UNIWERSYTET ZIELONOGÓRSKI

Katarzyna Kowalewska Katarzyna Jaworska

Agnieszka Hałka Monika Brzózka

ZABURZENIA PSYCHICZNE DDA SKUTKIEM WYCHOWANIA W RODZINIE

ALKOHOLOWEJ

ZIELONA GÓRA 2009

SPIS TREŚCI

Wstęp .................................................................................................... 3 Rozdział I: Alkoholizm – przyczyny i przebieg .................................................. 5 Rozdział II: Pozycja dziecka w rodzinie z problemem alkoholowym .............. 12 Rozdział III: Funkcjonowanie dorosłych dzieci alkoholików w społeczeństwie 18

Zakończenie .................................................................................... 26 Bibliografia ...................................................................................... 28

3

WSTĘP

KaŜdy człowiek rodzi i wychowuje się w jakiejś rodzinie. Potem, w

dorosłym Ŝyciu sam zakłada rodzinę. CięŜko pracuje, aby zapewnić jej byt,

aby współmałŜonek i dzieci byli szczęśliwi. Jednak nie w kaŜdej rodzinie tak

walczy się o miłość, wzajemne zaufanie i szczęście. Są rodziny, w których

tego brakuje, których funkcjonowanie jest zaburzone. śycie staje się wtedy

trudniejsze, a rany zadane jeszcze w dzieciństwie często sprawiają ból i „dają

o sobie znać” jeszcze w dorosłym Ŝyciu, po wielu latach.

Tematem niniejszej pracy będzie wykazanie, jaki wpływ na dorosłe

Ŝycie ma wychowanie w rodzinie alkoholowej. Czy dzieci wychowujące się w

rodzinie, w której jeden, bądź oboje rodziców naduŜywają alkoholu skazane

są na problemy w dorosłym Ŝyciu, a jeŜeli tak, to jakich dziedzin Ŝycia owe

problemy mogą dotyczyć? Jakie cechy łączyć będą DDA, czyli dorosłe dzieci

alkoholików? Temat ten jest istotnie waŜny, a do jego wyboru przyczynił się

niski stan badań dotyczący DDA, oraz skala z jaką zjawisko to występuje w

naszym społeczeństwie. Badania nad DDA są konieczne, gdyŜ liczba dzieci

wychowujących się w rodzinie alkoholowej jest ogromna, a bardzo nieliczna

część dorosłych dzieci alkoholików potrafi poradzić sobie z problemami

związanymi z zespołem DDA. Poza tym jest duŜa grupa osób, która nigdy nie

słyszała i nie wie kim są DDA.

O ile literatura na temat samego alkoholizmu jest bardzo bogata, to

stan badań i literatura dotycząca zaburzeń zespołu, jakim jest DDA, jest

dość uboga. Zagadnieniem tym zajmują się jednak m.in. R. Walczak1,

P. Kurtek2, E. Dujka3, E. A. Czarnota4, S. Śląski5, R. Modzelewski6,

1 R. Walczak, Negatywne doświadczenia domu rodzinnego jako mechanizm zmian osobowości, „Problemy alkoholizmu” 1999, nr 4, wkładka, s. 5. 2 P. Kurtek, Samoocena ogólna u synów alkoholików, „Problemy alkoholizmu” 2000, nr 4, s.26-28. 3 E. Dujka, Poczucie sensu Ŝycia młodzieŜy z rodzin alkoholicznych, „Problemy alkoholizmu” 2001, nr 1, s.27-32. 4 E. A. Czarnota, Dysfunkcjonalna rodzina jako jedna z przyczyn uzaleŜnień i współzaleŜnie, [w:] Profilaktyka uzaleŜnień drogą do wolności człowieka, red. Cz. Ciekiera, I. Niewiadomska, Lubin 2001, s.215-223. 5 S. Śląski, Dorosłe dzieci alkoholików oraz ich rodzice – aktualny stan badań, „Roczniki Psychologiczne” 2005, nr 2, s.37-54.

4

S. Sammon7, oraz J. Woitis Dorosłe dzieci alkoholików, czy Gdzie się podziało

moje dzieciństwo.

Metoda, którą posłuŜymy się w owej pracy to metoda dedukcyjna.

