ZAGOSPODAROWANIE

PRZESTRZENNE ANALIZA NA POTRZEBY

OPRACOWANIA DIAGNOZY STRATEGICZNEJ

Urząd m.st. Warszawy

sierpień 2016

WA

RS

ZA

WA

2

03

0

Opracowanie przygotowane na potrzeby aktualizacji Strategii Rozwoju m.st. Warszawy do 2020 roku

przez zespół Biura Funduszy Europejskich i Rozwoju Gospodarczego we współpracy z innymi

Biurami Urzędu m.st. Warszawy.

Strona | 3

Zagospodarowanie przestrzenne

Warszawa leży na Nizinie Mazowieckiej, nad środkowym biegiem Wisły. Szczególnego charakteru

miastu nadaje wysoka wiślana skarpa ciągnącą się od Wilanowa i Ursynowa przez Mokotów,

Śródmieście, Żoliborz aż po Bielany. Na tarasach nadzalewowych po obu stronach rzeki, w Wawrze,

Wesołej, Rembertowie, Białołęce i Bielanach znajdują się pola wydmowe, częściowo do dziś porośnięte

kompleksami lasów. Bezpośrednio przy Wiśle rozciągają się tarasy zalewowe – tereny częściowo

podmokłe, z kępami i starorzeczami, zajęte pierwotnie przez łąki i porośnięte krzewami, mało dogodne

dla osadnictwa i stosunkowo słabo zabudowane. Na lewym brzegu rzeki powyżej skarpy rozciąga się

wysoczyzna – Równina Warszawska.

Miasto zajmuje obszar 51 724 ha. Struktura funkcjonalna Warszawy charakteryzuje się dużym

zróżnicowaniem, zarówno w ujęciu ogólnomiejskim, jak i w poszczególnych jej dzielnicach. Największą

część w strukturze powierzchni geodezyjnej miasta1 stanowią grunty zabudowane i zurbanizowane

(56%), wśród których znaczny udział mają tereny mieszkaniowe i tereny komunikacyjne (odpowiednio

33% i 28% gruntów zabudowanych i zurbanizowanych), stosunkowo dużą część zajmują też użytki rolne

(23%).

Mapa 1. Struktura funkcjonalno-przestrzenna Warszawy

Źródło: opracowanie własne Biura Architektury i Planowania Przestrzennego na podstawie fotomapy z 2014 i 2015 r., danych

z ewidencji gruntów i budynków oraz BDOT10k.

1 Według danych ewidencyjnych. Istnieją różne statystyki użytkowania (zagospodarowania) terenu. Wojewódzki Urząd Statystyczny podaje dane o wykorzystaniu powierzchni geodezyjnej, przekazywane przez Biuro Geodezji i Katastru Urzędu m.st. Warszawy za pośrednictwem Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego. Są to dane pochodzące z ewidencji gruntów i budynków, prezentujące ich formalny status, który w praktyce różni się od faktycznego użytkowania terenu.

Strona | 4

Z analiz2 wynika, że tereny zabudowane stanowią nieco ponad 1/3 powierzchni Warszawy, a łącznie

z terenami komunikacyjnymi – około połowę powierzchni miasta. Największy udział w nich mają tereny

mieszkaniowe wielo- i jednorodzinne, które stanowią 1/5 powierzchni stolicy. Wśród nich zabudowa

jednorodzinna zajmuje prawie 11% powierzchni Warszawy i nieznacznie przeważa nad wielorodzinną

stanowiącą 9% (Mapa 2).

Najwięcej terenów zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej znajduje się w dzielnicach

prawobrzeżnych: Wawrze (28%) i Białołęce (18%), najmniej takich terenów znajduje się na Pradze-

Północ, w Śródmieściu i na Ochocie. W dzielnicach obrzeżnych zabudowa jednorodzinna

charakteryzuje się mniejszą intensywnością, w rejonach miasta położonych w mniejszej odległości od

Śródmieścia intensywność wzrasta przybierając bardziej skoncentrowane formy zabudowy oraz

większą wysokość. W niektórych rejonach dzielnic obrzeżnych, do niedawna typowych dla lokalizacji

zabudowy jednorodzinnej, obserwuje się od około 10 lat negatywne zjawisko nieuzasadnionego

zwiększania intensywności zabudowy oraz wprowadzania coraz to bardziej skoncentrowanych form,

z zabudową wielorodzinną włącznie. Do obszarów zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej można

zaliczyć także tereny zabudowy położone w obrębie kompleksów leśnych. Odznaczają się one wysokim

udziałem powierzchni biologicznie czynnej na działce, którą przeważnie stanowi zieleń leśna. Obecnie

zajmują one około 0,4% powierzchni miasta i znajdują się w dzielnicach o największej lesistości:

Wesołej, Rembertowie, Wawrze i Białołęce.

Przeważająca część terenów zabudowy wielorodzinnej – 69% – znajduje się w lewobrzeżnej

Warszawie. Najwięcej takiej zabudowy występuje na Mokotowie, Pradze-Południe i Ursynowie, najmniej

– w dzielnicach: Wawer, Wesoła i Rembertów. Dzielnicami o największym udziale zabudowy

mieszkaniowej wielorodzinnej w powierzchni dzielnicy, w których wartość ta przekracza 20%, są Ochota

i Praga-Południe. Najmniejszy udział terenów zabudowy wielorodzinnej występuje natomiast

w dzielnicach z dominacją osiedli jednorodzinnych: w Wawrze, Wesołej i Rembertowie, i nie przekracza

2% powierzchni dzielnicy. W zabudowie mieszkaniowej wielorodzinnej wyodrębnia się tereny osiedli

mieszkaniowych o podwyższonym udziale zieleni osiedlowej – są to zespoły budownictwa społecznego

z dwudziestolecia międzywojennego np. na Żoliborzu oraz tereny zagospodarowywane w okresie od

1945 do 1990 r. Osiedla te charakteryzują się lepszym dostępem do miejsc rekreacji, wypoczynku oraz

przestrzeni ogólnodostępnej dla mieszkańców. Ten typ zabudowy osiedlowej posiada obecnie

nieznaczną przewagę w zajmowanej powierzchni i stanowi 5% terytorium miasta, pozostałe osiedla

wielorodzinne stanowią obecnie około 4%.

2 W 2015 r. w Biurze Architektury i Planowania Przestrzennego przeprowadzono szczegółowe analizy zagospodarowania terenu

w oparciu o mapę użytkowania terenów wykonaną na potrzeby aktualizacji studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania

przestrzennego. Podobne analizy użytkowania terenu wykonano w 2005 r. na potrzeby sporządzanego wówczas studium.

Obecnie w analizach tych uwzględniono bardziej szczegółowe i częściej aktualizowane dane pochodzące z ewidencji gruntów

i budynków (EGiB), Bazy Danych Obiektów Topograficznych (BDOT10k) oraz zdjęć lotniczych wykonanych na zlecenie miasta

w 2014 i 2015 r. Te dane w większym stopniu oddają rzeczywiste zagospodarowanie terenu.

Strona | 5

Mapa 2. Tereny zabudowy mieszkaniowej

Źródło: opracowanie własne Biura Architektury i Planowania Przestrzennego na podstawie fotomapy z 2014 i 2015 r., danych

z ewidencji gruntów i budynków oraz BDOT10k.

Tereny usługowe zajmują przeszło 9%, przy czym dane w tym zakresie nie uwzględniają usług

w obiektach mieszkaniowych, produkcyjnych i innych, gdzie usługi występują jako funkcja towarzysząca

i uzupełniająca funkcję wiodącą terenu. W przypadku terenów o funkcji mieszanej, o funkcji terenu

decyduje przewaga powierzchni zabudowanej budynkami danego typu.

Największa część terenów usługowych znajduje się na Mokotowie i Ursynowie – powyżej 10%

powierzchni usługowej miasta. Najmniejsza część takich terenów znajduje się w dzielnicach: Wilanów,

Ursus, Praga-Północ, Rembertów, Wesoła, Żoliborz – poniżej 5% terenów usługowych Warszawy.

