Zaradkiewicz - Rola Trybunału Konstytucyjnego w kształtowaniu porządku

5/9/2018 Zaradkiewicz - Rola Trybuna u Konstytucyjnego w kszta towaniu porz dku - slide...

http://slidepdf.com/reader/full/zaradkiewicz-rola-trybunalu-konstytucyjnego-w-ksztaltowan

Dr Kamil Zaradkiewicz

Rola Trybunału Konstytucyjnego w kształtowaniu normatywnego porządku wartości

I. Wstęp

Problematyka wpływu orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego nakształt regulacji postępowania cywilnego dotyczy przede wszystkimundamentalnego pytania o wykładnię norm, relacje i interpretację po- jęć, instytucji i mechanizmów konstytucyjnych oraz ich oddziaływaniana system prawny, w tym poszczególne gałęzie prawa1. Zagadnieniom

tym, przede wszystkim w niemieckiej nauce prawa w ostatnich latach,poświęcono wiele miejsca2. Z oczywistych względów nie jest możliwa wyczerpująca prezentacja problematyki, a celem poniższych uwag jest jedynie syntetyczne ukazanie unkcji, jaką w procesie interpretacji Kon-stytucji i kształtowania systemu prawa spełnia Trybunał Konstytucyjny,oraz wybranych instrumentów służących realizacji tej unkcji.

Nie ulega wątpliwości, że ani ustawa zasadnicza jako całość, ani jejposzczególne unormowania nie mogą być na gruncie Konstytucji

z 1997 r. traktowane jako swoiste decorum systemu prawnego. Przypo-

1 Tej wieloaspektowej problematyki dotyczą liczne wypowiedzi powojennej doktry-

ny niemieckiej. Istotne znaczenie dla wskazania unkcji systemu praw podstawowych

w systemie prawnym miał wyrok niemieckiego Federalnego Sądu Konstytucyjnego

z 15 stycznia 1958 r., 1 BvR 400/51 (sprawa Lüth , Entscheidungen des Bundesvera-

ssungsgerichtes – BVerGE 7, 198, 24).2 Szczególną uwagę poświęca się problematyce relacji i wpływu norm konstytucyj-

nych dotyczących praw podstawowych na prawo prywatne, zob. np.: G. Manssen, Pri- vatrechtsgestaltung durch Hoheitsakt, Tübingen 1994; M. Gellermann, Grundrechte im

einfachgesetzlichen Gewande, Tübingen 2000; W. Cremer, Freiheitsgrundrechte, Tübin-gen 2003; T. Körber, Grundfreiheiten und Privatrecht, Tübingen 2004; Th. Hollstein,

Die Verfassung als „Allgemeiner Teil”, Tübingen 2007; T. Timmann, Das Patentrecht im Lichte von Art. 1466, Tübingen 2008.



474 Część III. Pozostałe materiały przygotowane na konferencję

mnijmy, że charakterystyczne dla ustroju państwa totalitarnego byłomyślenie o konstytucji, czy wręcz traktowanie jej tylko jako szeregpięknych, szlachetnych i słusznych zasad, które pozostawały mimo

wszystko w oderwaniu od sery stosowania prawa. Dotyczyło to przede wszystkim sery gwarancji praw i wolności konstytucyjnych. Szczegól-nie w tym zakresie Konstytucja PRL z 1952 r. w praktyce stanowiła jedynie zbiór norm programowych. Na stan taki nie miała zasadniczo wpływu doktryna, która nie negowała normatywnego charakterukonstytucji3. Zmiana w zakresie postrzegania miejsca i unkcji normkonstytucyjnych w systemie prawa, a także możliwości ich stosowania wiąże się de constitutione lata nie tylko ze zmianami ustrojowymi na-stępującymi po roku 1990, ale w szczególności m.in. z usytuowaniem

norm Konstytucji z 1997 roku, które wynika z treści jej art. 8 ust. 2.Zgodnie bowiem z tym przepisem, jeżeli Konstytucja nie stanowi ina-czej, jej przepisy stosuje się bezpośrednio. Warto przy tym podkreślić,że teza o bezpośredniej stosowalności norm konstytucyjnych byłaprezentowana również na gruncie ustawy zasadniczej PRL z 1952 r.4.Tocząca się już na przełomie XX i XXI w. dyskusja nad problemami od-powiedzialności państwa za szkody (art. 77 Konstytucji)5 oraz bez-pośredniego stosowania ustawy zasadniczej przez organy wymiaru

sprawiedliwości6

wyraźnie uświadomiły konieczność „ugruntowania”(konstytucjonalizacji) oraz istotny wpływ norm konstytucyjnych naposzczególne gałęzie prawa. Normy te współkształtują system prawa, wyznaczając przede wszystkim kierunki interpretacji pojęć i instytu-cji ustawowych, nadając im niejednokrotnie nową unkcję i znacze-nie (zamiast lub obok tradycyjnych, „zastanych”) lub modyfikując ichtradycyjnie ukształtowaną treść7. Konstytucja stanowi współcześnie

3 Zob.: P. Tuleja, Stosowanie Konstytucji RP w świetle zasady jej nadrzędności (wybra-ne problemy), Kraków 2003, s. 64.4 Zob. np.: A. Mączyński, Bezpośrednie stosowanie Konstytucji przez sądy , PiP 2000,

nr 5, s. 6.5 Zob. szerzej na temat istoty sporu i różnych zapatrywań: M. Sajan, Odpowiedzialność odszkodowawcza władzy publicznej (po 1 września 2004 roku), Warszawa 2004, s. 20–25.6 Zob. na ten temat np.: A. Mączyński, Bezpośrednie stosowanie..., s. 3 i n.; także

M. Sajan, Skutki prawne orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego, PiP 2003, nr 3, s. 4

i przytoczoną tam wcześniejszą literaturę.7 Jak wskazano w przytoczonym orzeczeniu niemieckiego FSK, „Konstytucyjny po-

rządek wartości dostarcza zarówno ustawodawcy, jak i administracji i orzecznictwu,

impulsy i dyrektywy”. Kwestia dotyczy przede wszystkim „promieniowania” kon-stytucji na cały system prawny, co przede wszystkim dotyczy konstytucyjnych norm

dotyczących praw podstawowych, zob. szerzej na temat koncepcji „eektu promie-

niowania” np. R. Alexy, A Theory of Constitutional Rights, Oxord-New York 2004,



Kamil Zaradkiewicz. Rola Trybunału Konstytucyjnego w kształtowaniu... 475

„układ nerwowy” w organizmie systemu prawa. Nie oznacza to oczy- wiście utraty przez Konstytucję charakteru najwyższego prawa Rze-czypospolitej (lex fundamentalis), wyznaczającego dopuszczalne ramy

prawa pozytywnego. Nowe postrzeganie i rola norm konstytucyjnychmają kluczowe znaczenie dla interpretacji prawa, a w konsekwencjirozumowania prowadzącego do stwierdzenia, czy naruszone zostałokonstytucyjne wymaganie hierarchicznej zgodności norm.

