Zdj´cia lotnicze w polskiej archeologiiarcheo.edu.pl/biskupin/6_02_Maciejewski_Raczkowski.pdf ·...

INSTYTUT PRAHISTORII UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA

OÂRODEK OCHRONY DZIEDZICTWA ARCHEOLOGICZNEGO

MUZEUM ARCHEOLOGICZNE W BISKUPINIE

POZNA¡SKIE TOWARZYSTWO PREHISTORYCZNE

Biskupin… i co dalej? Zdj´cia lotnicze w polskiej archeologii

REDAKCJA

JACEK NOWAKOWSKI

ANDRZEJ PRINKE

W¸ODZIMIERZ RÑCZKOWSKI

POZNA¡ 2005

ABSTRACT: Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W∏odzimierz Ràczkowski (eds), Biskupin… i codalej? Zdj´cia lotnicze w polskiej archeologii [Biskupin… and what next? Aerial photographs inPolish archaeology]. Instytut Prahistorii UAM, OÊrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego,Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, Poznaƒskie Towarzystwo Prehistoryczne, Poznaƒ 2005,pp. 522, fig. & phot. 199, colour plates 142. ISBN 83-916342-2-1. Polish text with English sum-maries and captions.

These papers present examples of the application of aerial photography in Poland and some otherEuropean countries. The authors discuss several issues including the history of Polish aerial archaeo-logy, the conditions of its usefulness in Polish archaeology, certain contemporary technologicalresources that increase the effectiveness of the information in the photographs, the complex prob-lems of photointerpretation and the closely related question of how to archive them and make themavailable, the universal uses of photographs in conservation work and in research practice. Aerialphotographs also allow to look at archaeology from a different perspective, thus they can be a goodbasis for re-conceptualisation of many fundamental problems, such as methods of cultural land-scape studies.

Recenzenci:prof. dr hab. Bogus∏aw Gedigaprof. dr hab. S∏awomir Kadrow

© Copyright by Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W∏odzimierz Ràczkowski 2005© Copyright by Authors

Publikacj´ wydano przy finansowym wsparciu Wielkopolskiego Wojewódzkiego KonserwatoraZabytków, Dziekana Wydzia∏u Historycznego UAM, Fundacji UAM, Aerial ArchaeologyResearch Group oraz ze Êrodków projektu European Landscapes: Past, Present and Future(Ref. No 2004-1495/001-001 CLT CA22) realizowanego w ramach programu Culture 2000.

Adjustacja streszczeƒ i t∏umaczenie podpisów: Joanna Haracz-LewandowskaSk∏ad i ∏amanie: ad rem, Poznaƒ – Jacek Tomczak

Projekt ok∏adki: Jolanta i Konrad Królowie

ISBN 83-916342-2-1

Wydawca:

ul. S∏owiaƒska 38A/661-664 Poznaƒtel./fax +48 / 61 826 78 44e-mail: [email protected]

Spis treÊci

Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W∏odzimierz Ràczkowski, Lataç, lataç i… interpretowaç: problemy i perspektywy polskiej archeologii lotniczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Cz´Êç I: Troch´ historii – czy tylko Biskupin?

Wojciech Piotrowski, Wykopaliska biskupiƒskie z lotu ptaka – próba podsumowania . . . . . . . . . 27Lidia ˚uk, Dokàd prowadzisz Biskupinie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51Dariusz Krasnod´bski, Pamiàtkowy album z polskimi zdjćiami lotniczymi z lat 1923-1929 . . . . 71Agnieszka Dolatowska, Danuta Prinke, Do trzech razy sztuka: próba interpretacji

zdj´ç lotniczych z Kotliny Toruƒsko-Bydgoskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

Cz´Êç II: Zdjćia lotnicze i technologia

S∏awomir Królewicz, Charakterystyka wybranych cech wspó∏czesnych Êrednio-i wysokorozdzielczych danych teledetekcyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

Jerzy Mia∏dun, Wymiar fraktalny zobrazowaƒ teledetekcyjnych krajobrazu ekologicznego, poddanego antropopresji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

Jerzy Mia∏dun, Wst´pna koncepcja struktury systemu pozyskiwania danych w trakcie rekonesansu lotniczego i ich transmisji do Internetu w czasie rzeczywistym . . . . . . . . . . . . . 117

Cz´Êç III: Problemy z interpretacjà

Lidia ˚uk, W poszukiwaniu salomonowego rozwiàzania, czyli o tym, kto powinien interpretowaç zdjćia lotnicze – s∏ów kilka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

Andrzej Kijowski, Stefan ˚ynda, Struktury glacjalne i peryglacjalne jako t∏o dla archeologicznej interpretacji zdj´ç lotniczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

Krzysztof Maciejewski, Wró˝enie z fusów? Dylematy fotografujàcego obiekty archeologiczne . . 157

Cz´Êç IV: Archiwizacja i udost´pnianie zdj´ç lotniczych w archeologii

Wies∏aw St´pieƒ, „Karta obserwacji terenu z góry” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165Katarzyna Bronk-Zaborowska, Andrzej Prinke, Lidia ˚uk, APh_Max – baza danych

o zdjćiach lotniczych dla potrzeb archeologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171Andrzej Prinke, Zaplecze informatyczne w zastosowaniach metody archeologicznego

rekonesansu lotniczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183Jerzy Mia∏dun, Izabela Mirkowska, W∏odzimierz Ràczkowski,

WczesnoÊredniowieczne za∏o˝enia obronne w Polsce pó∏nocno-wschodniej: projekt systemu informacji archeologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193

Cz´Êç V: Zdjćia lotnicze w praktyce konserwatorskiej

Zbigniew Kobyliƒski, Krzysztof Misiewicz, Dariusz Wach, „Archeologia niedestrukcyjna” w pó∏nocno-wschodniej Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205

Piotr Górny, Ma∏gorzata Przybyszewska, Jacek Wysocki, Weryfikacja terenowa zdj´ç lotniczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237

Wojciech Sosnowski, Dokumentacja fotolotnicza w archeologii ziemi che∏miƒskiej. Pierwsze doÊwiadczenia, mo˝liwoÊci, perspektywy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241

Andrzej Prinke, W∏odzimierz Ràczkowski, Bogdan Walkiewicz, Archeologiczny zwiad lotniczy wzd∏u˝ trasy planowanej autostrady A2 w granicach dawnego woj. poznaƒskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247

9

Jacek Nowakowski, Znaczenie zdj´ç lotniczych w konserwatorstwie archeologicznym na przyk∏adzie stanowiska archeologicznego w Osiecznej (stan. 4) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257

Tomasz Burda, Archeologiczna apokalipsa. Wykorzystanie fotografii lotniczej w ocenie zniszczeƒ na stanowiskach archeologicznych w Iraku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263

Cz´Êç VI: Od zdj´ç lotniczych do wieloaspektowych i zintegrowanych badaƒ: dorobek i perspektywy

Andrzej M. Wyrwa, Zdjćia lotnicze w ∏ekneƒskim kompleksie osadniczym oraz ich weryfikacja archeologiczno-architektoniczna i osadnicza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271

Krzysztof Maciejewski, W∏odzimierz Ràczkowski, Jamy, jamy… lecz nie tylko: wyniki archeologicznego rozpoznania lotniczego w Wielkopolsce w latach 2001-2002 . . . . . 283

Barbara Stolpiak, W∏odzimierz Ràczkowski, Opactwo pocysterskie w Bierzwniku, woj. zachodniopomorskie a zdjćia lotnicze – oczekiwania i mo˝liwoÊci . . . . . . . . . . . . . . . 297

Kazimierz Grà˝awski, Zdjćia lotnicze w archeologicznej praktyce badawczej Muzeum w Brodnicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311

Dariusz Krasnod´bski, Lotnicza prospekcja archeologiczna w dorzeczu Odry, przeprowadzona w 1999 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317

Krzysztof Wieczorek, Widaç, nie widaç – czy pilot mo˝e zostaç archeologiem? . . . . . . . . . . . . 321Marcin Dziewanowski, Lidia ˚uk, Zaleg∏oÊci „nie do odrobienia”?