Natomiast dzielnicami o największym udziale terenów usługowych w powierzchni dzielnicy są dzielnice

centralne: Śródmieście i Ochota, których powierzchnia co najmniej w 25% zajęta jest przez usługi.

Najmniejszy udział terenów usługowych występuje w dzielnicach obrzeżnych: Wilanowie, Wawrze

i Białołęce.

Funkcje usługowe o znaczeniu ponadlokalnym skupione są przede wszystkim w centralnych dzielnicach

Warszawy, natomiast w obrzeżnych dominują funkcje o znaczeniu lokalnym lub dzielnicowym. Istnieje

też znaczna dysproporcja w rozmieszczeniu usług między lewobrzeżną a prawobrzeżną Warszawą na

korzyść tej pierwszej, w której zlokalizowane jest 68% usług. Ta dysproporcja jest bardzo podobna do

rozmieszczenia ludności na terenie miasta. Po lewej stronie Wisły mieszka 65% osób.

W odrębnej kategorii terenów znajdują się tereny wielkopowierzchniowych obiektów handlowych

(o powierzchni sprzedaży co najmniej 2 000 m2). Są one terenami usługowo-handlowymi

o specyficznym oddziaływaniu na sieć handlową, układ komunikacyjny, rynek pracy oraz strukturę

funkcjonalno-przestrzenną miasta. Łączna powierzchnia zajęta przez ten typ handlu stanowi 0,6%

powierzchni miasta. Największa część terenów handlu wielkopowierzchniowego zlokalizowana jest na

Strona | 6

Targówku, Białołęce i we Włochach, tam również te tereny są najbardziej rozległe. Z kolei

w Rembertowie i Wesołej nie ma ich wcale.

Mapa 3. Tereny usług

Źródło: opracowanie własne Biura Architektury i Planowania Przestrzennego na podstawie fotomapy z 2014 i 2015 r., danych

z ewidencji gruntów i budynków oraz BDOT10k.

Tereny usług sportu, służące aktywnej rekreacji i wypoczynkowi mieszkańców Warszawy, zajmują 1%

powierzchni miasta. Największa część terenów sportowych – 25% przypada na Ursynów, co wynika

m.in. z faktu, iż w tej dzielnicy położony jest rozległy Tor Służewiec, służący organizacji wyścigów

konnych. Znaczący udział znajduje się również w dzielnicach: Mokotów, Praga-Południe, Bemowo,

Ochota, Śródmieście i Bielany – powyżej 5%. Najmniejszą część takich terenów posiadają dzielnice:

Praga-Północ, Włochy, Rembertów oraz Ursus – poniżej 2% terenów usług sportu na dzielnicę.

Dzielnice o największym udziale w powierzchni dzielnicy tej funkcji to: Ochota, Ursynów i Żoliborz

(powyżej 2,5%). Na drugim biegunie znajdują się dzielnice: Włochy, Białołęka, Wawer i Rembertów, w

których usługi sportu stanowią mniej niż 0,5% powierzchni dzielnicy.

Prawie 18% powierzchni miasta zajmują tereny komunikacyjne i przeznaczone pod infrastrukturę,

z czego 12% stanowią drogi. Wśród terenów komunikacyjnych znaczny udział mają tereny kolejowe

(najwięcej m.in. na Pradze-Południe i Woli) oraz lotniska (Bemowo, Włochy). Część terenów kolejowych

nie pełni już swojej pierwotnej funkcji i prawdopodobnie z czasem zmienią przeznaczenie na inne cele.

W przeszłości stosunkowo dużą powierzchnię zajmowały tereny produkcyjno-usługowe

(przemysłowe), skupione w przeważającej części wzdłuż linii kolejowych, jednak ich udział

w powierzchni miasta zmniejsza się. W 2005 r. stanowiły 5% powierzchni miasta, obecnie – niecałe 4%.

Tereny te, ulegają przekształcaniu na zabudowę mieszkaniową (np. na Żoliborzu, w Ursusie) oraz

usługowo-biurową (Służewiec).

Strona | 7

Dzielnicami o największym udziale funkcji produkcyjno-usługowych są: Wola, Praga-Północ, Włochy,

Bielany, Białołęka, Targówek i Ursus – powyżej 5% powierzchni dzielnicy. Najmniejszy udział

odnotowano w dzielnicach: Śródmieście, Wesoła, Wilanów, Ochota i Żoliborz – nie więcej niż 1%

powierzchni dzielnicy.

W ujęciu ogólnomiejskim najwięcej takich terenów znajduje się w Białołęce (22%), Bielanach i Włochach

– powyżej 10%, najmniej – w dzielnicach centralnych: Śródmieściu, Ochocie, Żoliborzu oraz w Wesołej

Mapa 4. Tereny produkcyjno-usługowe, infrastruktury technicznej, komunikacji

Źródło: opracowanie własne Biura Architektury i Planowania Przestrzennego na podstawie fotomapy z 2014 i 2015 r., danych

z ewidencji gruntów i budynków oraz BDOT10k.

Tereny zieleni, łącznie z lasami, zajmują 27% powierzchni Warszawy, z czego największą część –

16% – stanowią lasy, tereny zieleni urządzonej (parki, skwery, place zabaw itp.) – 2%, tereny zieleni

nieurządzonej z dominacją zadrzewień – 6%, ogrody działkowe – 3%, cmentarze – 1% powierzchni

miasta. Większa część ogólnej powierzchni terenów zieleni (60%) przypada na dzielnice prawobrzeżne.

Tu również występuje zdecydowanie większa część lasów (73%), które tworzą rozległe kompleksy

łączące się z terenami leśnymi położonymi poza granicami Warszawy. Zdecydowanie największa część

terenów zieleni w Warszawie znajduje się w Wawrze, dzielnicami o dużym udziale zieleni są ponadto

Białołęka, Wesoła, Bielany i Ursynów (

Mapa 5).

Największy udział zieleni w powierzchni dzielnicy ma Wesoła (60%). Pozostałymi dzielnicami o udziale

zieleni powyżej 30% są: Bielany, Wawer, Rembertów, wszystkie o bardzo dużym udziale terenów

leśnych. Najmniejszy udział zieleni ma Ochota, Praga-Północ, Włochy i Ursus.

Strona | 8

W ujęciu pomijającym lasy, prawie 60% terenów zieleni Warszawy znajduje się w lewobrzeżnej części

miasta. Największa część tak klasyfikowanych terenów zieleni położona jest na Mokotowie, Wawrze

i Białołęce, najmniejszy zaś udział ma zieleń w dzielnicach: Ochota, Praga-Północ, Rembertów,

Żoliborz, Wesoła, Ursynów i Ursus.

Tereny zieleni urządzonej skupione są głównie w dzielnicach centralnych Warszawy o wykształconej

strukturze urbanistycznej. Najmniej takich terenów jest w dzielnicach obrzeżnych: Białołęce, Wawrze,

Wesołej, Rembertowie, Ursusie i Włochach. W części z tych dzielnic brak parków i skwerów

rekompensuje mieszkańcom bliskość rozległych kompleksów leśnych.

W strefie śródmiejskiej, najstarszej i najbardziej zurbanizowanej, dominującą formą terenów zieleni są

parki, w dużej części parki historyczne. Obecnie na terenie miasta zlokalizowanych jest 95 parków

zajmujących powyżej 1,1 tys. ha, w tym 11 nowych, powstałych po 2005 r. (m.in. Park Strumykowa

i park przy ul. Ceramicznej na Białołęce, Park nad Balatonem na Pradze-Południe, Park przy Bażantarni

oraz Park Lasek Brzozowy na Ursynowie).

Tereny zieleni nieurządzonej z dominacją zadrzewień stanowią ok. 5% powierzchni miasta

i skupione są przede wszystkim w międzywalu Wisły oraz w pobliżu kompleksów leśnych, gdzie

występują liczne zadrzewienia niezaklasyfikowane w ewidencji gruntów i budynków jako lasy.

