Znaczenie roślin motylkowatych drobno- i grubonasiennych

W płodozmianie bardzo duże znaczenie mają rośliny motylkowate. Ich głównym zadaniem jest:

• wiązanie azotu atmosferycznego przez bakterie współżyjące i udostępnianie go roślinom następczym ,

• zwiększenie zawartości substancji organicznej w glebie, dzięki dużej masie systemu korzeniowego,

• poprawa właściwości fizycznych gleby w następstwie rozluźniającego działania palowego systemu korzeniowego i dobrego jej ocienienia przez rośliny wieloletnie,

• zwiększenie biologicznej aktywności gleby poprzez duże ilości wydzielin korzeniowych oraz resztek pożniwnych bogatych w azot, które stymulują rozwój flory i fauny glebowej,

• dostarczenie wysokiej jakości pasz gospodarskich, • ochrona gleby przed erozją wodną i wietrzną, • spulchnianie podglebia i uruchamianie składników pokarmowych z podglebia,

Zawartość azotu w resztkach pożniwnych różnych roślin motylkowatych

Rośliny

Zawartość azotu w kg/ha

lucerna 110-185

koniczyna czerwona 80-100

koniczyna czerwona

z trawami

55-150

koniczyna biała 100

bobik 60-80

groch, wyka 40-60

Plon główny

łubin 65-95

Systematyka roślin strączkowych

Rodzina: Papilionaceae (Fabaceae) - motylkowate

Plemiona /rodzaje/:

Wykowe / bobik, groch, wyka, lędźwian, soczewica/

Janowcowe /łubin/

Fasolowe /fasola, soja/

gatunek – Vicia faba

ssp. minor – bobik (z Azji południowo-zachodniej)

ssp. maior – bób (z okolic morza śródziemnego)

(Bób – niższy wzrost, grubsza łodyga, większe liście, opuszczone w dół strąki, duże spłaszczone nasiona, kwitnie i dojrzewa wcześniej, wymagania termiczne, wodne i glebowe duże)

Średni plon nasion w latach ok. 2,5 t z ha

Najwyższy potencjał plonotwórczy spośród strączkowych (w korzystnych warunkach 4-5 ton nasion)Głównym celem uprawy są nasiona (26-30% białka)Słoma twarda (nie nadaje się na paszę)Na zieloną masę w czystym zasiewie uprawa mało zasadna (mały plon z jednostki powierzchni, szczególnie w latach suchych i drogi koszt materiału siewnegoPrzerywa częste następstwo zbóż po sobie w zmianowaniu5-8 t masy organicznej w resztkach pożniwnych (80 kg N, 6 kg P, 120

kg K)Kanaliki po obumarłym systemie korzeniowym przewietrzają glebę i

odprowadzają nadmiar wody opadowejZdolność gromadzenia składników ze źródeł mniej dostępnych (fosfor)Ogranicza rozprzestrzenianie zgorzeli podstawy źdźbła (działanie fitosanitarne)Zacieniając glebę przez długi okres czasu sprzyja rozwojowi mikroorganizmów glebowych

Nasiona bobiku zawierają substancje które ograniczają dostępność składników pokarmowych (nieżywieniowe) większe znaczenie mają tylko taniny i glikozydy które są zlokalizowane w okrywie nasiennej

W odmianach wysokotaninowych (kwitnacych kolorowo) ogólna zawartość tanin

w okrywie nasiennej wynosi 3,5-10%,

w liścieniach 0,3-0,9%,

w całych nasionach 1,3-2,5%

Glikozydy – wicyna i konwicyna (w liścieniach i zarodku)- od 0,58 do 1,04% s.m.

Korzeń – palowy (typu II), słabiej rozwinięty niż u pozostałych roślin z plemienia wykowatych, sięga do 1 mm, nieliczne korzenie boczne, płytko rozmieszczome, brodawki kształtu szyszkowatego, przystosowany do wzrostu w glebie zbitej i zwięzłej (fitomelioracyjne działanie)

(1 ha bobiku = 90-120 kg N/ha)

Łodyga – sztywna, czterokanciasta, pusta w środku podzielona na węzły i międzywęźla.

Łodyga zasadniczo nie rozgałęzia się – może gdy mała obsada, stres termiczny w okresie kiełkowania, korzystne warunki wilgotnościowe

Wysokość 90 cm – formy samokończące

150 cm – formy tradycyjne

Liście – złożone parzystopierzaste (1-3 pary listków skórzastych, gładkich o eliptycznym kształcie), nie ma wąsa czepnego tylko szpic zakrzywiony do tyłu

Przylistki są małe i obejmują półkolisto łodygę, na dolnej stronie ciemna antocyjanowa plamka, która jest nektarnikiem pozakwiatowym wydzielającym cukier i wabiącym owady

Formy niskotaninowe nie mają plamki

Kwiatostan – form o niezdeterminowanym rytmie wzrostu są grona osadzone na krótkich szypułkach wyrastających z kątów liści (2-9 kwiatów w gronie)

- Pęd form samokończących zakończony jest kwiatostanem (grono),

Kwiaty – przeważnie białe, mogą też być filetowe, różowe, fioletoworóżowe. Na skrzydełkach występują czarne plamki a pozostałe płatki odznaczają się ciemnym unerwieniem.