Przyczynek do przydatnoÊci zdj´ç lotniczych w badaniach terenowych na przyk∏adzie stan. 5 w Mierzynie, woj. zachodniopomorskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327

Rafa∏ Gradowski, Fotografia lotnicza w archeologii a problem wczesnoÊredniowiecznego osadnictwa obronnego na terenie miasta Cz∏uchowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337

Mi∏osz Giersz, Maciej S∏omczyƒski, Mariusz Zió∏kowski, Archeologia lotnicza w polskich badaniach archeologicznych w Andach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341

Violetta Julkowska, W∏odzimierz Ràczkowski, Zobaczmy przesz∏oÊç! Zdjćia lotnicze w dydaktyce historii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353

Cz´Êç VII: Zdjćia lotnicze i krajobraz kulturowy

Wies∏aw St´pieƒ, Fotografia lotnicza w ochronie krajobrazu kulturowego . . . . . . . . . . . . . . . . . 373Paul M. Barford, Tworzenie krajobrazu: archeologia osadnicza z lotu ptaka? . . . . . . . . . . . . . . 379Grzegorz Kiarszys, Osadnictwo czy krajobraz kulturowy: konsekwencje poznawcze

korelacji wyników badaƒ powierzchniowych i rozpoznania lotniczego . . . . . . . . . . . . . . . . . 389

Cz´Êç VIII: Jak si´ to robi w Europie?

Robert Bewley, Archeologia lotnicza – kilka myÊli na przysz∏oÊç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399Rog Palmer, Dlaczego niezb´dna jest interpretacja zdj´ç lotniczych i wykonywanie map? . . . . . 407Ralf Schwarz, Günter Wetzel, Archeologia lotnicza w Niemczech – z historii badaƒ . . . . . . . . 413Michael Doneus, Archeologia lotnicza w Austrii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439Martin Gojda, Archeologia lotnicza w Czechach w koƒcu XX wieku:

integracja studiów nad krajobrazem kulturowym a archeologia nieinwazyjna . . . . . . . . . . . 449Ivan Kuzma, Archeologia lotnicza na S∏owacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457Lis Helles Olesen, Archeologia lotnicza w Danii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479Romas Jarockis, Fotografia lotnicza, archeologia i dziedzictwo kulturowe na Litwie . . . . . . . . . 489Juris Urta-ns, Fotografia lotnicza w archeologii na ¸otwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495

Indeks nazw osobowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 499Indeks nazw geograficznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507Lista adresowa autorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517

10

Jamy, jamy… lecz nie tylko: wyniki archeologicznego rozpoznania lotniczego w Wielkopolsce w latach 2001-2002

Krzysztof Maciejewski, W∏odzimierz Ràczkowski

1. Wprowadzenie

Historia polskiej archeologii lotniczej w znaczàcym stopniu wià˝e si´ z dzia∏alnoÊcià archeolo-gów z Wielkopolski. To w∏aÊnie dla Józefa Kostrzewskiego, prowadzàcego badania wykopalisko-we w Rzucewie, wykonano pierwsze znane zdjćie lotnicze stanowiska archeologicznego (Okup-ny 1998: 215). Doskonale znany jest równie˝ dorobek fotografii lotniczej z Biskupina, gdziewykorzystano zdjćia jako element dokumentacji prowadzonych prac (np. Kostrzewski 1938; Ra-jewski 1938). Bardzo istotnym epizodem w wielkopolskiej archeologii lotniczej by∏a inicjatywawykonania lotniczej dokumentacji fotograficznej istniejàcych grodzisk wczesnoÊredniowiecz-nych. W roku 1935 piloci pu∏ku lotniczego z Poznania wykonali seri´ zdj´ç lotniczych grodziskwczesnoÊredniowiecznych, które znalaz∏y swoje miejsce w pracy W∏adys∏awa Kowalenki (1938).Taki sposób myÊlenia o fotografii lotniczej by∏ póêniej kontynuowany w okresie po II wojnieÊwiatowej, kiedy to z inicjatywy Zdzis∏awa Rajewskiego, we wspó∏pracy z pilotami wojskowymipodejmowano kolejne próby wykazania u˝ytecznoÊci zdj´ç lotniczych w archeologii (np. Rajew-ski 1960; 1974). Wielkopolska obj´ta by∏a równie˝ tymi inicjatywami (zdjćia wykonywa∏ ZygfrydRatajczak z Muzeum Archeologicznego w Poznaniu – ryc. 1, 2). W po∏owie lat 80. Andrzej Ma-rek Wyrwa i Andrzej Kijowski prowadzili prace nad wykorzystaniem zdj´ç lotniczych w studiachnad paleoÊrodowiskiem rejonu ¸ekna (Kijowski, Wyrwa 1989). Równie˝ w latach 80. Aleksan-der Starzyƒski, ówczesny dyrektor Wojewódzkiego OÊrodka Archeologiczno-Konserwatorskiegow Lesznie z siedzibà w Trzebinach, podjà∏ decyzj´ o prowadzeniu rozpoznania lotniczego orazdokumentowania stanowisk archeologicznych w województwie leszczyƒskim. Dzi´ki temu w la-tach 1986 i 1989 zdjćia lotnicze w tym regionie wykonywa∏ Wies∏aw St´pieƒ, we wspó∏pracyz Jackiem Nowakowskim, konserwatorem archeologicznym (ryc. 3). Na poczàtku lat 90. ponow-nie Muzeum Archeologiczne w Poznaniu podj´∏o program fotografowania znanych stanowisk ar-cheologicznych. We wspó∏pracy z Andrzejem Kijowskim wykonano dokumentacj´ fotograficznàstanowisk archeologicznych w rejonie Jeziora Bytyƒskiego, Jeziora Niepruszewskiego, ¸´k Ma-∏ych, Kowalewka, Gorszewic, Cha∏aw, Mirkowic, Ostrowa Lednickiego (Okupny 1998). Po razkolejny zdjćia lotnicze w Wielkopolsce pojawi∏y si´ w drugiej po∏owie lat 90., kiedy to ponow-nie w województwie leszczyƒskim przeprowadzono rekonesans lotniczy (Jacek Nowakowskii W∏odzimierz Ràczkowski). Tym razem jednak rekonesans lotniczy nastawiony by∏, obok foto-grafowania znanych ju˝ obiektów, na poszukiwanie stanowisk dotàd nieznanych lub stanowiskp∏askich znanych wy∏àcznie z badaƒ AZP (Ràczkowski, Nowakowski 2000). Ten rekonesans pro-wadzony by∏ w latach 1997-2000 i przyniós∏ wiele istotnych odkryç, w tym chyba najbardziej spek-takularne – osady obronnej z prze∏omu epoki bràzu i epoki ˝elaza w Jurkowie (Nowakowski,Ràczkowski 2000b; 2000c).

283

Istotnym impulsem dla rozwoju tej metody (nie tylko w Wielkopolsce) sta∏y si´ warsztaty ar-cheologii lotniczej, które odby∏y si´ w Lesznie w lipcu 1998 roku. Warsztaty te zorganizowanezosta∏y przez Instytut Prahistorii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Aerial Ar-chaeology Research Group, Generalnego Konserwatora Zabytków w Warszawie oraz Poznaƒ-skie Towarzystwo Prehistoryczne (Barford 1998). W trakcie tych warsztatów szczególnie silnie

284 VI: OD ZDJ¢å LOTNICZYCH DO WIELOASPEKTOWYCH I ZINTEGROWANYCH BADA¡: DOROBEK I…

Ryc. 1. Siemowo, pow. Gostyƒ. Grodzisko wczesnoÊredniowieczne. Fot. Z. Ratajczak, 1960. © Muzeum Archeologiczne w Poznaniu.