Stosunkowo duży udział w powierzchni miasta stanowią nadal tereny ogrodów działkowych. Ich

ogólna powierzchnia zmniejsza się sukcesywnie – m.in. w związku z budową tras komunikacyjnych.

Ogrody działkowe stanowią miejsca rekreacji i wypoczynku mieszkańców Warszawy, choć grono ich

użytkowników jest mniejsze niż w przypadku terenów publicznie dostępnych.

W Warszawie 79% ludności mieszka w odległości nieprzekraczającej 300 m do najbliższego terenu

zieleni (zaliczając do niej lasy, parki, tereny zieleni nieurządzonej). Nie uwzględnia się tu natomiast

niewielkich terenów zieleni, np. niektórych skwerów, liczących poniżej 0,5 ha oraz zieleni osiedlowej).

Mapa 5. Tereny zieleni

Źródło: opracowanie własne Biura Architektury i Planowania Przestrzennego na podstawie fotomapy z 2014 i 2015 r., danych

z ewidencji gruntów i budynków oraz BDOT10k.

Strona | 9

Tereny obecnie niezagospodarowane lub zagospodarowane tymczasowo mają dość znaczny

udział w powierzchni Warszawy – 5%. W skali całego miasta największa część takich terenów leży

w dzielnicy Białołęka – obszary tego typu znajdują się w rejonie rekultywowanego obecnie terenu

dawnego składowiska popiołów EC Żerań oraz portu Żerańskiego. Dzielnicami, w których tereny

niezabudowane i niezagospodarowane zajmują relatywnie duże obszary, są ponadto Ursus i Praga-

Północ. W Ursusie są to przede wszystkim tereny po dawnych Zakładach Mechanicznych Ursus, które

podlegają obecnie zmianom funkcjonalno-przestrzennym, a większa ich część jest przeznaczona pod

funkcje mieszkaniowe z usługami. W dzielnicy Praga-Północ obszary niezabudowane

i niezagospodarowane są skupione w rejonie dawnej fabryki FSO na Żeraniu oraz w rejonie portu

Praskiego. Również dla tych terenów projektowane są nowe funkcje oraz sposób zagospodarowania.

Najmniejsza część terenów niezagospodarowanych i zagospodarowanych tymczasowo przypada na

dzielnice: Wesoła, Ochota, Śródmieście i Żoliborz.

Mapa 6. Pozostałe tereny zieleni, tereny niezabudowane i niezagospodarowane

Źródło: opracowanie własne Biura Architektury i Planowania Przestrzennego na podstawie fotomapy z 2014 i 2015 r., danych z ewidencji gruntów i budynków oraz BDOT10k.

Pewną rezerwę terenów stanowią grunty rolne. Ogółem w Warszawie stanowią one blisko 15%

powierzchni. Najwięcej jest ich w dzielnicach Białołęka, Wilanów i Wawer. Dominują wśród nich grunty

orne, nieco mniej jest łąk trwałych i pastwisk, niedużą część stanowią także sady. W Śródmieściu,

Pradze-Północ, Pradze-Południe, Ochocie, Woli i Żoliborzu tereny rolne w ogóle nie występują lub

zajmują bardzo niewielkie powierzchnie (Mapa 7).

Na terenie Warszawy zmiana przeznaczenia gruntu rolnego na grunt budowlany nie wymaga zgody, ale

wyłączenia gruntów z produkcji rolniczej. Wyłączeń takich dokonuje w drodze decyzji administracyjnej

Prezydent m.st. Warszawy.

Strona | 10

Mapa 7. Grunty rolne

Źródło: opracowanie własne Biura Architektury i Planowania Przestrzennego na podstawie fotomapy z 2014 i 2015 r., danych

z ewidencji gruntów i budynków oraz BDOT10k.

Miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego

Poprzez ład przestrzenny rozumie się takie ukształtowanie przestrzeni, które tworzy harmonijną całość

oraz uwzględnia w uporządkowanych relacjach wszelkie uwarunkowania i wymagania funkcjonalne,

społeczno-gospodarcze, środowiskowe, kulturowe oraz kompozycyjno-estetyczne3. Definicja ta jest

jednak krytykowana jako niezbyt precyzyjna4.

Tworzeniu ładu przestrzennego i przestrzeganiu zasad zrównoważonego rozwoju nie sprzyja obecny,

wadliwy system planowania przestrzennego. Jego mankamentami są m.in. zrównanie interesu

publicznego z interesem prywatnym poszczególnych osób fizycznych, nieuznawanie przestrzeni

publicznej za cel publiczny5, wydawanie decyzji o warunkach zabudowy bez uwzględnienia zapisów

obowiązującego studium6, podziały gruntów rolnych na działki budowlane przed opracowaniem

projektów urbanistycznych i niestosowanie scaleń oraz wtórnych podziałów, ograniczone prawne

możliwości kontroli jakości projektowanej architektury, nieskoordynowanie planowania przestrzennego

z planowaniem inwestycyjnym i gospodarczym7, trudna dostępność i niezrozumiałość dokumentów

3 Art. 2 pkt 1 ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. z 2015 r. poz. 199 z późn. zm.). 4 Przestrzeń życia Polaków. Raport. SARP, Warszawa 2014. 5 Nowelizacja ustawy o gospodarce nieruchomościami z 21.08.1997 r. (ustawa o rewitalizacji z 9.10.2015 r.). 6 Władze miasta poprzez wewnętrzny system nadzoru starają się monitorować i ograniczać wydawanie decyzji niezgodnych ze studium. 7 Nowelizacja ustawy o gospodarce nieruchomościami…

Strona | 11

planistycznych, niestosowanie pozaplanistycznych, ekonomicznych i prawnych instrumentów

w planowaniu przestrzennym8.

Zgodnie z przepisami ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, podstawowym

narzędziem realizacji lokalnej polityki przestrzennej, a więc ochrony oraz kształtowania ładu

przestrzennego, są miejscowe

plany zagospodarowania

przestrzennego. Wielu ekspertów

dostrzega konieczność

inwestowania w poprawę jakości

przestrzeni miejskiej

w Warszawie9. Ich zdaniem

powierzchnia Warszawy pokryta

planami jest nadal zbyt mała, co

niekorzystnie wpływa na proces

budowlany i utrwala rozwiązania

tymczasowe, wzmaga chaos

urbanistyczny, potęgując

brzydotę miasta, zwłaszcza jego

przestrzeni publicznych,

i utrudniając przebudowę

centralnej części miasta10 11 12.

Warszawa z odsetkiem powierzchni miasta pokrytej obowiązującymi miejscowymi planami

zagospodarowania przestrzennego na poziomie 35% w 2014 r. zajmuje na tle innych dużych miast

w Polsce przedostatnią pozycję (Wykres 1). Ma to swoje odzwierciedlenie w poziomie zadowolenia

mieszkańców z publicznych przestrzeni tj. rynków, skwerów itp. Warszawa wśród europejskich miast

porównawczych zajęła przedostatnie miejsce, wyprzedzając jedynie Madryt. Zaś w ogólnym

zestawieniu zajęła 61. pozycję na 81 miejsc13. Aby tę sytuację poprawić celem nadrzędnym planowania

przestrzennego powinna być ochrona istniejącej i świadome tworzenie nowej przestrzeni publicznej.

A dla obszarów przestrzeni publicznej winny być przyjęte miejscowe plany zagospodarowania

przestrzennego14. Natomiast mieszkańcy Warszawy lepiej oceniają stan ulic i budynków w okolicy.

Warszawa wśród wybranych stolic europejskich zajęła trzecie miejsca, zaś w ogólnym zestawieniu

miejsce 25., pozostawiając w tyle również polskie miasta tj. Kraków (42. miejsce) oraz Gdańsk (52.).

Obecnie15 na obszarze Warszawy obowiązuje 240 miejscowych planów zagospodarowania

przestrzennego. Plany te obejmują obszar blisko 19 tys. ha, co stanowi 36% powierzchni miasta.

Kolejnych 225 planów miejscowych jest w trakcie sporządzania. Obejmują one obszar blisko 18 tys. ha,

co stanowi blisko 34% powierzchni stolicy (Wykres 2).