Analizując najpierw samą chorobę alkoholową, jej mechanizmy będziemy

próbowały dojść do skutków jakie moŜe ona wywołać u dorosłych dzieci

alkoholików.

Pierwszy rozdział naszej pracy poświęcimy właśnie na analizę choroby

jaką jest alkoholizm. Przyjrzymy się dokładnie jej przyczynom, oraz

przebiegiem, ze szczególnym uwzględnieniem zmian jakie wywołuje ona w

psychice i zachowaniu człowieka. Następnie opiszemy reguły i prawa

rządzące całą rodziną alkoholową. Szczególną uwagę zwrócimy jednak na

pozycję, jaką zajmuje w niej dziecko. Na koniec przedstawimy zmiany w

psychice DDA i przeanalizujemy jaki wpływ mają one na jego funkcjonowanie

w społeczeństwie.

6 R. Modzelewski, Alkoholizm. Fikcje i fakty, Marki-Struga 1989. 7 S. Sammon, Dzieci Alkoholizmu. Dorosłe dzieci z rodzin dotkniętych alkoholizmem w Ŝyciu zakonnym i kapłańskim, Kraków 1998.

5

I. Alkoholizm – przyczyny i przebieg

Według definicji słownikowej alkoholizm jest chorobą powstającą wskutek

naduŜywania napojów alkoholowych.8 Definicja ta, jest jednak

niewystarczająca na określenie całokształtu zjawiska, jakim jest alkoholizm.

Ostatnio eksperci zajmujący się problemami alkoholowymi zgodzili się na

następujące określenie tego terminu: „chroniczne, rozwijające się i mogące

prowadzić do zgonu schorzenie biogenetyczne i psychospołeczne,

charakteryzujące się narastającą tolerancją i fizjologicznym uzaleŜnieniem

przejawiającym się utratą kontroli nad piciem, rozmaitymi zmianami

osobowościowymi i konsekwencjami społecznymi”.9 W potocznym,

rozpowszechnionym w społeczeństwie znaczeniu, alkoholizm oznacza stan

bardzo zaawansowanej degradacji fizycznej, psychicznej, duchowej i

materialnej, związany z naduŜywaniem alkoholu.10 Alkoholikiem według

społeczeństwa jest zatem ten, kto utracił wszystko: zdrowie, pracę, majątek,

rodzinę i nie jest w stanie przeŜyć dnia bez alkoholu.

Sam termin pochodzi najprawdopodobniej od któregoś z dwóch arabskich

słów: al-kuhl, oznaczającego antymon (delikatny, drobny proszek) lub al-

ghul (znaczącego – zły duch).11

Alkohol zawarty w napojach jest prostym związkiem chemicznym o wzorze

C2H5OH i nosi nazwę etylowego. Wytwarza się on z węglowodanów (skrobi

lub cukrów prostych) w przebiegu fermentacji alkoholowej, która zachodzi

pod wpływem zawartej w droŜdŜach substancji czynnej – fermentu zymazy.

Równocześnie wytwarza się dwutlenek węgla, gaz rozpuszczający się w

wodzie w dość duŜych ilościach. Wskutek fermentacji w płynach moŜe

8 Por. hasło: Alkoholizm, [w:] Słownik wyrazów obcych PWN, red. J. Tokarski, Warszawa 1980, s. 22. 9 R. C. Rinaldi, E. M. Steadier, B. B. Wellford, Clarification and Standardization of Substance Abuse Terminology, “Journal of American Medical Association”, T. 529, cyt. za: K. W. Frieske, Encyklopedia socjalna, T. 1. red. Z. Bokszański [i in], Warszawa 1998, s. 21. 10 Por. M. Dziewiecki, Natura choroby alkoholowej, [w:] Nowe przesłanie nadziei, red. M. Dziewięcki, Warszawa 2000, s. 69. 11 Por. E. Roman, Alkoholizm, [w:] Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, T. 1. red. J. M. Śmieciński, Warszawa 2003, s. 92.