Ryc. 2. Ziemin, pow. KoÊcian. Grodzisko wczesnoÊredniowieczne. Fot. Z. Ratajczak, 15.05.1967. © Muzeum Archeologiczne w Poznaniu.

akcentowany by∏ aspekt konserwatorski zdj´ç lotniczych. Oznacza∏o to, ˝e po raz pierwszy natak du˝à skal´ w programie wykonywania zdj´ç lotniczych bardziej istotne by∏o poszukiwanienowych stanowisk archeologicznych ni˝ dokumentowanie stanowisk ju˝ znanych. W konse-kwencji, w ciàgu tygodnia odkryto ponad 100 nowych stanowisk archeologicznych i zyskanoo nich istotne informacje, dotyczàce ich charakteru, typu wyst´pujàcych obiektów oraz struktu-ry przestrzennej. To, co przez wiele lat by∏o przedmiotem krytyki i argumentem przeciwko sto-sowaniu tej metody w Polsce, czyli ma∏a efektywnoÊç w odkrywaniu nowych stanowisk, zosta∏oca∏kowicie podwa˝one. Owocem leszczyƒskich warsztatów by∏o równie˝ podj´cie rekonesansulotniczego przez innych konserwatorów archeologicznych w Wielkopolsce, m.in. w Pile (Miro-s∏awa Dernoga) i Poznaniu (Andrzej Prinke, Bogdan Walkiewicz) (Dernoga 1999; Kobyliƒski1999; Nowakowski, Prinke, Ràczkowski 1999).

D∏ugotrwa∏a tradycja oraz szczególnie dobre wyniki rekonesansu lotniczego z koƒca lat 90.pozwala∏y sàdziç, ˝e w Wielkopolsce zdj´cia lotnicze znajdà trwa∏e miejsce w dzia∏alnoÊci kon-serwatorskiej jako istotne narz´dzie dostarczajàce cennych informacji na temat stanu zachowa-nia, charakteru i struktury przestrzennej stanowisk archeologicznych oraz wzbogacajàcego re-jestr stanowisk archeologicznych o nowe odkrycia. Tak si´ jednak nie sta∏o. Mo˝e to brzmieçniewiarygodnie, ale w latach 2001 i 2002 Wielkopolski Wojewódzki Konserwator ZabytkówN I E finansowa∏ rekonesansu lotniczego w Wielkopolsce! Mo˝na powiedzieç, ˝e na szcz´Êciejest ju˝ w Wielkopolsce spora grupa osób, które podejmujà tego typu inicjatywy, nie oglàdajàcsi´ na decyzje potencjalnie najbardziej zainteresowanych instytucji.

JAMY, JAMY… LECZ NIE TYLKO: WYNIKI ARCHEOLOGICZNEGO ROZPOZNANIA LOTNICZEGO… 285

Ryc. 3. Daleszyn, pow. Gostyƒ Wlkp. Grodzisko wczesnoÊredniowieczne. Fot. W. St´pieƒ, 17.05.1986.

2. Rekonesans lotniczy w Wielkopolsce w latach 2001-2002

Archeologiczny rekonesans lotniczy w Wielkopolsce w latach 2001-2002 prowadzony by∏ przezautorów niniejszego tekstu przy wykorzystaniu dwuosobowej motolotni (ryc. 4). Motolotnia przy-pominajàca z wyglàdu samolot ultralekki ró˝ni si´ od niego przede wszystkim sposobem sterowa-nia – odbywa si´ ono na zasadzie przenoszenia Êrodka ci´˝koÊci. Zamontowany pod skrzyd∏emwózek z fotelami dla pilota i pasa˝era umo˝liwia podczas lotu swobodnà obserwacj´ ziemi. Âred-nia pr´dkoÊç przelotowa motolotni waha si´ w przedziale 60-80 km/h, przy zasi´gu do 250 km. Po-


Ryc. 4. Dwuosobowa motolotnia w trakcie rekonesansu lotniczego. Fot. K. Maciejewski.

Ryc. 5. Trasy lotów rekonesansowych przeprowadzonych w latach 2001-2002 w Wielkopolsce przywykorzystaniu motolotni. Oprac. K. Maciejewski.

zwala to skutecznie penetrowaç obszary oddalone od làdowiska o 50-70 km. Nale˝y jednak pami´-taç, ˝e loty na tym sprz´cie uzale˝nione sà w du˝ym stopniu od warunków pogodowych. Silnywiatr (powy˝ej 18 m/s), niska temperatura powietrza oraz nawet niewielkie opady (motolotnie nieposiadajà szczelnej kabiny) mogà ograniczaç realizacj´ zaplanowanych zadaƒ.

Ogó∏em wykonaliÊmy 9 lotów (ryc. 5; tabela 1) w ∏àcznym czasie 17 h 40 min. Sfotografowali-Êmy 73 obiekty potencjalnie uznane za stanowiska archeologiczne, przy czym ponad 60% (tj. 46obiektów) odkryto podczas dwóch lotów w dniach: 27.06. i 06.07.2002 roku.

3. Wyniki archeologicznego rozpoznania lotniczego

3.1. Jamy, jamy, jamy…

Otto Braasch, znakomity niemiecki archeolog lotniczy od wielu lat wykonujàcy zdj´cia lotniczew ró˝nych regionach Europy (i nie tylko), cz´sto powtarza, ˝e Europa Ârodkowa jest pe∏na jam1.Nie mo˝e to byç zaskoczeniem dla ˝adnego archeologa, gdy˝ prowadzàc badania wykopaliskowenajcz´Êciej w∏aÊnie rejestruje si´ ró˝nego typu jamy: ziemianki, pó∏ziemianki, jamy zasobowe, od-padkowe, jamy po s∏upach itp. Wystarczy tylko spojrzeç na plany zbiorcze stanowisk archeologicz-nych i od razu widaç, czego mo˝e oczekiwaç archeolog prowadzàcy rekonesans lotniczy.

Odkrywane przez archeologów jamy mogà byç klasyfikowane w oparciu o ró˝ne kryteria. Najcz´-Êciej sà to kryteria odnoszàce si´ do formy (czworokàtne, koliste, owalne, nieregularne itp.) lubfunkcji (ziemianka, jama zasobowa, jama odpadkowa itp.). W trakcie prowadzenia badaƒ wykopa-liskowych cz´sto mo˝na, przyglàdajàc si´ formie, interpretowaç funkcj´. W przypadku zdj´ç lotni-czych, które pozwalajà identyfikowaç obecnoÊç i kszta∏t obiektów archeologicznych zalegajàcychpod humusem, wiàzanie formy z funkcjà mo˝e byç doÊç ryzykownym zabiegiem. Nie oznacza to jed-nak, ˝e w archeologii lotniczej nale˝y ca∏kowicie zrezygnowaç z prób interpretacji funkcjonalnych.

Na etapie identyfikacji nale˝y w pierwszej kolejnoÊci zwracaç uwag´ na kszta∏t ujawniajàcych si´za poÊrednictwem wyró˝ników roÊlinnych jam. Ju˝ na tym etapie, który odbywa si´ zarówno w po-wietrzu, gdy nale˝y rozpoznaç stanowisko archeologiczne, jak i przy oglàdzie zdj´ç (por. Ràcz-kowski 2001; 2002) pojawiajà si´ wàtpliwoÊci, które z obserwowanych wyró˝ników roÊlinnychreprezentujà jamy b´dàce w kr´gu zainteresowaƒ archeologii, a które ujawniajà obecnoÊç ró˝no-


Nr lotu Data Pora dnia Czas lotu Liczba stanowisk

1 14.06.2001 08:15-10:10 1 h 55 min 2

2 06.07.2001 16:00-18:00 2 h 00 min 1

3 22.08.2001 18:40-20:00 1 h 20 min 5

4 09.10.2001 17:00-18:10 1 h 10 min 10

5 21.05.2002 18:20-20:00 1 h 40 min 7

6 23.05.2002 18:00-20:00 2 h 00 min 0

7 19.06.2002 06:10-08:20 2 h 10 min 2

8 27.06.2002 06:30-09:20 2 h 50 min 21

9 06.07.2002 06:15-08:50 2 h 35 min 26

Tabela 1. Zestawienie informacji o archeologicznym rekonesansie lotniczym prowadzonym w Wielkopolsce w la-tach 2001-2002 przy wykorzystaniu motolotni.