II. Modele prawa i swoboda prawodawcy

Nie ulega wątpliwości, że w ramach ustawodawstwa zwykłego moż-

na teoretycznie wskazać z jednej strony rozwiązania dopuszczalneinstytucjonalne (hierarchicznie niewadliwe), z drugiej zaś takie, któ-re z perspektywy zasad i wartości konstytucyjnych należy uznać zaniedopuszczalne (hierarchicznie niezgodne, wadliwe). Zwykle trudno jednak, przynajmniej teoretycznie, traktować jako niewadliwe i do-puszczalne wyłącznie jedno rozwiązanie (model). Przeciwnie, zazwy-czaj możliwe jest określenie pewnych alternatywnych modeli poszcze-gólnych instytucji, działów czy nawet gałęzi prawa. Możliwość budo-

wania takich odmiennych rozwiązań instytucjonalnych i pojęciowychoraz normatywnego ukształtowania ser dotychczas niepodlegającychregulacji ustawowej stanowi istotny element zasady swobody regula-cyjnej prawodawcy. Już w tym miejscu należy jednak dodać, że zasadata podlega istotnym ograniczeniom, które wyznaczają właśnie prze-pisy Konstytucji. Wspomniane zagadnienie dotyczy wieloaspektowegoproblemu kształtowania systemu prawnego jako urzeczywistniające-go, konkretyzującego normy konstytucyjne. Problematyce tej wielemiejsca poświęcono w literaturze niemieckiej8.

Błędem byłoby więc traktowanie orzeczeń Trybunału Konstytucyjne-go i jego roli jako polegających na wyznaczaniu jedynego możliwegokształtu normatywnego określonych rozwiązań. Zarówno Konstytucja, jak i orzecznictwo Trybunału dekodujące jej normy co do zasady wy-znaczają jedynie określone standardy regulacji (można tutaj w uprosz-

s. 352 i n.; J. Limbach, „Promieniowanie” konstytucji na prawo prywatne, „Kwartalnik

Prawa Prywatnego” 1999, z. 3, s. 405 i n.8 Szczególnie w zakresie „konkretyzacji” czy „urzeczywistnienia” praw podstawowych– zob. np. ostatnio M. Cornils, Die Ausgestaltung der Grundrechts, Tübingen 2005; zob.

także W. Kahl, Neuere Entwicklungslinien der Grundrechts dogmatik, „Archiv des öfent-

lichen Rechts” 2006, t. 131, s. 602 i n. oraz cyt. tam piśmiennictwo.




czeniu mówić o „aktualnym modelu” konstytucyjnym), a orzeczeniao hierarchcznej zgodności lub niezgodności nie przesądzają ostatecz-nie kształtu teoretycznie możliwych rozwiązań systemowych, a nie-

jednokrotnie także instytucjonalnych9

. Dla oceny ich kształtu unda-mentalne znaczenie mają konstytucyjnie chronione prawa i wolności,inne wartości, a także zasady konstytucyjne, wśród których naczelnemiejsce – obok zasady demokratycznego państwa prawnego – zajmujązasada równości i proporcjonalności10. Konstytucja stanowi „porządek wartości”11.

Niejednokrotnie w orzecznictwie pojawia się teza o braku kompeten-cji Trybunału do badania traności lub celowości wprowadzania przez

ustawodawcę określonych rozwiązań (co nie oznacza braku możli- wości kontroli odnoszącej się do merytorycznej treści prawa12). Jak zaznacza TK, „punktem wyjścia dla jego orzeczeń jest zawsze zało-żenie racjonalnego działania ustawodawcy i domniemanie zgodnościustaw z konstytucją” (tak w szczególności w uzasadnieniu orzeczeniaz 26 kwietnia 1995 r., K 11/9413). W szeregu wyroków Trybunał wy-raźnie także podkreśla, iż ustrojodawca nie przesądził modelu norma-tywnego określonej materii (np. co do warunków i zakresu udzielaniaświadczeń zdrowotnych14, rodzajów i trybu wykonywania określonych

9 Choć warto zaznaczyć, że wciąż otwarte pozostaje pytanie, czy Konstytucja kreuje

system prawny „półzamknięty” (a może zamknięty, który jest jedynie przez prawo-

dawcę „odkrywany”) czy „półotwarty”.10 Na znaczenie zasady proporcjonalności w procesie „ważenia” wartości wskazuje

w swoim wystąpieniu pro. E. Łętowska (w niniejszym zbiorze).11 Wyrok niemieckiego Federalnego Sądu Konstytucyjnego z 15 stycznia 1958 r., 1 BvR

400/51 (sprawa Lüth).12 Zob.: M. Granat, Trybunał Konstytucyjny. Osiągnięcie czy zadanie?, w: A. Szmyt

(red.), Trzecia władza. Sądy i trybunały w Polsce. Materiały jubileuszowego L Ogólno- polskiego Zjazdu Katedr i Zakładów Prawa Konstytucyjnego. Gdynia, 24–26 kwietnia 2008 r., Gdańsk 2008, s. 26.13 OTK 1995, nr 1, poz. 12; zob. również wyroki: z 5 listopada 1997 r., K 22/97,