6

powstać do 16% alkoholu. Większe stęŜenie alkoholu uzyskuje się drogą

destylacji (do 96%).12

Trudno określić kto i kiedy po raz pierwszy otrzymał czysty alkohol. Jedni

wynalazek destylacji przypisują Chińczykom (kilkaset lat p.n.e.), inni zaś

Arabom (VIII a X wiek n.e.). Wiadomo jednak, Ŝe destylacja tej substancji

upowszechniła się we Włoszech i innych krajach europejskich dopiero

w XI wieku.13

SpoŜycie napojów alkoholowych, typu piwo, wino znane było juŜ w

pierwotnych społeczeństwach. Początkowo była to czynność społeczna, z

czasem jednak rozpowszechnił się zwyczaj picia indywidualnego. SpoŜywanie

tego napoju wiązało się równieŜ z róŜnymi funkcjami jakie czynność ta miała

spełniać. W pierwotnych społeczeństwach alkohol pełnił role fizjologiczne

(odŜywcze, trawienne, energetyczne, przeciwbólowe), oraz społeczne (alkohol

moŜe być instrumentem władzy, słuŜyć kształtowaniu struktur

międzyludzkich). W czasach nowoŜytnych zaś – ekonomiczne (zapewnienie

równowagi rynkowej, źródło dochodów państwa, sposób uzaleŜnienia

gospodarczego), polityczne (alkohol moŜe słuŜyć walce politycznej,

manipulowaniu społeczeństwami, niszczeniu przeciwników politycznych),

oraz psychologiczne (usuwające lęk, rozładowujące napięcia, dodające

odwagi, pobudzające wiarę w siebie, dające zapomnienie o problemach).14

Alkoholizm jest chorobą chroniczną, a więc taką, która przynajmniej w

pewnych aspektach trwa do końca Ŝycia. KaŜdy uzaleŜniony będzie do końca

Ŝycia alkoholikiem, czyli kimś, kto nie potrafi pić w sposób kontrolowany.

Dotyka ona człowieka we wszystkich sferach jego człowieczeństwa i

aktywności. Począwszy od degradacji Ŝycia psychicznego, moralnego,

duchowego, aŜ po religijne.15 Specyfiką tej choroby jednak jest to, Ŝe dotyka

ona nie tylko samą osobę uzaleŜnioną, lecz takŜe jej najbliŜsze otoczenie.

Nie moŜna jednoznacznie określić przyczyn oraz samego procesu

uzaleŜniania się, gdyŜ w kaŜdym przypadku są one kwestią indywidualną.16

12 Por. J. Strojnowski, Przejawy – Istota – Przyczyny alkoholizmu, [w:] Zarys Alkoholog, red. O. Marian, P. Lisowski, Kraków 1965, s. 9. 13 Por. Roman, jw, s. 92-93. 14 Por. TamŜe, s. 92-93. 15 Por. Dziewiecki, jw, s. 70. 16 Por. TamŜe, s. 72.

7

Przyczyny powstania choroby alkoholowej są bardzo złoŜone. Najogólniej

podzielić je moŜna na społeczne i osobowościowe. JednakŜe warunki

społeczne nie determinują do reszty stosunku człowieka do tej uŜywki.

Istnieją wszakŜe społeczności, w której są osoby często sięgające po alkohol,

przy najróŜniejszych okazjach, jednak są i takie, które piją rzadko, a nawet

wcale. Zatem przyczyną alkoholizmu niektórych członków danej społeczności

są jej cechy indywidualne, a więc struktura osobowości. Warunki społeczne

nie są jednak obojętne. Mogą one powodować sytuacje, z którymi człowiek

mniej odporny psychicznie nie będzie w stanie sobie poradzić i w

konsekwencji sięgnie po alkohol, który traktuje jak lekarstwo na problemy.17

„Alkohol jest niemal zawsze wynikiem zaburzeń uczestnictwa w grupach

społecznych, głównie w rodzinach (w rodzinie pochodzenia i rodzinie przez

siebie załoŜonej), jest teŜ rezultatem niedojrzałości, nieadekwatności rozwoju

osobistego do ról społecznych, które przyszło pełnić danemu osobnikowi”.18

Istotny wpływ na powstanie uzaleŜnienia mają równieŜ przyjęte w danej

społeczności zwyczaje. Są bowiem społeczności, w których nie wypada „nie

postawić”, a brak alkoholu moŜe być odebrany nawet jako obraza. Poza tym

wiele interesów, równieŜ załatwianych jest „przy kieliszku”. śycie zatem w

danej społeczności moŜe sprzyjać powstaniu choroby alkoholowej. W

warunkach korzystnych dla rozwoju osobowości ilość pijących będzie

niewielka, natomiast w miarę ich pogarszania się, np. wskutek wojny,

kryzysów ekonomicznych, nadmiernego stresu, ilość pijących wzrasta.19 W

konsekwencji jednak wszystko zaleŜy od charakteru człowieka, od jego silnej

woli.

