształtem widomymstanęło Ono u wejścia namiotu twojego w nocy i olbrzymią dłonią błogosławiło tobie— lub w ǳień czyś słyszał głos Jego o południu, kiedy wszyscy spali w skwarze, a tyśjeden rozmyślał — że mi tak pewno grozisz zwycięstwem, człowiecze z gliny, jako ja,niewolniku pierwszej lepszej kuli, pierwszego lepszego cięcia?

PrzywódcaNie łudź się marną naǳieją — bo nie draśnie mnie ołów, nie tknie się żelazo,

dopóki jeden z was opiera się mojemu ǳiełu, a co później nastąpi, to już wam nicz tego. —

e a e Ojciec, SynCzas szyǳi z nas obu. — Jeśliś znuǳony życiem, przynajmniej ocal syna swego.

—

Dusza jego czysta, już ocalona w niebie — a na ziemi los ojca go czeka. —s s a o mi d o ie i s a e

Odrzuciłeś więc? —i a mi e ia

Milczysz — dumasz — dobrze — niechaj ten duma, co stoi nad grobem. —

Z dala od tajemnic, które za krańcami twoich myśli odbywają się teraz w głębi Ciało, Duszaducha mojego! — Świat cielska do ciebie należy — tucz go jadłem, oblewaj posokąi winem — ale dalej nie zachodź i precz, precz ode mnie! —

Historia, PrzywódcaSługo jednej myśli i kształtów jej, pedancie rycerzu¹⁹⁶, poeto, hańba tobie! —

Patrz na mnie — myśli i kształty są woskiem palców moich. —ǲieǳictwo, Portret

Darmo, ty mnie nie zrozumiesz nigdy — bo każden z ojców twoich pogrzebanz motłochem pospołu, jako rzecz martwa, nie jako człowiek z siłą i duchem. —

i a k k o a omSpojrzyj na te postacie — myśl ojczyzny, domu, roǳiny, myśl, nieprzyjaciółka

twoja, na ich czołach wypisana zmarszczkami — a co w nich było i przeszło, ǳisiaj we

¹⁹⁴m ie im do a — jest to wyraz niewiary Henryka w możliwość zrealizowania „raju naziemi”.

¹⁹⁵Biada i o m — polska forma znanego hasła rzymskiego: ae i is. Słowa te miał wypo-wieǳieć Brennus, wóǳ Galów, po klęsce Rzymian nad rzeką Alią ( r. p.n.e.).

¹⁹⁶ eda ie e — a więc zbyt skrupulatnie przestrzegający zasad honoru rycerskiego.

Nie Boska komedia

mnie żyje. — Ale ty, człowiecze, powieǳ mi, gǳie jest ziemia twoja? — Wieczoremnamiot twój rozbĳasz na gruzach cuǳego domu, o wschoǳie go zwĳasz i koczujeszdalej — dotąd nie znalazłeś ogniska swego i nie znajǳiesz, dopóki stu luǳi zechcepowtórzyć za mną: „Chwała ojcom naszym!” —

Tak, chwała ǳiadom twoim na ziemi i niebie — w rzeczy samej jest na co patrzyć.Ów, starosta, baby strzelał po drzewach¹⁹⁷ i Żydów piekł żywcem. — Ten z pie-

częcią w dłoni i podpisem — „kanclerz” — sfałszował akta, spalił archiwa, przekupiłsęǳiów, trucizną przyśpieszył spadki — stąd wsie twoje, dochody, potęga. — Tam-ten, czarniawy, z ognistym okiem, cuǳołożył po domach przyjaciół — ów z RunemZłotym¹⁹⁸, w kolczuǳe¹⁹⁹ włoskiej, znać służył u cuǳoziemców — a ta pani blada,z ciemnymi puklami, kaziła się z giermkiem swoim — tamta czyta list kochankai śmieje się, bo noc bliska — tamta, z pieskiem na robronie²⁰⁰, królów była nałoż-nicą. — Stąd wasze genealogie bez przerwy, bez plamy. — Lubię tego w zielonymkaanie — pił i polował z bracią szlachtą²⁰¹, a chłopów wysyłał, by z psami gonilijelenie. — Głupstwo i niedola kraju całego — oto rozum i moc wasza. — Ale ǳieńsądu bliski i w tym dniu obiecuję wam, że nie zapomnę o żadnym z was²⁰², o żadnymz ojców waszych, o żadnej chwale waszej. —

Mylisz się, mieszczański synu²⁰³. — Ani ty, ani żaden z twoich by nie żył, gdy-by ich nie wykarmiła łaska, nie obroniła potęga ojców moich. — Oni wam wśródgłodu rozdawali zboże, wśród zarazy stawiali szpitale — a kiedyście z trzody zwierzątwyrośli na niemowlęta, oni wam postawili świątynie i szkoły — podczas wojny tylkozostawiali doma, bo wieǳieli, żeście nie do pola bitwy. —

Słowa twoje łamią się na ich chwale, jak dawniej strzały pohańców²⁰⁴ na ichświętych pancerzach — one ich popiołów nie wzruszą nawet — one zaginą jak sko-wyczenia psa wściekłego, co bieży i pieni się, aż skona gǳie na droǳe. — A terazczas już tobie wyniść z domu mego. — Gościu, wolno puszczam ciebie. —

Do wiǳenia na okopach Świętej Trójcy. —A kiedy wam kul zabraknie i prochu…

To się zbliżym na długość²⁰⁵ szabel naszych. — Do wiǳenia. —

¹⁹⁷Mowa o magnacie słynnym z okrucieństw, Mikołaju Bazylim Potockim, którego krwawe „zabawy”opiewała ukraińska pieśń ludowa; stały się one także przedmiotem kilku opracowań literackich.

¹⁹⁸ o o e — Order Złotego Runa, ustanowiony w r. przez Filipa III Burgunǳkiego, nada-wany jako jedno z najwyższych oǳnaczeń w monarchii habsburskiej, a także przez królów hiszpańskich.

¹⁹⁹ko a — zbroja składająca się z „kolcy”, czyli połączonych z sobą kółek metalowych, wkładanana kaan ze skóry.

²⁰⁰ o o , z . o e o de — dosłownie: okrągła, kolista suknia o szerokiej, sztywnej spódnicy.²⁰¹Może mowa tu o Karolu ks. Raǳiwille, „Panie Kochanku”, zamiłowanym myśliwym.²⁰²Jak zauważa Kleiner: „Znowu Pankracy uderza w styl isma — niby Mesjasz nowy zapowiada

Sąd Ostateczny nad dawnym światem — i niby paraazuje słowa hymnu ies i ae, że «nic nie bęǳienie pomszczonego» (Ni i m ema e i )”.