8 Przestrzeń życia Polaków... 9 Raport o polskich metropoliach 2015. Warszawa. PriceWaterhouseCoopers, Warszawa 2015. 10 Przestrzeń życia Polaków... 11 Raport o polskich metropoliach… 12 G. Buczek: Kto odpowiada za wygląd miasta, a właściwie jego brak. Warszawa.wyborcza.pl [22.10.2013]. 13 European Commission, Quality of life in European cities 2015, Flasf Eurobarometr, 2016. 14 G. Buczek, Czy Warszawa staje się miastem trzeciego świata? Studia Regionalne i Lokalne, nr 4(26)/2006. 15 listopad 2015 r.

Wykres 1. Odsetek powierzchni objętej miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego w wybranych metropoliach [%]

2009 2012 2014

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS.

0

10

20

30

40

50

60

70

80

Gdańsk Wrocław Kraków Poznań Warszawa Łódź

Strona | 12

Poszczególne dzielnice cechują się różnym stopniem pokrycia miejscowymi planami zagospodarowania

przestrzennego (Mapa 8).

Największą powierzchnię terenu

pokrytą obowiązującymi

miejscowymi planami

zagospodarowania

przestrzennego ma Żoliborz

(udział uchwalonych planów

w powierzchni dzielnicy wynosi

85%), Targówek (78%), Ochota

(72%) oraz Wola (60%),

najmniejszą zaś Bielany (18%),

Bemowo i Śródmieście (po 16%)

oraz Włochy (12%). Należy

zwrócić uwagę, że w przypadku

dużych i zwartych kompleksów

leśnych na przedmieściach

(Białołęka, Bielany, Rembertów,

Wawer, Wesoła, Ursynów) oraz obszarów związanych z funkcjonowaniem lotnisk (Babice – Bemowo,

Okęcie – Włochy) prawdopodobnie nie będzie potrzeby objęcia ich miejscowymi planami

zagospodarowania przestrzennego.

Ponadto dzielnice Warszawy cechują się dużym zróżnicowaniem średniej wielkości uchwa lanych

miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Średnio uchwalany plan miejscowy dla

Wawra obejmuje powierzchnie 134 ha i jest to dzielnica z największą średnią powierzchnią

pojedynczego miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Średnia powierzchnia

uchwalanego planu dla Ursusa i Targówka wynosi 118 ha, natomiast średnia powierzchnia planu

miejscowego uchwalana dla Bielan wynosi 28 ha, zaś dla Śródmieścia 19 ha i w tej dzielnicy średnia

powierzchnia planu jest najmniejsza, co wynika z charakteru i intensywności zabudowy śródmiejskiej.

Mapa 8. Miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego

Źródło: dane własne Biura Architektury i Planowania Przestrzennego.

Wykres 2. Powierzchnia objęta planami miejscowymi w stosunku do całkowitej powierzchni Warszawy

Źródło: Urząd m.st. Warszawy, Biuro Architektury i Planowania Przestrzennego.

Strona | 13

Mimo wzrostu udziału powierzchni

miasta pokrytej miejscowymi

planami zagospodarowania

przestrzennego, nadal znaczna,

choć systematycznie malejąca,

część decyzji o pozwoleniu na

budowę wydawana jest nie

w oparciu o ustalenia planów

miejscowych, ale na podstawie

dwóch rodzajów decyzji

administracyjnych o warunkach

zabudowy i zagospodarowania

terenu (Wykres 3).

Dziedzictwo kulturowe i historyczne

Dziedzictwo kulturowe i historyczne Warszawy to dziedzictwo właściwie dwóch miast. Pierwsze z nich,

założone w średniowieczu, rozwijało się do połowy XX wieku i zostało w zasadniczej części zniszczone

podczas II wojny światowej. Drugie miasto wzniesiono na jego gruzach, w specyficznej sytuacji

politycznej – w warunkach przejęcia przez państwo własności gruntów, odpowiedzialności za

gospodarkę mieszkaniową i przemysłową oraz realizacji silnie zideologizowanych doktryn

urbanistycznych – najpierw socrealistycznej, później modernistycznej. Część dawnej tkanki miejskiej

odtworzono, a w przypadku Starego Miasta rekonstrukcji dokonano z największym pietyzmem, czego

dowodem było wpisanie go w 1980 r. na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO jako przykład niemal

całkowitej odbudowy zabytków pochodzących z nieprzerwanego ciągu historycznego siedmiu stuleci.

Jednym z najbardziej wartościowych elementów dziedzictwa kulturowego i historycznego jest panorama

Warszawy. Początkowo tworzyły ją budowle umieszczane blisko wiślanej skarpy – zamek książęcy,

kościoły z ich wieżami, ratusz, a następnie również pałace magnackie, które zaczęły powstawać

w sąsiedztwie Starego i Nowego Miasta po ustanowieniu miasta siedzibą królewską.

Skarpa i biegnący równolegle trakt – obecne Krakowskie Przedmieście – był osią, wzdłuż której

lokalizowano kolejne rezydencje wraz z odrębnymi organizmami miejskimi – jurydykami. W następnej

kolejności powstawały prostopadłe do skarpy osie założeń pałacowych i jurydyk, w tym Oś Saska i Oś

Stanisławowska, i ciągi późniejszych ulic – m.in. Długa–Nalewki, Senatorska–Elektoralna–Chłodna,

Leszno, przy których z czasem lokalizowano kolejne obiekty.

Na formowanie się miasta miał wpływ przebieg wojen i powstań narodowych, budowa ziemnych

umocnień z 1770 r. – tzw. wałów Lubomirskiego, które zarysowały granice miasta praktycznie do

czasów I wojny światowej, a następnie utworzenie rosyjskiej Twierdzy Warszawa – z Cytadelą,

ograniczającą rozwój Warszawy od północy, i podwójnym pierścieniem fortów. Budowa Twierdzy

pociągnęła za sobą zburzenie dużej części miasta i wprowadzenie ograniczeń budowlanych z zakazem

zabudowy pasa fortecznego na przedmieściach – cały rozwój Warszawy, pomimo wzrostu liczby

mieszkańców, miał się odbywać jedynie wewnątrz wałów Lubomirskiego.

W XIX wieku rozwój transportu, a w szczególności kolejowego (poczynając od kolei warszawsko-

wiedeńskiej uruchomionej 1845-48 r.) sprawił, że miasto stało się ważnym węzłem komunikacyjnym.

Mimo braku zainteresowania działalnością urbanistyczną ze strony centralnej administracji rosyjskiej

udało się częściowo uporządkować chaotycznie ukształtowaną w XVIII w. strukturę miasta – wytyczono

wiele nowych placów i ulic. Nowe funkcjonalne centrum miasta, z reprezentacyjnymi budynkami

administracji i instytucji gospodarczych, społecznych i kulturalnych wykształciło się nieco dalej na

południowy zachód od centrum historycznego, w rejonie ul. Marszałkowskiej i Alej Jerozolimskich.

Wykres 3. Decyzje o warunkach zabudowy i o pozwoleniu na budowę wydane w Warszawie w latach 2004–2014

Źródło: opracowanie Biura Architektury i Planowania Przestrzennego na podstawie danych przekazywanych przez dzielnice i wydziały BAiPP.

Strona | 14

W końcu XIX stulecia zaczęły wykształcać się nowe obszary produkcji, dające początek późniejszym

dzielnicom przemysłowym, z dzielnicą zachodnią w rejonie dzisiejszej wschodniej Woli.

Na obliczu współczesnej Warszawy swoje piętno wywarł socjalistyczny monumentalizm z lat 50. XX

wieku (m. in. z Marszałkowską Dzielnicą Mieszkaniową, Muranowem, osiedlami na Pradze, Mokotowie

i Woli). Swego rodzaju ikoną Warszawy, ale też wyzwaniem dla urbanistów stał się Pałac Kultury i Nauki.

Wzniesiony jako symbol polskiej zależności od Związku Radzieckiego, po odzyskaniu przez Polskę

suwerenności stał się obiektem sporów o kształt śródmieścia, a w ostatnim czasie został uznany za

zabytek.