Sięganie po alkohol traktowane jest często jak uŜywanie lekarstw w

sytuacjach, z którymi człowiek nie potrafi sobie poradzić, jest mu źle.

„Szukanie ratunku w alkoholu podkreślają zarówno profesjonaliści

zajmujący się alkoholizmem, jak i osoby naduŜywające alkoholu”.20 Człowiek

spotyka się z wieloma problemami i trudnościami Ŝyciowymi, które zaburzają

równowagę jego funkcjonowania. Mogą one wiązać się z róŜnymi sprawami, 17 Por. Strojnowski, jw, s. 16. 18 M. Trawińska, Rodzina i alkohol, [w:] Bądźmy trzeźwi, red. E. Marszał, Warszawa 1982, s. 80-81. 19 Por. Strojnowski, jw, s. 16. 20 Z. B. Gaś, Rodzina wobec uzaleŜnień, Marki-Struga 1993, s. 38.

8

np. konflikty interesów, sytuacje zagroŜenia i niepewności, trudności w

porozumiewaniu się, nieumiejętność sprostania podejmowanym rolom

społecznym, konflikty rodzinne czy w pracy.21 Człowiek w takich sytuacjach

sięga po alkohol, który przynosi tymczasową ulgę. Pomaga zapomnieć o

problemach, odpręŜyć się i poprawia samopoczucie. Efekty te są jednak

krótkotrwałe. Problemy nie zostają rozwiązane, wręcz przeciwnie, często

pogłębiają się jeszcze bardziej. W tej sytuacji człowiek „uczy się zaburzonej

filozofii Ŝycia, która polega na sięganiu po alkohol po to, by zapomnieć o

nurtujących go sprawach, przeŜyciach czy trudnościach”.22 Wraz z

trzeźwieniem przychodzi poczucie wstydu, bezradności. Chory nie potrafiąc

poradzić sobie ze złym samopoczuciem ponownie sięga po alkohol, gdyŜ jest

to dla niego najprostszy i jedyny sposób na wyjście z „dołka” psychicznego.23

„Czy i z jaką szybkością pojawi się choroba alkoholowa u osób

naduŜywających alkoholu, zaleŜy od wielu okoliczności i w kaŜdym

przypadku jest kwestią indywidualną. Do podstawowych czynników, które

wpływają na tempo popadnięcia w alkoholizm, naleŜy wiek inicjacji

alkoholowej oraz ilość i częstotliwość wprowadzania alkoholu do

organizmu”.24

Szczególnie istotny jest tu wiek inicjacji alkoholowej. Bowiem im wcześniej

dana osoba sięgnie po alkohol tym szybciej rozwinie się u niej choroba

alkoholowa. MoŜna powiedzieć, Ŝe u nastolatków i dzieci jakikolwiek kontakt

z alkoholem jest naduŜyciem, gdyŜ hamuje normalny rozwój psychofizyczny,

a choroba alkoholowa moŜe pojawić się bardzo szybko, nawet w kilka

miesięcy od pierwszej inicjacji.25

Drugim – obok wieku inicjacji – czynnikiem, który w sposób zasadniczy

wpływa na tempo zaistnienia choroby alkoholowej, jest ilość i częstotliwość

spoŜywania alkoholu. Decydującym czynnikiem jest tutaj aspekt

emocjonalny. Jeśli ktoś sięga po alkohol po to, by poprawić sobie nastrój

emocjonalny lub zapomnieć o problemach, to z reguły w coraz większym

21 Por. TamŜe, s. 40. 22 Dziewięcki, jw, s. 74. 23 Por. TamŜe, s. 74. 24 TamŜe, s. 72. Zob. J. Mellibruda, Tajemnice ETOH, czyli alkohol i nasze Ŝycie, Warszawa 1993 lub J. K. Falewicz, ABC Problemów Alkoholowych, Warszawa 1993. 25 Por. TamŜe, s. 72.