²⁰³mies a ski s — w słowach tych znajduje wyraz przekonanie, że „dworska” filozofia materia-listyczna XVIII wieku, wywierając wpływ na mentalność mieszczan i łącząc się z ich dążeniami eman-cypacyjnymi, doprowaǳiła w efekcie do rewolucji ancuskiej r. Na przekonaniu o tym, że toczysię śmiertelna walka mięǳy dwoma ideałami etycznymi: mieszczańskim i feudalnym opiera się m.in.struktura tragizmu Nie–Boskie komedii .

²⁰⁴Henryk nawiązuje tu do tradycji „przedmurza chrześcĳaństwa”, dodając sobie blasku jako nowyobrońca wiary przodków.

²⁰⁵d o — w poprzednich wyd. Bibl. Nar.: „odległość”.

Nie Boska komedia

Dwa orły z nas — ale gniazdo twoje strzaskane piorunem. —ie e as i a k o o i

Przechoǳąc próg ten, rzucam nań przeklęstwo, należne starości. — I ciebie,i syna twego poświęcam zniszczeniu. —

Hej, Jakubie!ak o i

Odprowaǳić tego człowieka aż do ostatnich czat moich na wzgórzu. —

Tak mi Panie Boże dopomóż! —o i

Nie Boska komedia

CZĘŚĆ CZWARTA²⁰⁶ HISTORIA, KONIECŚWIATA

Od baszt Świętej Trójcy²⁰⁷ do wszystkich szczytów skał, po prawej, po lewej, z tyłui na przoǳie leży mgła śnieżysta, blada, niewzruszona, milcząca, mara oceanu, któryniegdyś miał brzegi swoje, gǳie te wierzchołki czarne, ostre, szarpane, i głębokościswoje, gǳie dolina, której nie widać, i słońce, które jeszcze się nie wydobyło. —

Na wyspie granitowej, nagiej, stoją wieże zamku, wbite w skałę pracą dawnychluǳi i zrosłe ze skałą jak pierś luǳka z grzbietem u Centaura²⁰⁸. — Ponad nimisztandar się wznosi, najwyższy i sam jeden wśród szarych błękitów.

Powoli śpiące obszary buǳić się zaczną — w górze słychać szumy wiatrów —z dołu promienie się cisną — i kra z chmur pęǳi po tym morzu z wyziewów. —

Wtedy inne głosy, głosy luǳkie, przymieszają się do tej znikomej burzy i niesionena mglistych bałwanach, roztrącą się o stopy zamku. —

Widna przepaść wśród obszarów, co pękły nad nią. —Czarno tam w jej głębi, od głów luǳkich czarno — dolina cała zarzucona głowami Morze , Tłum

luǳkimi, jako dno morza głazami. —Słońce ze wzgórzów²⁰⁹ na skały wstępuje — w złocie unoszą się, w złocie roztapiają Słońce, Tłum

się chmury, a im barǳiej nikną, tym lepiej słychać wrzaski, tym lepiej dojrzeć możnatłumy, płynące u dołu. —

²⁰⁶Część czwarta poprzeǳona jest epigrafem: Bo om ess e di io , Milton. („Bezdenna zguba, bez-denne potępienie”). Jest to cytat z a a o e o Miltona. Słowa te wiążą się z wizją świata, historiii losu luǳkiego zawartą w dramacie. W Nie–Boskie komedii znalazła oǳwierciedlenie dość złożonakoncepcja tragizmu, łącząca się ściśle z wizją historii charakterystyczną dla Krasińskiego i pozwalają-ca określić jego utwór mianem „chrześcĳańskiej tragedii o luǳkim buncie”. Osią tej koncepcji jestprzekonanie o istnieniu nieusuwalnych sprzeczności na różnych płaszczyznach rzeczywistości. Z tegopowodu nierozstrzygnięty pozostaje spór mięǳy hr. Henrykiem a Pankracym. Jeden z nich uosabiatragizm ginącej klasy (arystokracji, szlachty), skazanej na zagładę, lecz zarazem zobowiązanej moralniedo podjęcia walki o wartości związane z historią tej klasy. Krasiński podkreśla wzniosłość owej walki,z drugiej zaś strony nie szczęǳi słów krytyki szlachcie i w ogóle klasom posiadającym za występki po-pełnione w przeszłości, jak również za obecną duchową małość (widać to m.in. w przeciwstawieniu hr.Henryka reszcie zgromaǳonych w okopach Świętej Trójcy). Pankracy natomiast reprezentuje tragizmrewolucji, która swą słuszność znajduje w krzywǳie uciśnionych przez wieki mas, lecz jest zarazemzbrodnicza jako bunt i jako próba samozbawienia, a ponadto pociąga za sobą rozlew krwi i zniszcze-nie. Ta ostatnia okoliczność sprawia, że Pankracy na progu zwycięstwa sam wątpi w sens swego ǳieła,co stanowi dodatkowy rys tragiczny w rysunku tej postaci. Obie racje, wcielone w postacie Henrykai Pankracego, posiadają charakter obiektywnej konieczności i to właśnie decyduje o tragicznym napię-ciu mięǳy nimi. W okresie pisania tego dramatu Krasiński uważał, że człowiek ma prawo do buntu,prawo, które mieści się w boskim planie świata — lecz jako element nie–boski, przynoszący tragicznestarcie i konieczną zagładę. Racje obu ścierających się stron są dialektycznie splecione, a zarazem znosząsię wzajemnie; są to racje cząstkowe, jednostronne. Dlatego obaj ich przedstawiciele muszą zginąć, ra-cje cząstkowe muszą zostać zniesione przez jedyną wyższą rację całościową, reprezentowaną przez Boga(dochoǳi tu do głosu popularne w tym czasie w Europie myślenie na zasaǳie triady Heglowskiej:teza + antyteza = synteza; ciekawe, że Henryk ginie skacząc w mroczną przepaść Boga, zaś Pankracyporażony boskim światłem). Ten ostateczny triumf Boga jest jednak przedstawiony w aurze finalnej ka-tastro, Apokalipsy: Bóg–mściciel karze za bunt i pychę, lecz nie można mieć pewności, czy przynosizbawienie luǳkości, czy jej ostateczną zagładę (por. M. Janion, m asi ski e i i do a o ,Warszawa , s.–).

²⁰⁷ as i e — Kleiner przypomina, że tę wołyńską warownię wiǳiał Krasiński w r. „i w liście do Ojca z dnia września opisał malowniczo, jak wynurza się z mgły jesiennej”.

²⁰⁸ e a — w mit. gr. istota o końskim ciele, lecz z luǳkim torsem i głową w miejsce szyi i głowykońskiej.

²⁰⁹ e — ze wzgórz.