Formy niskotaninowe nie mają plamki na skrzydełkach.

Samopylne, mogą być zapylane przez owady

Owoc – mięsisty strąk, obie części strąka (łupiny) są złączone szwem. Łupina składa się z dwóch warstw: zewnętrznej zbudowanej z dużych komórek parenchymy (miękiszu) i wewnętrznej złożonej z krótkich komórek sklerenchymy.

Po dojrzeniu strąki czernieją w skutek utleniania tyrozyny

Osadzone na łodydze pod kątem ostrym

2-3 nasiona w strąku

Nasiona – kształtu owalnego lub prawie kuliste, cylindryczne lekko spłaszczone, barwy piaskowej, jasnobrunatnej z czasem ciemnieją.

MTN = 300-700 g

Formy samokończące - mniejsze nasiona

Udział okrywy nasiennej 11-14%

Okres wegetacji 115-130 dni

Samokończące okres wegetacji 7-10 dni krótszy

Wilgotna i chłodna pogoda przedłuża okres wegetacji, susza – skraca

Siewki bobiku znoszą przymrozki wiosenne dochodzące nawet do -7

Bardzo duże wymagania wodne (kwitnienie i zawiązywanie strąków)

Brak wody w tym okresie powoduje zrzucanie zawiązków pąków kwiatowych i kwiatów

Ze strączkowych największe wymagania glebowe

Najlepsze efekty uprawy na glebach zwięzłych zasobnych, dobrze utrzymujących wilgoć, o wysokiej kulturze (pszenny bardzo dobry i dobry oraz żytni bardzo dobry)

Odczyn obojętny lub zasadowy

Samokończące mają większe wymagania siedliskowe i agrotechniczne

W rejestrze 13 odmian tradycyjnych i 4 odmiany samokończące

Obsada roślin: odmiany tradycyjne 40-60

odmiany samokończące 65-85

Głębokość siewu 6-8 cm

Rozstawa rzędów 15-25 cm

Spośród wielu gatunków należących do rodzaju Pisum znaczenie gospodarcze mają dwa:

– groch siewny (Pisum sativum L.) i – groch polny, zwany peluszką (Pisum

arvense L.).

Oba są uprawiane w Polsce. Peluszka reprezentuje wyłącznie formy pastewne, a groch siewny przeznaczony jest głównie na cele konsumpcyjne i tylko nieliczne odmiany hodowlane reprezentują typ wyłącznie pastewny.

19 tys. ha –pow. uprawyPlony:

2,3 t – groch jadalny1,8 t – groch pastewny

Znaczenie – jako roślina jadalna i pastewnaSpożywa się go w postaci nasion i na zielonoGroch pastewny 15 t wartościowej zielonkiSłoma – cenna pasza objętościowaPozostawia bardzo dobre stanowisko

(stosunkowo krótki okres wegetacji – stanowisko dla zbóż ozimych)

3-5 t s.m. resztki + słoma (N 50-80, K 25-60, P 4-5, Ca 45-55)

20-26% białka w zależności od odmiany (w pastewnych więcej niż w jadalnych)

1,2% tłuszczu

65-70% bezazotowe wyciągowe

3-6% włókna (więcej w formach pastewnych

Sub. nieżywieniowe – inhibitory trypsyny, taniny, lektyny

Korzeń - niezbyt gruby, dość głęboko zalegający w glebie, z licznymi wykształconymi korzeniami bocznymi, typu II. Brodawki tworzą się na korzeniu głównym i korzeniach bocznych.

Rozgałęzienie łodyg u form uprawnych jest cechą niepożądaną, (powoduje nierównomierne dojrzewanie strąków). W zależności od długości łodyg grochy dzielą się na:•— karłowe, o łodydze do 70 cm,•— średnio wysokie, o łodydze od 70 do 150 cm,•— wysokie, o łodydze powyżej 150 cm.

Liście - parzystopierzaste, zakończone wąsem czepnym. Listki są całobrzegie szerokojajowate lub romboidalne.

Większe od listków przylistki całkowicie obejmują łodygę.

W ostatnich latach wyhodowano grochy tzw. wąsate (wąsolistne), których listki są przekształcone w wąsy czepne, a przylistki są normalnie wykształcone.