9

stopniu będzie naduŜywał alkoholu. Wchodzenie w chorobę alkoholową nie

zawsze jednak związane jest ze spoŜywaniem duŜych ilości alkoholu, choć

jest to najczęstsza forma popadnięcia w alkoholizm. Jest moŜliwa takŜe

bardziej zamaskowana forma. Polega ona na spoŜywaniu, nawet przez bardzo

długi okres niewielkich ilości alkoholu, ale w sposób bardzo częsty czy wręcz

codzienny. Prowadzi to do sytuacji, w której dana osoba jest cały czas pod

wpływem alkoholu.26

Alkohol uzaleŜnia w dwojaki sposób. Po pierwsze emocjonalnie: staje się

on dla chorego rodzajem chemicznego „przyjaciela”, który pomaga poradzić

sobie ze złym samopoczuciem, pozwala zapomnieć o problemach. Staje się

dla uzaleŜnionego wsparciem, bez którego nie wyobraŜa sobie Ŝycia.27 Po

drugie intelektualnie: uzaleŜnienie to przejawia się w postaci tzw. systemu

iluzji i zaprzeczeń. „Jest to typowy zespół wypaczonych mechanizmów

obronnych osobowości (przynoszących w efekcie destrukcję osobowości),

pojawiający się w sytuacjach charakteryzujących się intensywnym

dyskomfortem wewnętrznym oraz pragnieniem kontynuowania zachowań,

które do tego dyskomfortu prowadzą (pragnienie to ma silną komponentę

emocjonalną), charakteryzujący się m.in. zaprzeczeniem rzeczywistości,

projekcją poczucia winy (szukanie winnego swego postępowania) i agresją

zwróconą na zewnątrz”.28 Mechanizm ten moŜe przyjmować najróŜniejsze

postacie: racjonalizacja, polega na budowaniu alibi i usprawiedliwienia dla

swojego picia; zaprzeczenie, czyli podtrzymywanie przekonania, Ŝe problem

alkoholowy nie istnieje, nie dotyczy mnie; kłamstwo, świadome zmienianie

rzeczywistości, w które ich twórca sam zaczyna wierzyć; minimalizowanie,

polegające na przyznawaniu się do problemu, ale zmniejszając go (np. nie

jestem alkoholikiem tylko pijakiem, itp.); obwinianie (projekcja,

przeniesienie), zaprzeczenie własnej odpowiedzialności za pewne zachowania

i zrzucanie odpowiedzialności na kogoś lub na coś; manipulacja, czyli

działanie poprzez innych dla uzyskania własnego celu; wypieranie,

wyrzucanie faktu z pamięci; intelektualizowanie, dobudowanie naukowe lub

26 Por. TamŜe, s. 72-73. 27 Por. TamŜe, s. 74. 28 R. Modzelewski, jw, s. 22.

10

nawet irracjonalnej teorii na usprawiedliwienie swojego picia; odwrócenie

uwagi, przerzucenie uwagi z problemu, na inny, bezpieczny temat.29

Oprócz uzaleŜnienia emocjonalnego i intelektualnego, u chorego pojawia

się kolejny mechanizm choroby alkoholowej, a mianowicie, patologiczne

skoki w przeŜywaniu samego siebie. Polega ona na ekstremalnych skokach w

sposobie widzenia i przeŜywania samego siebie. Alkoholik to ktoś, kto widzi i

przeŜywa siebie w sposób skrajnie jednostronny i zmienny. Pod wpływem

alkoholu ocenia siebie i przeŜywa swoją rzeczywistość zwykle w sposób

jednoznacznie i skrajnie pozytywny. UwaŜa się za człowieka towarzyskiego,

odwaŜnego, zabawnego i silnego. Z kolei w fazie trzeźwienia alkoholik odbiera

siebie w sposób diametralnie przeciwny. Doświadcza poczucia winy,

zawstydzenia, bezradności, słabości. Znajduje się w stanie załamania,

depresji, rozgoryczenia. Z tego właśnie względu w fazie fizjologicznego

trzeźwienia przychodzi najsilniejsza pokusa, by znów sięgnąć po alkohol.