Nie Boska komedia

Z gór podniosły się mgły — i konają teraz po nicościach błękitu. — DolinaŚwiętej Trójcy obsypana światłem migającej broni i Lud ciągnie zewsząd do niej jakdo równiny Ostatniego Sądu²¹⁰. —

a ed a amk i ea o ie se a o d i a e sie o o s o a ka d od os iem akie o

k a e a a os ami m s a ed ie kim o a em iisk k e e o o m mie em a ko a a a o a em a a

s oi o e i o em a a i o o i k isk o i es a da em k

Ó Ó Rycerz, Szlachcic, DumaOstatnie sługi Twoje, w ostatnim kościele²¹¹ Syna Twego, błagamy Cię za czcią

ojców naszych. — Od nieprzyjaciół wyratuj nas, Panie!Obrzędy, Przysięga,PrzywódcaPatrz, z jaką dumą spogląda na wszystkich. —

Myśli, że świat podbił. —

A on się tylko nocą przedarł przez obóz chłopów. —

Sto trupów położył, a dwieście swoich stracił²¹². —

Nie dajmy, by go woǳem obrali.

k ka ed isk emU stóp twoich składam zdobycz moją. —

Przypasz miecz ten, błogosławiony niegdyś ręką Świętego Floriana²¹³. —

Niech żyje hr. Henryk — niech żyje!

I przyjm ze znakiem Krzyża Św. dowóǳtwo w tym zamku, ostatnim państwienaszym — wolą wszystkich mianuję cię woǳem. —

Niech żyje — niech żyje! —

Nie pozwalam²¹⁴. —

Precz — precz — za drzwi! — Niech żyje Henryk! —

²¹⁰ i s a ie o d — komentatorzy zgodnie stwierǳają, że miejsce to sugeruje, iż ma na-stąpić koniec świata, poprzeǳony Sądem Ostatecznym.

²¹¹ os a im ko ie e — ostatni kościół poza obrębem murów warowni był już zburzony. Katedrajest więc ostatnim kościołem. Jak pisze Kleiner: „Jest to katedra fikcyjna. — Okopy Świętej Trójcynaprawdę mają tylko ruiny kościółka, w którym bohatersko broniła się niegdyś garstka konfederatówbarskich”.

²¹²s a i — w wyd. Czubka i poprzednich Bibl. Nar.: „utracił”.²¹³ i e o o ia a — św. Florian, jeden z patronów Polski, przedstawiany jest na obrazach i w rzeź-

bie jako żołnierz, stąd skojarzenie go z rzemiosłem rycerskim.²¹⁴Nie o a am — oǳywa się, jak pisze Kleiner, „w tej chwili ostatecznej” głos anarchii szlacheckiej,

usiłującej odwołać się do prawa i e m e o.

Nie Boska komedia

Jeśli kto ma co do zarzucenia mnie, niechaj wystąpi, wśród tłumu się nie kryje.—

i a mi e iaOjcze, szablę tę biorę i niech mi Bóg zrząǳi zgon prędki, za wczesny, jeśli nią

ocalić was nie zdołam. —Ó Ó

Daj mu siłę — daj mu Ducha Świętego, Panie! — Od nieprzyjaciół wyratuj nas,Panie!

Teraz przysięgnĳcie wszyscy, że chcecie bronić wiary i czci przodków waszych — Honorże głód i pragnienie umorzy was do śmierci, ale nie do hańby — nie do poddania się— nie do ustąpienia choćby jednego z praw Boga waszego lub waszych²¹⁵. —

Przysięgamy. —isk k ka i k osi s s k kaÓ

Krzywoprzysięzca gniewem Twoim niech obarczon bęǳie! — Bojaźliwy gnie-wem Twoim niech obarczon bęǳie! — Zdrajca gniewem Twoim niech obarczonbęǳie! —

Przysięgamy. —

do a mie aTeraz obiecuję wam sławę — u Boga wyproście zwycięstwo. —o o o mem o i*ede ie i i e a io ie Ba o si a

ksi a s a a

a s o od o a a aJakże — wszystko stracone? —

Nie wszystko — chyba że wam serca zabraknie przed czasem. —

Przed jakim czasem?

Przed śmiercią. —

od o a a o i s s oHrabio, podobno wiǳiałeś się z tym okropnym człowiekiem. — Bęǳież on miał Miłosierǳie

litości choć trochę nad nami, kiedy się dostaniem w ręce jego? —

Zaprawdę ci mówię, że o takiej litości żaden z ojców twoich nie słyszał — zowiesię szubienica. —

Trza się bronić jak można. —

²¹⁵ a Bo a as e o as — a więc hr. Henryk jawnie przyznaje się, że w programie jegowalki zawiera się nie tylko obrona chrześcĳaństwa i „cnót przodków”, ale też przywilejów arystokracji.

Nie Boska komedia

Co Książę mówi? —Odwaga, Przywódca,Tchórzostwo, ZdradaParę słów na boku. —

od o i imTo wszystko dobre jest dla gminu, ale mięǳy nami oczywistym jest, że się oprzeć

nie zdołamy. —

Cóż więc pozostaje? —

Obrano cię woǳem, a zatem do ciebie należy rozpocząć układy. —

Ciszej — ciszej! —

Dlaczego? —

Boś, Mości Książę, już na śmierć zasłużył. —od a a si do mKto wspomni o poddaniu się, ten śmiercią karanym bęǳie. —

, ,a em

Kto wspomni o poddaniu się, ten śmiercią karanym bęǳie. —

Śmiercią — śmiercią — i a !o

*a ek a s ie ie ak

PoetaGǳie syn mój²¹⁶?

W wieży północnej usiadł na progu starego więzienia i śpiewa proroctwa²¹⁷. —Poezja, Przywódca,WłaǳaNajmocniej osadź basztę Eleonory — sam nie ruszaj się stamtąd i co kilka minut

patrzaj lunetą na obóz buntowników. —

Warto by, tak mi Panie Boże dopomóż, dla zachęty rozdać naszym po szklance Alkohol, Żołnierzwódki. —

Jeśli potrzeba, każ otworzyć nawet piwnice naszych hrabiów i książąt. —ak o i o i ki koma s odami e od sam s a da a

aski a asCałym wzrokiem oczu moich, całą nienawiścią serca obejmuję was, wrogi. —

Teraz już nie marnym głosem, nie²¹⁸ mdłym natchnieniem będę walczył z wami, ależelazem i ludźmi, którzy mnie się poddali. —

²¹⁶s m — w poprzednich wyd. Bibl. Nar.: „mój syn”.²¹⁷Kleiner zwraca uwagę, że folklor i literatura znają „postaci niewidomych obdarzonych darem ja-

snowiǳenia i proroctwa, jak np. świadomy przyszłości Tejrezjasz w podaniach Hellady”.²¹⁸Słowo ie dodał Czubek na podstawie rękopisu.

