1

Zasady latynizacji jzyka nepalskiego Jzyk nepalski (nepali)* naley do jzykw indoaryjskich (grupa indoiraska, rodzina

indoeuropejska). Wrd jzykw nowoindoaryjskich wsptworzy wraz z otaczajcymi centrum jego uycia jzykami regionalnymi i dialektami odrbny zesp grski**. Nepalski jest oficjalnym (pastwowym) jzykiem Nepalu; jako jeden z 23 konstytucyjnych jzykw Indii posiada status drugiego jzyka urzdowego w indyjskich stanach Sikkim i Bengal Zachodni (dystrykt Dardyling). Wg danych spisu ludnoci z 2011 r. jzykiem nepalskim posuguje si w Nepalu okoo 18,5 miliona ludzi. W Indiach liczy okoo 3 milionw uytkownikw. Dialekt Kotliny Katmandu, na ktrym opiera si literacki standard jzyka nepalskiego, zachowa podstawowe cechy staroindoaryjskiej fonetyki (opozycja samogosek krtkich i dugich, bezdwiczne i dwiczne spgoski przydechowe, rzd spgosek retrofleksyjnych); do gwnych innowacji rozwojowych, wynikajcych z ssiedztwa z jzykami tybeto-birmaskimi zalicza si rozszerzenie opozycji samogosek krtkich i dugich na e i o, rozwj rzdu samogosek nosowych, dyftongw oraz przydechowych sonantw nh, mh, rh, lh (z ich charakterystycznymi alofonami hn, hm, hr, hl).

Pismo jzyka nepalskiego (dewanagari) to sylabariusz typowy dla pism indyjskich wywodzcych si z pisma brahmi, zawiadczonego po raz pierwszy w III w. p.n.e. w pnocnych Indiach. Wchodzcy w jego skad zbir grafemw uporzdkowano zgodnie z reguami obowizujcymi w pismach stosowanych dla zapisu staroindoaryjskiego sanskrytu. Pisownia zachowuje grafemy przedstawiajce sonanty zgoskotwrcze r, r, l, dyftongi ai i au, oraz komplet spgosek szczelinowych , , s. Brak natomiast odrbnych grafemw dla krtkich samogosek e i o oraz dla przydechowych sonantw nh, mh, rh, lh. Potrzeby fonetyki wspczesnego jzyka nepalskiego uwzgldniaj nowe, opatrzone diakrytykami grafemy dla retrofleksyjnych i h. W skad pisma wchodzi dua liczba tzw. ligatur odrbnych, zoonych grafemw oddajcych zbitki spgoskowe. Nowe techniki druku wymuszaj rezygnacj z ligatur i przejcie do rozcznej pisowni pocze spgosek.

W zmodyfikowanym dla potrzeb jzyka nepalskiego pimie dewanagari samogoski posiadaj osobne znaki jedynie na pocztku wyrazw albo po innych samogoskach; ich obecno sygnalizuje zawsze albo pocztek sylaby albo sylab skadajc si z samej samogoski. Grafemy spgoskowe przedstawiaj sylaby zoone z danej spgoski (lub grupy spgosek) i domylnej samogoski a. Przedstawieniu innych samogosek su odpowiednie znaki diakrytyczne dodawane do bazowego grafemu sylabicznego (przed, pod, nad lub po nim). Pismo oddaje tradycyjnie jedynie dwa dyftongi, ai i au. Dla pozostaych dyftongw brak odrbnych grafemw.

Transliteracja jzyka nepalskiego bazuje na standardzie latynizacji ISO 15919 (2001), ustalonym dla jzykw posugujcych si pismem dewanagari lub pokrewnymi. System ten, powszechnie stosowany w wiatowej literaturze naukowej, nie uwzgldnia znacznego dialektalnego zrnicowania jzyka nepalskiego***.