Karta Ateńska, przyjęta po IV Kongresie Nowoczesnej Architektury w 1933 roku, sformułowała zasady

projektowania uwzględniające podział miasta na wyraźne strefy funkcjonalne, oddzielone zielenią,

rozluźnienie zabudowy i traktowanie zieleni jako elementu poprawiającego warunki życia w mieście.

W Warszawie w okresie tuż przed II wojną światową i po jej zakończeniu powstały wręcz modelowe

koncepcje zespołów zabudowy realizowanych w duchu modernizmu, nierzadko w formie

zindywidualizowanej i dostosowanej do sąsiedztwa: Żoliborz, Rakowiec, Koło, a także Muranów,

Młynów i Wierzbno z lat 50 XX wieku. W późniejszym okresie PRL funkcjonalizm zaczęto wdrażać na

wielką skalę, w zdegenerowanej formie, z powtarzalnością zabudowy opartej na zunifikowanych

monotonnych elementach (osiedla Bródno, Jelonki, Chomiczówka, Wawrzyszew i inne). Nadal

zachowywano przy tym rozluźnioną zabudowę z rozdzielającymi je terenami zieleni. Obszary

wielorodzinnych osiedli mieszkaniowych z podwyższonym udziałem zieleni osiedlowej stanowią 25%

wszystkich terenów zabudowy mieszkaniowej. Jednak od lat 90. wskutek mechanizmów wolnego rynku

nowa zabudowa wielorodzinna realizowana jest w znacznej większości w formie zabudowy bardziej

zagęszczonej, z bardzo niewielkim udziałem zieleni (m.in. Służewiec Wschodni, Kabaty)16.

W efekcie działań wojennych i polityki okupanta niemieckiego, a szczególnie wskutek planowych

wyburzeń przeprowadzonych po upadku powstania w getcie w 1943 r. i powstania warszawskiego

w 1944 r., miasto w swym dotychczasowym kształcie, uformowanym przez stulecia, zostało zniszczone.

Przerwano ciągłość jego rozwoju w wymiarze społecznym i kulturowym. Zabudowa i infrastruktura

techniczna miasta uległy zniszczeniu w ponad 80%, przemysł – w ok. 75%, budynki zabytkowe – w 90%,

elementy infrastruktury komunikacyjnej takie jak dworce i mosty – w 100%17. Niektóre części miasta,

jak wydzieloną przez okupanta dzielnicę żydowską, zburzono doszczętnie.

Po wojnie, w 1945 r., wydano dekret o komunalizacji gruntów na obszarze miasta18. Wszystkie grunty

leżące w przedwojennych granicach miasta (obszar ok. 14 tys. ha) z mocy prawa przeszły na rzecz

gminy m.st. Warszawy (Mapa 1Mapa 9). Dotychczasowi właściciele lub ich następcy prawni mogli

ubiegać się o przyznanie prawa wieczystej dzierżawy gruntu i własność budynków, jednak

niejednokrotnie spełnienie tego warunku nie było możliwe – wielu dawnych właścicieli zginęło podczas

wojny, nie powróciło do kraju lub było poddawanych represjom. Część wniosków została rozpatrzona

odmownie lub pozostawała nierozpatrzona aż do czasów współczesnych. Od lat 90-tych wydawane są

decyzje o stwierdzeniu nieważności orzeczeń o odmowie przyznania własności czasowej z powodu

rażącego naruszenia prawa19.

16 Osiedle mieszkaniowe w strukturze przyrodniczej miasta [red. B. Szulczewska], Wyd. SGGW, Warszawa 2015. 17 Raport o stratach wojennych Warszawy. Opr. Zespół ds. ustalenia wartości strat, jakie Warszawa poniosła w wyniku II wojny światowej. Warszawa, 2004. 18 Dekret z dnia 26 października 1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy (Dz.U. z dnia 21 listopada 1945 r. nr 50 poz. 279). 19 Charakterystyka zagadnień związanych z obowiązywaniem na terenie m.st. Warszawy „dekretu warszawskiego”, Biuro Gospodarki Nieruchomościami, Biuletyn Informacji Publicznej m.st. Warszawy, opr. niedatowane.

Strona | 15

Mapa 9. Przedwojenny teren miasta objęty Dekretem Bieruta

Źródło: Urząd m.st. Warszawy

Dekret w znacznym stopniu ułatwił odbudowę stolicy po zniszczeniach wojennych, w sytuacji braku

dokumentów hipotecznych i planów działek. Zarazem jednak brak własności prywatnej i brak realnej

wartości ziemi w gospodarce socjalistycznej sprawił, że terenem gospodarowano rozrzutnie, nie licząc

się z kosztami – rozciągano ponad potrzeby linie komunikacyjne, wprowadzano rozległe tereny zieleni

i rozluźnioną zabudowę. To wszystko skutkowało olbrzymimi kosztami budowy i utrzymania rozległej

sieci infrastruktury technicznej, niewspółmiernej do liczby obsługiwanych mieszkańców, rozbudowanej

sieci komunikacyjnej i wydłużonych ponad miarę czasu dojazdu do pracy.

Po odzyskaniu suwerenności i przemianach ustrojowych lat 1989-1990 przyjęto konstytucyjną zasadę

ochrony własności prywatnej. Niestety, kwestii skomunalizowanych gruntów warszawskich nie

rozwiązano dotychczas systemowo. Zwrotów własnościowych dokonuje się w trybie indywidualnych

postępowań, na działkach usytuowanych dość przypadkowo. W efekcie przedsięwzięcia inwestycyjne

są realizowane w sposób nieskoordynowany, w oderwaniu od kontekstu urbanistycznego, potrzeb

mieszkańców i możliwości infrastrukturalnych. Wzrasta koszt załatwienia roszczeń byłych właścicieli

nieruchomości (w 2013 r. szacowany na 16 mld zł), trwają liczne postępowania sądowe (ok. 8 tys.

postępowań dotyczących zwrotów nieruchomości lub odszkodowań). Obowiązywanie dekretu i brak

kompleksowych rozwiązań prawnych utrudnia harmonijny rozwój miasta i realizację inwestycji

służących zarówno interesom dawnych właścicieli i ich następców prawnych, jak również ogółowi

mieszkańców Warszawy.

Strona | 16

Wisła

Przepływająca przez Warszawę w swym środkowym biegu Wisła tworzy niepowtarzalny krajobraz

miasta. W granicach miasta znajduje się około 31 kilometrów rzeki.

Dolinę rzeki tworzą koryto oraz tarasy: nadzalewowe i zalewowy. Koryto rzeki ma szerokość od ok.

450 m w rejonie Śródmieścia, do ok. 800 m w północnej części miasta i ok. 1,2 tys.-1,3 tys. m na

południu Warszawy. Wisła charakteryzuje się 60-krotną rozpiętością objętości przepływu: od 110 m3/s

– przy wodzie ekstremalnie niskiej, do 6 tys.-7,3 tys. m3/s – dla wód powodziowych i blisko 7,8 tys. m3/s

dla wód pojawiających się raz na 100 lat. Średnia roczna wartość objętości przepływu to ok. 600 m3/s.

Typowa jest także duża zamienność stanów wody. Pionowe wahania zwierciadła wody wynoszą w ciągu

roku średnio 4-5 m, a ekstremalnie przekraczają 7 m. W czasie prowadzonych od końca XVIII wieku

obserwacji poziomu lustra wody w Wiśle, minimalny jej poziom zanotowano we wrześniu 2015 r.

– 42 cm, a maksymalny w maju 2010 r. – 779 cm (IMGW). W wyniku prac prowadzonych przez ostatnie

lata na wałach przeciwpowodziowych, śluzach, przepustach znacząco zmniejszyło się zagrożenie

przeciwpowodziowe na terenie miasta. Natomiast stan zanieczyszczenia wody w Wiśle na całym

odcinku warszawskim wciąż przekracza normy20.

