Medycyna Pracy, 2002; 53; 6; 481—484 481

W bardzo dużej grupie zawodów i stanowisk pracy, na którychczłowiek wykonuje czynności związane ze sterowaniem różne-go typu maszynami i urządzeniami, liczną grupę stanowią ope-ratorzy bezpośrednio sterujący ruchem obiektów, na którychpracują, jak np. kierowcy, operatorzy ciężkiego sprzętu budow-lanego i drogowego, maszyn podstawowych górnictwa odkryw-kowego, tj. zatrudnieni na stanowiskach wymagających tzw.pełnej sprawności psychoruchowej. Bezpieczną obsługę wyko-rzystywanych w pracy maszyn i pojazdów mogą zapewnić jedy-nie osoby o wysokiej niezawodności, tj. „zdolne do wykonywa-nia powierzonych zadań z minimalnym ryzykiem popełnieniabłędu w określonych warunkach i w określonym czasie” (1). A-naliza pracy na wymienionych stanowiskach ujawniła, że osobyte powinny charakteryzować się następującymi cechami: zdol-ność logicznego rozumowania, dobra koncentracja uwagi,spostrzegawczość, widzenie stereoskopowe, dobre widzeniezmierzchowe i mała wrażliwość na olśnienie, szybkość reakcji,dobra koordynacja wzrokowo-ruchowa, zręczność dłonii palców (2,3). Właściwości te nie są jednak trwałe i mogą ule-gać niekorzystnym zmianom związanym z pogarszaniem sięstanu zdrowia, z procesem starzenia się itd. (4). Znaczne po-gorszenie się sprawności tych funkcji może powodować wzrost

ryzyka popełnienia przez operatora groźnych w skutkachbłędów. Z tego względu powstaje konieczność okresowej oce-ny sprawności tych funkcji, aby możliwie wcześnie wykryć e-wentualne zmiany i podjąć stosowne kroki zmierzające dozmniejszenia tego ryzyka. Wskazania do przeprowadzania psy-chologicznych badań profilaktycznych operatorów zawierają„Wskazówki metodyczne w sprawie przeprowadzania badańprofilaktycznych...” (5). Ponadto zasady ich przeprowadzaniareguluje szereg rozporządzeń resortowych i wewnętrznychzarządzeń przedsiębiorstw. Jednak systematyczne przeprowa-dzanie psychologicznych badań okresowych jest obowiązkoweu niewielkiej grupy operatorów. Zalecana częstotliwość wyko-nywania tych badań jest jednak bardzo zróżnicowana i wahasię od 1 do 4–5 lat oraz nie ma merytorycznego uzasadnienia.

Celem prezentowanych badań jest przygotowanie reko-mendacji częstotliwości psychologicznych badań profilak-tycznych osób zatrudnionych na stanowiskach wyma-gających pełnej sprawności psychoruchowej na podstawie o-ceny dynamiki zmian funkcji psychologicznych związanychw wiekiem.

MATERIA£ I METODY

Do badań kwalifikowano osoby, u których aktualnie wykony-wano badania profilaktyczne i które poddawane były tym ba-daniom ok. 4–5 lat wcześniej.

Małgorzata Waszkowska

ZMIANY FUNKCJI PSYCHOLOGICZNYCH ZWI¥ZANE Z WIEKIEMW WYBRANYCH GRUPACH OPERATORÓW*AGE-RELATED CHANGES IN PSYCHOLOGICAL FUNCTIONS IN SELECTED GROUPS OF OPERATORS

Z Zakładu Psychologii PracyInstytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w ŁodziKierownik zakładu: dr hab. B. Dudek

STRESZCZENIE Celem prezentowanych badań jest ocena dynamiki zmian funkcji psychologicznych związanych z wiekiem i przygotowanierekomendacji częstotliwości psychologicznych badań profilaktycznych zatrudnionych na stanowiskach wymagających pełnej sprawnościpsychoruchowej.