Spolszczajc nazwy nepalskie, nie oddaje si rnic pomidzy samogoskami krtkimi i dugimi. Dyftongowi ai oraz poczeniu samogoskowemu i odpowiada aj; podobnie transkrybuje si poczenia samogoskowe ui i i, ei, oi jako uj, ej, oj. Poczenia samogosek a i , u i , e, o oddaje si przez dwie sylaby jako ai, ui, ei, oi lub (zgodnie z przyjtym w nepalskim wariantem ortograficznym) aji, uji, eji, oji.

Cecha przydechowoci spgosek nie ulega w nepalskim osabieniu; w transkrypcji oddaje si j przez dodanie h do spgosek. W spgoskach kh, h, h, th, ph przydech jest bezdwiczny, w spgoskach gh, jh, h, dh, bh, h zawsze dwiczny. Szereg nepalskich spgosek retrofleksyjnych , h, , h, oddaje si przez ich przedniojzykowo-zbowe t, th, d, dh, n. Retrofleksyjne , h jako r, rh. Obecne w pimie , , s oddaje si przez , sz, s. Ze wzgldu na zbieno wymowy nepalskie spgoski palatalne c, ch, j, jh, , oddaje si w kadej pozycji

* Jzyk nepalski zwany jest rwnie jzykiem Gurkhw (gurkhali) oraz, potocznie, jzykiem Khasw [ludzi uprawiajcych ry] (khas-kura). ** Zograf 1990, s. 72-79. *** Do wanych cech dialektalnych naley wariantowa wymowa spgosek rodkowojzykowych c, ch, j, jh jako przedniojzykowo-zbowych ts, tsh, dz, dzh.

2

w wyrazie przez ich polskie odpowiedniki , h, d, dh, , . Stosowany w niektrych zapoyczeniach z sanskrytu grafem sonantu zgoskotwrczego r zapisuje si w transkrypcji jako ry.

Odrbne reguy dotycz transkrybowania samogoski -a, domylnie zawartej w grafemach spgoskowych. Na kocu dawnych sylab otwartych -a jest w transkrypcji z reguy opuszczane; wszdzie tam, gdzie jego opuszczenie grozioby powstaniem trudnej do wymwienia zbitki spgoskowej, wymawia si je w postaci zredukowanej do - i odtwarza w transkrypcji i transliteracji jako -a. Por. (wie), trl. grm, trb. gram, ale (wiejski), trl. grmya, trb. gramja.

Spgoski (bazowe grafemy spgoskowe)

transliteracja transkrypcja ka ka, k

kha kha, kh

ga ga, g

gha gha, gh

a na, n; ng

ca a,

cha ha, h

ja da, d

jha dha, dh

a a,

a ta, t

ha tha, th

a da, d; ra, r 1

1 a ra, r

ha dha, dh; rha, rh 2

2 ha rha, rh

a na, n

ta ta, t

tha tha, th

da da, d

transliteracja transkrypcja dha dha, dh

na na, n

G 3 nha nha, nh

pa pa, p

pha pha, ph; f

ba ba, b

bha bha, bh

ma ma, m

D 3 mha mha, mh

ya ja, j

ra ra, r

3 rha rha, rh

la la, l

N 3 lha lha, lh

va wa; ba, b

a a, ; s

a sza, sz; s

sa sa, s

ha ha, h

znaki specjalne

transliteracja transkrypcja

4,5 6 -n, - 7

8 - -n, -, -m 9

10

3

samogoski

formy inicjalne samogosek formy modyfikujce bazowe grafemy spgoskowe transliteracja transkrypcja transliteracja transkrypcja a a ka ka

an k kan

a k ka

an F k kan

i i, j 11 ki ki

in F k kin i, ji 12 k ki 13 in FFF k kin u u 14 ku ku

F un F k kun u 14 k ku

un F k kun r ry kr kry

e e ke ke

en F k ken ai aj kai kaj

13 a ajn F ka kajn o o ko ko

13 on F k kon au au kau kau

13 a aun F ka kaun o k15 ko

Poczenia spgosek (ligatury)16

transliteracja transkrypcja kka kka tka tka kra kra kva kwa ka ksza kya kszja gna gna ghya ghya ka nka kha nkha ga nga gya ngja gha ngha

transliteracja transkrypcja a nna ha nha cca a jya dja ca a ja da a tta ha ttha a dda da nda ha ndha tta tta tya tja