W sąsiedztwie rzeki znajduje się wiele terenów chronionych. Należą do nich Kampinoski Park Narodowy oraz dwa parki krajobrazowe – Mazowiecki oraz Chojnowski Park Krajobrazowy. Wszystkie trzy stanowią wraz z obszarami Natura 2000 trzon osłony ekologicznej Warszawy – główną część tzw. zielonego pierścienia. Zarówno Kampinoski Park Narodowy, Mazowiecki Park Krajobrazowy jak i obszary Natura 2000 związane są z doliną Wisły – chronione są tu głównie krajobrazy wydm i bagien21. Fragment doliny Wisły na odcinku warszawskim stanowi część obszaru specjalnej ochrony ptaków

„Dolina Środkowej Wisły”22. Zadaniem tego obszaru Natura 2000 jest ochrona ptaków23 oraz innych

gatunków ptaków przelotnych czy też zimujących, występujących w dużych koncentracjach. Ochronie

podlegają również określone siedliska przyrodnicze, gdzie ptaki znajdują miejsca lęgowe, pożywienie

oraz mogą odpoczywać w okresie przelotów. Najważniejsze elementy krajobrazu związane są przede

wszystkim z dobrze zachowanym naturalnym korytem rzecznym o charakterze roztokowym,

podkreślanym przez liczne wyspy w nurcie rzeki na odcinku między Dęblinem a Płockiem.

Dolina Wisły jest zamieszkała przez ponad 40 gatunków ssaków – czyli liczbę typową dla polskich

parków narodowych. Najliczniej reprezentowane są gryzonie (16 gatunków, m.in. bóbr, wiewiórka,

orzesznica) i nietoperze (14 gatunków, m.in. gacki, nocki i mroczki). Do najciekawszych i najrzadszych

mieszkańców doliny Wisły zaliczyć można rysia i łosia (spotykane np. w Kampinoskim Parku

Narodowym), a także wydrę i borsuka. Wiele z tych gatunków napotkać można na brzegach Wisły

w granicach Warszawy24.

Na terenach pokrytych lasami łęgowymi, w dolinie Wisły na odcinku warszawskim, spacery i jazda

rowerem stały się niezwykle atrakcyjne. Z trasy pieszo-rowerowej po praskiej stronie Warszawy korzysta

rocznie ok. 25 tys. użytkowników. Nadmierny rozwój turystyki na terenach chronionych niesie ze sobą

ogromne ryzyko wyniszczania siedlisk roślinnych, zwłaszcza, że roślinność jest bardzo podatna na

zniszczenia25.

20 Stan środowiska w województwie mazowieckim w 2014 r., Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie, ocena stanu/potencjału ekologicznego oraz stanu chemicznego wód przebadanych w latach 2010-2014 http://www.wios.warszawa.pl/ftp/dokumenty/zalaczniki/07_ocena_RW_ZW_jcw.xlsx. 21 Opracowanie ekofizjograficzne do Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego m.st. Warszawy. 22 kod PLB140004. 23 wymienionych w załączniku I Dyrektywy Ptasiej. 24 J. Romanowski, Ssaki Warszawskiego odcinka Wisły, www.wislawarszawska.pl. 25 P. Sikorski, D. Sikorska, M. Wierzba, Szata roślinna, www.wislawarszawska.pl.

Strona | 17

Urban sprawl a centrum

We współczesnej urbanistyce zauważalne są dwie odmienne koncepcje rozwoju miast: idea miasta

zwartego – strukturalizacji przestrzeni i tworzenia scentralizowanych jednostek o kontrolowanej

wielkości, oraz idea miasta zielonego, z terenami otwartymi, która w przypadku niekonsekwentnej lub

niespójnej realizacji może doprowadzić do nieograniczonego powiększania się miasta i jego

poszczególnych stref.

Warszawa przechodzi fazę suburbanizacji, polegającej na wyludnianiu się centrum i rozwoju strefy

podmiejskiej, w której tworzą się osiedla-sypialnie. Ma ona charakter zorganizowany, gdy zespoły

zabudowy powstają na podstawie uchwalonych planów miejscowych, i niezorganizowany, chaotyczny,

jakkolwiek zgodny z istniejącym prawem (np. z decyzjami o warunkach zabudowy). Szczególnie

niekorzystne jest zjawisko rozlewania się zabudowy na tereny podmiejskie w sposób niekontrolowany,

bezładny (urban sprawl, eksurbanizacja). Zjawisko to, znane od lat w krajach Europy Zachodniej, wynika

z dążenia części mieszkańców miast do poprawy warunków mieszkania – na większej powierzchni,

bliżej przyrody, z jednoczesną możliwością pracy w mieście centralnym. Zagospodarowanie terenów

podmiejskich wymaga od inwestorów znacznie mniejszych nakładów finansowych, czasowych

i proceduralnych niż odnowa istniejącej tkanki śródmiejskiej.

Taka żywiołowa suburbanizacja wynika z podziału terenów rolnych na działki inwestycyjne i uzyskiwanie

pozwoleń na podstawie decyzji o warunkach zabudowy, na zasadzie tzw. „dobrego sąsiedztwa”. Układ

urbanistyczny zostaje rozmyty, powstają nowe przestrzenie zurbanizowane, które jednak są

przypadkowe, fragmentaryczne, niepowiązane w logiczny system – miasto rozproszone26. Rozwiązania

urbanistyczne podporządkowane przede wszystkim opłacalności przedsięwzięć deweloperskich

skutkują także cechami przestrzeni niekorzystnymi dla mieszkańców: ledwie minimalnymi parametrami

odległości między budynkami, brakiem ciągłości układów komunikacyjnych, nieoptymalnymi

powiązaniami terenów (wydłużającymi dojazdy i przejścia) oraz nieoptymalnym umiejscowieniem lub

wręcz brakiem usług publicznych.

Wyprowadzanie się mieszkańców na przedmieścia i rozlewanie się zabudowy mają dalekosiężne

negatywne skutki finansowe: zwiększone zużycie energii, większe koszty prowadzenia sieci

przesyłowych poszczególnych mediów oraz koszty infrastruktury transportowej.

Innymi niekorzystnymi zjawiskami, które należałoby powstrzymywać lub odpowiednio ukierunkować, są:

degradacja wielu opuszczonych terenów, nieczytelność przestrzeni publicznych i zanikanie wyrazistych

struktur miejskich27.

Wydaje się, że w Warszawie potrzebne jest wspieranie idei miasta zwartego, przyjęcie strategii

przeciwdziałania eksurbanizacji. W przyjętych miejskich dokumentach strategicznych wskazano

działania na rzecz inteligentnego wzrostu miasta: m.in. integrowanie transportu publicznego (wspólny

bilet dla różnych przewoźników, taktowe rozkłady jazdy) oraz poprawę jakości przemieszczania się

pieszych i rowerzystów w centrum. Możliwe jest też podejmowanie działań w duchu nowego urbanizmu

– poprawy jakości środowiska przyrodniczego, kompleksowej rewitalizacji i rewaloryzacji dzielnic

śródmiejskich, ograniczania ruchu samochodów w centrum itp.

Istotne jest, aby w centrum miasta zachować funkcje miejskie i mieszkalne, nie dopuszczając do

przekształcania się kwartałów i dzielnic śródmiejskich w monofunkcyjne parki tematyczne dla klasy

średniej – tzw. cappuccino city28.

26 Przestrzeń życia Polaków… 27 Osiedle mieszkaniowe w strukturze… 28 Przestrzeń życia Polaków…

Strona | 18

Przestrzeń publiczna

Przestrzeń publiczna stanowi kluczowy element w funkcjonowaniu każdego miasta. To w niej poruszają

się jego mieszkańcy i z jej perspektywy postrzegają otoczenie. Jakość przestrzeni publicznej decyduje

o jakości życia w mieście i wpływa na sposób interakcji oraz postawy społeczne jej użytkowników.

Przestrzeń publiczną należy przy tym rozumieć nie tylko w sensie dosłownym, tj. jako przestrzeń

należącą do instytucji publicznych i udostępnioną wszystkim chętnym, ale także wszystko to, co stanowi

jej kulisy, często w zasadniczym stopniu definiując jej charakter, a więc również zewnętrzną formę

budynków i innych prywatnych obiektów budowlanych oraz ich kompozycję urbanistyczną.