Tłumaczy to teŜ picie „ciągami”, które trwają czasami wiele dni, a nawet

tygodni.30

Obok opisanych wyŜej mechanizmów choroby alkoholowej istnieją takŜe

pewne mechanizmy natury fizjologicznej. Chodzi tu o tzw. zespół

abstynencyjny. „Polega on na tym, iŜ w początkowej fazie fizjologicznego

trzeźwienia alkoholik przeŜywa nie tylko bardzo bolesne stany psychiczne,

lecz odczuwa takŜe bardzo przykre stany fizjologiczne, np. silny ból głowy,

wymioty, trzęsienie rąk, osłabienie, brak apetytu, niezdolność do

koncentracji i wysiłku, itp. Po spoŜyciu w takiej sytuacji niewielkiej ilości

alkoholu czuje się znowu nieco lepiej fizycznie, a jednocześnie interpretuje to

zjawisko jako „dowód”, iŜ jego organizm potrzebuje alkoholu do normalnego

funkcjonowania. TakŜe w tym przypadku mamy do czynienia z przykładem

zaburzonego rozumowania, podporządkowanego potrzebie kolejnego

kontaktu z alkoholem”.31

Podsumowując, jak wynika z powyŜszych rozwaŜań, alkoholizm jest

bardzo specyficzną chorobą. Nie tylko przyczyny są niezwykle zróŜnicowane i

zaleŜne od wielu czynników (środowisko, struktura osobowości, wzorce

29 Mechanizmy obronne, [w:] http://www.alkoholizm.akcjasos.pl/146.php, 18.04.2008. 30 Por. Dziewięcki, jw, s. 77. 31 TamŜe, s. 78.

11

zachowania, itp.), lecz równieŜ sam jej przebieg u kaŜdego moŜe wyglądać

zupełnie inaczej. Są wprawdzie mechanizmy wspólne, jednak kaŜdy przeŜywa

swoją chorobę odmiennie. Ta właśnie indywidualność decyduje o specyfice

tej choroby, oraz powoduje, Ŝe pomoc uzaleŜnionym nie jest łatwa.

12

II. Pozycja dziecka w rodzinie z problemem alkoholowym

Encyklopedia powszechna podaje następującą definicję rodziny:

„podstawowa grupa społeczna złoŜona z małŜonków i ich dzieci (takŜe

adoptowanych) oraz krewnych małŜonków (przy poligynii – kaŜdej z Ŝon,

przy poliandrii – kaŜdego z męŜów); odgrywa podstawową rolę w procesie

socjalizacji”.32 „W rodzinie rodzą się i trwają najwaŜniejsze relacje naszego

Ŝycia. W niej przeŜywamy radości i smutki, ona kształtuje naszą toŜsamość.

Dla dziecka rodzina jest pewnego rodzaju poligonem, na którym ćwiczy ono

zachowania społeczne. Uczy się nawiązywania kontaktów z ludźmi, a takŜe

poszanowania prawa drugiego człowieka”.33

Aby zrozumieć dlaczego problem alkoholizmu w rodzinie ma negatywny

wpływ na jej członków naleŜy najpierw przyjrzeć się czym charakteryzuje się

rodzina zdrowa. W prawidłowo funkcjonującej rodzinie komunikacja jest

bezpośrednia i szczera, oparta na dialogu, odzwierciedlająca rzeczywistość.

KaŜdy moŜe wypowiedzieć swoją myśl i moŜe być pewien, Ŝe zostanie

wysłuchany. Członkowie rodziny mają swój język, np. wspólne powiedzonka,

tylko dla nich zrozumiałe Ŝarciki. Nie unika się rozmów o problemach,

wspólnie próbuje się je rozwiązać. Panuje zasada wzajemnego szacunku.