1 To zdanie wypowiadane przez Otto Braascha nawiàzuje do komentarza Jima Pickeringa (angielskiego pilota, ar-cheologa lotniczego), który w trakcie rekonesansu lotniczego w Europie Ârodkowej wyrazi∏ swoje zaskoczenie, wi-dzàc ca∏kowicie odmienny obraz wyró˝ników roÊlinnych w stosunku to tego, do czego by∏ przyzwyczajony w Anglii.

rodnych, drobnych form geomorfologicznych lub sà efektem bardziej wspó∏czesnych dzia∏aƒ cz∏o-wieka (np. wykroty po karczowanych lub przewróconych drzewach). Generalnie przyjmuje si´ po-glàd, ˝e wzgl´dnie regularne kszta∏ty (czworokàtne, koliste, owalne) wskazujà na obiekty antro-pogeniczne (por. np. Cio∏kosz, Miszalski, Ol´dzki 1999: 143).

Chyba naj∏atwiej mo˝na identyfikowaç obiekty czworokàtne (kwadratowe lub prostokàtne).Przykuwajà one uwag´ obserwatora i pozwalajà sàdziç, ˝e mamy do czynienia ze stanowiskiemarcheologicznym. Na zdjćiach wykonanych w latach 2001-2002 w Wielkopolsce liczne sà takiemiejsca, gdzie mo˝na zaobserwowaç czworokàtne jamy. SfotografowaliÊmy wiele stanowisk,gdzie takie jamy wyst´pujà, np. Jeziory Wielkie, gmina ZaniemyÊl, Prusinowo (Tabl. I: A) i Bier-natki w gminie Kórnik, czy Kobylnica, gmina Swarz´dz. Znacznie cz´Êciej zaobserwowaç mo˝najednak wyró˝niki roÊlinne wskazujàce na obecnoÊç kolistych lub owalnych jam. Te jednak z koleiznacznie trudniej jest jednoznacznie interpretowaç jako Êlady osad. Przyk∏ady takich miejsc znaj-dujà si´ w miejscowoÊciach Czmoniec, gmina Ârem, Murzynówko, gmina Krzykosy (Tabl. I: B)czy Sosnowiec, gmina Ârem. Jeszcze wi´ksze problemy pojawiajà si´, gdy mamy do czynieniaz wyró˝nikami roÊlinnymi ukazujàcymi nieregularne kszta∏ty zalegajàcych pod warstwà humusuobiektów. Z zasady nale˝a∏oby je wiàzaç ze zró˝nicowaniem litologicznym. Jednak gdy przyjrzy-my si´ planom zbiorczym stanowisk archeologicznych, szczególnie wielokulturowych lub d∏ugo-trwale u˝ytkowanych w przesz∏oÊci, to znajdziemy tam wiele jam przecinajàcych si´, dajàcychw efekcie obraz bardzo nieregularnych struktur. Zatem, nawet wyró˝niki roÊlinne ujawniajàcetakie nieregularne struktury mogà Êwiadczyç o obecnoÊci stanowisk archeologicznych. Wówczasjednak nale˝y wykazaç du˝à ostro˝noÊç przy ich interpretacji. Istotnà przes∏ankà na rzecz arche-ologicznej genezy wyró˝ników roÊlinnych mo˝e byç zidentyfikowanie choçby pojedynczych formbardziej regularnych (czworokàtnych lub kolistych). W∏aÊnie z takimi sytuacjami spotykamy sińajcz´Êciej w trakcie rekonesansu lotniczego i zarejestrowaliÊmy je przyk∏adowo w nast´pujàcychmiejscowoÊciach: Prusinowo, gmina Kórnik (Tabl. I: A), Sulćin, gmina Krzykosy (Maciejewski,Ràczkowski 2002), Giecz, gmina Dominowo, K´pa Ma∏a, gmina ZaniemyÊl czy Czmoniec i Nie-s∏abin, gmina Ârem.

Oprócz obecnoÊci jam o zró˝nicowanych kszta∏tach, wyró˝niki roÊlinne pozwalajà jeszcze wnio-skowaç o strukturze przestrzennej stanowisk archeologicznych. Wyniki badaƒ powierzchniowychdostarczajà materia∏u archeologicznego, który trudno jest interpretowaç w kategoriach strukturprzestrzennych i wielkoÊci stanowisk. Trudno jest oceniç, na ile taki materia∏ archeologiczny od-wzorowuje zasi´g wyst´powania obiektów lub warstw kulturowych (por. Jaskanis 1996). W przy-padku stanowisk rejestrowanych za poÊrednictwem wyró˝ników roÊlinnych cz´sto mo˝na wskazaçna specyfik´ ka˝dego z nich. Obserwujàc rozmieszczenie obiektów archeologicznych, mo˝emy wy-odr´bniç kilka rodzajów struktur przestrzennych (bez porywania si´ na spójnà, jednoznacznà czywyrafinowanà klasyfikacj´ – por. Minta-Tworzowska 1994). Wyodr´bniç mo˝na zatem uk∏ady ma-∏e, zajmujàce niewielkà przestrzeƒ (np. Jeziory Wielkie, gmina ZaniemyÊl czy Nowe Miasto nadWartà, gmina loco) czy uk∏ady rozleg∏e, gdzie jamy wyst´pujà na du˝ej powierzchni (np. Kromoli-ce, gmina Kórnik czy te˝ Murzynówko, gmina Krzykosy – Tabl. I: B). WÊród tych rozleg∏ych stano-wisk wyodr´bniajà si´ takie, na których jamy wyst´pujà w du˝ym zag´szczeniu (np. Czmoniec, gmi-na Ârem czy Giecz, gmina Dominowo), albo przeciwnie – sà bardzo rozproszone (np. K´pa Ma∏a,gmina ZaniemyÊl czy Biernatki, gmina Kórnik). G´stoÊç wyst´powania obiektów pozwala na wyod-r´bnienie jeszcze innej grupy stanowisk – stanowisk z gniazdowym rozmieszczeniem jam (np. Su-lćin, gmina Krzykosy czy Prusinowo, gmina Kórnik). Pobie˝na analiza kszta∏tów ca∏ych uk∏adówpozwala na wyodr´bnienie kategorii osad zabudowanych wzd∏u˝ jakieÊ linii lub kraw´dzi (np. Ko-bylnica, gmina Swarz´dz) lub form w zarysie kolistych lub owalnych (np. Sulćin, gmina Krzykosy).Nawet w obr´bie niektórych du˝ych uk∏adów da si´ zaobserwowaç pewne wewn´trzne struktury,pozwalajàce mówiç o planowej zabudowie (np. zabudowa wokó∏ placu – Nies∏abin, gmina Ârem).

Ju˝ tylko tych kilkadziesiàt stanowisk, na których wyst´pujà jamy sfotografowane w 2001 i 2002roku, pozwalajà na dostrze˝enie ogromnej ró˝norodnoÊci w sposobach zabudowy osad, zarównow czasie, jak i w przestrzeni. Nie mamy wàtpliwoÊci, ˝e takie informacje mogà mieç istotne zna-


czenie dla archeologów zajmujàcych si´ badaniem systemów osadniczych oraz struktur prze-strzennych osad w ró˝nych okresach.