Tak zdefiniowana przestrzeń publiczna Warszawy znajduje się od lat w wyraźnym kryzysie, który jest

rezultatem splotu szeregu niekorzystnych i trudnych do wyeliminowania czynników, do których należą:

fizyczna i mentalna degradacja przestrzeni publicznej w okresie PRL, wynikająca

z pogłębiającej się luki inwestycyjnej oraz braku poczucia odpowiedzialności za dobro wspólne;

pełne przyjęcie od końca lat 50. XX wieku modernistycznych koncepcji urbanistycznych, co

w istotny sposób wpłynęło na kształt odbudowy i zabudowy znacznych części Warszawy,

tworząc przestrzenie publiczne przeskalowane, pozbawione czytelnych granic oraz

indywidualizmu;

zdominowanie przestrzeni publicznej przez samochody wskutek podporządkowania sposobu

projektowania przestrzeni interesom ich użytkowników od lat 60. XX w., trwającego w dużym

stopniu do dziś;

upadek kultury stosowania zieleni przyulicznej od lat 70. XX w., który doprowadził do jej

eliminacji ze standardów projektowych, a w szczególności do masowej lokalizacji infrastruktury

podziemnej w sposób uniemożliwiający lokalizację drzew przyulicznych;

bardzo liberalne podejście do udostępniania przestrzeni publicznej podmiotom prywatnym

w pierwszych dwóch dekadach transformacji, które pozostawiło ogromną ilość przypadkowych

naniesień w postaci kiosków handlowych;

nasilające się po 1990 r. procesy dzikiej suburbanizacji oraz osłabiania kompetencji

planistycznych władz publicznych, prowadzące do powstawania w rejonach podmiejskich

struktur urbanistycznych o przypadkowym kształcie, w których przestrzeń publiczna

zminimalizowana jest do wąskich ciągów komunikacyjnych pomiędzy działkami budowlanymi;

ustawowy podział m.st. Warszawy na 18 dzielnic i wynikająca z tego faktu utrudniona

koordynacja działań inwestycyjnych w przestrzeni publicznej, prowadzonej przez kilkadziesiąt

jednostek miejskich; niedostateczna siła organizacyjna jednostek koordynujących działania

w przestrzeni publicznej;

radykalna liberalizacja prawa budowlanego i planistycznego po 1989 r., skutkująca utratą przez

władze publiczne możliwości kontroli działań w zasadniczy sposób wpływających na jakość

przestrzeni publicznej, w szczególności na estetykę projektów budowlanych (budowa lub

remonty budynków, ogrodzenia) oraz instalację nośników reklamowych i szyldów.

Jednocześnie w ostatnich latach wyraźnie zarysowały się procesy pozytywnie wpływające na kształt

przestrzeni publicznej, które dają nadzieję na zmianę obecnego stanu rzeczy:

rosnące nakłady inwestycyjne, które przekładają się na znaczny wzrost liczby i skali inwestycji

w przestrzeni publicznej, nadal w niedostatecznym stopniu uwzględniając jednak ich jakość;

rosnąca świadomość mieszkańców i inwestorów prywatnych odnośnie roli, jaką odgrywa

przestrzeń publiczna w funkcjonowaniu miasta i współodpowiedzialności w jej tworzeniu;

rosnący nacisk społeczny i medialny dotyczący jakościowych aspektów kształtowania

przestrzeni publicznej, w szczególności roli, jaką odgrywają w niej piesi oraz zieleń;

sygnały zmiany ultraliberalnego podejścia ustawodawcy do sposobu regulacji działalności

budowlanej i planistycznej, do których należy m.in. przyjęcie ustaw: krajobrazowej,

rewitalizacyjnej i metropolitalnej oraz podjęte prace nad nowelizacją ustawy planistycznej oraz

kodeksem budowlanym.

Strona | 19

Projektowanie miasta

Koncepcje zagospodarowania ulic, placów i obiektów powstają często w trakcie konkursów ogłaszanych

przez miasto lub instytucje kultury. Znaczna część nagrodzonych prac została później zrealizowana.

W ciągu ostatnich kilkunastu lat organizowano kilkadziesiąt dużych konkursów, wśród których można

wymienić:

konkursy na koncepcje zagospodarowania ulic i placów (m.in. placów: Grzybowskiego, Trzech

Krzyży, Szembeka, Narutowicza, Bankowego i Teatralnego, pasażu Wiecha),

konkursy na koncepcje zagospodarowania terenów rekreacyjnych (Port i Cypel Czerniakowski,

teren przy ul. Frontowej w Rembertowie, Park Kazimierzowski, Wiślany Park Przyrodniczy),

konkursy na koncepcje obiektów kultury (Muzeum Powstania Warszawskiego, Teatr Nowy,

Teatr Nowy, Muzeum Historii Polski, sala koncertowa Sinfonia Varsovia, Muzeum Katyńskie

i Muzeum Wojska Polskiego w Cytadeli Warszawskiej),

konkursy na pomniki (rotmistrza Witolda Pileckiego, Polaków Ratujących Żydów, upamiętnienie

wizyty Jana Pawła II w 1979 roku),

konkursy na urządzenia miejskie (przystanek komunikacji miejskiej).

Co dwa lata organizowany jest konkurs dla młodych architektów Europan29, cieszący się dużym

zainteresowaniem projektantów z innych krajów. Dotychczas odbyło się 5 warszawskich edycji

Europanu. W każdej edycji uczestnicy konkursu zajmują się pewnym rejonem lub obiektem (rejon

Czystego, ul. Podskarbińskiej, ul. Wileńskiej, os. Za Żelazną Bramą, wyłowionych z Wisły obiektów

wywiezionych z Pałacu Kazimierzowskiego podczas potopu szwedzkiego). Architektom nie narzuca się

ścisłych wytycznych co do formy i zakresu przedmiotu pracy, dzięki czemu w wyniku konkursu rodzą

się zupełnie nowatorskie, inspirujące pomysły.

Swój wkład w kształtowanie miasta mają znani polscy i zagraniczni architekci i urbaniści. Wśród

budynków powstałych przy udziale czołowych projektantów można wymienić: biurowce Metropolitan

przy pl. Piłsudskiego (Norman Foster, realizacja w 2003 r.) i Rondo 1 (Skidmore, Owings and Merrill

LLP, 2006), apartamentowce z biurami Cosmopolitan Twarda 2/4 (Helmut Jahn, 2010–2013) i Złota 44

(Daniel Libeskind, 2008–2013), budynek hotelowo-konferencyjny w kompleksie Business Garden

(Massimiliano i Doriana Fuksas). Najciekawszymi, nagradzanymi realizacjami polskich twórców są m.in.

budynki: Biblioteki Uniwersyteckiej (Marek Budzyński, 1994–1998), Naczelnego Sądu

Administracyjnego (S.A.M.I. Architekci Mariusz Lewandowski i Wspólnicy), Centrum Nauki Kopernik

(RAr-2 Laboratorium Architektury Gilner + Kubec), siedziba Agory, zespoły mieszkaniowe Biały Kamień,

przy al. Wilanowskiej i na osiedlu 19. Dzielnica (JEMS Architekci) oraz stacja metra Plac Wilsona

(proj. AMC Andrzej M. Chołdzyński). Z kolei urbanista Krzysztof Domaradzki był autorem koncepcji

przebudowy i modernizacji ulic Nowy Świat i Krakowskie Przedmieście.

Bariery rozwoju przestrzennego i bariery architektoniczne

Warszawa, podobnie jak inne wielkie miasta, napotyka w swym funkcjonowaniu i rozwoju pewne

trudności. Do najważniejszych należą bariery i ograniczenia rozwojowe, jakie stwarzają systemy

infrastruktury technicznej – sieć transportowa, wodno-kanalizacyjna, ciepłownicza i inne.