OTK 1997, nr 3–4, poz. 41; z 8 kwietnia 1998 r., K 10/97, OTK 1998, nr 3, poz. 29;

z 22 czerwca 1999 r., K 5/99, OTK 1999, nr 5, poz. 100; z 7 grudnia 1999 r., K 6/99,

OTK 1999, nr 7, poz. 160; z 4 grudnia 2000 r., K 9/00, OTK 2000, nr 8, poz. 294;

z 10 kwietnia 2002 r., K 26/00, OTK-A 2002, nr 2, poz. 18; z 17 maja 2005 r., P 6/04,

OTK-A 2005, nr 5, poz. 50; z 20 czerwca 2005 r., K 4/04, OTK-A 2005, nr 6, poz. 64;

z 6 czerwca 2006 r., K 23/05, OTK-A 2006, nr 6, poz. 62; z 19 lipca 2007 r., K 11/06,

OTK-A 2007, nr 7, poz. 81; z 6 maja 2008 r., K 18/05, OTK-A 2008, nr 4, poz. 56;z 12 czerwca 2008 r., K 50/05, OTK-A 2008, nr 5, poz. 79; z 14 maja 2009 r., K 21/08,

OTK-A 2009, nr 5, poz. 67; z 23 czerwca 2009 r., K 54/07, OTK-A 2009, nr 6, poz. 86.14 Wyrok z 7 stycznia 2004 r., K 14/03, OTK-A 2004, nr 1, poz. 1.




usług medycznych15, orm realizacji prawa do zabezpieczenia społecz-nego16, publicznego systemu finansowania świadczeń opieki zdrowot-nej17, orm realizacji prawa dziedziczenia18, zakresu i treści regulacji

„morskich stosunków pracy”19

, etc.). Oznacza to, że w tym zakresieistnieje domniemanie swobody prawodawcy co do kształtowania re-gulacji ustawowych. Odnosi się to między innymi do undamentalnejdla prawa postępowania cywilnego problematyki realizacji (urzeczywistnienia) zasad dotyczących wymiaru sprawiedliwości i gwarancjiprawa do sądu. W serze regulacji praw i obowiązków podmiotowych jedynie w stosunkowo nielicznych przypadkach Konstytucja szczegó-łowo reglamentuje kształt poszczególnych rozwiązań ustawowych, wprowadzając ich „sztywny” model i określając jednolite granice

(a nie ograniczenia) oraz ramy prawne. Oczywiście nie oznacza to wyłączenia czy ograniczenia do takich sytuacji możliwości narzuca-nia lub eliminacji określonych treści ustawowych20. Kształtując „aktu-alny” model ustawowy takich rozwiązań (treść norm), ustawodawcazwykły jest zatem przede wszystkim skrępowany ogólnymi zasadamii gwarancjami wyznaczonymi treścią Konstytucji (w szczególności wartościami konstytucyjnymi). Realizując założone przez siebie celepolityczne i społeczne, może pod tym warunkiem konstruować różne

mechanizmy ustawowe (zob. orzeczenie TK w sprawie K 24/07). War-to w tym kontekście wspomnieć, iż pojawiające się czasem w orzecz-nictwie Trybunału tezy dotyczące określonej interpretacji przepisówustaw nie zawsze powinny być oceniane jako wyznaczające standar-dy konstytucyjne. Często bowiem można je odczytywać jedynie jakostanowisko pozbawione znaczenia dla oceny hierarchicznej zgodnościnorm (obiter dictum). Można zaryzykować twierdzenie, że standar-dy, wartości i zasady konstytucyjne nie kreują granic swobody prawodawcy (zamykając system prawny w określonych jednoli-

15 Wyrok z 22 lipca 2008 r., K 24/07, OTK-A 2008, nr 6, poz. 110.16 Wyrok z 20 listopada 2001 r., SK 15/01, OTK-A 2001, nr 8, poz. 252, z 7 września

2004 r., SK 30/03, OTK-A 2004, nr 8, poz. 82.17 Wyrok z 7 stycznia 2004 r., K 14/03, OTK-A 2004 nr 1, poz. 1, z 28 lutego 2005 r., P

7/03, OTK-A 2005, nr 2, poz. 18; zob. też wyrok z 12 kwietnia 2006 r., Kp 2/04, OTK-A

2006, nr 4, poz. 44.18 Wyrok z 31 stycznia 2001 r., P 4/99, OTK 2001, nr 1, poz. 5, z 21 maja 2001 r., SK

15/00, OTK 2001, nr 4, poz. 85, z 25 listopada 2003 r., K 37/02, OTK-A 2003, nr 9,

poz. 96, z 4 września 2007 r., P 19/07, OTK-A 2007, nr 8, poz. 94, z 16 czerwca 2009 r.,SK 42/08, OTK-A 2009, nr 6, poz. 85.19 Wyrok z 4 kwietnia 2006 r., K 11/04, OTK-A 2006, nr 4, poz. 40.20 Zob. H. Kelsen, Pure Theory of Law, Berkeley 1967, reprint 2005, s. 223 i n.




tych ramach), ale wyłącznie ograniczenia, potwierdzając tym sa-mym autonomię regulacyjną parlamentu21. Charakter pojęć i normKonstytucji oraz jej struktura prowadzą do wniosku, iż stanowi ona

„porządek ramowy” (niem. Rahmenordnung)22

. Ta „ramowość” pozo-staje bez znaczenia dla kształtowania systemu prawnego. Ocena jakohierarchicznie niezgodnego jednego, określonego modelu, nie musiprzekreślać możliwości wprowadzenia rozwiązania podobnego (choćnie tożsamego), czy też alternatywnego w ramach odmiennego mode-lu instytucjonalnego (czy nawet gałęziowego).

