Zachorowalność na raka krtani i gardła dolnego w rejonie Pomorza Zachodniego w latach 1990–2000

Zachorowalność na raka krtani i gardła

433Otolaryngologia Polska 2007, LXI, 4

Rejon Pomorza Zachodniego zamieszkały przez około 2 mln mieszkańców stanowi najbardziej na północ i zachód wysunięty obszar Polski i w oma-wianym okresie składał się z trzech województw: szczecińskiego, koszalińskiego i gorzowskiego. Jedynym ośrodkiem na tym terenie zajmującym się chirurgicznym leczeniem nowotworów zło-śliwych krtani i gardła jest Katedra i Klinika Otolaryngologii i Onkologii Laryngologicznej Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie. W pracy przedstawiono niektóre czynniki dotyczące zachorowalności na raka krtani i krtaniowej części gardła na terenie Pomorza Zachodniego w latach 1990–2000.

MATERIAŁ I METODY

Dokonano retrospektywnej analizy dokumenta-cji lekarskiej 1413 pacjentów leczonych z powodu raka krtani i krtaniowej części gardła w Katedrze i Klinice Otolaryngologii i Onkologii Laryngologicznej Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie w latach 1990–2000. W 96,4 % był to rak płaskona-błonkowy. Analizę materiału oparto na danych z wywiadu i badania przedmiotowego pacjenta, weryfikacji badań histopatologicznych i opisów operacyjnych. Określono w pracy współczynnik zachorowalności na raka krtani i gardła dolnego dla Pomorza Zachodniego, w tym dla poszczególnych

�

Autorzy nie zgłaszają konfliktu interesów.

Zachorowalność na raka krtani i gardła dolnego w rejonie Pomorza Zachodniego w latach 1990–2000

Larynx and hypopharynx cancer morbidity in West Pomerania region in the years 1990–2000

Jerzy Sowa, Alicja Konarska

Katedra i Klinika Otolaryngologii i Onkologii Laryngologicznej Pomorskiej AM w Szczecinie

Kierownik: prof. dr hab. med. Cz. Tarnowska

Summary1413 patient (1236 males and 177 females) with cancer of larynx or hypopharynx were treated in the ENT Department of the Pomeranian Medical Academy in Szczecin from 1990 to 2000. The patients were aged between 26 and 87 years. In the paper, based on the review of the cases history the following aspects have been determinated: incidence rate of the laryngeal cancer in the West Pomerania region, cigarette smoking, size and primary site of the tumor, nodular metastases and clinical stage of the disease. The incidence rate in men was 9,9, in women 1,4 and on average in the whole region 5,6. 91,5% of the patients were cigarette smokers. The most common primary site of the tumor was supraglottis – 788 cases (56,6%), next glottis – 433 cases (29,9%), hypopharynx 172 cases (12,2%), subglottis –10 case/ 0,7%/, and also 10 cases (0,7%) unindentified. With regard the local manifestation of tumor (T) the most numerous group was T4 – 580 case (41%) and then T3 – 452 cases (32%). Cervical nodular metastases were observed in 547 patients (38,7%). The greatest number of patients were in the clinical stage IV – 602 cases (48,7%) and next in stage III – 394 cases (27,9%). Clinical stage II con-cerned 152 cases (10,8%) and stage I – 189 cases (13,4%). In the period from 1990 to 2000 in the West Pomerania region the increase of incidence of laryngeal cancer was observed and in some areas was statistically significant. There was also a statistically significant increase of the number of patients with hypopharyngeal cancer and at stage IV of the disease.