Kwiaty białe, rozmieszczone są na roślinie pojedynczo lub po kilka, najczęściej jednak po dwa.

Groch należy do roślin samopylnych.

Podczas suszy może wystąpić obcozapylenie przez pszczoły i trzmiele.

Owocem jest strąk długości ok. 5-6 cm i szerokości 1 - 1,5 cm, w którym znajduje się przeciętnie 5-6 nasion. Strąki mogą być proste lub łukowato wygięte, bez przewężeń i paciorkowate z przewężeniami.

Na podstawie budowy anatomicznej strąka wyróżnia się dwa typy użytkowe: •— grochy łuskowe, w których łupina strąka składa się z dwóch zasadniczych warstw; miękiszowej, magazynującej składniki pokarmowe oraz warstwy pergaminowej sklerenchymatycznej, wzmacniającej budowę strąka. W czasie dojrzewania szybkie wysychanie warstwy pergaminowej powoduje pękanie strąka i osypywanie się nasion. Łupina z zewnątrz okryta jest skórką i nabłonkiem, a między tkanką miękiszową i pergaminową znajduje się warstwa komórek z kryształkami szczawianu wapnia,•— grochy cukrowe, które nie posiadają warstwy pergaminowej, dzięki temu strąki nie pękają przy dojrzewaniu.

Zakończenie strąka może być tępe lub spiczaste, stanowiące cechę odmianową. Barwa strąków zależna jest od okresu rozwoju. Strąki młode są zielone, w miarę dojrzewania przybierają barwę żółtą, z kolei przechodząc w coraz ciemniejszą. Liczba nasion w strąku jest cechą odmianową, jednak w dużej mierze zależy od warunków siedliska i miejsca osadzenia na łodydze. Strąki niżej osadzone z wcześniejszych kwiatów zawierają na ogół większą liczbę nasion.

Nasiona - wielkość i barwa różna, jest cechą odmianową. Kształt nasion jest najczęściej okrągły, ponieważ w strąku ułożone są luźno.Barwa nasion pochodzi od barwy liścieni, które mogą być zielone lub żółte. Okrywa nasienna jest cienka, przeźroczysta, delikatna i bezbarwna, dlatego barwa nasion zależna jest od barwy liścieni. Grochy dzikie mają okrywę nasienną znacznie grubszą z silnie rozwiniętą warstwą palisadową, w której umieszczone są barwniki. MTN = 120-300g

Groch polny — peluszka (Pisum awense L.)

Wyróżnia się dwie odmiany botaniczne grochu polnego:•— var. virdipunctatum, rośliny o kwiatach fioletowych, małych i kulistych nasionach, koloru piaskowego lub oliwkowego z fioletowymi plamami i ciemnym znaczkiem,•— var. mormoratum, o kwiatach fioletowych, ale nasionach jednobarwnych, zielonobrunatnych.

• Korzeń peluszki jest typu II, silniejszy, głębiej zalegający w glebie od grochu siewnego.

• Łodyga — podobna jak u grochu siewnego. Długość łodyg jest cechą odmianową. Wynosi średnio około 130 - 160 cm i zależy od przebiegu warunków klimatycznych, głównie opadów.

• Liście - różnią się od liści grochu siewnego jedynie antocjanowym przebarwieniem, występującym w formie obwódki u nasady przylistków i w kątach liści.

• Kwiaty peluszki są fioletowe, samopylne, najczęściej wyrastają po dwa z kątów liści na długich szypułkach.

• Owocem jest strąk podobny do strąka grochu siewnego, zawierający 5-7 nasion.

• Nasiona peluszki są nieregularne, kanciaste, bocznie spłaszczone wskutek ciasnego ułożenia w strąku. Okrywa nasienna jest gruba, nieprzeźroczysta i barwna, dlatego barwa nasion peluszki zależy od barwy okrywy nasiennej. W zależności od intensywności jej zabarwienia rozróżniamy nasiona jednolicie zabarwione na kolor żółty, oliwkowy, brunatny lub nasiona nakrapiane. Masa 1000 nasion odmian peluszki waha się od 120 do 180 g. Nasiona zawierają od 23 do 27% białka ogólnego w suchej masie,

Obsada

odmiany jadalne średnio- i długołodygowe 80-100

krótkołodygowe i wąsolistne do 120

pastewne długołodygowe 75

pastewne o krótszych łodygach 100

Ilość wysiewu około 220-280 kg/ha dla odmian wielkonasiennych, jadalnych

120-160 kg/ha dla drobnonasiennych pastewnych

Międzyrzędzia – 15-20 cm (herbicydy)

25-35 cm (mechanicznie)

Głębokość siewu 6-8 cm

Wyka jara i ozima

Katedra Szczegółowej Uprawy Roślin

Dr hab. Bogdan Kulig

Systematyka

• Wyka należy do plemienia wykowych (Vicieae), • Do gatunków mających znaczenie rolnicze należą: V.