Wydaje się oczywiste, że zmiana stanu konstytucyjnego przynajmniejteoretycznie oznacza konieczność redefinicji „modeli”: konstytucyjne-

go z jednej oraz dopuszczalnych modeli ustawowych z drugiej strony.Oznacza to wówczas przede wszystkim aktualizację problemu ponow-nego zakreślenia ram standardów konstytucyjnych, wykładni zasad,instytucji oraz pojęć ustawy zasadniczej. W konsekwencji treści uzna-ne za hierarchicznie zgodne lub niezgodne z wcześniej obowiązujący-mi normami konstytucyjnymi mogą być odmiennie ocenione na grun-cie nowych regulacji. Wyrok dotyczący hierarchicznej zgodności normi jego uzasadnienie odnosi się do kwestii oceny wyłącznie określonego„modelu” (precyzyjnie: zgodności dwóch „aktualnych” modeli – kon-

stytucyjnego i ustawowego), w określonej części lub całości norm gokształtujących, bez wskazywania ani przesądzania o hierarchicznejzgodności innych, niewskazanych przez wnioskodawcę (skarżące-go, sąd) rozwiązań, choćby nawet były podobne do ocenianego (zob.art. 66 ustawy z 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym 23).W uproszczeniu można obrazowo stwierdzić, że rozumowanie TK po-lega na badaniu i ocenie „przystawalności” aktualnych dwóch regula-cji: ustawowej i konstytucyjnej24. Niejednokrotnie proces ten nie ogra-

nicza się do oceny jedynie szczegółowego rozwiązania określonego

21 Warto odnotować w tym kontekście stanowisko P. Tulei, który wskazuje, iż „Na

gruncie zasady pierwszeństwa konstytucji ustawodawca tylko w ograniczonym zakre-

sie stanowi ustawy w oparciu o swobodną kompetencję prawodawczą. Brzmienie wie-

lu ustaw jest wynikiem realizacji obowiązku konkretyzacji konstytucyjnych postano-

wień lub też zakazu stanowienia prawa z jej postanowieniami sprzecznego”, P. Tuleja,

Stosowanie Konstytucji RP..., s. 56.22 Zob. np. J. Limbach, The Concept of the Supremacy of the Constitution, „The Modern

Law Review” 2001, vol. 64, No. 1, s. 7.23 Dz.U. Nr 102, poz. 643 ze zm.24 Odrębnym, skomplikowanym zagadnieniem jest kwestia dopuszczalności i zakresu

oceny norm uchwalonych i obowiązujących w stanie przedkonstytucyjnym (na grun-

cie uchylonych norm konstytucyjnych) z perspektywy tych norm z jednej strony oraz




w treści kwestionowanej normy prawnej i jego odniesienia do jednego,przedstawionego we wniosku (pytaniu prawnym, skardze konstytu-cyjnej) wzorca. „Przystawalność” norm zakłada bowiem konieczność

uwzględnienia w ramach hierarchicznej kontroli norm szerszej oceny obejmującej uwzględnienie kontekstu normatywnego (określonego„aktualnego modelu” przyjętego przez prawodawcę) zarówno w od-niesieniu do przedmiotu, jak i wzorca kontroli25.

Niejednokrotnie może się zdarzyć, że – przy tożsamości modelu kon-stytucyjnego – rozwiązanie teoretycznie wadliwe (uznane za hierar-chicznie niezgodne z określonym wzorcem kontroli) w ramach jednegomodelu ustawowego może być aprobowane w przypadku innego. Nie

zawsze tezy ormułowane w orzeczeniach Trybunału w zakresie oceny instytucji prawnych można traktować jako abstrakcyjne „drogowska-zy” obejmujące rozwiązania nieprzyjęte przez ustawodawcę (oczywi-ście poza tezami dotyczącymi treści standardów konstytucyjnych oraz wykładni ustawy zasadniczej). Warto jeszcze raz w związku z tympodkreślić, że orzeczenia Trybunału nie zamykają drogi ustawodawcy w kształtowaniu nowych rozwiązań normatywnych, w dalszym ciągupozostawiając mu ograniczoną konstytucyjnie swobodę regulacyjną.Przykładowo, w wyroku z 23 października 2007 r., P 10/07, wskazano,

że stwierdzając niekonstytucyjność, Trybunał nie przesądza kształtunowej regulacji, respektując swobodę ustawodawcy w tym zakresie,z zastrzeżeniem konieczności uwzględnienia zasad konstytucyjnychi wniosków zawartych w wyroku26. Proste posługiwanie się w argu-mentacji prawniczej wyabstrahowanymi tezami zawartymi w treściorzeczeń TK, bez uwzględnienia kontekstu konkretnego rozstrzyg-nięcia, może być zatem zawodne. Wypada też pamiętać o ogranicze-niach Trybunału Konstytucyjnego, który zasadniczo nie dysponuje

instrumentami służącymi do kształtowania treści norm prawnych.Orzeczenia Trybunału nie mogą być traktowane jako „instrukcja” dlaprawodawcy wskazująca rozwiązania alternatywne, które zdaniem TK należy z pewnością uznać za zgodne z Konstytucją.

norm obowiązującej ustawy zasadniczej z drugiej. Analiza tego problemu wykracza

poza ramy niniejszych rozważań.25 Można spotkać wręcz tezę, iż interpretacja pewnych przepisów konstytucji musi

brać pod uwagę jej całokształt, zob. np. wyrok z 7 lutego 2001, K 27/00, OTK 2001,

nr 2, poz. 29.26 OTK-A 2007, nr 9, poz. 107. Należy przy tym pamiętać, że nawet tożsama treściowo

z uprzednio zakwestionowaną norma stawy objęta jest domniemaniem hierarchicznej

zgodności (konstytucyjności).




III. Wybrane ukształtowane w orzecznictwieinstrumenty służące zapewnieniu hierarchicznej

spójności normTrybunał Konstytucyjny jest organem, którego podstawa kompeten-cja zasadnicza polega na badaniu i stwierdzaniu istnienia lub brakustanu hierarchicznej zgodności norm. W tym sensie orzeczenia Try-bunału mają charakter deklaratoryjny 27. Jak wskazano w uchwale wykładniczej z 7 marca 1995 r., W 9/94, „W wykładni swej TrybunałKonstytucyjny niczego nie ujmuje ani niczego nie dodaje do systemuobowiązujących norm prawnych, a tylko stwierdza, jaka jest treść tych

norm. Stąd można mówić o deklaratoryjnym, a nie prawotwórczymcharakterze wykładni dokonywanej przez Trybunał Konstytucyjny”28.Teza ta pozostaje aktualna także obecnie, mimo odebrania polskiemusądowi konstytucyjnemu kompetencji powszechnie obowiązującej wy-kładni prawa. Proces oceny hierarchicznej zgodności, swoistej „przy-stawalności” norm w ramach przyjętych modeli regulacji, nie dokonu- je się w Trybunale w sposób zupełnie „wolny” i pozbawiony różnorod-nych instrumentów kontroli, wpływających na ocenę instytucji orazkształtowanie systemu prawa. W zakresie kontroli norm Trybunał niemoże być skrępowany poglądami nauki prawa, dorobkiem orzeczni-czym czy nawet tradycją prawną (np. treścią pojęć zastanych, staro-żytnym rodowodem określonej instytucji prawnej lub utrwalonym jejpostrzeganiem w piśmiennictwie). Nie oznacza to jednak, że elementy te pozostają obojętne dla dokonywanej oceny, a przede wszystkim in-terpretacji przepisów.