W pierwszym etapie realizacji zadania zebrano wyniki dwukrotnych badań psychologicznych 109 osób zatrudnionych na wybranych stanowiskachoperatorskich. Analiza statystyczna zebranego materiału badawczego ujawniła zróżnicowany poziom wykonania niektórych prób testowych w trzechgrupach wiekowych. Istotnie gorsze wyniki uzyskała grupa operatorów w wieku 46 lat i powyżej. Różnice dotyczą testów mierzących zdolność myślenianiewerbalnego, koncentracji uwagi, spostrzegawczości, koordynacji wzrokowo-ruchowej, szybkości reagowania w złożonych sytuacjach. Powyższe danenie uprawniają jeszcze do wysuwania ogólnych wniosków, ale stanowią wskazanie do kontynuowania badań. Med. Pr. 2002, 53, 6, 481–484Słowa kluczowe: psychologiczne badania profilaktyczne, operatorzy, sprawność psychoruchowa

ABSTRACT The aim of the present study was to assess age-related decline in psychological functions and to formulate recommendations on thefrequency of psychological preventive examinations among persons whose work requires high psychomotor efficiency.

At the first stage of our study, the scores of psychological tests performed twice in a group of 109 operators, aged 25 - 60 years, divided into threeage groups, ere collected and analyzed. The statistical analysis revealed differences between groups. The scores were significantly worse in the groupof workers aged 46 years and more. They suggest the impairment of cognitive functions, attention concentration, perceptiveness, eye-handcoordination and reflex action in complicated situations. It is too early to draw final conclusions as the psychological examinations are continued.Med Pr 2002, 53, 6, 481–484Key words: preventive psychological examinations, operators, psychomotor efficiency

WSTÊP

* Praca wykonana w ramach zadania finansowanego z dotacji na działalnośćstatutową nr IMP 21.3 pt. „Dynamika zmian funkcji psychologicznych wynikającychz wieku na podstawie badań psychologicznych pracowników zatrudnionych nawybranych stanowiskach wymagających pełnej sprawności psychoruchowej”.Kierownik zadania: mgr M. Waszkowska.

M. Waszkowska482 Nr 6

W pierwszym etapie badań zebrano i dokonano analizy wy-ników dwukrotnych badań psychologicznych 109 mężczyzn: o-peratorów maszyn budowlanych i drogowych, maszyny podsta-wowej górnictwa odkrywkowego i kierowców. Wiek badanychwahał się od 25 do 59 lat ze średnią wynoszącą 42,3 lat. Ogólnystaż pracy wynosił od 3 do 40 lat ze średnią 23 lata, przy czymna obecnym stanowisku badani pracowali od 2 do 39 lat – śred-nio 16,9. Wśród badanych 14 osób miało wykształcenie podsta-wowe, 68 zasadnicze zawodowe i 27 średnie techniczne.

WYNIKI

Przed przystąpieniem do analizy statystycznej zebranego ma-teriału badawczego dokonano podziału badanych na trzygrupy wiekowe. Do pierwszej (A) zakwalifikowano osobyw wieku od 25 do 35 lat, do grupy drugiej (B) weszły osobyw wieku 36–45 lat, a do grupy trzeciej (C), będące w wiekuod 46 i powyżej. Nie były one równoliczne, tj. w ich składweszło odpowiednio: 19, 55 i 35 osób.

W pierwszym etapie dokonano analizy statystycznej wy-ników badań psychologicznych wykonywanych w bieżącymroku w wymienionych grupach. W celu oceny istotnościróżnic w wynikach badań testowych zastosowano analizę wa-riancji. Jej wyniki przedstawiono w tabeli I, w której widzimyże istotne różnice między wynikami uzyskiwanymi w analizo-wanych grupach występują w: Teście Matryc Ravena, TablicySchultego oraz w dwóch próbach badania aparatem Piórkow-skiego. W tym teście różnice dotyczą liczby odebranych pra-widłowo bodźców i odnoszą się do wyników uzyskiwanychprzez grupę B (36–45 lat) i C (46 lat i powyżej). Badani z gru-py C mieli istotnie niższe wyniki, co wskazuje na gorszą koor-dynację wzrokowo – ruchową, pogorszenie uwagi, obniżenieszybkości reagowania. Zauważyć również należy, że wyniki u-zyskane w grupie C są bardzo zbliżone do wyników uzyska-nych w najmłodszej grupie. W Teście Matryc istotnie niższewyniki uzyskała również grupa najstarsza. Nie stwierdzononatomiast różnic między wynikami uzyskanymi przez grupęnajmłodszą i średnią. Taki wynik oznaczać może, że istotne