sativa L. - w populacji tego gatunku występuje duża liczba biotypów różniących się cechami morfologicznymi i biologicznymi. Systematyka wyki siewnej opiera się na barwie kwiatów i nasion oraz występowaniu rysunku na okrywie nasiennej. Na tej podstawie wyróżnia się następujące odmiany botaniczne: var. typica - nasiona szare i brunatne - aktualne odmiany i var. immaculata - nasiona jasne )

V. villosa Roth. - na podstawie omszenia łodyg wyróżnia się 2 podgatunki: ssp. euwillosa Car. (omszona - aktualne odmiany) i ssp. glabrescens

Koch. (gładka - brak odmian).

Znaczenie gospodarcze

Obydwa gatunki wyki mają w Polsce mniejsze znaczenie gospodarcze niż łubin, groch czy bobik. Są one użytkowane przede wszystkim na zieloną paszę, często w mieszankach z roślinami zbożowymi. Powierzchnia uprawy wyki siewnej na nasiona wynosi kilka tys. ha przy średnim plonie nasion około 1,2 t/ha. Podobną powierzchnię zajmuje wyka przeznaczona na zieloną masę, a przeciętny plon zielonki dochodzi do około 20 t/ha. Obydwa gatunki dają wysokowartościową i delikatną paszę zieloną, ponieważ charakteryzują się cienkimi łodygami i dużą ilością drobnych liści.

Znaczenie gospodarcze wyki kosmatej (ozimej)

Wyka kosmata jest jedyną rośliną strączkową, która zimuje w naszych warunkach klimatycznych. Udaje się na glebach lekkich, dlatego sieje się ją żytem jako poplon ozimy i uzyskuje w maju średnio 25-30 t/ha wysokowartościowej zielonki. Wartość nawozowa jej resztek pożniwnych jest porównywana do wartości łubinu żółtego.

W korzystnych warunkach łączny plon mieszanki wyki z żytem może wynieść 2,5-3,0 t/ha. Jest on nie mniejszy niż plon ziarna żyta w czystym siewie, a udział wyki kosmatej wynosi średnio 0,2-0,4 t/ha nasion.

Znaczenie gospodarcze wyki siewnej

Nasiona wyki siewnej są w małym stopniu wykorzystywane na paszę dla zwierząt ze względu na stosunkowo niską wydajność z jednostki powierzchni i obecność gorzkiego glikozydu wicjaniny.

Wyka siewna może być uprawiana w plonie głównym i jako międzyplon, najczęściej w siewie mieszanym. Jej duża wartość przedplonowa dla zbóż ozimych polega wynika z pozostawiania azotu i masy organicznej w glebie oraz dobrego tłumienia chwastów przez intensywny rozwój części nadziemnych.

Substancje nieżywieniowe

• Nasiona wyki siewnej zawierają także swoiste substancje nieżywieniowe w postaci następujących glikozydów: wicjaniny, choliny i betainy. Szkodliwe działanie wicjaniny jest dotychczas najlepiej poznane i opisane. Ulega ona hydrolizie w przewodzie pokarmowym zwierząt, między innymi, do glukozy i cyjanowodoru (HCN), który ma silne działanie toksyczne. Zawartość wicjaniny w różnych formach z gatunku Vicia sativa może dochodzić do 410 mg %, co w przeliczeniu na cyjanowodór (HCN) wynosi 25 mg %. Formy o nasionach jasnych zawierają mniej tej substancji niż te o nasionach szarych czy ciemnych. Stosując odpowiednie metody hodowlane, można obniżyć zawartość wicjaniny w nasionach, jednak ta cecha wykazuje dużą zmienność pod wpływem warunków uprawy.

Zielonka

Zielona masa obydwu gatunków wyki jest wartościowa i chętnie zjadana przez zwierzęta. Przeciętna zawartość białka w suchej masie zielonki, zebranej podczas kwitnienia roślin, dochodzi do około 22% u wyki siewnej i około 24% u wyki kosmatej, podczas gdy zawartość włókna wynosi 26-27%. W miarę rozwoju zmienia się skład chemiczny zielonki, jednak niekorzystne zmiany, związane ze starzeniem się roślin, zachodzą w wyce wolniej niż w grochu pastewnym i bobiku

Porównanie cech morfologicznych wyki ozimej i jarej

Cecha Wyka siewna Wyka kosmata

System korzeniowy

Głębokość ukorzeniania się może dochodzić do l m, zwykle jednak wynosi 50-70 cm.