Warto w związku z tym wspomnieć o podstawowych instrumentach,którymi dysponuje Trybunał Konstytucyjny w procesie hierarchicznej

kontroli norm, które pozwalają mu na kształtowanie systemu prawa w ramach posiadanych kompetencji (poza określeniem terminu utra-ty mocy obowiązującej przez normę hierarchicznie niezgodną, zob.art. 190 ust. 3 Konstytucji29). Rola sądu konstytucyjnego nie sprowa-dza się wyłącznie do prostego stwierdzenia hierarchicznej zgodnościbądź niezgodności, jako wniosku wynikającego z porównania brzmie-

27 Zob. np.: A. Mączyński, Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, w: M. Zubik (red.),

Księga XX -lecia orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, Warszawa 2006, s. 112.28 OTK 1995, cz. I, poz. 20.29 Poza zakresem rozważań pozostają także skutki w serze indywidualnego kształto-

wania sytuacji prawnej adresatów.




nia wzorca i przedmiotu kontroli30. Tak rola ta bywa postrzegana, za-pewne przede wszystkim z uwagi na powszechnie unkcjonujące sor-mułowane przez Hansa Kelsena określenie sądu konstytucyjnego jako

tzw. ustawodawcy negatywnego (niem. der negative Gesetzgeber)31

. Ta-kie spojrzenie na zasadniczą unkcję sądów konstytucyjnych jest nie- wątpliwie nieaktualne. Z uwagi na brak wyraźnych unormowań kreu- jących „narzędzia” interpretacji, oceny i co do zasady kształtowanianorm prawnych polegającego na utrzymaniu (stwierdzeniu), sanacji(przywróceniu) albo współkształtowaniu procesu przywracania stanuhierarchicznej zgodności norm32, w dotychczasowym orzecznictwie wypracowano różnorodne „narzędzia” służące eliminacji stanu hie-rarchicznej wadliwości33.

W procesie hierarchicznej kontroli norm TK nie może w szczególnoś-ci abstrahować od oceny sery stosowania prawa oraz merytorycznejtreści rozwiązań poddanych kontroli. Zgodnie z ugruntowaną prakty-ką Trybunał ocenia normy o treści takiej, jaką nadaje im utrwaloneorzecznictwo sądowe, ze szczególnym uwzględnieniem judykatury Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego: „Jeżeli (...)określony sposób rozumienia przepisu ustawy utrwalił się już w sposóboczywisty, a zwłaszcza jeśli znalazł jednoznaczny i autorytatywny wy-

raz w orzecznictwie Sądu Najwyższego bądź Naczelnego Sądu Admi-nistracyjnego, to należy uznać, że przepis ten – w praktyce stosowania– nabrał takiej właśnie treści, jaką odnalazły w nim najwyższe instan-cje sądowe naszego kraju. Jeżeli zaś tak rozumiany przepis nie da siępogodzić z normami, zasadami lub wartościami konstytucyjnymi, toTrybunał Konstytucyjny może orzec o jego niezgodności z Konstytucją

30 Zob. np.: Z. Cieślak, Trybunał Konstytucyjny – „prawotwórca” negatywny , w: T. Bą-

kowski, K. Grajewski, J. Warylewski (red.), Orzecznictwo w systemie prawa. II Konfe-rencja Naukowa Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego oraz Wolters Kluwer Polska, Gdańsk, 17–18 sierpnia 2007 , Warszawa 2008, s. 61 i n.; zob. też szero-

ko o sądzie konstytucyjnym jako „negatywnym prawodawcy”: S. Wronkowska, Kilkauwag o „prawodawcy negatywnym”, PiP 2008, nr 10, s. 5 i n.31 H. Kelsen, Wesen und Entwicklung der Staatsgerichtsbarkeit, w: Wesen und Entwic-klung der Staatsgerichtsbarkeit, Überprüfung von Verwaltungsakten durch die orden-tlichen Gerichte. Berichte von Heinrich Triepel, Hans Kelsen, Max Layer und Ernst von Hippel, Verofentlichungen der Vereinigung der deutschen Staatsrechtslehrer 1929,

nr 5, s. 56; w wydaniu w języku polskim (przyp. 1), s. 41; zob. także uwagi na ten

temat S. Wronkowskiej w posłowiu do wydania polskiego, s. 86–87.32 Zob. K. Gonera, E. Łętowska, Wieloaspektowość następstw stwierdzania niekonstytu-cyjności, PiP 2008, nr 5, s. 21.33 Ramy niniejszych rozważań nie pozwalają na określenie, czy i w jakim zakresie in-

strumenty te mogą lub powinny być normatywnie określone.




i tym sposobem umożliwić ustawodawcy bardziej precyzyjne i jedno-znaczne uregulowanie danej kwestii”34. Odkodowanie ustalonego, po- wszechnego znaczenia przepisu ma istotne znaczenie, w szczególności

w ramach konkretnej kontroli konstytucyjności w postępowaniu zaini-cjowanym skargą konstytucyjną, w przypadku której poddany kontroli jest przepis, który stał się podstawą ostatecznego rozstrzygnięcia (zob.np. uzasadnienie wyroku TK w sprawie SK 12/03). Niebagatelne zna-czenie w tym procesie mają także ustalenia i poglądy doktryny 35.