Szanowana jest odrębność kaŜdego z członków i nie narusza się granic

drugiej osoby, oraz zasad odpowiedzialności. Członkowie rodziny starają się

dotrzymać obietnic, rodzice wymagają nie tylko od dzieci, ale takŜe od siebie

samych. Wszyscy czują się w swoim gronie dobrze, dzięki panującej dobrej

atmosferze, a decyzje w miarę moŜliwości podejmowane są wspólnie.34

Oprócz tego cechuje ją autentyczna miłość, czyli wsparcie i uwaga, oraz

okazywanie, Ŝe wszyscy wzajemnie są sobie potrzebni. WaŜne są równieŜ

zasady przyjęte w danej rodzinie, które dają dziecku poczucie

bezpieczeństwa, oraz dobry przykład rodziców, którzy sami potrafią

dostosować się do wymagań stawianych dzieciom. Istotne jest, aby przyjęte

32 Hasło: Rodzina, [w:] Mała Encyklopedia Powszechna PWN, red. A. Karwowski, Warszawa 1974, s. 696. 33 Czarnota, jw, s. 216. 34 Por. J. Mikuła, Rodzina z problemem alkoholowy, Warszawa 2006, s. 8.

13

reguły były jasne i zrozumiałe dla wszystkich, a jednocześnie by były

elastyczne, podlegające zmianom i dyskusji.35

Rodzina alkoholowa, jest rodziną dysfunkcjonalną. Rodzinę taką cechuje

wiele zjawisk. Jest to przede wszystkim przemoc. Mogąca przyjmować wiele

postaci, najogólniej jednak podzielić ją moŜna na czynną, czyli przemoc

słowną, fizyczną, seksualną, oraz bierną, czyli chłód emocjonalny, konflikty

między rodzicami. W rodzinie takiej kształtowany jest u dziecka negatywny

obraz samego siebie, czuje się ono niewartościowe i winne tego co się dzieje w

rodzinie. Członkowie przyjmują sztywne role, będące reakcją obronną na

stres.36 Poza tym komunikacja rodzinna zostaje powaŜnie zaburzona. Temat

alkoholu z powodu wstydu i zaŜenowania staje się tematem tabu. Pojawia się

brak zaufania. Osoba uzaleŜniona odsuwa się od rodziny, czującej się

skrzywdzoną, z powodu poczucia winy. W związku z tym powstaje napięcie,

spowodowane brakiem komunikacji i wsparcia emocjonalnego, nasilone z

powodu nieprzewidywalności zachowań osoby pijącej. Narasta złość,

bezsilność, poczucie krzywdy.37

Stawanie się rodziną alkoholową jest procesem, w trakcie którego do

rodziny zostaje wprowadzony alkohol, a więc w wyniku którego uŜywanie

alkoholu przez jednego (lub więcej) członków rodziny staje się podstawową

zasadą organizującą i kształtującą Ŝycie rodziny.38 Osoby uzaleŜnione

fizycznie i psychicznie od alkoholu, same będąc ofiarami, wywierają

niekorzystny wpływ na tych, z którymi są związani. Skutki alkoholizmu

dotykają zwłaszcza rodzinę chorego.39 Najbardziej naraŜone na negatywne

skutki tego uzaleŜnienia są jednak dzieci. „PrzeŜywają w dawce zdecydowanie

większej niŜ inne dzieci zakłócenia w stanie poczucia swego bezpieczeństwa.

Doświadczają więcej napięć, lęku, dezorientacji i samotności”.40 KaŜdy

alkoholik ma inny wpływ na tych, którzy z nim Ŝyją. ZaleŜy to przede

35 Por. Czarnota, jw, s. 216. 36 Por. TamŜe, s. 217. 37 Por. Mikuła, jw, s. 8-10. 38 Por. Gaś, jw, s. 31. 39 Por. Kurtek, jw, s. 26. 40 W. Sztander, Dzieci w rodzinie z problemem alkoholowym, Warszawa 1999, s. 4.

14

wszystkim od osobowości i indywidualnych cech członków jego rodziny, ale

takŜe od tego jak uzaleŜniony zachowuje się będąc pod wpływem alkoholu.41

Funkcjonowanie rodziny alkoholowej jest bardzo specyficzne. Jak juŜ

zostało wyŜej wspomniane w rodzinie dysfunkcyjnej, a więc i m.in.

alkoholowej zostają zaburzone podstawowe reguły rządzące rodziną zdrową.