Hasła indeksowe: rak krtani, rak gardła dolnego, epidemiologia

Key words: larynx cancer, hypopharynx cancer, epidemiology

Otolaryngol Pol 2007; LXI (4): 433–439 © 2007 by Polskie Towarzystwo Otorynolaryngologów – Chirurgów Głowy i Szyi

�

J. Sowa, A. Konarska

434 Otolaryngologia Polska 2007, LXI, 4

jego województw, dla mężczyzn i kobiet, mieszkań-ców miast i wsi, następnie nałóg palenia papiero-sów, pierwotną lokalizację guza nowotworowego w krtani lub gardle dolnym, miejscowe i węzłowe zaawansowanie nowotworu, stopień klinicznego zaawansowania choroby. Wymienione zagadnienia prześledzono w kolejnych latach analizowanego okresu, określając ich tendencję wzrostową lub spadkową. W tym celu 11-letni okres obserwacji podzielono na pięć podokresów – pierwszy z nich obejmował 3 lata, a następne po 2 lata. Do obliczeń statystycznych zastosowano test korelacji liniowej, test U Manna-Whitney’a, test Chi2 Pearsona, test R rang Spearmana. Za istotne statystycznie różnice we wszystkich przeprowadzonych testach uznano te, dla których p<0,05. Natomiast wyniki oceniono na granicy istotności statystycznej, jeżeli p>0,05 i p <0,10.

WYNIKI

W latach 1990–2000 w Katedrze i Klinice Otola-ryngologii i Onkologii Laryngologicznej Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie leczono 1413 pacjentów z rakiem krtani i krtaniowej części gar-dła – 1236 mężczyzn (87,5%) i 177 kobiet (12,5%). Wiek pacjentów wynosił od 26 do 87 lat. W latach 1990–1992 odsetek leczonych kobiet wynosił 8,3%, a mężczyzn 91,7%, natomiast w latach 1999–2000 odsetek kobiet osiągnął 16,1%, a mężczyzn zmalał do 83,8%. Przeważająca część, bo 71,4% chorych, pochodziło z miasta, a 28,6% ze wsi. Wskaźnik zachorowalności na raka krtani i gardła dolnego, czyli liczbę zachorowań na 100 tys. ludności, okre-

ślono dla całego regionu Pomorza Zachodniego i dla poszczególnych jego województw. Dane przedsta-wiono w tabeli I. Przeciętny wskaźnik zachorowal-ności w regionie Pomorza Zachodniego dla kobiet wynosił 1,41, a dla mężczyzn 9,95. Wśród ludności miejskiej Pomorza Zachodniego wynosił on prze-ciętnie 5,87, a wśród ludności wiejskiej 4,99. Tzw. linię trendu współczynnika zachorowalności na obszarze Pomorza Zachodniego przedstawia ryc. 1. Wiek pacjentów wynosił u mężczyzn 28–87 lata (x= 58,1), a u kobiet 26–87 lat (x= 53,8). Liczbę chorych z uwzględnieniem grup wiekowych przed-stawiono na ryc. 2. Wśród 899 pacjentów wyróż-niono następujące grupy zawodowe: pracownicy fizyczni, pracownicy umysłowi, rolnicy i leśnicy oraz emeryci i renciści. Liczebność poszczegól-nych grup zawodowych przedstawiono na ryc. 3. Fakt palenia lub niepalenia tytoniu został ustalony

Tabela I. Współczynnik zachorowalności na raka krtani i gardła dolnego wśród mieszkańców województw szczecińskiego, koszalińskiego, gorzowskiego oraz całego regionu Pomorza Zachodniego w latach 1990–2000

Rok Szczecińskie Koszalińskie Gorzowskie Region Pomorza Zachodniego

1990 7,82 4,72 2,80 5,751991 5,64 3,52 3,78 4,621992 6,52 4,47 4,74 5,541993 6,30 5,22 4,33 5,521994 4,65 2,88 4,51 4,161995 5,45 5,37 5,68 5,491996 7,75 5,92 4,69 6,511997 5,83 5,51 5,45 5,651998 5,12 6,82 5,25 5,601999 6,13 5,86 4,66 5,692000 6,73 7,18 7,56 7,061990–2000 6,17 5,24 4,87 5,60