W konsekwencji Trybunał uznaje, że „rzeczywista treść wielu prze-pisów prawnych ormułuje się dopiero w procesie ich stosowania”36.Przepisom ustawowym organy stosujące prawo mogą nadać treść po-

zostającą w sprzeczności z normami, zasadami lub wartościami pod-legającymi ochronie konstytucyjnej37. Stan ten czasem może być pod-dany zmianie wskutek wydania orzeczenia TK wskazującego właściwątreść badanej normy prawnej i uznającego, że norma ta jest zgodnaz ustawą zasadniczą pod warunkiem jej określonego rozumienia, bądźteż niezgodna w przypadku przyjęcia jej określonej treści (tak np. w sprawie SK 14/04). Ujęcie takie, które doprowadziło do ukształto- wania niejednokrotnie krytykowanej38 kategorii tzw. orzeczeń inter-pretacyjnych39, wynika z zasady powściągliwości sędziowskiej i zasłu-

34 Wyrok z 9 maja 2005 r., SK 14/04, OTK-A 2005, nr 5, poz. 47. zob. też wyroki

TK: z 8 maja 2000 r., SK 22/99, OTK 2000, nr 4, poz. 107; z 3 października 2000 r.,

K 33/99, OTK 2000, nr 6, poz. 188, z 28 stycznia 2003 r., SK 37/01, OTK-A 2003, nr 1,

poz. 3; z 9 czerwca 2003 r., SK 12/03, OTK-A 2003, nr 6, poz. 51; z 9 maja 2005 r., SK

14/04, OTK-A 2005, nr 5, poz. 47, z 27 listopada 2007 r., SK 18/05, OTK-A 2007, nr 10,

poz. 128, z 28 lutego 2008 r., K 43/07, OTK-A 2008, nr 1, poz. 8.35 SK 22/99.36 Wyrok z 3 października 2000 r., K 33/99, z 9 maja 2005 r., SK 14/04, z 28 lutego

2008 r., K 43/07.37 Zob. wyroki: z 12 stycznia 2000 r., P 11/98, OTK 2000, nr 1, poz. 3, s. 47; z 3 paź-

dziernika 2000 r., K 33/99, OTK 2000, nr 6, poz. 188, z 10 czerwca 2008 r., SK 17/07,

OTK-A 2008, nr 5, poz. 78.38 Zob. ostatnio uchwałę składu siedmiu sędziów SN z 17 grudnia 2009 r., III PZP

2/09 (niepubl.), w której uzasadnieniu m.in. wskazano, iż „sądy nie powinny orzekać

z poczuciem jurysdykcyjnego dyskomortu, że ich prawomocne orzeczenia nie są osta-

teczne i mogą być wzruszone ze względu na późniejszą zmianę wykładni przepisów

ustaloną w sentencji negatywnego orzeczenia interpretacyjnego Trybunału Konstytu-

cyjnego”.39 Zob.np.: A. Józeowicz, Orzeczenia interpretacyjne Trybunału Konstytucyjnego, PiP

1999, z. 11, s. 28–34; zob. też np.: A. Mączyński, O tak zwanych wyrokach interpreta-cyjnych Trybunału Konstytucyjnego, w: P. Winczorek (red.), Teoria i praktyka wykładni prawa, Warszawa 2005, s. 159 i n. Jak wskazał Trybunał w wyroku z 5 stycznia 1999 r.,

K 27/98, „wyrok Trybunału, w którego sentencji uznaje się badany przepis za zgodny




gującej na szczególną aprobatę tendencji do utrzymania w systemieprawnym przepisów, które mogą być wskutek przyjęcia w procesie wykładni określonej treści uznane za hierarchicznie zgodne40. Ta

tzw. prokonstytucyjna wykładnia41

polega na założeniu, iż „w sytu-acji niejednoznacznego brzemienia przepisu, kiedy wykładnia języko- wa może prowadzić do rozbieżnych wniosków, konieczne jest poszu-kiwanie interpretacji, która pozwoli na uzgodnienie treści przepisuz konstytucją”42. Tak zwana metoda wykładni w zgodzie z Konstytu-cją zakładająca „wybór tego kierunku wykładni spośród rysującychsię wzajemnie «konkurujących» znaczeń przepisu, który jest zgodny z konstytucyjnymi normami i wartościami”, jest regułą o szerszymznaczeniu i zakresie zastosowania – „konieczność jej respektowania

odnosi się do wszystkich organów państwowych i wynika z nadrzęd-ności konstytucji w systemie prawa Rzeczypospolitej Polskiej (art. 8ust. 1 konstytucji)”43. A zatem wykładnia w zgodzie z Konstytucją44

z konstytucją, ale tylko pod warunkiem, że przepis ten będzie rozumiany w sposób

wskazany w tejże sentencji, ma w całości charakter powszechnie obowiązujący. Tylko

w taki sposób (w takim rozumieniu) mogą więc przepis ten stosować zarówno organy

administracji (rządowej czy samorządowej), jak też sądy. Tylko wówczas posłużenie

się techniką wykładni ustawy w zgodzie z konstytucją ma sens, bo gwarantuje, żeutrzymanie mocy obowiązującej przepisu i przyzwolenie na jego dalsze stosowanie nie

doprowadzi w przyszłości do takiego wypaczenia jego rozumienia, które nadałoby mu

treść sprzeczną z konstytucją. Wymaga tego choćby zasada pewności prawa.” (OTK

1999, nr 1, poz. 1, s. 9).40 Jak podkreślono w uzasadnieniu wyroku z 18 grudnia 2002 r., K 43/01, „Wątpli-

wości wyrażane niekiedy w kwestii dopuszczalności wyroków interpretacyjnych mają

charakter czysto teoretyczny i wynikają z zasadniczego niezrozumienia unkcji, którą

te wyroki pełnią, a która nie polega na ustaleniu wykładni przepisu, ale na dostosowy-

waniu jego treści do wymagań określonych w normach konstytucyjnych. Jest to jeden

z uzasadnionych celów kontroli konstytucyjności prawa wykonywanej przez Trybunał

Konstytucyjny. Artykuł 190 ust. 1 Konstytucji nie daje podstaw do ograniczenia za-

stosowania wyrażonej w nim zasady ze względu na treść orzeczenia. Dotychczasowa

praktyka wskazuje na to, że wyroki interpretacyjne są w pełnym zakresie respekto-

wane w orzecznictwie sądów powszechnych, Sądu Najwyższego i NSA”, OTK-A 2002,

nr 7, poz. 96.41 Na temat tzw. wykładni prokonstytucyjnej w literaturze obcej zob. np. K.A. Better-

mann, Die verfassungskonforme Auslegung. Grenzen Und Gefahren, Heidelberg 1886;