System korzeniowy wyki kosmatej jest dłuższy i mocniej rozgałęziony niż wyki

siewnej

Łodyga Cienka i wiotka do 1,5 m,

rozgałęziająca się

Cienkia i wiotka, omszona, do 2 m,

rozgałęzia się mocniej niż siewna

Liście

parzysto-pierzasto-złożone

Pierwsze liście tworzą jedną parę listków

6 - 8 par nieowłosionych listków, kształtu odwrotnie jajowatego z końcami

prosto ściętymi lub wykrojonymi

Pierwsze liście tworzą dwie pary listków

8-10 par listków przeważnie owalnych, wydłużonych i ostro

zakończonych

Kwiaty i kwiatostany

Grono dwukwiatowe - rzadziej trzykwiatowe, kwiaty osadzone na krótkich szypułkach mają barwę fioletowoczerwoną

do fioletowoniebieskiej, samopylne

Grono osadzone na długiej szypułce i składające się z około 30 kwiatów obcopylnych o barwie przeważnie

czerwonofioletowej lub niebieskofioletowej

Strąki Liczba nasion w strąku waha się

od 5 do 8

Strąki krótkie, 1-3 nasienne, wykazujące mniejszą podatność na

pękanie niż strąki wyki siewnej

Vicia sativa L.

Wyka siewna

Wyka siewna – liść i przylistki

Liść wyki siewnej (jarej)

Vicia sativa L.

Mieszanka bobiku z wyką jarą

Wyka siewna - kwiaty

Wyka jara - strąki

Wyka kosmata (ozima)

Wyka ozima – kwiaty i kwiatostany

Wyka ozima – kwiaty i kwiatostany

Wyka ozima - strąki

Porównanie wyki ozimej i jarej

Cecha Wyka siewna Wyka kosmata

MTN 50 - 60 g 15 - 35 g

Obsada

szt./m2

200 roślin na l m2 (siew czysty) 20 - 30 roślin na m2

(siew w mieszance z żytem)

Ilość wysiewu

kg/ha

Nasiona: 100 do 160 kg/ha

Zielonka: różnorodne mieszanki wyki ze zbożami, grochem,

bobikiem i trawami

Nasiona: 8-12 kg wyki + żyto

Zielonka: 40-60 kg/ha wyki + 70-80 kg/ha żyta

Termin siewu 1-3 d. IV 3 d. VIII-1d.IX

Okres wegetacji okres od siewu do kwitnienia wyki siewnej trwa przeciętnie od

60 do 70 dni, a cały okres wegetacji - od 115 do 120 dni

okres od ruszenia wegetacji wiosną do początku kwitnienia wyki

kosmatej waha się od 50 do 75 dni, a do dojrzałości żółtej - od 95 do 125

dni.

Odmiany Jaga, Fama, Kwarta, Ina, Aneto, Nitra, Niwa

Rea, Wista

Łubin

Lupinus

Charakterystyka biologiczna

plemię Genisteae (janowcowe)rodzaj Lupinus

Na świecie poznano ponad 200 gatunków, w tym jednoroczne i wieloletnie.

Z rejonu basenu Morza Śródziemnego i Afryki: łubin biały (L. albus L.), łubin wąskolistny (L. angustifolius L.) łubin żółty (L. luteus L.).

Gatunki wieloletnie pochodzą z kontynentu amerykańskiego. Niektóre z nich rosną również w Polsce, przeważnie w lasach w stanie dzikim. łubin trwały (L. polyphyllus Ldl.) i łubin andyjski (L. mutabilis Sweet.)

W obrębie łubinu białego nie wyróżnia się odmian botanicznych.

Łubin wąskolistny dzieli się na podstawie barwy kwiatów i nasion na następujące odmiany botaniczne:

• var. leucanthos (albus) - kwiaty białe, nasiona białe;• var. roseus - kwiaty różowe, nasiona nakrapiane, szare;• var. coeruleus - kwiaty niebieskie, nasiona nakrapiane, rysunek

ciemniejszy;• var. violaceus - kwiaty fioletowe, nasiona silnie nakrapiane z

ciemnym, brązowym rysunkiem.

Łubin żółty dzieli się na następujące odmiany wyodrębnione na podstawie barwy nasion:

• var. leucospermus - nasiona białe;• var. maculatus - nasiona szare, marmurkowate ze słabo widocznym

półksiężycem;• var. maculosus - nasiona szare, marmurkowate, ciemniejsze z

wyraźnym jasnym półksiężycem;• var. melanospermus - nasiona ciemne, jednolicie zabarwione z

jasnym półksiężycem.