0

1

2

3

4

5

6

7

8

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

lata

wsp

ółcz

ynni

k za

chor

owal

nośc

i

Ryc. 1. Tzw. linia trendu zachowania się współczynnika zachorowalności na raka krtani i gardła dolnego na terenie Pomorza Zachodniego w latach 1990–2000



u 1008 pacjentów: 922 (91,5%) z nich to osoby palą-ce, 86 (8,5%) niepalące. Wśród mężczyzn papierosy paliło 92,1%, wśród kobiet zaś 87,3%. Odsetek osób palących i niepalących był zbliżony w miastach i wsiach. 79% mężczyzn i 67% kobiet wypalało więcej niż 10 sztuk papierosów dzienne. W kolej-nych latach obserwowanego okresu rosła liczba pacjentów, którzy wypalali więcej niż 20 papie-rosów dziennie z 14,4% w pierwszym podokresie do 45,9% w ostatnim. Średni wiek zachorowania wśród osób palących wynosił 53,8 lat u kobiet i 58,2 u mężczyzn, u niepalących zaś 58,6 lat dla kobiet i 60,7 lat dla mężczyzn. Pierwotną lokalizację guza u leczonych pacjentów ukazano w tabeli II. W kolejnych latach analizowanego okresu wzrastał odsetek pacjentów z pierwotną lokalizacją guza w gardle dolnym od 8,6% w pierwszym podokresie do 15,2% w ostatnim. Wzrost ten był statystycznie

istotny (p<0,05). Zaawansowanie kliniczne procesu nowotworowego oceniono wg systemu TNM z roku 1997. Liczbę pacjentów uwzględniającą miejscowe zaawansowanie guza (T) w całym okresie obserwa-cji przedstawiono w tabeli III. Najwyższy odsetek pacjentów z zaawansowaniem guza T4 był w grupie pracowników fizycznych, T1 natomiast w grupie pracowników umysłowych. Jeśli chodzi o zaawan-sowanie procesu chorobowego uwzględniające stan węzłów chłonnych (N) to w grupie z N0 było 866 przypadków (61,3%), N1 230 przypadków (16,3%), N2 – 174 przypadków (12,3%), N3 – 136 przypad-ków (9,6%), niesklasyfikowanych – 7 przypadków (0,5%). W pierwszych latach analizowanego okre-su odsetek pacjentów z cechą N0 wynosił 67,4%, stopniowo zmniejszał się aż do 58,7% w latach ostatnich. Odwrotnie odsetek pacjentów z zaawan-sowaniem węzłowym N3 w pierwszym podokresie

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

500

<30 31-40 41-50 51-60 61-70 71-80 81>

przedziały wiekowe

liczb

a ch

oryc

h

kobiety mężczyźni razem

Ryc. 2. Liczba chorych na raka krtani i gardła dolnego z uwzględnieniem grup wiekowych i płci

284

49 50

521

0

100

200

300

400

500

600

pracownicyfizyczni

pracownicyumysłowi

rolnicy,leśnicy

emeryci i renciści

zawody

liczb

a ch

oryc

h

Ryc. 3. Liczba pacjentów w poszczególnych grupach zawo-dowych

Tabela II. Pierwotna lokalizacja guza z uwzględnieniem płci pacjentówLokalizacja Płeć Razem

mężczyźni kobietyNadgłośnia 669

54,13%129

72,88%798

Głośnia 39131,63%

3218,08%

423

Podgłośnia 80,65%

21,13%

10

Gardło dolne 15912,86%

137,34%

172

Niesklasyfikowana 90,73%

10,56%

10

Razem 1236 177 1413x2 Pearsona 23,59 df=4 p=,00010 x2 NW 24,75 df=4 p=,00006 R rang Spearman -0,05 t=-1,751 p=,08008



wynosił 3,6%, a w ostatnim 17,4%. Zaawansowanie N3 w największym stopniu dotyczyło pacjentów z pierwotnym umiejscowieniem guza w gardle dol-nym, a w najniższym z guzem głośni. Wśród 1413 chorych przerzuty odległe stwierdzono u 14 pacjen-tów (1,1 %) – 13 mężczyzn i 1 kobiety. Odległe przerzuty najczęściej zdarzały się u pacjentów z pierwotnym umiejscowieniem guza w gardle dol-nym. Stopień klinicznego zaawansowania choroby uwzględniający cechy TNM przestawiono na ryc. 4 i tab. IV. IV stopień zaawansowania klinicznego dotyczył w najwyższym odsetku pacjentów z pier-wotną lokalizacją guza w krtaniowej części gardła i występował znamiennie częściej u mężczyzn (48,9%) niż u kobiet (39,2%).