Tabela I. Istotność różnic poziomu sprawności funkcji psychologicznych w trzech grupach wiekowych operatorówTable I. Difference significance of the level of psychological functions in three agegroups of operators

* p ≤ 0,05.* p ≤ 0.05.

Zmienna/testVariable/Test

Grupa AGroup A

x—

Grupa BGroup B

x—

Grupa CGroup C

x—

Różnice między grupami*Beetwen group

differences*

Test MatrycRaven progressive matricesTablica PoppelreuteraPoppelreuter testTablica SchultegoSchulte testTest CouvegoCouve testAparat Piórkowskiego, 93/minPiórkowski apparatus, 93/minAparat Piórkowskiego, 107/minPiórkowski apparatus, 107/minAparat Krzyżowy, 30/minDufour apparatus, 30/minAparat Krzyżowy, 50/minDufour apparatus, 50/minCzas reakcji prostejSimple reaction timeCzas reakcji z wyboremChoice reaction timeWidzenie zmierzchoweContrast sensitivity Wrażliwość na olśnienieGlare sensitivityStereometr bliskoStereometer nearStereometr dalekoStereometer farTest Poleceń UstnychVerbal instructions testWirometrSpinmeterKinestezjometrKinesthesiometer

47,3

25,1

370,0

23,0

57,3

59,6

45,5

42,0

26,6

52,8

12,8

24,3

-3,2

1,4

29,0

11,3

3,2

44,5

23,3

284,0

29,2

75,5

75,5

44,6

42,9

26,5

51,5

13,3

16,4

-2,5

2,0

32,5

11,1

2,9

39,5

20,7

287,4

24,0

57,8

54,3

44,6

34,2

27,4

53,4

13,8

23,3

-3,1

2,6

29,6

13,7

3,9

1/3, 2/3

–

1/2, 1/3

–

2/3

2/3

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

Zmiany funkcji psychologicznych związane z wiekiemNr 6 483

obniżenie zdolności myślenia niewerbalnego, które mierzyten test występują dopiero po ok. 45 roku życia.

Rezultat analizy wyników badań za pomocą TablicySchultego jest na tym tle dość zaskakujący. W teście tym naj-gorzej (na poziomie istotnym statystycznie) wypadła grupanajmłodszych operatorów, która potrzebowała najwięcej cza-su na wykonanie próby. Być może taki wynik analizy statys-tycznej wynika z nierównej liczebności grup lub dużej wa-riancji wyników.

W badaniach chciano uzyskać odpowiedź na pytanie:czy wyniki dwukrotnych badań w poszczególnych grupachwiekowych różnią się w sposób istotny, a tym samym czywielokrotne badania przy użyciu tego samego zestawutestów są merytorycznie uzasadnione? W tym celuporównano wyniki dwóch kolejnych badań psycholo-gicznych w trzech grupach operatorów, stosując test istot-ności różnic „t”. Wyniki analizy statystycznej przedstawiatabela II.