Znaczenie gospodarcze

powierzchnia uprawy łubinu na nasiona wynosiła w Polsce około 17 tys. ha

średnie plony 1,2 t/ha,

w ostatnich latach przeważa uprawa łubinu wąskolistnego

Łubin żółty - duża zawartość białka, mała substancji nieżywieniowych, przydatności do uprawy na glebach lekkich. plony nasion (1,1-1,8 t/ha), na zieloną masę można uzyskać do 50 t/ha paszy o niskiej zawartości włókna, na glebach lekkich jest użytkowany również jako zielony nawóz. W zmianowaniu roślina przerywająca częste następstwo zbóż po sobie, Po zbiorze pozostaje na 1 ha od 3,5 do 5,0 t suchej masy resztek korzeniowych łącznie ze słomą, Głęboki system korzeniowy umożliwia pobieranie składników pokarmowych przemieszczonych na skutek wymywania do głębszych warstw gleby. Wydzieliny korzeniowe łubinu ułatwiają mu pobieranie trudno przyswajalnych związków fosforu i potasu.

Łubin wąskolistny - zawiera mniej białka, a składniki pokarmowe nasion są gorzej trawione. Zaletą tego gatunku jest średnio o 10-12 dni krótszy okres wegetacji w porównaniu z łubinem żółtym, dzięki czemu może on być uprawiany na północy Polski. Jego możliwości plonotwórcze są większe niż łubinu żółtego, w przeciętnych warunkach można otrzymać 1,5-2,7 t nasion z 1 ha. Masa pozostawionych resztek pożniwnych i składników mineralnych jest większa niż masa łubinu żółtego. Ujemną cechą niektórych odmian jest stosunkowo łatwe pękanie strąków.

Łubin biały ma największe potencjalne możliwości plonotwórcze. W korzystnych warunkach można uzyskać 2,5-3 t/ha nasion o zawartości białka nie niższej od łubinu wąskolistnego. Zasięg uprawy tego gatunku jest ograniczony ze względu na:

większe wymagania glebowe długi okres wegetacji.

Ostatnio wyhodowane odmiany pastewne nadają się do uprawy na nasiona w części środkowej i południowej Polski.Duże nasiona, a tym samym wysoki koszt materiału siewnego, czynią go nieprzydatnym do uprawy na zieloną masę.

Nasiona polskich odmian zawierają średnio następujące ilości białka ogólnego:

•łubin żółty 42-44%, •łubin wąskolistny 31-34% •łubin biały 33-34%. Głównym białkiem zapasowym są globuliny, które stanowią od 60 do 75% białka ogólnego, a reszta przypada na albuminy. Wartość odżywcza nasion zależy od udziału aminokwasów egzogennych, w tym siarkowych (metioniny i cystyny).

Zawartość tłuszczu surowego w nasionach polskich odmianach łubinu:

żółtego wynosi średnio 5,0%,

łubinu wąskolistnego - 6,5%

łubinu białego - 9%.

tłuszcz znajduje się w części zarodkowej nasienia.

Olej łubinowy jest ciemnożółty, nieschnący, o liczbie jodowej około 85.

W jego składzie przeważają nienasycone kwasy tłuszczowe (83-91%),

w łubinie żółtym - kwas linolowy,

w łubinie białym i wąskolistnym kwas oleinowy.

Głównym składnikiem nieżywieniowym w nasionach łubinu mogą być alkaloidy,

zawartość w formach gorzkich waha się przeciętnie od 1 do 4%, w formach pastewnych nie przekracza 0,2%. Współczesne polskie odmiany pastewne łubinu

żółtego zawierają od 0,04 do 0,14% alkaloidówłubinu wąskolistnego - od 0,02 do 0,03%, białego - 0,05%.

Największą toksycznością charakteryzuje się lupinina i sparteina, występujące tylko w łubinie żółtym. Znacznie mniej toksyczne są: lupanina i hydroksylupanina, występujące w łubinie wąskolistnym i białym, oraz angustifolina, znajdująca się głównie w łubinie wąskolistnym

Z innych związków należy wymienić inhibitory trypsyny (0,18 mg/g), które wykazują małą aktywność w łubinie białym, nie stwierdza się natomiast tych związków w łubinie żółtym i wąskolistnym.

Zawartość tanin w nasionach łubinu żółtego waha się, w zależności od cech genetycznych odmian, od 5 do 12,4 g/kg.

cecha Łubin żółty Łubin wąskolistny Łubin biały

Kiełkowanie epigeiczne

Liścieniestrona wewnętrzna

pomarszczona

pomarszczone z antocyjanowym

nalotemgładkie

Liście 5-9 listków ostrozakończonych

owłosionych

7-9 listków tępozakończonych,

wąskich

5-7 listków na brzegach owłosionych

Kwiatyżółte

niebieskie, białe, różowe, fioletowe

białe

Strąki silnie owłosione ze skłonnością do pękania

skłonność do pękania skłonność do opadania

MTN(g) 120-180 130-230 220-400

długość okresu wegetacji

130-150 115-145 120-160

zawartość białka % 42-48 31-36 36-42

plon nasion t/ha 0,9-2,2 1,8-2,8 2,5-3,6

obsada na m2 80-130 100 60-80

Odmiany Piast, Parys, Juno, Cybis, Popiel, Teo, Idol, Polo Lidar Radames(s),Markiz(s)

Emir, Mirela (WA), Saturn, Polonez,. Troi Bar(WA,s), Wersal(s), Ernani(WA,s), Sonet(s)

Wat, Bac (WA), Bardo, Katon

Łubin żółty (Lupinus luteus L.)