3.2. Formy koliste

Jamy to z pewnoÊcià najpowszechniej wyst´pujàca kategoria obiektów archeologicznych i byçmo˝e z tego powodu ich zdjćia nie dzia∏ajà pobudzajàco na wyobraêni´ archeologów. Znaczniebardziej przykuwajà uwag´ wszelkie obiekty koliste. W archeologii europejskiej takie kolisteobiekty najcz´Êciej interpretowane sà jako kurhany (np. Ampe et al. 1996) lub obiekty mieszkal-ne (np. Wilson 2000). W Polsce, jak dotàd, koliste chaty nie sà znane (abstrahujàc od kolistych,lekkich sza∏asów mezolitycznych lub neolitycznych, które nie pozostawiajà wyraênych Êladów),wić koliste kszta∏ty mogà byç interpretowane jako kurhany. Lecz ponownie nale˝y to traktowaçz du˝à ostro˝noÊcià – nie ka˝dy kolisty obiekt to kurhan.

W trakcie rekonesansu lotniczego w latach 2001-2002 uda∏o nam si´ zidentyfikowaç i sfotografo-waç kilka kolistych obiektów. Nie mo˝emy jednoznacznie stwierdziç, ˝e wskazujà one na obecnoÊçkurhanów i niewàtpliwie niezb´dne jest podjćie dalszych badaƒ, pozwalajàcych na weryfikacj´ ichchronologii i/lub funkcji. Takie koliste obiekty sfotografowaliÊmy w nast´pujàcych miejscowoÊciach:ZaniemyÊl, gmina loco, Szewce, gmina Kleszczewo, Krzy˝anowo, gmina Ârem, Rogalin, gmina Mo-sina (Tabl. II: A), W´gierskie, gmina Kostrzyn Wlkp. i Romanowo, gmina Âroda Wlkp. (Tabl. II: B).Poniewa˝ koliste obiekty mogà byç równie˝ efektem wspó∏czesnych zabiegów agrotechnicznych,warto przed podjćiem próby ich interpretacji w kategoriach archeologicznych wykonaç kolejnezdjćia w innym terminie. Powtarzalne ujawnianie si´ obiektu kolistego (i nie tylko) podnosi praw-dopodobieƒstwo, ˝e nie jest to przypadkowy obraz zró˝nicowania wegetacji roÊlin. SpoÊród sfoto-grafowanych przez nas obiektów kolistych trzy by∏y widoczne równie˝ w kolejnych latach (Rogalinw latach 2000 i 2001, Szewce, W´gierskie i Romanowo w latach 2002 i 2003).

Najbardziej spektakularnym wydaje si´ byç odkrycie skupiska kolistych obiektów w Romano-wie, gmina Âroda Wlkp. (Maciejewski, Ràczkowski 2002). Podejrzenie, ˝e mo˝e to byç istotne podwzgl´dem poznawczym stanowisko, pozwoli∏o uzyskaç fundusze Wojewódzkiego KonserwatoraZabytków2 na przeprowadzanie nieinwazyjnych badaƒ rozpoznawczych. W maju 2003 roku znale-ziono tam kilka fragmentów ceramiki z okresu wp∏ywów rzymskich. To pozwala sàdziç, ˝e mamytu zarejestrowane cmentarzysko kurhanowe (Ràczkowski 2004). Z podobnà sytuacjà mo˝emymieç do czynienia na stanowisku w miejscowoÊci W´gierskie, gmina Kostrzyn Wlkp, gdzie wyraê-nie widoczny jest kolisty rów, a w sàsiedztwie wyst´puje jeszcze kilka kolistych form, które rów-nie˝ mog∏yby byç interpretowane jako kurhany (w przypadku jednego obiektu jego funkcja wyda-je si´ bezsporna, a pozosta∏e nie sà ju˝ takie pewne). Sàdzimy, ˝e przyk∏ad procedury badawczej,zastosowanej w odniesieniu do Romanowa, by∏by bardzo przydatny równie˝ w przypadku stano-wiska w W´gierskiem. Pozosta∏e sfotografowane obiekty koliste równie˝ wymagajà weryfikacji ar-cheologicznej.

3.3. Grodziska

Grodziska to taki typ obiektów, który jest bardzo atrakcyjny jako przedmiot fotografii lotniczej.Grodziska ujawniajà ca∏à swojà struktur´ przestrzennà, stan zachowania, kontekst Êrodowiskowylokalizacji itp. Z tego te˝ wzgl´du zapewne, grodziska by∏y g∏ównym przedmiotem rekonesansulotniczego od poczàtku archeologii lotniczej w Polsce (por. Kowalenko 1938; Rajewski 1962; Gor-golewski, Tomczak 1996). W trakcie naszego rekonesansu lotniczego nie zwracaliÊmy na nie na-


2 W proces pozyskania funduszy na badania stanowiska w Romanowie zaanga˝owani byli Miros∏awa Dernoga,Andrzej Prinke i Jacek Nowakowski. ChcielibyÊmy im serdecznie podzi´kowaç za zrozumienie potrzeby weryfikacjiterenowej odkrytych w trakcie rekonesansu lotniczego stanowisk. Mamy nadziej´, ˝e precedens Romanowa staniesi´ wkrótce normà w post´powaniu konserwatorskim w stosunku do stanowisk odkrywanych z powietrza.

szej g∏ównej uwagi, by nie powielaç dokumentacji ju˝ wielokrotnie wykonywanej, ale jednak prze-latujàc w pobli˝u wykonywaliÊmy ich zdjćia. W trakcie dwóch sezonów sfotografowaliÊmy m.in.grodziska w Bninie, gmina Kórnik, Gieczu, gmina Dominowo, Rybitwach-Ostrowie Lednickim,gmina ¸ubowo, K∏ecku, gmina loco, Moraczewie, gmina ¸ubowo, Brzeêno, gmina Skoki, NoweMiasto nad Wartà, gmina loco.

Osobne miejsce w ramach naszego rekonesansu zaj´∏o grodzisko w Kàsinowie, gmina Szamo-tu∏y. Zdjćia tego obiektu zosta∏y wykonane na proÊb´ Ryszarda Pietrzaka, prowadzàcego tam ba-dania weryfikacyjne, i mia∏y pomóc w precyzyjnej lokalizacji ca∏kowicie zniwelowanego obiektu.Zdjćia lotnicze wykonano 9.10.2001 roku, a interpretacj´ archeologicznà zdj´ç ukazuje mapa naryc. 6 (por. Maciejewski, Ràczkowski 2002).

Wiele lat badaƒ grodzisk pozwala sàdziç, ˝e wszystkie zosta∏y ju˝ rozpoznane i zidentyfikowane.Zatem w tym wzgl´dzie trudno oczekiwaç, by uda∏o si´ przy pomocy fotografii lotniczej odkryç jesz-cze nowy, nieznany obiekt. Jednak przyk∏ad wspomnianego ju˝ wy˝ej Jurkowa, gmina Krzywiƒ, po-zwala przypuszczaç, ˝e mogà si´ jeszcze zdarzyç niespodziewane odkrycia. W trakcie lotów rekone-sansowych w 2002 roku sfotografowaliÊmy miejsce, które troch´ przypomina grodzisko (Âwiàczyn,gmina Ksià˝ Wlkp. – Tabl. III: A). Zarówno lokalizacja, jak i kszta∏t wzbudzi∏y nasze podejrzenie, ˝enie musi to byç forma naturalna. Z pewnoÊcià warto przeprowadziç tam rozpoznanie weryfikacyjne.