Zmienna/TestVariable/Test

Grupa AGroup A

Grupa BGroup B

Grupa CGroup C

X—

ó t X—

ó t X—

ó t

Test MatrycRaven progressive matrices

III

47,147,3

5,86,5 0,19 43,6

44,56,05,4 -1,55 40,1

39,58,59,3 0,77

Tablica PoppelreuteraPoppelreuter test

III

26,925,1

3,74,6 2,43* 23,0

23,35,55,7 0,24 23,2

20,74,85,1 2,38*

Tablica SchultegoSchulte test

III

362,3370,0

98,981,4 0,79 283,0

284,159,246,7 0,12 280,3

287,445,152,7 0,63

Test CouvegoCouve test

III

31,323,0

6,415,5 1,25 32,6

29,27,19,4 1,86 28,7

24,09,25,1 2,20

Aparat Piórkowskiego, 93/minPiórkowski apparatus, 93/min

III

61,057,3

23,825,5 2,66* 76,5

75,522,023,0 0,87 61,6

57,822,525,0 2,96**

Aparat Piórkowskiego, 107/minPiórkowski apparatus, 107/min

III

58,359,6

22,425,0 0,71 76,8

75,523,423,9 0,76 59,9

54,321,923,9 2,9**

Aparat Krzyżowy,30/minDufour apparatus, 30/min

III

46,845,5

4,50,6 0,51 44,7

44,64,81,9 0,10 43,4

44,67,33,7 0,48

Aparat Krzyżowy, 50/minDufour apparatus, 50/min

III

37,042,0

8,44,2 -1,98 42,7

42,96,85,0 0,08 44,4

34,22,85,4 3,32**

Czas reakcji prostejSimple reaction time

III

26,026,6

1,62,7 0,64 25,6

26,51,63,2 -1,38 26,5

27,42,73,2 -1,16

Czas reakcji z wyboremChoice reaction time

III

56,252,8

4,76,5 1,39 54,7

51,54,96,2 1,91 56,8

53,44,65,7 1,98

Widzenie zmierzchoweContrast sensitivity

III

11,712,8

8,59,6 -1,5 13,5

13,39,39,1 0,26 13,8

13,89,38,9 0,08

Wrażliwość na olśnienieGlare sensitivity

III

19,924,3

4,415,8 0,92 20,2

16,47,84,4 2,14 30,8

23,312,47,2 2,8*

Stereometr:Stereometer: - blisko - near

III

-1,4-3,2

7,211,5 0,55 -1,5

-2,510,710,5 0,59 -2,1

-3,114,614,6 0,30

Stereometr:Stereometer: - daleko

- far

III

3,31,4

14,413,9 0,49 2,9

2,011,811,0 0,49 -2,2

2,614,311,1 -1,51

Test Poleceń UstnychVerbal instructions test

III

30,029,0

5,03,6 1 33,1

32,55,55,4 0,69 33,0

29,65,57,7 2,36*

WirometrSpinmeter

III

9,511,3

3,24,7 0,87 11,9

11,54,93,0 0,79 11,7

13,72,84,6 -1,38

KinestezjometrKinesthesiometer

III

4,83,2

1,51,3 3,96** 2,8

2,90,81,1 0,30 3,8

3,91,31,7 0,10

Tabela II. Istotność różnic dwukrotnego badania testami psychologicznymi 3 grup wiekowych operatorówTable II. Differences in double psychological examinations in three age groups of operators

* p ≤ 0,05.** p ≤ 0,02.

M. Waszkowska484 Nr 6

Najwięcej istotnych różnic stwierdzono w grupie C, najs-tarszej. Dotyczą one wyników w takich testach, jak: TablicaPoppelreutera, Aparat Piórkowskiego (obie próby), AparatKrzyżowy (próba 50 bodźców/min), nyktometr oraz Test Po-leceń Ustnych.

We wszystkich testach i próbach z wyjątkiem próbywrażliwości na olśnienie wyniki uległy istotnemu pogorsze-niu. Wskazuje to na obniżenie sprawności funkcji mierzo-nych przez te testy, tj. koncentracji uwagi, koordynacji wzro-kowo-ruchowej, szybkości reagowania na złożone bodźcewzrokowe, sprawności procesów umysłowych, głównie o-rientacji.

Niewielką liczbę prób testowych, których wyniki zmie-niają się w kolejnych badaniach stwierdzono także w grupieA, najmłodszej. Różnice te występują w Tablicy Poppelreute-ra, w próbie 93 bodźce/min aparatu Piórkowskiego orazw kinestezjometrze. W dwóch pierwszych testach wyniki u-legły niewielkiemu pogorszeniu, natomiast polepszeniu u-legło wykonanie próby zapamiętywania i odtwarzania nacis-ku, co może sugerować wpływ procesów uczenia się (naby-wania doświadczenia) w zakresie tej funkcji.