Tabela III. Zaawansowanie miejscowe raka krtani i gardła dolnego / cecha T/ w latach 1990–2000. Liczba i odsetek pacjentówCecha T Lata Razem

1990–1992 1993–1994 1995–1996 1997–1998 1999–2000T1 47 22 39 46 42 196

12,88% 9,02% 14,77% 18,33% 14,89%T2 54 35 35 30 24 178

14,79% 14,34% 13,26% 11,95% 8,51%T3 120 80 88 80 84 452

32,88% 32,79% 33,33% 31,87% 29,79%T4 144 107 102 95 132 580

39,45% 43,85% 38,64% 37,85% 47,81%Razem 365 244 264 251 281 1406x2 Pearsona 18,83 df=12 p=,09274x2 NW 19,49 Ddf=12 p=,07738R rang Spearman 0,01 t=,55828 p,=57675

Tabela IV. Stopień klinicznego zaawansowania choroby u pacjentów z rakiem krtani i gardła dolnego w latach 1990 do 2000. Liczba i odsetek pacjentów

Stopień klinicznegozaawansowania

Lata Razem 1990–1992 1993–1994 1995–1996 1997–1998 1999–2000

I 46 20 38 4 41 18912,60% 8,20% 14,39% 17,53% 14,24%

II 49 30 32 22 19 15213,42% 12,30% 12,12% 8,76% 6,74%

III 115 69 70 69 71 39431,51% 28,28% 26,52% 27,4% 25,18%

IVA 138 118 104 97 128 58537,81% 48,36% 39,39% 38,65% 45,39%

IVB 13 4 19 18 18 723,56% 1,64% 7,20% 7,17% 6,38%

IVC 4 3 1 1 5 141,10% 1,23% 0,38% 0,40% 1,77%

Razem 365 244 264 251 282 1406x2 Pearsona 42,11 df=20 p=,00268x2 NW 45,07 df=20 p=,00108R rang Spearman 0,05 t=1,8288 p=,06765

189152

394

585

72

140

100

200

300

400

500

600

700

I II III IV A IVB IVCstopień klinicznego zaawansowania

liczb

a pa

cjen

tów

Ryc. 4. Stopień klinicznego zaawansowania procesu choro-bowego u pacjentów z rakiem krtani i gardła dolnego



OMÓWIENIE

Z istniejących statystyk wynika, że w ostatnich dziesięcioleciach nastąpił wyraźny spadek zacho-rowania na raka krtani i gardła dolnego w krajach Europy i pewna stabilizacja zachorowań w Polsce [1, 2]. Tego pozytywnego zjawiska nie daje się jed-nak zauważyć na terenie Pomorza Zachodniego. W okresie od 1990 do 2000 roku leczono w tutejszej Klinice Laryngologii 1413 pacjentów z rakiem krtani i gardła dolnego, rocznie od 108 do 155 z utrzymującą się powolną tendencją zwyżkową. W szczególny sposób dał się zauważyć wzrost odsetka chorujących kobiet. Stosunek chorujących męż-czyzn do kobiet wynoszący w 1990 roku 11,1 spadł w roku 2000 do 5,2. Jest to zjawisko obserwowane we wszystkich krajach [3–5]. Średni współczyn-nik zachorowania na raka krtani i gardła dolnego wyniósł dla mężczyzn 9,9, a dla kobiet 1,4 i był bardzo zbliżony do podobnych współczynników w Polsce w tym okresie [2]. Przeciętny współczyn-nik zachorowalności dla całego regionu Pomorza Zachodniego wynosił 5,6, ale zachowywał się bardzo różnie w poszczególnych województwach regionu (tab. 1). Mimo że w województwie szcze-cińskim był zawsze najwyższy, to w następujących latach wykazywał wyraźną tendencję spadkową z 7,82 w roku 1990 do 6,73 w roku 2000. Nie był to jednak spadek istotny statystycznie (p>0,05). W dwóch pozostałych województwach w ciągu 11 lat obserwacji stwierdzono stały, niepokojący statystycznie istotny (p<0,05) wzrost współczyn-nika zachorowalności, szczególnie zaznaczony w woj. gorzowskim. Zjawisko to wymaga dalszych badań i obserwacji. Tzw. linia trendu współczyn-nika zachorowalności w całym regionie Pomorza Zachodniego obrazuje jego wzrost będący funk-cją ponad dwukrotnego wzrostu zachorowalności wśród kobiet przy niewielkim wzroście wśród mężczyzn. Środowisko miejskie zdaje się sprzy-jać zachorowaniu na raka krtani i gardła dolnego w porównaniu z wiejskim. Współczynnik zacho-rowalności wynosił tu odpowiednio 5,87 i 4,99. Największa zachorowalność na raka krtani i gardła dolnego u mężczyzn przypadała na 6 i 7, a u kobiet na 5 dekadę życia. Interesujące jest, że odsetek zachorowań wśród młodych pacjentów do 40 roku życia był znacznie wyższy wśród kobiet (10,2%) niż wśród mężczyzn (2,9%). Na zjawisko to zwraca również uwagę Tomik i wsp. [6]. Najliczniejszą grupę wśród chorych na raka krtani i gardła dolne-go stanowili emeryci i renciści – 57,6%, następnie