3.4. Inne obiekty

Przedmiotem zainteresowania archeologów sà równie˝ obiekty (lub uk∏ady obiektów) linowe.DoÊç rzadko takie elementy rejestruje si´ w trakcie badaƒ archeologicznych skoncentrowanychzwykle na centralnych partiach stanowisk. Elementy liniowe mogà natomiast reprezentowaç dro-gi, Êcie˝ki czy uk∏ady pól. Z perspektywy badaƒ nad przesz∏oÊcià identyfikacja dróg (por. Nowa-


Ryc. 6. Mapa ukazujàca interpretacj´ archeologicznych Êladów, zarejestrowanych na zdjćiach lot-niczych z rejonu Kàsinowa, gm. Szamotu∏y, wykonanych 9.10.2001 roku. Obiekty oznaczone kolo-rem szarym sà w terenie lekko zag∏´bione (fosy?, rowy?), a obiekty zaznaczone na czarno sà wypu-k∏e (wa∏y?, nasypy?). Interpretacja ta wskazuje na dwa potencjalne miejsca, gdzie mog∏o znajdowaçsi´ wczesnoÊredniowieczne grodzisko. Opracowanie: K. Maciejewski i W. Ràczkowski.

kowski, Ràczkowski 2000a) czy pól uprawnych jest bardzo wa˝na – powa˝nie wzbogaca naszà wie-dz´, zwykle budowanà w oparciu o rozpoznanie osad lub cmentarzysk. I ponownie, jak w przypad-ku interpretacji jam lub form kolistych, pojawiajà si´ wàtpliwoÊci – nie ka˝dy obiekt liniowy jestdrogà. Z pewnoÊcià warto na nie zwracaç uwag´ i dokumentowaç je przy pomocy zdj´ç lotniczych,lecz nie przedstawiaç zbyt pochopnie jednoznacznych interpretacji.

W trakcie rekonesansu lotniczego w latach 2001-2002 zarejestrowaliÊmy jeden obiekt, któryz du˝ym prawdopodobieƒstwem mo˝na interpretowaç jako Êlad drogi (Biskupice, gmina Pobie-dziska – Tabl. III: B). OczywiÊcie kwestià nierozstrzygalnà obecnie jest chronologia tej drogi. In-ne obiekty liniowe ju˝ nie sà tak jednoznaczne w interpretacji (np. Kowalewko, gmina Oborniki,czy Uzarzewo, gmina Swarz´dz).

Uk∏ady pól z kolei to taka kategoria archeologiczna, która w polskiej archeologii praktycznienie wyst´puje. Zdarza si´, ˝e odkrywane sà Êlady orki (np. w Sarnowie czy ¸upawie), lecz nie matu pewnoÊci, czy by∏a to orka prowadzona na systematycznie uprawianych polach, czy mo˝e rodzajrytualnej orki poprzedzajàcej budow´ grobowca. Zatem odkrycie uk∏adów pól to z pewnoÊcià zna-czàce poszerzenie wiedzy o przesz∏ych spo∏ecznoÊciach. Brak materia∏u porównawczego nie po-zwala na okreÊlanie chronologii tych odkryç. Nale˝y równie˝ zwróciç uwag´, ˝e niektóre wspó∏-czesne zabiegi agrotechniczne mogà prowadziç do powstania Êladów zbli˝onych np. do uk∏adu∏anów lub niw z okresu Êredniowiecza.

Âlady, przypuszczalnie w∏aÊnie Êredniowiecznego uk∏adu pól, zarejestrowano w miejscowoÊciKàty, gmina Murowana GoÊlina (Tabl. IV: A). Wyd∏u˝one pasma, rozdzielone wàskimi liniamibardziej zielonej roÊlinnoÊci, zdajà si´ wskazywaç na obecnoÊç niwowego uk∏adu pól. Nie mo˝najednak wykluczyç, ˝e mamy tu do czynienia z „˝yczeniowym myÊleniem archeologa”, który chcia∏-by w tym uk∏adzie zobaczyç system pól.

Chyba naj∏atwiej spoÊród wszystkich liniowych elementów, ujawniajàcych si´ za poÊrednictwemwyró˝ników roÊlinnych, mo˝na interpretowaç Êlady transzei z czasów ró˝nych konfliktów zbroj-nych. Ich charakterystyczny zygzakowaty przebieg (najcz´Êciej) nie pozostawia wàtpliwoÊci co doich funkcji, choç oczywiÊcie nie pozwala na precyzyjne okreÊlenie chronologii. Liczne skompliko-wane uk∏ady transzei udokumentowane zosta∏y w gminach Swarz´dz i Pobiedziska. Znajdujà si´równie˝ na po∏udnie (np. Nowe Dymaczewo, gmina Mosina – Tabl. IV: B) i zachód (Przytoczna,gmina Skwierzyna) od Poznania. Jak dotàd na te elementy, zwiàzane z burzliwymi dziejami Pol-ski, ma∏o kto zwraca uwag´. Nie wprowadza si´ ich do ewidencji konserwatorskiej, nie sà przed-miotem badaƒ ani archeologów (jest to zbyt bliskie czasom wspó∏czesnym, by zainteresowaç ar-cheologa), ani historyków (wygodniej jest korzystaç z archiwów czy innych êróde∏ pisanych). Czynie jest to „grzech zaniechania”? W wielu krajach europejskich wszelkie materialne pozosta∏oÊcidotyczàce przesz∏oÊci narodu sà przedmiotem wnikliwych studiów oraz szczegó∏owej inwentaryza-cji, pozwalajàcej na ich skutecznà ochron´ (np. EH 1998).

4. Wnioski

Wielkopolska postrzegana jest jako region, gdzie proces destrukcji stanowisk archeologicznychjest daleko posuni´ty ze wzgl´du na d∏ugotrwa∏e stosowanie g∏´bokiej orki. Musia∏oby to ozna-czaç ograniczone mo˝liwoÊci rejestracji stanowisk, dzi´ki obecnoÊci wyró˝ników roÊlinnych (por.Nowakowski, Prinke, Ràczkowski 1999). Wyniki rekonesansu lotniczego przeprowadzonego w la-tach 2001-2002 w Wielkopolsce przeczà temu potocznemu poglàdowi. Z pewnoÊcià jest wiele po-wa˝nie zniszczonych stanowisk, które da si´ zarejestrowaç wy∏àcznie dzi´ki materia∏owi na po-wierzchni. Lecz w dalszym ciàgu sporo jest stanowisk z tak dobrze zachowanymi obiektami, ˝e ichobecnoÊç wp∏ywa w sposób istotny na wegetacj´ roÊlin uprawnych. Nawet w latach niezbyt sprzy-jajàcych pojawianiu si´ wyró˝ników roÊlinnych uda∏o si´ (lata 2000 i 2003 by∏y zdecydowanie ko-rzystniejsze ze wzgl´du na d∏ugotrwa∏à susz´) zidentyfikowaç i sfotografowaç wiele stanowisk.Wyniki takiego rekonesansu mogà byç bardzo istotne w rozwiàzywaniu wielu problemów badaw-


Tabl. I: A. Prusinowo, gmina Kórnik. Dwa skupiska jam, z których cz´Êç jest doÊç regularna (kolista), widoczna jakowyró˝niki roÊlinne. Fot. W. Ràczkowski, 6.07.2002.

Tabl. I: B. Murznówko, gmina Krzykosy. Jamy widoczne jako wyró˝niki roÊlinne rozproszone sà na du˝ej po-wierzchni. Fot. W. Ràczkowski, 27.06.2002.

Tabl. II: A. Rogalin, gm. Mosina. Kolisty obiekt ujawni∏ si´ po raz pierwszy w 2001 roku i w kolejnych latach by∏równie˝ widoczny. Fot. K. Maciejewski, 14.06.2001.