E.G. Campiche, Die verfassungskonforme Auslegung. Stellung in der Auslegungslehre und Abgrenzung zur Normenkontrolle, Aarau 1978.42 SK 22/99.43 SK 22/99.44 Koncepcja została przejęta z orzecznictwa i nauki niemieckiej (niem. verfassungskonforme Auslegung), zob. np. orzeczenie FSK z 7 maja 1953 r., 1 BVL 104/52 w spra-

wie Notaunahme , BVerGE 2, 266 (282).




to zarówno instrument kształtowania skutków orzeczeń trybunalskich, jak i reguła pierwszeństwa, która powinna być stosowana w proce-sie stosowania prawa przez inne organy władzy publicznej (uzyska-

nie poprawnego, właściwego z perspektywy konstytucyjnej wyniku wykładni).

Wpływ Konstytucji na prawo pozytywne ma jeszcze jeden kluczo- wy aspekt. Stwierdzenie, czy określony mechanizm bądź instytu-cja odpowiada standardom konstytucyjnym, wymaga niewątpliwieustalenia treści (wykładni) norm i interpretacji, odkodowania pojęćkonstytucyjnych. W procesie tym nie należy odwoływać się do po- jęć, mechanizmów i reguł ustawowych. Wręcz przeciwnie, to Kon-

stytucja wyznacza i wpływa na treść tych ostatnich. Jest tak mimonadania Konstytucji szczególnej pozycji jako ustawie współkształ-tującej system prawny i poszczególne regulacje gałęziowe. Postulatspójności systemu prawnego oraz nowe umiejscowienie w nim ustawy zasadniczej nie mogą prowadzić do pozbawienia Konstytucji jejszczególnej pozycji w systemie źródeł prawa. Nie można więc w pro-cesie badania hierarchicznej zgodności norm pozostawać przywią-zanym do zastanych, utrwalonych ustaleń dogmatycznych. W szcze-gólności, jak pokazuje dotychczasowe orzecznictwo Trybunału Kon-

stytucyjnego, pojęcia konstytucyjne mają charakter autonomiczny w tym sensie, iż w procesie wykładni Konstytucji nie można odwo-ływać się do choćby tak samo nazwanych pojęć unkcjonujących nagruncie obowiązującego ustawodawstwa (takich jak np. własność,szkoda czy konsument)45. Przyjęcie odmiennego założenia mogłoby niejednokrotnie prowadzić do wniosku, iż pewne normy prawne za- warte w ustawie zawsze, niezależnie od ich treści, należałoby oce-nić jako konstytucyjne (według rozumowania Konstytucja określa

standard, którego treść wypełnia poddana hierarchicznej kontroli

45 Typowymi przykładami są pojęcia własności i prawa dziedziczenia. Jak np. wska-

zano w wyroku z 25 listopada 2003 r., K 37/02, OTK-A 2003, nr 9, poz. 96, „Pra-

wo dziedziczenia jest konstytucyjnym prawem podmiotowym, ma charakter au-

tonomiczny w stosunku do znajdującej się w kodeksie cywilnym regulacji prawa

spadkowego, nie może być więc sprowadzone co do swej treści i znaczenia do in-

stytucji prawa cywilnego”. To samo dotyczy pojęcia „sprawy”, na co Trybunał Konsty-tucyjny wskazywał wielokrotnie, ostatnio np. w wyroku z 27 maja 2008 r., P 59/07,

OTK-A 2008, nr 4, poz. 64, oraz z 13 lipca 2009 r., SK 46/08, OTK-A 2009, nr 7,

poz. 109.




ustawa)46. W wyroku z 23 września 2003 r., K 20/0247, tranie podkreś-lono, że „po pierwsze, pojęcia konstytucyjne mają charakter autono-miczny i nie stanowią mechanicznej transpozycji konstrukcji norma-

tywnych istniejących na gruncie ustawodawstwa zwykłego. Po dru-gie, nawet uznając, że w celu ustalenia zakresu pojęć konstytucyjnychmają znaczenie tradycyjne, podstawowe założenia gałęzi prawa, w ra-mach której znajdują się odpowiedniki pojęć konstytucyjnych – należy jednocześnie przyjąć, że mogą one wyznaczać jedynie ogólne punkty odniesienia dla konkretnych, często zróżnicowanych rozwiązań nor-matywnych. Rozwiązania te mogą bowiem odbiegać od modelowegozałożenia przyjmowanego na gruncie danej gałęzi prawa, o ile zara-zem respektowany jest system zasad i wartości konstytucyjnych”. Pro-

blem ten dotyka skomplikowanego i wieloaspektowego zagadnienia wykładni przepisów Konstytucji. W ramach niniejszej dyskusji wartozaznaczyć, że wspomniana teza o autonomiczności pojęć konstytucyj-nych nie przekreśla traności tezy, iż interpretacja tych pojęć nie powinna abstrahować od ich tradycyjnego rozumienia ukształtowanego w rozwoju historycznym48.