Nie Boska komedia

Jakże tu dobrze być panem, być właǳcą²¹⁹ — choćby z łoża śmierci spoglądaćna cuǳe wole, skupione naokoło siebie, i na was, przeciwników moich, zanurzonychw przepaści, krzyczących z jej głębi ku mnie, jak potępieni wołają ku niebu. —

Dni kilka jeszcze, a może mnie i tych wszystkich nęǳarzy, co zapomnieli o wiel-kich ojcach swoich, nie bęǳie — ale bądź co bądź — dni kilka jeszcze pozostało —użyję ich rozkoszy mej kwoli²²⁰ — panować będę — walczyć będę — żyć będę. —To moja pieśń ostatnia! —

Nad skałami zachoǳi słońce w długiej, czarnej trumnie z wyziewów. — Krew Omen, Przeczucie,Słońcepromienista zewsząd leje się na dolinę. — Znaki wieszcze zgonu mojego, pozdrawiam

was szczerszym, otwartszym sercem, niż kiedykolwiek wprzódy witałem obietnicewesela, ułudy, miłości. —

Bo nie podłą pracą, nie podstępem, nie przemysłem²²¹ doszedłem końca życzeń Pychamoich — ale nagle, znienacka, tak, jakom marzył zawżdy.

I teraz tu stoję na pograniczach snu wiecznego woǳem tych wszystkich, co miwczoraj jeszcze równymi byli. —

*om a a amk o ie o a o od iami io sie i a o o i

i sk ada o a s o e

Sto luǳi zostawić na szańcach — reszta niech odpocznie po tak długiej bitwie.—

Tak mi Panie Boże dopomóż! —Matka, Ojciec, Poeta,Syn, Szlachcic, Upadek,Właǳa, Zaświaty

Zapewne słyszałeś wystrzały, odgłosy naszej wycieczki — ale bądź dobrej myśli,ǳiecię moje, nie przepadniemy jeszcze ni ǳisiaj, ni jutro. —

Słyszałem, ale to nie tknęło mi serca — huk przeleciał i nie ma go więcej — coinnego w dreszcz mnie wprawia, Ojcze.

Lękałeś się o mnie. —

Nie — bo wiem, że twoja goǳina nie nadeszła jeszcze.

Sami jesteśmy — ciężar spadł mi z duszy na ǳisiaj, — bo tam w dolinie leżąciała pobitych wrogów. — Opowieǳ mi wszystkie myśli twoje — będę ich słuchał,jak dawniej w domu naszym. —

Duch, Grób, Kara, Sąd,ZamekZa mną, za mną, Ojcze — tam straszny sąd co noc się powtarza. —

i ie k d iom sk m m e i o ie a e

Gǳie iǳiesz? — Kto ci pokazał to przejście? — Tam lochy wiecznie ciemne,tam gnĳą dawnych ofiar kości. —

²¹⁹do e a em a — Kleiner przypuszcza, że na wypowiedź tę mogła wpłynąć scenaz dramatu Fryderyka Schillera si e ie ieska, w której Fiesko wygłasza monolog o rozkoszachwłaǳy książęcej. Wiadomo, że Krasiński interesował się dramatem Schillera.

²²⁰k o i — dla; archaiczna forma pochoǳąca ze skrócenia wyrażenia „ku woli”. W formie skróconej:gwoli, kwoli lub k'woli.

²²¹ em s em — przemyślnością, podstępem.

Nie Boska komedia

Gǳie oko twoje, zwyczajne słońcu²²², nie dowiǳi — tam duch mój stąpać umie.— Ciemności, idźcie do ciemności! —

s e*o o iem e²²³ k a e a e ka da a ia do o o ama e e

e a iemi o od i s a a k m io s oi

Zejdź, błagam cię, zejdź do mnie. —

Czy nie słyszysz ich głosów, czy nie wiǳisz ich kształtów?

Milczenie grobów — a światło pochodni na kilka stóp tylko rozświeca przednami.

Coraz już bliżej — coraz już widniej — idą spod ciasnych sklepień jeden podrugim i tam zasiadają w głębi.

W szaleństwie twoim potępienie moje — szalejesz, ǳiecię — i siły moje nisz-czysz, kiedy mi ich tyle potrzeba. —

Wiǳę duchem blade ich postacie, poważne, kupiące się na sąd straszny. —Oskarżony już nadchoǳi i jako mgła płynie. —

Ó Ó KrzywdaSiłą nam daną — za męki nasze, my, niegdyś przykuci, smagani, dręczeni, żela-

zem rwani, trucizną pojeni, przywaleni cegłami i żwirem, dręczmy i sądźmy, sądźmyi potępiajmy²²⁴ — a kary Szatan się podejmie. —

Co wiǳisz? —

Oskarżony — oskarżony — ot, załamał dłonie. —

Kto on jest? —

Ojcze — Ojcze!ǲieǳictwo,PrzekleństwoNa tobie się kończy ród przeklęty — w tobie ostatnim²²⁵ zebrał wszystkie siły

swoje i wszystkie namiętności swe, i całą dumę swoją, by skonać. —Ó Ó

Za to, żeś nic nie kochał²²⁶, nic nie czcił prócz siebie, prócz siebie i myśli twych, Miłość, Samolubstwo,Serce

²²²oko a e s o — w wyd. III: „słońca”, co jest prawdopodobnie pomyłką drukarską,poprawioną przez Czubka, którą to poprawkę wprowaǳił też Kleiner.

²²³ o o iem e — Kleiner zwraca uwagę, że taką scenerię „chętnie wprowaǳała literaturą sen-sacyjna”, przede wszystkim romanse grozy. Tu jednak choǳi nie tylko o wywołanie nastroju grozy.To poǳiemie, w którym odbywa się sąd duchów nad Henrykiem, to przecież lochy więzienne z salątortur, nieodłączny rekwizyt feudalnego zamku–warowni.

²²⁴s d m s d m i o ia m — powtórzenie słowa „sądźmy” wprowaǳone przez Piniego i Czubkana podstawie rękopisu.

²²⁵Na o ie si ko d ek — słowa Henryka z Części III: „ostatni ǳieǳic waszych myślii ǳielności, waszych cnót i błędów” uzyskują tu niejako sankcję pozaziemską, hr. Henryk uznany zostajeza upostaciowanie ginącej klasy — arystokracji, jego upadek równa się zagłaǳie całej klasy.

Nie Boska komedia

potępion jesteś — potępion na wieki. —

Nic dojrzeć nie mogę, a słyszę spod ziemi, nad ziemią, po bokach westchnieniai żale, wyroki i groźby. —

On teraz podniósł głowę, jako ty, Ojcze, kiedy się gniewasz — i odparł dumnymsłowem, jako ty, Ojcze, kiedy pogarǳasz. —

Ó ÓDaremno — daremno — ratunku nie ma dla niego ni na ziemi, ni w niebie.

Dni kilka jeszcze chwały ziemskiej, znikomej, której mnie i braci moich pozbawilinadǳiady twoje — a potem zaginiesz ty i bracia twoi — i pogrzeb wasz jest bezǳwonów żałoby — bez łkania przyjaciół i krewnych — jako nasz był kiedyś na tejsamej skale boleści. —

Znam ja was, podłe duchy, marne ogniki, latające wśród ogromów anielskich.—

i ie ki ka k ok a d

Ojcze, nie zapuszczaj się w głąb — na Chrystusa imię święte zaklinam cię, Ojcze.—

a aPowieǳ, powieǳ, kogo wiǳisz? —

To postać²²⁷ —

Czyja?