pracownicy fizyczni – 31,4%, dalej rolnicy i leśnicy – 5,5% oraz pracownicy umysłowi – 5,4% (ryc. 3). Większość pacjentów z grupy emerytów i renci-stów w przeszłości wykonywało pracę fizyczną. Może to potwierdzić opinię o wpływie ciężkich niesprzyjających warunków pracy fizycznej na rozwój omawianej choroby [7–10]. Z czynników etiologicznych wpływających na zachorowalność na raka krtani i gardła dolnego na pierwszym miej-scu wymienia się nałóg palenia tytoniu [9, 11–16]. Wśród przedstawionych w pracy chorych aż 92% mężczyzn i 87,3% kobiet paliło papierosy, prze-ważająca liczba ponad 10 dziennie. W kolejnych latach analizowanego okresu wzrosła i to w stopniu statystycznie znamiennym (p<0,05) liczba osób wypalających więcej niż 20 papierosów dziennie. Dotyczyło to w największym stopniu pracowników fizycznych. Lissowska i wsp. [9] podają, że Polska jest krajem o bardzo dużym wzroście konsumpcji papierosów i że pali się tu papierosy o bardzo dużej zawartości ciał smolistych. Na uwagę zasługuje fakt, że średni wiek zachorowania na nowotwór krtani i gardła dolnego był niższy wśród palaczy zarówno mężczyzn, jak i kobiet niż w grupie niepa-lących. Nałóg palenia papierosów obok zwiększe-nia odsetka zachorowań przyspiesza więc również moment wystąpienia choroby. Najczęstszą lokali-zacją pierwotną ogniska nowotworowego u pacjen-tów Pomorza Zachodniego była nadgłośnia. Wielu innych autorów stwierdza również tę lokalizację jako najczęstszą dla populacji Polski [4, 9, 17, 18]. Aczkolwiek Bień i wsp. [1] omawiając dane z wielu ośrodków w Kraju, podają dla tego okresu najczęst-szą lokalizację pierwotnego guza w głośni. Guz w obrębie głośni częściej występował u mężczyzn niż u kobiet. Również u mężczyzn znamiennie częściej niż u kobiet zdarzał się guz w gardle dol-nym. Co więcej w okresie 11 lat obserwacji odsetek pacjentów z guzem w gardle dolnym wzrósł w statystycznie istotnym stopniu (p<0,05). Podobnie niepokojący wzrost nowotworów gardła dolnego w tym okresie obserwowali też inni autorzy [1, 14, 17, 19, 20]. Większość chorych Pomorza Zachodniego zgłosiła się do leczenia w stanie miejscowego zaawansowania nowotworu T4 i T3, czyli dość późno. Przypadki o wysokim stopniu zaawansowa-nia miejscowego niestety dominują w Polsce od kil-kudziesięciu już lat [1, 4, 18]. Z tabeli III wynika, że w obserwowanym okresie 11 lat odsetek pacjentów z zaawansowaniem T4 wzrósł i to w istotnym stop-niu (p= 0,07738). Miejscowe zaawansowanie guza T4 znamiennie częściej występowało u mężczyzn