Korzeń ma bardzo długi, palowy, sięgający do 2 m w głąb gleby.

Brodawki korzeniowe w postaci grubych pierścieniowatych narośli dochodzić mogą do wielkości orzecha laskowego i umieszczone są głównie na korzeniu palowym.

Łodyga - gruba, dość sztywna, w przekroju okrągła, przeciętnie około 80 cm wysokości. Rozgałęzia się u podstawy i w środkowej części tworząc rozgałęzienia I i II rzędu, w zależności od gęstości siewu. Strąki tworzą się tylko na pędzie głównym i odgałęzieniach I rzędu.

Liście – palczaste, złożone z 5 – 9 listków, osadzone na długich ogonkach, u nasady których wyrastają dwa małe i wąskie przylistki. Listki są odwrotnie jajowate i ostro zakończone, szersze od listków łubinu wąskolistnego i węższe od listków łubinu białego.

Kwiaty - duże, o płatkach żółtych, pachnące, obcopylne, zebrane w stosunkowo luźne piramidalne grona wierzchołkowe, wyraźnie wyniesione ponad liście. W gronie znajduje się kilkadziesiąt kwiatów osadzonych na krótkich szypułkach.

Strąki - lekko zagięte, barwy jasnobrązowej, silnie owłosione, długości od 5 do 6 cm.

Zawierają 4-5 nasion.

Podczas dojrzewania u niektórych odmian strąki mogą pękać.

Nasiona - mogą być białe, czarne lub marmurkowe.

Na nasionach czarnych i marmurkowych jest widoczne przejaśnienie w formie półksiężyca.

Nasiona są lekko spłaszczone z nieznacznym wgłębieniem.

Zawierają 40 - 46% białka Tłuszczu jest mniej niż u łubinu białego — około 5%.

Udział okrywy nasiennej w masie nasienia wynosi około 25%. Masa 1000 nasion waha się w granicach 120 -180 g. Wśród nasion występuje pewien procent nasion twardych.Zrejonizowane odmiany łubinu żółtego obejmują tylko odmiany pastewne (słodkie).

Łubin wąskolistny (Lupinus angustifolius L.)

• Z kilku jego ekotypów największe znaczenie mają ekotypy wschodnie i środkowoeuropejskie z następującymi formami:

• — o niebieskich kwiatach i nakrapianych nasionach,

• — o kwiatach białych i nasionach brudnobiałych,

• — o kwiatach i nasionach czystobiałych,

• — o kwiatach różowych i marmurkowatych nasionach.

Korzeń jest krótszy i słabiej wykształcony niż u łubinu żółtego, o większej liczbie korzeni bocznych z drobnymi brodawkami.

Łodyga - sztywna, bardziej wysmukła niż pozostałych gatunków. U jej podstawy często występuje przebarwienie. Rozgałęzia się w środkowej i górnej części, choć skłonność do rozgałęzienia wykazuje mniejszą niż inne gatunki. Wysokość roślin wynosi 60 - 80 cm.

Liście często o zabarwieniu antocjanowym, złożone z 7 - 9 listków, palczaste, bezogonkowe, równowąskie, łódeczkowato zakończone

Kwiaty mogą być różnobarwne, przeważnie jednak są niebieskie, dlatego często łubin ten nazywa się niebieskim. Kwiaty są samopylne, zebrane w grono, krótsze niż u pozostałych łubinów.

Strąki są brunatne, proste, owłosione, zawierające 4-7 nasion, są podatne na pękanie.

Nasiona są grubsze i bardziej wypukłe niż u łubinu żółtego. Odmiany kwitnące biało wykształcają nasiona białe, kwitnące niebiesko i różowo — nasiona o barwie jasnoszarej z wyraźnym marmurkowaniem.

Cechą ułatwiającą odróżnianie nasion łubinu wąskolistnego od żółtego jest występowanie trójkątnej brązowej plamki, widocznej niezależnie od zabarwienia okrywy nasiennej nad znaczkiem.

Okrywa nasienna stanowi ok. 20% masy nasienia. Nasiona zawierają ok. 29 - 34% białkaokoło 5% tłuszczu. Masa 1000 nasion wynosi 130-230 g. W zależności od zawartości alkaloidów są odmiany hodowlane gorzkie i słodkie.