To drugi ty jesteś — cały blady — spętany teraz męczą ciebie — słyszę jękitwoje²²⁸ —

ada a ko a aPrzebacz mi, Ojcze — Matka pośród nocy przyszła i kazała…md e e

a o o iaTego nie dostawało²²⁹. — Ha! ǳiecię własne przywiodło mnie do progu piekła!

— Mario! — nieubłagany duchu — Boże! i Ty, druga Maryjo, do której modliłemsię tyle! —

²²⁶ a o e i ie ko a — słowa zwrócone do Henryka są sformułowaniem zarzutów pod adresemcałej arystokracji. Kleiner przytacza słowa o arystokracji z listu Krasińskiego do Reeve'a: „Przeminiemywszyscy jako pył, dla niczego nie uczuwszy poǳiwu, nic realnego nie ukochawszy, a znienawiǳiwszywiele” (list z I , o es o da e, t. II, s. ).

²²⁷ o os a — Kleiner poprawił na: „Ta postać”, uważając wersję rękopisu i wszystkich następnychwydań za omyłkę i wyjaśniając swoje stanowisko we s ie w uwagach o tekście (s. XLII). Argumentyjednak Kleinera w tym przypadku nie są zupełnie przekonywające.

²²⁸ o d i es e — Kleiner za Pinim wysuwa przypuszczenie, że „przy kształtowaniu tej scenypewnej podniety użyczyła nowela Prospera Marimeego i a a o a (drukowana w r. w cza-sopiśmie „Revue de Paris”, a w r. pomieszczona w tomie pt. o aika): król szweǳki Karol XI maniesamowitą wizję przyszłego sądu nad jednym ze swych potomków i jego ścięcia”. Stwierǳa jednakKleiner, że koncepcje obu tych sądów są barǳo odmienne.

²²⁹ ie dos a a o — brakowało.

Nie Boska komedia

Tam poczyna się nieskończoność mąk i ciemności. — Nazad! — muszę jeszczewalczyć z ludźmi — potem wieczna walka. —

ieka s emÓ Ó

odda iZa to, żeś nic nie kochał, nic nie czcił prócz siebie, prócz siebie i myśli twych,

potępion jesteś — potępion na wieki. —*a a amk i e ko ie ie i ki k s a i a i k ǲiecko, Matka,

Obywatel, Upadek,Właǳa, Żołnierz

s e o ie es s oi odk sa i m i o ea ies o e o kie a o do ok a

Nie — przez syna mego — przez żonę nieboszczkę moją, nie — jeszcze raz mówię— nie. —

GłódZlituj się — głód pali wnętrzności nasze i ǳieci naszych — dniem i nocą strach

nas pożera. —— — Obywatel, Tchórzostwo,

Zdrada. —Całe życie moje obywatelskim było i nie zważam na twoje wyrzuty, Henryku. —

Jeślim się podjął urzędu poselskiego, który w tej chwili sprawuję, to że znam wiekmój i cenić umiem całą wartość jego. — Pankracy jest reprezentantem obywatelem,że tak rzekę…

Precz z oczu moich, stary. —a s o ie do ak a

Przyprowadź tu odǳiał naszych. —ak o i ko ie o s a i a m i si odda a o ki ka

k ok

Zgubiłeś nas, Hrabio. —

Wypowiadamy ci posłuszeństwo. —

Sami ułożymy z tym zacnym obywatelem warunki poddania zamku. —

Wielki mąż, który mnie przysłał, obiecuje wam życie, bylebyście przyłączyli się Historia, Właǳado niego i uznali dążenie wieku. —

ÓUznajemy — uznajemy. —

Honor, Szlachcic,PrzywódcaKiedyście mnie wezwali, przysiągłem zginąć na tych murach — dotrzymam i wy

wszyscy zginiecie wraz ze mną. —Ha! chce się wam żyć jeszcze! —Ha! zapytajcie ojców waszych, po co gnębili i panowali! —do a ie oA ty czemu uciskałeś poddanych? —do d ie oA ty czemu przepęǳiłeś wiek młody na kartach i podróżach daleko od Ojczyzny?

—

Nie Boska komedia

do i e oTy się podliłeś wyższym, garǳiłeś niższymi. —do ed e ko ieDlaczegóżeś ǳieci nie wychowała sobie na obrońców — na rycerzy? — Teraz by

ci się zdały na coś. — Aleś kochała Żydów, adwokatów²³⁰ — proś ich o życie teraz.—

s a e i i a amio aCzego się tak śpieszycie do hańby — co was tak nęci, by upodlić wasze ostatnie

chwile? — Naprzód raczej ze mną, naprzód, Mości Panowie, tam gǳie kule i bagnety— nie tam gǳie szubienica i kat milczący, z powrozem w dłoni na szyje wasze. —

ÓDobrze mówi — na bagnety! —

Kawałka chleba już nie ma. —

ǲieci nasze, ǳieci wasze! —Ó

Poddać się trzeba — układy — układy! —

Obiecuję wam całość, że tak rzekę, nietykalność osób i ciał waszych. —

i a si do a es e o i a o a ie siŚwięta osobo posła, idź skryć siwą głowę pod namioty przechrztów i szewców,

bym ją krwią twoją własną nie zmazał. —o i od ia o ²³¹ ak em

Na cel mi wziąć to czoło zorane zmarszczkami marnej nauki — na cel tę czapkęwolności, drżącą od tchnienia słów moich na tej głowie bez mózgu. —

ie es si m kaPrzywódca, Żołnierz

a emZwiązać go — wydać Pankracemu! —

Chwila jeszcze, Mości Panowie! — Choǳi od jednego żołnierza do drugiego.Z tobą, zda mi się, wǳierałem się na góry za ǳikim zwierzem — pamiętasz, wy-rwałem cię z przepaści. —

do iZ wami rozbiłem się na skałach Dunaju — Hieronimie, Krzysztofie, byliście ze

mną na Czarnym Morzu. —do iWam odbudowałem chaty zgorzałe. —do iWyście uciekli do mnie od złego pana. — A teraz mówcie — pójǳiecie za mną

czy zostawicie mnie samego, ze śmiechem na ustach, żem wpośród tylu luǳi jednegoczłowieka nie znalazł²³²? —

²³⁰ em iska e odda e — zarzuty, stawiane przez Pankracego w rozmowie z Hen-rykiem pod adresem arystokracji, hr. Henryk powtarza, uzupełniając je „przestępstwami” świeższejdaty.