Tabl. II: B. Romanowo, gm. Âroda Wlkp. Skupisko kolistych obiektów widocznych dzi´ki obecnoÊci wyró˝ników ro-Êlinnych, które mogà byç interpretowane jako Êlady kurhanów. Fot. W. Ràczkowski, 6.07.2002.

czych (np. kwestii zwiàzanych ze strukturami osadniczymi), a tak˝e wspomagaç inspektorów ar-cheologicznych w rejestrowaniu informacji o stanowiskach, stanie ich zachowania, granicach,strukturze przestrzennej itp. (por. Nowakowski, Prinke, Ràczkowski 1999).

Cz´stym argumentem podnoszonym przeciw podejmowaniu regularnego rekonesansu sà wy-sokie koszty. Jest to mit funkcjonujàcy w ÊwiadomoÊci wielu archeologów. Przyk∏ad rekonesan-su lotniczego przeprowadzonego w latach 2001-2002 (kontynuowanego w roku 2003) pokazuje,˝e rekonesans lotniczy jest mo˝liwy nawet przy niewielkich Êrodkach. Model wykorzystujàcy za-anga˝owanie pilota dysponujàcego motolotnià oraz przygotowanego do prowadzenia rekonesan-su archeologa pozwala na osiàgnićie pozytywnych rezultatów bez znaczàcych wydatków. Patrzàcnatomiast na wyniki z perspektywy ich u˝ytecznoÊci, czy to dla archeologii akademickiej, czy dlas∏u˝b konserwatorskich, tym bardziej okazuje si´, ˝e koszty sà minimalne. Wa˝ne jest, by nauczyçsi´ korzystaç z tych wyników.

Efektem rekonesansu by∏o zarejestrowanie kilkudziesićiu stanowisk archeologicznych – i terazpojawia si´ problem. Kto powinien si´ zainteresowaç wynikami, uporzàdkowaç pozyskane infor-macje, przechowaç je i udost´pniaç? Wydaje nam si´, ˝e najbardziej powinny byç tym zaintereso-wane s∏u˝by konserwatorskie. To one dysponujà danymi o stanowiskach (np. AZP) i potrzebujàich uzupe∏niania. Archeologia akademicka zainteresowana mo˝e byç tylko wybranymi danymi.Oznacza to, ˝e to s∏u˝by konserwatorskie powinny w g∏ównej mierze wykazywaç inicjatyw´ w kwe-stii prowadzenia regularnego rekonesansu oraz wypracowaç zasady wspó∏pracy z osobami, którechcà prowadziç taki rekonesans (por. Maciejewski, Ràczkowski 2002).

Bibliografia

Ampe C., Bourgeois J., Crombé P., Fockedey L., Langohr R., Meganck M., Semey J., van Stry-donck M., Verlaeckt K. 1996. The circular view. Aerial photography and the discovery ofBronze Age funerary monuments in East- and West-Flanders, Germania 74: 45-94.

Barford P. 1998. Reflections of on the Leszno Aerial Archaeology School, AARGnews 17: 29-30.Cio∏kosz A., Miszalski J., Ol´dzki J. R. 1999. Interpretacja zdj´ç lotniczych. Warszawa: Wydawnic-

two Naukowe PWN.Dernoga M. 1999. Grodziska pó∏nocnej Wielkopolski, [w:] Krajobraz archeologiczny. Ochrona za-

bytków archeologicznych jako form krajobrazu kulturowego, (red.) Z. Kobyliƒski. Warszawa:Res Publica Multiethnica.

EH 1998. Monuments of War: the evaluation, recording and management of twentieth century defen-ces, London: English Heritage.

Gorgolewski W., Tomczak E. 1996. Grodziska Górnego Âlàska i Zag∏´bia Dàbrowskiego z lotu pta-ka, Katowice: Centrum Dziedzictwa Kulturowego Górnego Âlàska, Generalny KonserwatorZabytków, SNAP.

Jaskanis D. (red.) 1996. Archeologiczne Zdjćie Polski – metoda i doÊwiadczenia. Próba oceny. War-szawa: MKiS.

Kobyliƒski Z. 1999. Siedemdziesiàt lat archeologii lotniczej w Polsce, Âwiatowit 1 (nowa seria),fasc. B: 112-122.

Kostrzewski J. 1938. Osada bagienna w Biskupinie w pow. ˝niƒskim, Przeglàd Archeologiczny 5(2-3): 121-140.

Kowalenko W. 1938. Grody i osadnictwo grodowe Wielkopolski wczesnohistorycznej (od VII do XIIIwieku). Poznaƒ: Towarzystwo Prehistoryczne.

Maciejewski K., Ràczkowski W. 2002. Z∏oty róg czy sznur? Amatorzy w archeologii lotniczeja s∏u˝by konserwatorskie, Wielkopolski Biuletyn Konserwatorski 1: 137-157.

Minta-Tworzowska D. 1994. Klasyfikacja w archeologii jako proces wyra˝ania wyników badaƒ, hipo-tez oraz teorii archeologicznych. Poznaƒ: Wydawnictwo Naukowe UAM.


Nowakowski J., Prinke A., Ràczkowski W. 1999. Lataç czy nie lataç?: zdjćia lotnicze jako kolejnyelement standardowej procedury w ochronie stanowisk archeologicznych, [w:] Acta Archaeolo-gica Pomoranica, t. II: Konserwatorskie badania archeologiczne w Polsce i w Niemczech – stanprawny, problematyka, osiàgnićia, (red.) M. Dworaczyk, K. Kowalski, A. Porzeziƒski, S. S∏o-wiƒski, E. Wilgocki. Szczecin: Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich, 113-152.

Nowakowski J., Ràczkowski W. 2000a. Archeologia lotnicza w studiach nad drogami, Z otch∏aniwieków 55 (3-4): 133-144.

Nowakowski J., Ràczkowski W. 2000b. Na przekór sceptykom. Odkrycie nowego grodziska z prze-∏omu epok bràzu i ˝elaza w Jurkowie, gmina Krzywiƒ, Przyjaciel Ludu 89-90 (5-6): 63-65.

Nowakowski J., Ràczkowski W. 2000c. Refutation of the myth: new fortified settlement from La-te Bronze Age/Early Iron Age in Wielkopolska region (Poland), Antiquity 74 (286): 765-766.

Okupny B. 1998. Fotografia lotnicza w archeologii. Uwagi metodyczne, [w:] Nauki przyrodniczei fotografia lotnicza w archeologii, (red.) W. Âmigielski. Poznaƒ: Muzeum Archeologicznew Poznaniu, 215-243.

Rajewski Z. 1938. Sprawozdanie z organizacji badaƒ w latach 1936 i 1937, [w:] Gród pras∏owiaƒ-ski w Biskupinie w powiecie ˝niƒskim: sprawozdanie z badaƒ w latach 1936 i 1937 z uwzgl´dnie-niem wyników z lat 1934-1935, (red.) J. Kostrzewski. Poznaƒ: Instytut Prehistoryczny UP, 1-14.

Rajewski Z. 1960. Helikoptery w badaniach archeologicznych, WiadomoÊci Archeologiczne 26(3-4): 281-287.

Rajewski Z. 1962. Zdjćia z helikopterów grodzisk polskich, WiadomoÊci Archeologiczne 28: 299. Rajewski Z. 1974. Aerofotografia w badaniach terenowych w Polsce, WiadomoÊci Archeologiczne

39: 560-566.Ràczkowski W. 2001. Science and/or art: aerial photographs in archaeological discourse, Archa-

eologia Polona 39: 127-146.Ràczkowski W. 2002. Archeologia lotnicza – metoda wobec teorii. Poznaƒ: Wydawnictwo Naukowe

UAM.Ràczkowski W. 2004. Sprawozdanie z badaƒ przeprowadzonych na stanowisku 19 w Romanowie

(AZP 55-31/137) w roku 2003. Adres internetowy: http://www.muzarp.poznan.pl/archweb/archweb_pol/Publikacje/romanowo/index_rom.html.