(42,8%) niż u kobiet (30,7%) i dotyczyło przede wszystkim pacjentów z pierwotną lokalizacją guza w gardle dolnym. W kolejnych latach analizowane-go okresu zwiększała się również liczba pacjentów z przerzutami do węzłów chłonnych (N2 i N3). Wzrost dotyczący stopnia N3 był statystycznie istotny (p<0,05). Odsetek odległych przerzutów (1,1%) pokrywa się z istniejącymi statystykami [1, 17]. Opisane wyżej cechy sprawiły, że u przewa-żającej liczby chorych, bo aż u 671 osób (47,5%), które zgłosiły się do leczenia, można było rozpo-znać późny – IV stopień: a w drugiej kolejności III stopień zaawansowania klinicznego choroby. Podobne dane przytaczają inni autorzy [8, 17, 21]. Liczba pacjentów z wysokim stopniem klinicznego zaawansowania IVA, IVB, IVC niestety wzrosła w obserwowanym okresie w sposób statystycznie znamienny (p=0,00108). Przedstawione fakty nie są optymistyczne i świadczą o tym, że świadomość społeczna dotycząca zagrożeń zachorowania na raka krtani i gardła dolnego jest niewystarczająca, a pierwsze czy nawet wyraźne już objawy choroby są często przez chorych lekceważone. Na istotny wzrost zachorowań na raka krtani i gardła dolnego w niektórych rejonach Pomorza Zachodniego nie-wątpliwy wpływ mogły mieć również zmiany eko-nomiczno-społeczne zachodzące w Polsce w tym okresie. Dotyczyły one zmian w strukturach służby zdrowia, dynamicznie rosnącego w kraju bezrobo-cia, które na Pomorzu Zachodnim, a szczególnie w województwach koszalińskim i gorzowskim dra-stycznie przekraczało średni poziom bezrobocia w kraju [22]. Prowadziło to do znacznej paupery-zacji szczególnie najuboższych warstw ludności. Ubóstwo i brak ogólnej higieny życia, idące zazwy-czaj w parze z nałogiem palenia tytoniu i naduży-wania alkoholu to podstawowe czynniki określają-ce starą obiegową opinię , że „na raka krtani trzeba sobie zapracować”. Niezbędny będzie jeszcze duży wysiłek, aby czynniki te wyeliminować.

WNIOSKI

W latach 1990–2000 na terenie Pomorza Zachod-niego obserwowano:

1. Wzrost zachorowań na raka krtani i gardła dol-nego, w województwach gorzowskim i koszalińskim statystycznie znamienny.

2. Statystycznie znamienny wzrost nowotworów gardła dolnego oraz odsetka pacjentów z wysokim stopniem (IV) klinicznego zaawansowania choroby.

PIŚMIENNICTWO

01. Bień S, Kamiński B, Żylka S i wsp. Ewolucja obrazu epidemio-logicznego i klinicznego raka krtanii krtaniowej części gardła w Polsce w latach 1991–2001. Otolaryngol Pol. 2005; 59 (2): 169-81.

02. Didkowska J, Wojciechowska U, Tarkowski W, i wsp. Nowotwory złośliwe w Polsce w 2000 roku. Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie, Zakład Epidemiologii i Prewencji Nowotworów, Krajowy Rejestr Nowotworów. Warszawa 2003.

03. Cattaruzza MS, Maisonneuve P, Boyle P. Epidemiology of laryngeal cancer. Oral Oncol Eur J Cancer. 1996; 32B (5): 293-305.

04. Rzewnicki I, Łuczaj J, Olszewska E i wsp. Analiza epidemio-logiczna chorych na raka krtani i gardła dolnego leczonych w Klinice Otolaryngologii AM w Białymstoku latach 1986–1999.Otolaryng Pol. 2002; T. 56, 1: 19-21.

05. Peng J, Menegoz F, Mace Lesec’h J. Les cancers du larynx en France: elements d’epidemiologie descriptive et estimation de l’incidence nationale. Bull Cancer 2004; 91(4): 363-8.