²³¹od ia o — w poprzednich wyd. Bibl. Nar.: „zbrojny”.²³² ie iek i do m ie od e o a a — Kleiner objaśnia, że scena ta jest „wzorowana na śmierci

Wallensteina Schillera: Wallenstein w podobny sposób stara się ǳiałać na uczucia żołnierzy, którzy

Nie Boska komedia

Niech żyje hr. Henryk — niech żyje! —

Rozdać im, co zostało wędliny i wódki — a potem na mury! —

Wódki — mięsa — a potem na mury! —

Idź z nimi, a za goǳinę bądź gotów do walki. —

Tak mi Panie Boże dopomóż! —Przekleństwo

Przeklinamy cię za niewiniątka nasze! —

Za ojców naszych. —

Za żony nasze. —

A ja was za podłość waszą. —o i²³³

*ko i e aoko o ia a o aska e o e a a

iemi i ie ie o ie e o a o s a ie ak im Walka, Żołnierz

Niebezpieczeństwos a o a do oNie ma rozkoszy, jak grać w niebezpieczeństwo i wygrywać zawżdy, a kiedy na-

dejǳie przegrać — to raz jeden tylko. —Klęska, Los

Ostatnimi naszymi nabojami skropieni odstąpili, ale tam w dole się gromaǳąi niedługo wrócą do szturmu — darmo, nikt losu przeznaczonego nie uszedł, odkiedy świat światem. —

Nie ma już więcej kartaczy? —

Ani kul, ani lotek²³⁴, ani śrutu — wszystko się przebiera nareszcie. —

A więc syna mi przyprowadź, bym go raz jeszcze uściskał. —ak od o i

Dym bitwy zamglił oczy moje — zda mi się, jakby dolina wzdymała się i opadałanazad — skały w sto kątów łamią się i krzyżują — ǳiwnym szykiem także ciągnąmyśli moje. —

siada a m eCzłowiekiem być nie warto — Aniołem nie warto. — Pierwszy z Archaniołów po Anioł, Bóg, Kondycja

luǳka, Pycha, Nuda,Siła, Właǳa

kilku wiekach, tak jak my po kilku latach bytu, uczuł nudę w sercu swoim i zapragnąłpotężniejszych sił. — Trza być Bogiem lub nicością. —

ak o i iem

chcą go opuścić”. Powołuje się przy tym na studia S. Dobrzyckiego i K. Kobzdaja (Kazimierza Kolbu-szewskiego).

²³³ o i — objaśnienie to dodał Czubek na podstawie rękopisu.²³⁴ o ka, o ka (z niem.) — gruby śrut lub mała kula.

Nie Boska komedia

Weź kilku naszych, obejdź sale zamkowe i pędź do murów wszystkich, co spo-tkasz. —

Bankierów i hrabiów, i książąt. —od o i

Ojciec, Syn, Matka,Proroctwo, Właǳa,Zaświaty

Chodź, synu — połóż tu rękę swoją na dłoni mojej — czołem ust moich siędotknĳ — czoło matki twojej niegdyś było takiej samej bieli i miękkości. —

ŚmierćSłyszałem głos jej ǳisiaj, nim zerwali się męże twoi do broni — słowa jej płynęłytak lekko jak wonie, i mówiła: „ǲiś wieczorem zasiąǳiesz przy mnie”. —

Czy wspomniała choćby imię moje? —

Mówiła: „ǲiś wieczorem czekam na syna mego”. —

a s o ieU końca drogi czyż opadnie mnie siła? — Nie daj tego, Boże! — Za jedną chwilę

odwagi masz mnie więźniem twoim przez wieczność całą. —o o

O synu, przebacz, żem ci dał życie — rozstajemy się — czy wiesz, na jak długo?—

Weź mnie i nie puszczaj — nie puszczaj — ja cię pociągnę za sobą. —

Różne drogi nasze — ty zapomnisz o mnie wśród chórów anielskich, ty kroplirosy nie rzucisz mi z góry²³⁵. — O Jerzy — Jerzy! — O synu mój! —

Co za krzyki! — Drżę cały — coraz groźniej — coraz bliżej — huk ǳiał i strzelbsię rozlega — goǳina ostatnia, przepowieǳiana, ciągnie ku nam. —

Śpieszaj, śpieszaj, Jakubie! —s ak a i i ksi e o i e do ie i ie ak o ie ami

i ie a im

Daliście odłamki broni i bić się każecie. —

Henryku, ulituj się! —

Nie gnaj nas słabych, zgłodniałych ku murom! —

Gǳie nas pęǳą — gǳie?

do iNa śmierć. —do s a

²³⁵ k o i os ie is mi — Kleiner dopatruje się tu aluzji do przypowieści ewangelicznejo bogaczu, który po śmierci znajdując się w piekle prosi o kroplę rosy Łazarza spoczywającego na łonieAbrahama.

Nie Boska komedia

Tym uściskiem chciałbym się z tobą połączyć na wieki — ale trza mi w insząstronę. —

io ada a o kÓ

Do mnie, do mnie duchu czysty — do mnie, synu mój! —

Hej! do mnie, luǳie moi! —do a s a i i k ada do s e e oKlinga szklanna²³⁶ jak wprzódy — oddech i życie uleciały razem. — Hej! tu —

naprzód — już się wdarli na długość szabli mojej — nazad, w przepaść, syny wolności!—

amies a ie i i a Sługa*s a s o a oko s a od os a ki ak o i i a m ead ie a k i o a

Cóż ci jest, mój wierny, mój stary? —

Niech ci czart odpłaci w piekle upór twój i męki moje. — Tak mi Panie Bożedopomóż! —

mie aKlęska, Bóg, Poezja,Samobójstwo, Walkaa as

Niepotrzebnyś mi dłużej — wyginęli moi, a tamci klęcząc wyciągają ramiona kuzwycięzcom i bełkocą o miłosierǳie! —

s o ie a aoko oNie nadchoǳą jeszcze w tę stronę — jeszcze czas — odpocznĳmy chwilę. —

Ha! już się wdarli na wieżę północną — luǳie nowi się wdarli na wieżę północną —i patrzą, czy gǳie nie odkryją hrabiego Henryka. — Jestem tu — jestem — ale wymnie sąǳić nie bęǳiecie. — Ja się już wybrałem w drogę — ja stąpam ku sądowi OtchłańBoga. —

s a e a od amk as is m ad sam e a iWiǳę ją całą czarną, obszarami ciemności płynącą do mnie, wieczność moją bez

brzegów, bez wysep, bez końca, a pośrodku jej Bóg, jak słońce, co się wiecznie pali— wiecznie jaśnieje²³⁷ — a nic nie oświeca. —

k okiem da e si os aBiegną, zobaczyli mnie — Jezus, Maryja! — Poezjo, bądź mi przeklęta²³⁸, jako

ja sam będę na wieki! — Ramiona, idźcie i przerzynajcie te wały!ska e e a*

ie i ie amko a k a eo a d Bia e i a e e m Historia, Rewolucja,Szlachcic, Właǳa, Sąded imi e o a io ie si a o ami i ie mi a a ²³⁹

²³⁶ i a s k a a — dowód braku oddechu, który nie zamglił, nie zaparował gładkiej powierzchniszabli.

²³⁷Henryk ginąc ma wizję. Boga jako blasku, jasności — palącej i wiecznej, a więc podobnie groźnejjak wizja oślepiająca Pankracego.