Łubin biały (Lupinus albus L.)Łubin biały należy do najbardziej wymagających i najmniej rozpowszechnionych, a jednocześnie najlepiej plonujących gatunków łubinu uprawnego. Posiada również dłuższy okres wegetacyjny. Należy do tych roślin strączkowych obok bobiku, które mają wysoką potencjalną możliwość plonowania.

Korzeń - krótszy od pozostałych gatunków o licznych korzeniach bocznych, znajdujących się w płytkich warstwach gleby. Brodawki na korzeniu głównym mają kształt guzów, zaś na korzeniach bocznych są nieliczne i niewielkie.

Łodyga rozgałęzia się tylko w górnej części. Tworzy rozgałęzienia I, II i dalszych rzędów. Nie są one pożądane, gdyż przedłużają okres wegetacji rośliny. Łodyga osiąga wysokość 70 - 90 cm, jest gruba, sztywna i na przekroju okrągła.

Liście - palczaste, złożone z 5 -10 listków. Listki są duże, szerokie, odwrotnie jajowate, owłosione, zwłaszcza ich brzegi tworzą srebrną obwódkę. U nasady znajdują się dość ostro zakończone przylistki

Kwiaty białe z niebieskim odcieniem, zebrane są w duże, luźne grona, osadzone na wierzchołku łodygi lub rozgałęzieniach.

Strąki - proste, niepękające i nieodpadające, mają skłonność do opadania, barwy żółtobrunatnej, długości około 9-10 cm, zawierają 3-9 nasion

Nasiona duże, białe z odcieniem różowym lub kremowym, płaskie z wgłębieniem w środku.

W zarysie lekko kanciaste.

Znaczek wyraźnie widoczny.

Masa 1000 nasion — 220 - 500 g. Zawartość alkaloidów w porównaniu z innymi łubinami jest niższa.

Nasion twardych prawie się nie spotyka. Nasiona zawierają 30 - 40% białka

około 10 - 15% tłuszczu.

Okrywa nasienna stanowi 18% masy nasienia.

Wśród odmian hodowlanych zrejonizowane są odmiany pastewne (słodkie) i nawozowe (gorzkie).

Gatunek Związki obniżające strawność Związki toksyczne

inhibitory trypsyny taniny lektyny alkaloidy

Łubin gorzki Łubin pastewny Groch jadalny Groch pastewny Bobik barwnie kwitnący Bobik biało kwitnący Soja Fasola

--++++

++/+++-/+/++

--+

++++/+++

+-

+/++

--

+/+++/++

++

+++/++/+++

++++------

Czynniki nieżywieniowe w nasionach roślin strączkowych

Zawartość czynnika nieżywieniowego: duża+++, średnia ++, mała +.Sposoby usuwania:

inhibitory trypsyny i lektyny — ogrzewanie; taniny — łuszczenie okrywy lub ogrzewanie;alkaloidy - moczenie.

Zawartość wszystkich związków można ograniczyć drogą hodowli odmian.

• Taniny obniżają strawność białka i węglowodanów, pogarszają smak paszy

• Inhibitory trypsyny powodują obniżenie strawności białka, gdyż hamują aktywność enzymów trzustki

• Lektyny (hemaglutyniny) są czynnikiem toksycznym, uszkadzają nabłonek przewodu pokarmowego, powodują biegunki, a nawet zgon.

• Alkaloidy są to zasadowe związki organiczne występujące w niektórych roślinach uprawnych. Działają jako trucizny, środki znieczulające lub pobudzające. Jako czynnik toksyczny powodują porażenie systemu nerwowego.

Wszystkie gatunki łubinu w uprawie na nasiona należy siać możliwie wcześnie, w terminie siewu zbóż jarych,

W części południowo-zachodniej kraju zwykle sieje się łubin na przełomie marca i kwietnia, a na północy - w pierwszej połowie kwietnia.

Ilość wysiewu należy obliczyć, uwzględniając wymagane zagęszczenie dla danego gatunku (odmiany), masę 1000 nasion i wartość użytkową materiału siewnego

Dotychczasowe wyniki badań wielu autorów wykazały, że optymalna ilość wysiewu łubinu żółtego i wąskolitnego wynosi od 100 do 125 nasion o pełnej wartości użytkowej na 1 m2 i zależy w dużym stopniu od właściwości genetycznych odmian i warunków siedliskowych.

Odmiany samokończące wymagają większego zagęszczenia niż odmiany o niezdeterminowanym wzroście.

Biorąc za podstawę masę 1000 nasion aktualnych odmian, można zalecać w praktyce rolniczej orientacyjny wysiew łubinu żółtego i wąskolistnego od 120 do 140 kg/ha.

Optymalne zagęszczenie łubinu białego wynosi 60-80 nasion na 1 m2, a wysiew waha się od 220 do 260 kg/ha.