„Prokonstytucyjne” kształtowanie systemu prawnego obejmuje tak-że inne istotne, szczegółowe elementy. Przykładowo, dotychczasowe

orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego wyraźnie pokazuje, że przy- jęcie określonego modelu regulacji ustawowej wymaga konsekwentne-go unormowania przez prawodawcę określonych zagadnień zgodniez wybranymi założeniami i zasadami (np. w zgodzie z mieszczącą się w ramach zasady poprawnej legislacji zasadą zróżnicowania celów orazunkcji praw podmiotowych49). Ponadto ustawowe urzeczywistnienie

46 Taki wniosek pojawia się także w orzecznictwie TK – „Normy konstytucyjne muszą

być traktowane jako punkt odniesienia dla oceny poszczególnych pojęć ustawowych,

a nie odwrotnie” (wyrok z 10 maja 2000 r., K 21/99, OTK 2000, nr 4, poz. 109; zob

też wyroki: z 10 maja 2000 r., K 21/99, OTK 2000, nr 4, poz. 109; z 7 lutego 2001 r.,

K 27/00, OTK 2001, nr 2, poz. 29, z 27 maja 2008 r., SK 57/06 z 3 czerwca 2008 r.,

P 4/06, OTK-A 2008, nr 5, poz. 76), „przy wykładni pojęć konstytucyjnych nie mogą

mieć znaczenia wiążącego i przesądzającego o sposobie ich interpretacji definicje or-

mułowane w aktach niższego rzędu. Jak to wielokrotnie podkreślano w orzecznictwie

Trybunału Konstytucyjnego, proces interpretacji pojęć konstytucyjnych powinien

przebiegać w odwrotnym kierunku, tzn. to przepisy konstytucyjne winny narzucać

sposób i kierunek wykładni postanowień zawartych w innych aktach normatywnych”

tak w wyroku z 14 marca 2000 r., P 5/99, OTK 2000 nr 2, poz. 60.47 OTK-A 2003, nr 7, poz. 76.48 Zob. np. wyrok z 12 stycznia 2000 r., P 11/98, OTK 2000, nr 1, poz. 3.49 Można ją sormułować, mając na uwadze dorobek orzeczniczy TK dotyczący prze-

pisów ustawodawstwa o spółdzielniach mieszkaniowych, zob. wyrok TK z 30 mar-




zasad i instytucji konstytucyjnych powinno mieć charakter skonkrety-zowany, co w szczególności wymaga stworzenia odpowiednich regu-lacji gwarancyjnych, tak aby pojęcia, instytucje i zasady konstytucyjne

nie pozostały puste, pozbawione na poziomie ustawowym rzeczywi-stej treści („wydrążone z treści”), co ponownie czyniłoby Konstytucjęswoistym decorum systemu prawnego. Ustawowe normy urzeczywist-niające pojęcia, instytucje i zasady konstytucyjne mogą mieć przede wszystkim charakter ochronny (gwarancyjny w znaczeniu wąskim)lub konkretyzujący. Dla zobrazowania istoty pierwszego typu normurzeczywistniających można wskazać stanowisko wyrażone w uza-sadnieniu wyroku z 23 maja 2006 r., SK 51/0550, gdzie Trybunał pod-kreślił, że korelatem wyrażonego w ormule pozytywnej i w odniesie-

niu do uprawnionego określonego prawa podstawowego jest ciążącana ustawodawcy zwykłym powinność zapewnienia takiemu prawunależytego poziomu ochrony prawnej. Stanowiące „ochronę” takiegoprawa środki prawne nie powinny stanowić wyłącznie instrumentówo charakterze zakazowym i restytucyjnym. Z kolei obowiązek konkre-tyzacji ma miejsce wówczas, gdy na ustawodawcy ciąży koniecznośćprzyjęcia odpowiednich regulacji umożliwiających adresatom zaspo-kojenie chronionego interesu. Jest to zatem nakaz urzeczywistnienia

poprzez regulacje ustawowe treści prawa konstytucyjnego. Realizacjaobowiązku prawodawcy powinna być dokonana w taki sposób, aby z jednej strony prawo uwzględniało istniejące potrzeby, z drugiej moż-liwości zaspokojenia tych interesów51. W orzecznictwie TK wskazujesię, że „granice tych możliwości wyznaczone są przez inne podlegają-ce ochronie wartości konstytucyjne”, a minimum realizacji wyznaczaistota danego wymagającego urzeczywistnienia konstytucyjnego prawa podmiotowego52. Podkreśla się także, że ustawodawcy przysługuje„znaczna swoboda oceny w poszukiwaniu odpowiednich rozwiązań

prawnych, które w sposób optymalny balansowałyby (...) wyznaczniki właściwej realizacji prawa podmiotowego”.

W świetle zarysowanych powyżej problemów można wręcz zaryzyko- wać tezę, iż hierarchiczna kontrola norm, a w jej ramach proces wy-kładni przepisów Konstytucji wymagają szczególnych instrumentów.W procesie tym nie można w szczególności wykluczyć konieczności

ca 2004 r., K 32/03, OTK-A 2004, nr 3, poz. 22, wyrok z 17 grudnia 2008, P 16/08,

OTK-A 2008, nr 10, poz. 181.50 OTK-A 2006, nr 5, poz. 58.51 SK 22/99.52 SK 22/99.




rewizji poglądów na temat stosowania utrwalonych, „zwyczajnych”reguł egzegezy, w tym przede wszystkim reguł interpretacyjnych. Nie jest to już wyłącznie rola teorii prawa. Niestety kwestie te nie są za-

zwyczaj dostrzegane w polskim piśmiennictwie prawniczym53

.Zamiast podsumowania warto przywołać odnoszącą się do roli i pozy-cji Trybunału Konstytucyjnego niezwykle traną diagnozę M. Grana-ta, który wskazuje, że „Pozycja TK wobec ustawodawcy zwykłego tonie negatywny ustawodawca, lecz raczej krzywe zwierciadło (czasami w wesołym miasteczku), w którym ustawodawca może się przeglądać, jeśli chce zobaczyć swój prawdziwy wizerunek”54.

53 Na temat wykładni przepisów konstytucji zob. np. S. Rozmaryn, Konstytucja jakoustawa zasadnicza Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, wyd. 2 zm., Warszawa 1967, s. 291

i n.; K. Complak, Normy pierwszego rozdziału Konstytucji RP, AcUWr 2007, No. 2956,Prawo CCCI, s. 28–30; z nowszego piśmiennictwa obcego – A. Barak, Purposive Inter- pretation in Law, Princeton–Oxord 2005, s. 370 i n.54 M. Granat, Trybunał Konstytucyjny ..., s. 35.

Zaradkiewicz - Rola Trybunału Konstytucyjnego w kształtowaniu porządku

Documents

Transcript of Zaradkiewicz - Rola Trybunału Konstytucyjnego w kształtowaniu porządku