Duże obszary, rozciągnięte liniowo na wiele kilometrów, zajmuje infrastruktura kolejowa (Odolany, Kozia

Górka, rejon Żerania i Pelcowizny), podobnie rozległe tereny – lotnisk Okęcie, Bemowo. Część linii

kolejowych biegnie na wysokich nasypach. Tereny te utrudniają swobodne przemieszczanie się między

dzielnicami. Barierę stanowi też szeroka rzeka – brzegi Wisły łączy wprawdzie wiele przepraw

mostowych, ale ich liczba jest stale niewystarczająca w stosunku do potrzeb; odczuwalne jest to

szczególnie w dni robocze w godzinach szczytu. Należy jednak zaznaczyć, że sytuacja ulega

29 Europan – międzynarodowy konkurs architektoniczny dla młodych profesjonalistów z dziedzin architektury, inżynierii, planowania i budowy miast, organizowany od 1988 roku w cyklach dwuletnich przez federację Europan Europe. Polska dołączyła do federacji Europan Europe w 2006 roku jako kraj stowarzyszony.

Strona | 20

systematycznej poprawie – w ostatnich latach zbudowano most Marii Skłodowskiej-Curie i uruchomiono

II linię metra, zmodernizowano most gen. S. Grota-Roweckiego, a w najbliższych latach realizowana

będzie przeprawa w ciągu Południowej Obwodnicy Warszawy.

W mniejszej skali funkcjonowanie w mieście utrudniają bariery architektoniczne, odczuwane przede

wszystkim przez osoby niepełnosprawne, starsze, a także rodziców małych dzieci w wózkach.

W Warszawie, podobnie jak w innych miastach, mieszka coraz więcej osób starszych. Zrównoważony

rozwój miast wymaga struktur i usług umożliwiających zachowanie dobrego samopoczucia

i produktywności wszystkich ich mieszkańców. Służyć temu powinno rozwijanie w mieście środowiska

przyjaznego starzeniu się. Wśród cech takiego środowiska wymieniane są m.in. bezpieczne przejścia

dla pieszych (przejścia naziemne, z obniżonymi krawężnikami, z wyspami i sygnalizacją świetlną

i dźwiękową, uwzględniającą tempo poruszania się starszych osób), przyjazne i łatwo dostępne budynki

oraz brak fizycznych przeszkód w poruszaniu się (gładkie, nieśliskie, szerokie chodniki oddzielone od

ścieżek rowerowych, szerokie drzwi i przejścia, podjazdy dla wózków inwalidzkich, windy, odpowiednio

zaprojektowane schody, miejsca odpoczynku, toalety przystosowane dla osób niepełnosprawnych)30.

W Warszawie liczne rozwiązania transportowe z poprzednich lat stwarzały preferencje dla ruchu

samochodowego kosztem ruchu pieszego. Wskutek tego istnieją w mieście ciągi komunikacyjne

o rzadko rozmieszczonych przejściach dla pieszych, często w formie kładek lub przejść podziemnych,

wymagających pokonywania wysokości, a przez to trudniej dostępnych lub wręcz niedostępnych dla

osób mających trudności w poruszaniu się i wózków. W ostatnich latach liczne przejścia podziemne

i nadziemne wyposażono w windy lub podnośniki hydrauliczne, jednak niektóre z nich ulegają awariom.

W dalszym ciągu, szczególnie w śródmieściu, istnieją ciągi ulic, co do których mieszkańcy

systematycznie zgłaszają postulaty zorganizowania przejść w poziomie terenu lub przywrócenia przejść

dawniej zlikwidowanych (al. Solidarności, Al. Jerozolimskie, ul. Marszałkowska). Preferencje dla ruchu

pieszego, ograniczanie ruchu indywidualnego i tworzenie przejść dla pieszych są wpisane w miejskich

dokumentach planistycznych i uwzględniane w projektach prac modernizacyjnych, jednak nie zawsze

są realizowane, ponadto wykonywanie tych zamierzeń napotyka na duży opór kierowców samochodów.

Prowadząc modernizacje ulic, ale również budynków użyteczności publicznej, miasto wyposaża je

w udogodnienia dla niepełnosprawnych, takie jak płyty reliefowe – prowadzące i ostrzegawcze, rampy

krawężnikowe umożliwiające przejazd osobom na wózkach, sygnalizacje dźwiękowe, wysepki na

przejściach dla pieszych, windy i pochylnie, podnośniki pionowe i ukośne, urządzenia higieniczno-

sanitarne itp.

Tereny zdegradowane i ich rewitalizacja

Obszary zdegradowane na terenie stolicy można podzielić na wiele rodzajów. Wśród nich znajdują się

tereny poprzemysłowe, na których przemysł obecnie istnieje w bardzo ograniczonym zakresie, tereny

powojskowe, tereny zamknięte wzdłuż linii kolejowych. Szczególnym rodzajem terenów wymagających

rehabilitacji, rewitalizacji i zmiany są osiedla mieszkaniowe nie spełniające współczesnych standardów.

Wsparcia, odnowy, nadania nowych funkcji wymaga zarówno tkanka miejska jak i sfera społeczna.

W obowiązującym Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania tereny zdegradowane

i wymagające rewitalizacji tereny obejmują blisko 14 tys. ha, co stanowi 26% powierzchni miasta. Przy

czym delimitując taki obszar kierowano się aspektami przestrzennymi, architektonicznymi,

urbanistycznymi.

W latach późniejszych powstał Lokalny Program Rewitalizacji na lata 2007-2013, który wyznaczał

obszary wymagające działań rewitalizacyjnych, ale jego zasięg był wyznaczony na podstawie danych

statystycznych oraz wskaźników, które pokazywały, że na danym obszarze występują skumulowane

niekorzystne zjawiska społeczne, gospodarcze oraz infrastrukturalne wymagające działań

30 Światowa Organizacja Zdrowia, Fundacja Res Publica im. Henryka Krzeczkowskiego, Miasta przyjazne starzeniu.

Przewodnik, 2014.

Strona | 21

rewitalizacyjnych. W większości dzielnic wyznaczono obszary problemowe. Łącznie obejmowały one

obszar blisko 6 tys. ha, czyli 11% powierzchni stolicy.

Obecnie uchwalony, w 2015 r., Zintegrowany Program Rewitalizacji skupia się na terenach tylko po

prawej stronie Wisły. Obejmuje obszar Starej Pragi, Kamionka i Targówka Fabrycznego. Tereny objęte

programem wyznaczono kierując się wytycznymi z nowej ustawy o rewitalizacji (Mapa 10).

Mapa 10. Obszar objęty programem rewitalizacji

Źródło: Urząd m.st. Warszawy

Zgodnie z ustawą z 23 lipca obszarem zdegradowanym jest obszar gminy znajdujący się w stanie

kryzysowym z powodu koncentracji negatywnych zjawisk społecznych, w szczególności bezrobocia,

ubóstwa, przestępczości, niskiego poziomu edukacji lub kapitału społecznego, a także

niewystarczającego poziomu uczestnictwa w życiu publicznym i kulturalnym. Ponadto musi wystąpić na

nim co najmniej jedno z następujących negatywnych zjawisk:

gospodarczych – w szczególności niski stopień przedsiębiorczości, słaba kondycja lokalnych

przedsiębiorstw,

środowiskowych – w szczególności przekroczenia standardów jakości środowiska, obecność

odpadów stwarzających zagrożenie dla życia, zdrowia ludzi lub stanu środowiska,

przestrzenno-funkcjonalnych – w szczególności niewystarczające wyposażenie w infrastrukturę

techniczną i społeczną lub jej zły stan techniczny, brak dostępu do podstawowych usług lub ich

niska jakość, niedostosowanie rozwiązań urbanistycznych do zmieniających się funkcji

obszaru, niski poziom obsługi komunikacyjnej, niedobór lub niska jakość terenów publicznych,

technicznych – w szczególności degradacja stanu technicznego obiektów budowlanych, w tym

o przeznaczeniu mieszkaniowym, oraz niefunkcjonowanie rozwiązań technicznych

umożliwiających efektywne korzystanie z obiektów budowlanych, w szczególności w zakresie

energooszczędności i ochrony środowiska.