W grupie operatorów w wieku 36–45 lat nie stwierdzo-no żadnych (!) istotnych różnic między wynikami uzyskiwa-nymi przez nią w kolejnych badaniach. Jest to zatem grupa,w której poziom funkcji ważnych dla prawidłowego, bez-piecznego wykonywania czynności zawodowych jest najbar-dziej stabilny.

WNIOSKI

Prezentowane badania objęły 109 kierowców, operatorówciężkiego sprzętu drogowego i budowlanego oraz maszynpodstawowych stosowanych w górnictwie odkrywkowym,u których wykonywane są profilaktyczne badania lekarskiei psychologiczne.

W wyniku wstępnej analizy statystycznej zebranego ma-teriału badawczego stwierdzono, że:

1. Istnieje zróżnicowanie poziomu wykonania niektórychprób testowych w grupach wiekowych – ogólnie gorsze wyni-ki uzyskała najstarsza grupa badanych, tj. będących w wieku46–59 lat.

2. Również wyniki uzyskiwane w dwóch kolejnych bada-niach okresowych najczęściej różnią się w grupie najstarszej,

co oznacza większą dynamikę procesu obniżania się spraw-ności niektórych funkcji psychologicznych.

3. Grupą uzyskującą najbardziej zbliżone wyniki dwuk-rotnych badań psychologicznych a jednocześnie nieróżniącesię w bardzo istotny sposób od grupy najmłodszej jest grupaoperatorów w wieku średnim (36–45 lat), co wskazuje nawysoki poziom stabilności sprawności funkcji psychologicz-nych w tej grupie.

Stwierdzenie powyższych prawidłowości nie uprawniajednak jeszcze do wysuwania wniosków ogólnych. Niektórerezultaty analiz statystycznych są dość zaskakujące i trudnedo wyjaśnienia. Jest to być może efekt nierównej liczebnościgrup, dużej wariancji wyników badań i stosunkowo jeszczenielicznej grupie badanych. W następnym etapie badań,w którym planuje się dokonać analiz wyników badań kolej-nych 70–100 osób zatrudnionych na tych samych stanowis-kach, przy doborze do badań trzeba będzie kierować siętym, by liczba osób w poszczególnych grupach była jednako-wa. Ponadto zgromadzenie większej liczby danych pozwolina przeprowadzenie kolejnych, bardziej złożonych analiz sta-tystycznych, uwzględniających również wpływ na wyniki ba-dań zmiennych modyfikujących, jak stan zdrowia i styl życia.

PIŚMIENNICTWO:1. Ratajczak Z.: Niezawodność człowieka w pracy. Państwowe Wydaw-

nictwo Naukowe, Warszawa 1988.

2. Łuczak A.: Wymagania psychologiczne w doborze osób do zawodów trud-

nych i niebezpiecznych. Centralny Instytut Ochrony Pracy, Warszawa 1998.

3. Waszkowska M., Wichrowski A.: Charakterystyka pracy kierowcy

samochodu ciężarowego. Bezp. Ruchu Drogowego 2000, 1, 25–28.

4. Wegman D.: Older Workers. W: Levy B.S., Wegman D.H. [red.].

Occupational Health. Philadelphia: Lippincott Williams and Wilkins, 2000.

5. Wskazówki metodyczne w sprawie przeprowadzania badań profilaktycz-

nych pracowników. Załącznik 1 do Rozporządzenia Ministra Zdrowia i

Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania

badań lekarskich pracowników, w zakresie profilaktycznej opieki

zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do

celów przewidzianych w Kodeksie pracy. DzU nr 69, poz. 332, 1996.

Adres autorki: Św. Teresy 8, 90-950 Łódź

Nadesłano: 2.09.2002

Zatwierdzono: 4.11.2002