²³⁸ oe o — przekleństwo rzucone na poezję w chwili klęski dowoǳi, że marzenia o sławie, którego pchnęły do podjęcia walki, traktuje Henryk jako jeden z pomysłów poetyckich, uważa, że poezjadoprowaǳiła go do upadku.

²³⁹Kleiner uważa, że scena ta jest „wzorowana na wyrokach trybunałów rewolucyjnych z czasówrewolucji ancuskiej”. Komentarz w wyd. Libery i Sawrymowicza do tej informacji dorzuca jeszcze

Nie Boska komedia

Twoje imię? —

Krzysztof na Volsagunie. —

Ostatni raz go wymówiłeś — a twoje?

Władysław, pan Czarnolasu. —

Ostatni raz go wymówiłeś — a twoje?

Aleksander z Godalberg. —

Wymazane spośród żyjących — idź! —

do eo a daDwa miesiące nas trzymali, a nęǳny rząd armat i lada jakie parapety²⁴⁰. —

Czy dużo ich tam jeszcze? —

Oddaję ci wszystkich — niech ich krew płynie dla przykładu świata — a kto Krewz was mi powie, gǳie Henryk, temu daruję życie. —

ÓZniknął przy samym końcu. —

Obywatel, Polityka,Przywódca, ZwycięstwoStaję teraz jako pośrednik mięǳy tobą a niewolnikami twoimi — tymi przezac-

nego rodu obywatelami, którzy, wielki człowiecze, klucze zamku Św. Trójcy złożyliw ręce twoje.

Pośredników nie znam tam, gǳie zwyciężyłem siłą własną. — Sam dopilnujeszich śmierci. —

Całe życie moje obywatelskim było, czego są dowody niemałe, a jeślim się połączyłz wami, to nie na to, bym własnych braci szlachtę…

Wziąść starego doktrynera²⁴¹ — precz; w jedną drogę z nimi! —o ie e o a a a es e o i ie o ik

Gǳie Henryk? — czy kto z was nie wiǳiał go żywym lub umarłym? — Wór Samobójstwopełny złota za Henryka — choćby za trupa²⁴² jego! —

d ia o s o i mA wy nie wiǳieliście Henryka? —

następującą uwagę: „ale Pankracy występuje tu jako dyktator, nie jako sęǳia rewolucyjny. W tymujęciu Krasiński ukazuje swój pogląd, że rewolucja doprowaǳi do nowej arystokracji i nowego ucisku.Wymowny dowód, że Krasiński nie pojmuje możności istnienia innego ustroju niż feudalny”. Ostatniwniosek wydaje się zbyt pośpieszny i ogólny.

²⁴⁰ a a e (z . a a e , wł. a a e o — osłona piersi) — występy w murach obronnych osłaniającewalczących.

²⁴¹dok e — wyznawca jakiejś teorii, w jej stosowaniu nie liczący się z rzeczywistością, jednostronnyi ciasny.

²⁴² a — tak w wyd. III. W poprzednich i rękopisie, „trup”.

Nie Boska komedia

Obywatelu woǳu, udałem się za rozkazem generała Bianchetti ku stronie za-chodniej szańców, zaraz na początku wejścia naszego do fortecy, i na trzecim zakręciebastionu ujrzałem człowieka rannego i stojącego bez broni przy ciele drugiego. —Kazałem podwoić kroku, by schwytać — ale nim zdążyliśmy, ów człowiek zeszedłtrochę niżej, stanął na głazie chwiejącym się i patrzał chwilę obłąkanym wzrokiem— potem wyciągnął ręce jak pływacz²⁴³, który ma dać nurka, i pchnął się z całejsiły naprzód — słyszeliśmy wszyscy odgłos ciała spadającego po urwiskach — a otoszabla, znaleziona kilka kroków dalej. —

io s aŚlady krwi na rękojeści — poniżej herb jego domu. —To pałasz hrabiego Henryka — on jeden spośród was dotrzymał słowa. — Za to

chwała jemu, giliotyna wam. —Generale Bianchetti, zatrudnĳ się zburzeniem warowni i dopełnieniem wyroku.

—Leonarǳie! —s e a as eo a dem

Wizja, Praca, PrzywódcaPo tylu nocach bezsennych powinien byś odpocząć, mistrzu — znać struǳenie

na rysach twoich. —

Nie czas mi jeszcze zasnąć, ǳiecię, bo dopiero połowa pracy dojǳie końca swo-jego z ich ostatnim westchnieniem. — Patrz na te obszary — na te ogromy, które Śmierć, Twórczośćstoją w poprzek mięǳy mną a myślą moją — trza zaludnić te puszcze — przedrążyćte skały — połączyć te jeziora — wyǳielić grunt każdemu, by we dwójnasób tyleżycia się uroǳiło na tych równinach, ile śmierci teraz na nich leży. — Inaczej ǳiełozniszczenia odkupionym nie jest²⁴⁴. —

Bóg, Krew, WolnośćBóg Wolności sił nam podda. —

Co mówisz o Bogu — ślisko tu od krwi luǳkiej. — Czyjaż to krew? — Za nami Chrystus, Los,Sprawiedliwość, Śmierć,Wizja, Zemsta

ǳieǳińce zamkowe — sami jesteśmy, a zda mi się, jakoby tu był ktoś trzeci. —

Chyba to ciało przebite. —

Ciało jego powiernika — ciało martwe — ale tu duch czyjś panuje — a ta czapka— ten sam herb na niej — dalej, patrz, kamień wystający nad przepaścią — na tymmiejscu serce jego pękło. —

Bledniesz²⁴⁵, mistrzu. —Oko, Światło, Wzrok

Czy wiǳisz tam wysoko — wysoko? —

²⁴³ a — pływak.²⁴⁴Wypowiedź Pankracego interpretowana jest przez wyd. Libery i Sawrymowicza jako „ocena wy-

ników rewolucji, w której Krasiński podkreśla brak elementów twórczych i płynącą stąd bezradnośćzwycięzców w obliczu konieczności budowania nowego świata”. Jednakże wypowiedź Pankracego nieupoważnia do takich wniosków. Plan odbudowy „ǳieła zniszczenia” jest wprawǳie barǳo ogólnikowy,ale, jak słusznie zauważa Kleiner, „Pankracy iǳie torem planów saintsimonistycznych eksploatowaniaziemi”.

²⁴⁵B ed ies — w wyd. II, a także u Czubka i w poprzednich wyd. Bibl. Nar.: „Bledniejesz”.

Nie Boska komedia

OmenNad ostrym szczytem wiǳę chmurę pochyłą, na której dogasają promienie słoń-

ca. —

Znak straszny pali się na niej. —

Chyba cię myli wzrok²⁴⁶. —Lud, Przywódca,SamotnośćMilion ludu słuchało mnie przed chwilą — gǳie jest lud mój? —

Słyszysz ich okrzyki — wołają ciebie — czekają na ciebie. —

Plotły kobiety i ǳieci, że się tak zjawić ma, lecz dopiero w ostatni ǳień²⁴⁷. —

Kto? —

Jak słup śnieżnej jasności, stoi ponad przepaściami — oburącz wspart na krzyżu,jak na szabli mściciel. — Ze splecionych piorunów korona cierniowa.