Ràczkowski W., Nowakowski J. 2000. Wielkopolska archeologia lotnicza, Przyjaciel Ludu 89-90(5-6): 61-63.

Wilson D. R. 2000. Air Photo Interpretation for Archaeologists. Stroud: Tempus Publishing Ltd,(2. wydanie).

Krzysztof Maciejewski, W∏odzimierz RàczkowskiPits, pits… but not only: results of aerial survey in Wielkopolska region in 2001-2002

SummaryThe history of Polish aerial archaeology is connected to the work of archaeologists in Wielkopolska. The

first aerial photographs of an archaeological site in Rzucewo were taken for Józef Kostrzewski. The col-lection from Biskupin is also very well known. An important episode in Wielkopolska archaeology was theimitative in 1935 to document the known medieval strongholds in aerial photographs.

A similar sitution arose after WW II when Zdzis∏aw Rajewski initiated another attempt to prove the use-fulness of aerial photography in archaeology by recording strongholds and barrows. Wielkopolska was includ-ed in this initiative. In the mid ‘80s Andrzej Marek Wyrwa and Andrzej Kijowski pushed forward the use ofaerial photography in the study of the paleoenvironment in the ¸ekno region.

Similarly, the 1980s saw aerial reconnaissance and documention of archaeological sites in the Leszno dis-trict. At the beginning of the 1990s the Museum of Archaeology in Poznaƒ undertook a programme to pho-


Tabl. III: A. Âwiàczyn, gm. Ksià˝ Wlkp. Forma terenowa na po∏udniowym brzegu Warty, która ewentualnie mo˝ebyç interpretowana jako grodzisko. Fot. W. Ràczkowski, 6.07.2002.

Tabl. III: B. Biskupice, gm. Pobiedziska. Wyró˝nik roÊlinny ukazujàcy przebieg nie istniejàcej ju˝ dziÊ drogi. Fot. K. Maciejewski, 3.07.2001.

Tabl. IV: A. Kàty, gm. Murowana GoÊlina. Przypuszczalnie Êredniowieczny uk∏ad pól. Fot. W. Ràczkowski,22.08.2001.

Tabl. IV: B. Nowe Dymaczewo, gm. Mosina. Uk∏ad zygzakowatych transzei – kategoria zabytków, które zasadniczonie znajdujà si´ w kr´gu zainteresowaƒ s∏u˝b konserwatorskich, a niewàtpliwie istotnych z perspektywy badaƒ nadhistorycznymi konfliktami zbrojnymi. Fot. K. Maciejewski, 14.06.2001.

tograph known sites in the region of the Lake Bytyƒ, Lake Niepruszewo, ¸´ki Ma∏e, Kowalewko, Gorszewice,Cha∏awy, Mirkowice, Ostrów Lednicki.

Aerial photography appeared once again in Wielkopolska in the second half of the 1990s when a secondaerial reconnaissance was carried out in the Leszno district. This time however, apart from recording knownsites the emphasis was on identifying unknown sites or levelled sites known only from the AZP survey. Thisreconnaissance was carried out between 1997-2000 and resulted in many important discoveries.

The long tradition and good results of aerial reconnaissance from the end of the 1990s led us to believethat aerial photography in Wielkopolska would find a permanent place in conservation as an important toolin the recovery of valuable information on the state of preservation, character and spatial structure of archae-ological sites and for the enrichment of the register of sites as well as new discoveries. This however, didnot happen. In 2001 and 2002 the Wielkopolska Conservator of Monuments DID NOT finance aerial recon-naissance in the region.

Aerial archaeological reconnaissance of Wielkopolska in 2001-2002 was led by the authors of the text ina motor-hang gliding (microlight). In total there were 9 flights – a total of 17 hours 40 minutes. We pho-tographed 73 potential archaeological sites, of which the majority was dominated by the presence of pits.There were also circular forms (barrows?), strongholds, roads, field systems and military trenches alsoappeared.

Wielkopolska is considered to be a region where the destruction of archaeological sites is quite advanceddue to long-term deep ploughing. This means that there is limited opportunity to record cropmarks. Theresults of the 2001-2002 aerial reconnaissance in Wielkopolska are contrary to this opinion. There are forsure many destroyed sites which can only be recognised by material on the surface. But there are still manywell-preserved sites whose presence influences the growth of crops.

A frequent argument raised against regular aerial reconnaissance in the cost. This is myth which manyarchaeologists believe. The 2001-2002 reconnaissance shows that it is possible even with limited finances.By involving the pilot of a motorised glider and an archaeologist ready to carry out a reconnaissance it ispossible to achieve positive results at little expense.

Captions:Fig. 1. Siemowo, Gostyƒ Wlkp. Dist. Early medieval stronghold. Photo: Z. Ratajczak, 1960. © PoznaƒArchaeological Museum.

Fig. 2. Ziemin, KoÊcian Dist. Early medieval stronghold. Photo: Z. Ratajczak, 15.05.1967. © PoznaƒArchaeological Museum.

Fig. 3. Daleszyn, Gostyƒ Wlkp Dist. Early medieval stronghold. Photo: W. St´pieƒ, 17.05. 1986.

Fig. 4. Two-person motor-hang gliding (microlight) during aerial reconnaissance. Photo: K. Maciejewski.

Fig. 5. Reconnaissance flight routes carried out in 2001-2002 in Wielkopolska by motor-hang gliding (micro-light) (by K. Maciejewski).

Fig. 6. Map showing the interpretation of archaeological traces registered in aerial photographs in the regionof Kàsinowo, Szamotu∏y, 9.10.2001. Features marked in grey are submerged slightly in the terrain (moats?,ditches?) and features marked in black are convex (?ramparts, ?humps). This interpretation suggests twopotential places where an early medieval stronghold may be found (by K. Maciejewski & W. Ràczkowski).

Table 1. Information about aerial archaeological reconnaissance in Wielkopolska carried out in 2001-2002by motor-hang gliding (microlight).

Plate I: A. Prusinowo, Poznaƒ Dist. Two concentrations of pits, part of which are quite regular (circular)and show up as cropmarks. Photo: W. Ràczkowski, 6.07.2002.

Plate I: B. Murznówko, Âroda Wlkp. Dist. Pits showing up as cropmarks spread out cross a large area. Photo:W. Ràczkowski, 27.06.2002.

Plate II: A. Rogalin, Poznaƒ Dist. A circular feature which appeared for the first time in 2001 and was vis-ible in the following years too. Photo: K. Maciejewski, 14.06.2001.

Plate II: B. Romanowo, Âroda Wlkp. Dist. A concentration of circular features visible thanks to the crop-marks, which may be interpreted as the traces of barrows. Photo: W. Ràczkowski, 6.07.2002.


Plate III: A. Âwiàczyn, Ârem Dist. A terrain form on the southern back of the Warta river, which may even-tually be interpreted as a stronghold. Photo: W. Ràczkowski, 6.07.2002.

Plate III: B. Biskupice, Poznaƒ Dist. Cropmarks indicating the course of a road which no longer exists.Photo: K. Maciejewski, 3.07.2001.

Plate IV: A. Kàty, Poznaƒ Dist. The field system is thought to be from the Middle Ages. Photo:W. Ràczkowski, 22.08.2001.

Plate IV: B. Nowe Dymaczewo, Poznaƒ Dist. Arrangement of zig-zag trenches – a category of monumentswhich the conservation services are not interested in but undoubtedly important from the perspective ofresearch into historical war conflicts. Photo: K. Maciejewski, 14.06.2001.


Zdj´cia lotnicze w polskiej archeologiiarcheo.edu.pl/biskupin/6_02_Maciejewski_Raczkowski.pdf ·...

Documents

Transcript of Zdj´cia lotnicze w polskiej archeologiiarcheo.edu.pl/biskupin/6_02_Maciejewski_Raczkowski.pdf ·...