4

transliteracja transkrypcja tra tra dga dga ddha ddha dhya dhja ndra ndra ndha ndha nna nna nya nja pta pta pya pja pra pra pla pla bba bba bra bra mka mka mkha mkha mca ma mna mna mpa mpa mra mra mla mla la lda

transliteracja transkrypcja lpa lpa lma lma lya lja lla lla lva lwa ca a ra ra a szta ra sztra a szna sta sta stha stha

sma sma sya sja sra sra hna hna hma hma hya hja hra hra hla hla hva hwa

1 W druku retrofleksyjny sonant () bywa zastpowany przez retrofleksyjne (); w takich przypadkach w polskiej transkrypcji naley przywrci zapis r (z ), np. trl. pah, ale w trb. pahar (z paha).

2 W druku retrofleksyjny przydechowy sonant h () bywa zastpowany przez h (); w takich przypadkach w polskiej transkrypcji naley przywrci zapis rh (z h), np. trl. gah, ale w trb. garh (z gah).

3 Grafem przydechowy sonantu; cho jest technicznie ligatur, umieszczony zosta w spisie grafemw spgoskowych przez wzgld na posiadany przez niego status odrbnego fonemu.

4 oznacza dowolny grafem spgoskowy. 5 Znak anunasika F dodany do grafemu sylaby (w pozycji nad nim) sygnalizuje nosowo samogoski. 6 Znak anunasika w transliteracji oddawany jest tyld zamieszczan nad samogosk: , , , , , , , a, , a. 7 Znak anunasika w transkrypcji oddaje si przez poczenie samogoska + n, . 8 Znak anuswara + dodany do grafemu sylaby (w pozycji nad nim) sygnalizuje obecno spgoski nosowej

przed spgoskami. 9 Przed spgoskami zwartymi oddaje si przez , n, m, natomiast przed spgoskami szczelinowymi

i potwartymi, oraz na kocu wyrazw przez n. 10 Znak wirama dodany poniej bazowego grafemu spgoskowego anuluje zawarty w nim komponent

samogoskowy, np. ka, k. 11 Jako j w poczeniach samogoskowych: i, ui i i, ei, oi (odpowiednio jako aj, uj, ej, oj). 12 Poczenia samogosek a i , u i , e, o oddaje si przez dwie sylaby jako ai, ui, ei, oi lub (zgodnie

z przyjtym w jzyku nepalskim wariantem ortograficznym) jako aji, uji, eji, oji. 13 W druku anunasika ( F ) bywa zmieniana czsto w anuswar ( + ), zwaszcza w wypadku grafemw

zawierajcych element wychodzcy ponad grn lini; w takich przypadkach w polskiej transkrypcji naley przywrci zapis samogoski nosowej.

14 Niestandardow posta przyjmuj ru i r . 15 Jedynie w zapoyczeniach z jzyka angielskiego: por. trl. kmre, trb. komred (ang. comrade). 16 W wykazie przedstawiono ligatury wystpujce najczciej w nazewnictwie geograficznym jzyka nepali.

5

Bibliografia: 1. The Indo-Aryan Languages, red. Cardona G., Jain, D.K., Routledge 2003, str. 538-580 2. Bright W., Devanagari Script, [w:] red. Daniels P.T., Bright W., The Worlds Writing Systems, Oxford

1996, s. 384-390 3. Schmidt R. L., A Practical dictionary of modern Nepali, Ratna Sagar 1994. 4. Zograf, G.A., Jazyki Junoj Azii, Moskva 1990 5. Rabinovi I.S., Korolev N.I., Aganina L.A., Nepalsko-russkij slovar, Moskva 1968 6. Romanization systems for geographical names, [w:] Technical reference manual for the standardization

of geographical names. United Nations Group of Experts on Geographical Names, New York 2007, s. 39 (Nepali) http://unstats.un.org/unsd/geoinfo/UNGEGN/docs/ungegn-tech-ref-manual_M87_combined .pdf

Oprac.: Artur Karp