Co się z tobą ǳieje? co tobie jest? —

Od błyskawicy tego wzroku chyba mrze, kto żyw. —

Coraz to barǳiej rumieniec zbiega ci z twarzy — chodźmy stąd — chodźmy —czy słyszysz mnie? —

Połóż mi dłonie na oczach — zadław mi pięściami źrenice — odǳiel mnie odtego spojrzenia, co mnie rozkłada w proch. —

Czy dobrze tak? —

Nęǳne ręce twe — jak u ducha bez kości i mięsa — przejrzyste jak woda —przejrzyste jak szkło — przejrzyste jak powietrze. — Wiǳę wciąż! —

Oprzyj się na mnie. —

²⁴⁶Fakt, że wizja Chrystusa nie została dostrzeżona przez drugiego przedstawiciela rewolucji, że zatemnie został on tą wizją zniszczony, spowodowała takie próby interpretacji zakończenia, że nie jest onobynajmniej jednoznaczne z końcem świata, z ostateczną zagładą luǳkości. E. Dembowski pisał np.: „Ajeśli wóǳ ludu, Pankracy, kona spozierając na krzyż, to nie kona sprawa ludowa, tylko jej przewód-ca, który nie był jeszcze ideałem ewangelicznego umiłowania sprawy. Skonał więc, a w jego miejscetchnący taką miłością, jakiej Chrystus nauczał, wstąpi cały lud w braterskości żyjący. To znaczenie wy-razów ostatnich Pankracego i Nie–Boskie komedii: „Galilaee vicisti”. W nich pojęcie zupełnej reformyspołecznej, którą zwycięstwo żywiołów ludowych sprawi” ( isma, t. III, s. ).

²⁴⁷Kobiety i ǳieci (ten zwrot użyty przez Pankracego jako określenie istot o niesamoǳielnym sposo-bie myślenia) powtarzały słowa a e ii o zjawieniu się Chrystusa, gdy „się wypełnią czasy narodów”.„Tak zjawić się ma” — owo „tak” odnosi się do charakteru zjawiska, które wiǳi Pankracy. W a e iiodpowiedni werset brzmi: „A wtedy ujrzą Syna Człowieczego przychoǳącego w obłoku z mocą wielkąi majestatem” ( a e ia kas a, , ). Dalsza jednak stylizacja zjawy Chrystusa iǳie nie zaprzekazami a e ii, lecz apokaliptycznej wizji św. Jana. W wizjach tych elementy światła, białości,blasku odgrywają znaczną rolę. Np. „ujrzałem […] w pośrodku siedmiu świeczników złotych kogośpodobnego Synowi Człowieczemu, obleczonego w długą do stóp szatę i przewiązanego na piersi pasemzłotym. A głowa jego i włosy były lśniące jako wełna biała i jako śnieg, a oczy jego jako płomień ognia”( a ie ie a a, I, –).

Nie Boska komedia

Daj mi choć odrobinę ciemności! —

O mistrzu mój! —

Ciemności — ciemności! —

Hej! obywatele — hej! bracia — demokraty, na pomoc! — Hej! ratunku —pomocy — ratunku! —

a i aee i is i ²⁴⁸s a a si o ia eo a da i ko a

²⁴⁸ a i aee i is i — Galilejczyku, zwyciężyłeś. Słowa przypisywane cesarzowi Julianowi Aposta-cie (– n. e.), który miał je wypowieǳieć w chwili śmierci, uznając zwycięstwo chrześcĳaństwa;chciał je bowiem w czasie swego panowania stłumić i przywrócić pogaństwo zmodernizowane w du-chu neoplatońskim. Zakończenie dramatu Krasińskiego wywołało wiele kontrowersyjnych komentarzyi interpretacji. Mickiewicz w kursie III swych paryskich wykładów o literaturze słowiańskiej uznał fi-nał Nie–Boskiej komedii za szczególnie wzniosły. Kilkanaście lat później inny wykładowca literatury,Leon Zienkowicz (Tegoż, i e ki o i e i e a o skie , Lipsk , t.I, s.), w tejże sceniedostrzegł na rozkaz poety dokonaną rękami boskimi zemstę na zwycięskich masach rewolucyjnych,tak nienawistnych autorowi jako arystokracie. Tym śladem podążyła S. Skwarczyńska, krytykując za-kończenie ze stanowiska postępowego katolicyzmu za w najwyższym stopniu niewłaściwe ”klasowezaangażowanie Boga” (Tejże, eo a i e a o a o a ia ea a e Nie–Boskie komedii ie ae i s e i a i o s e, Warszawa , s.). Na gruncie tych kontrowersji powstał spór o to, czy za-kończenie jest organiczną częścią dramatu, czy cząstką odrębną, dodaną do wcześniej ukształtowanejcałości i nie przystającą do niej. Odczytanie koncepcji tragizmu, wpisanej w Nie–Bosk komedi pozwaladostrzec organiczność wszystkich części utworu (por. przypis początkowy do Części IV). Do głosówinterpretujących sens finału dramatu w latach czterǳiestych XIX w. można dodać jeszcze komentarzcytowanego niem. krytyka, A. Junga. Pisał on: „Arystokratyzm […] demokratyzm […], krótko mó-wiąc: Mąż i Pankracy, szlachta i Napoleon padają tu jeden po drugim, aby z obu stron ustąpić miejscaowym liberalnym zasadom XIX wieku, które wprawǳie nie znalazły sobie jeszcze miejsca w świecie,swego organizmu światowego, ale które muszą je znaleźć wówczas, kiedy rozpoznają swój błąd w za-poznaniu religii. Albowiem tylko przez religię — to jest właściwy cel świata i najgłębszy sens naszegoutworu — świat się odmłoǳi, tak jak z niej wyszedł, i ona jest właśnie tą skałą, której zaprawdę nieporuszą bramy piekielne, i w niej jedynie zdrowa liberalna zasada znajduje porękę swego zwycięstwa.Ale do natury naszego utworu, do jego dantejskiego charakteru i narodowego sposobu wyrażania przy-należy to, że to katolicyzm przynosi ludom wolność i nowy ustrój, czego autor taktownie niemal niewypowiada, ale ku czemu wszystko zmierza, i co możemy określić jako element Lamenesowski [tj.w duchu pism Felicité Lamenais] w tym wspaniałym poemacie” (s. ).

Nie Boska komedia

ZYGMUNT KRASIŃSKI Nie–Boskakomedia - Nie-boska komedia.pdf · synonim natury, tak jak rozumieli...

Documents

Transcript of ZYGMUNT KRASIŃSKI Nie–Boskakomedia - Nie-boska komedia.pdf · synonim natury, tak jak rozumieli...