06. Tomik J, Składzień J, Modrzejewski M, i wsp. Analiza chorych na raka krtani w wieku poniżej 45 roku życia. Otolaryngol Pol. 2005; 59 (5): 665-669.

07. Boffetta P, Richiardi L, Berrino F. Occupation and larynx and hypopharynx cancer: an international case-control study in France, Italy, Spain, and Switzerland. Cancer Causes and Control 2003; 14(3): 203-12.

08. Klonowski S, Semczuk B, Sekrecki R. Badania epidemiolo-giczne i kliniczne chorujących na raka krtani makroregionie lubelskim w latach 1991–1994. Otolaryng Pol. Suppl. 1995; 49: 29-31. 7

09. Lissowska J, Zatoński W. Nowotwory krtani w Polsce na tle innych krajów Europy. Otolaryng Pol. 1992; 46, 211-216.

10. Maier H, Tisch M. Epidemiology of laryngeal cancer: Results of the Heidelberg case-control study. Acta otolaryngol. (Stochh), 1997; Suppl. 527: 160-164.

11. Zatoński W, Tyczyński J, Didkowska J. Nowotwory złośliwe krtani w Polsce w latach 1963–1989. Otolaryngol Pol. 1992; 46(3): 203-10.

12. Szmeja Z, Kruk-Zagajewska A, Skonieczny J. Rak krtani u kobiet Otolaryng Pol. 1989; 43: 353-359.

13. Tuyns AJ, Esteve J, Raymond L. Cancer of the larynhx/hypo-pharynx, tabacco and alkohol: IARC International Case-Control Study inTurin and Varese (Italy), Zaragoza and Navarra (Spain), Geneva (Switzerland) and Calvados (France). Int J Cancer: 1988; 41: 483-491.

14. Olsen J, Sabroe S, Ipsen J. Effect of combined alcohol and tobacco exposure on risk of cancer of the hypopharynx. J Epidemiol Community Health. 1985; 39(4): 304-7.

15. DeStefani E, Correa P, Oreggia F, et al: Risk factors for larynge-al cancer. Cancer 1987; 60: 3087-3091.

16. Raitiola HS, Pukander JS. Changing trends in the incidence of laryngeal cancer. Acta Oncol. 1997; 36 (1): 33-6.



17. Tarnowska Cz, Jaworowska E, Matyja G. Chirurgiczne metody leczenia raka krtani i gardła dolnego stosowane w Klinice Szczecińskiej w latach 1970–2002. Otolaryngol Pol. 2004; T. 58: 139-148.

18. Biszewska J, Rzewnicki I, Różańska-Kudelska M, Wierzba U, Jackiewicz M. Zaawansowanie raka krtani i gardła dolnego w ostatnim dziesięcioleciu. Pol Merkur Lekarski. 2005; 9,19 (111): 351-2.

19. Sieczka J, Ziętek E, Wasilewska M. Wyniki leczenia raka gar-dła dolnego: niektóre czynniki prognostyczne. Otolaryng Pol. 1999; 53: 659-665.

20. Swoboda H, Neumann H, Cartellieri M. Anderungen des Erkrankungsalters der Karzinome des Hypopharynx und des Larynx seit 1960. HNO 1989; 37 (3): 85-91.

21. Kupisz K, Sekrecki R, Klonowski, i wsp. Rak krtani – badania epidemiologiczne i kliniczne chorujących w makroregionie lubelskim. Otolaryng Pol. 1994; T 48, Supl., 16: 370-372.

22. Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polski. GUS. Warszawa 1991, 1992, 1993, 1994, 1995, 1996, 1997, 1998, 1999, 2000, 2001.

Adres autora:Jerzy Sowaul. Wieniawskiego 29c/473-110 Stargard Szcz.

Pracę nadesłano: 11.04.2007 r.

Zachorowalność na raka krtani i gardła dolnego w rejonie Pomorza Zachodniego w latach 1990–2000

Documents

Transcript of Zachorowalność na raka krtani i gardła dolnego w rejonie Pomorza Zachodniego w latach 1990–2000