Reguły, które powinny słuŜyć dobru jej członków zostają zmienione na

nierealistyczne, nieelastyczne i nieludzkie. Nikomu nie przynoszą one

korzyści. Mimo tych destrukcyjnych rezultatów, rodziny alkoholowe obstają

przy swych niezdrowych regułach.42 Te zasady szczególnie niebezpieczne są

dla dzieci. Hamują one ich prawidłowy rozwój. „Dziecko w rodzinie z

problemem alkoholowym uczy się trzech rzeczy na „nie”: nie ufać, nie mówić,

nie odczuwać”.43 Zasada pierwsza wymaga od dziecka, aby nie obdarzało

swoim zaufaniem ani członków swojej rodziny, ani nikogo obcego, gdyŜ

ufając naraŜa się na doznanie krzywdy. Brak zaufania sprawia, Ŝe dziecko

nie moŜe uzyskać poczucia bezpieczeństwa, stale natomiast czuje się

zagroŜone, słabe i niepewne. PrzeŜycia tego rodzaju zaburzają w sposób

szczególny kształtowanie się stabilnego i adekwatnego poczucia własnej

wartości.44 „Nie mów” to kolejna lekcja. Dziecko uczy się, Ŝe o problemie

alkoholowym nie rozmawia się ani w domu, ani poza nim. Nie moŜna mówić

źle o rodzicach, dlatego mówi się o złym samopoczuciu czy niedyspozycji.

Dzieci zapytane o ten problem zaprzeczają lub milkną. Robią to ze wstydu,

strachu i nadziei, Ŝe będzie lepiej i nie jest jeszcze najgorzej. Stan ten

powoduje samotność dziecka w rodzinie alkoholowej.45 Ostania zasada zaleca

dziecku, aby nie zagłębiało się w swoje emocje. Aby nie zastanawiało się nad

tym co odczuwa, jakie są przyczyny takiego stanu i jakie skutki mogą z tego

wyniknąć. Zabrania kierowaniu się w Ŝyciu emocjami i okazywania ich.46

MoŜe się zdarzyć, Ŝe dziecko musi samo siebie okłamywać, Ŝe nie doświadcza

takiego, czy innego uczucia. „Zabieg tego rodzaju, zbyt często powtarzany,

rodzi groźbę odłączenia się od świata własnych emocji i utraty prawdy o

41 Por. Sammon, jw, s. 50. 42 Por. TamŜe, s. 52 43 Sztander, jw, s. 12. 44 Por. Gaś, jw, s. 43. 45 Por. Sztander, jw, s. 12-14. 46 Por. Gaś, jw, s. 43-44.

15

najgłębszych poruszeniach swego serca. Zafałszowanie wewnętrznej

rzeczywistości powoduje osłabienie lub wyłączenie czujnika emocjonalnego

niezbędnego w dalszym Ŝyciu do orientacji w świecie i w sobie samym.47

Oprócz Ŝycia zgodnego z powyŜszymi zasadami dziecko przyjmuje równieŜ

wadliwe role rodzinne, czyli takie które umoŜliwiają istnienie patologicznego

systemu rodzinnego, będące reakcja obronną na złe funkcjonowanie rodziny.

Pierwszą rolę, bohatera rodziny, przyjmuje zazwyczaj najstarsze dziecko.

Bohater rodziny charakteryzuje się tym, Ŝe „rezygnuje z waŜnych, osobistych

celów Ŝyciowych by godzić rodziców, kształcić młodsze rodzeństwo (kosztem

własnego awansu zawodowego), nakładać na siebie rozliczne obciąŜenia, by

inni mieli lŜej. Bohater rodziny nigdy nie powie: „Stop!”, ani: „nie mogę juŜ

więcej”. Ma małą świadomość własnych potrzeb i nie potrafi dbać w zdrowy

sposób o siebie. Nie odczuwa zmęczenia, ani nie odbiera sygnałów

choroby”.48

Wspomagacz lub ratownik to rola najbliŜsza wzoru współuzaleŜnienia.

Dziecko przyjmuje postawę opiekuńczą wobec osoby pijącej. „Jego głównym

zadaniem jest chronić alkoholika przed przykrymi skutkami picia, przez co

nieświadomie sprzyja rozwojowi choroby a nie otrzeźwieniu człowieka”.49

Wyrzutek, zwany równieŜ kozłem ofiarnym, to dziecko będące często

odbiorcą agresji alkoholowej, upokorzeń i zrzucania nań winy. Odpowiadając

na to buntem, prowadzącym w stronę marginesu społecznego staje się złym

uczniem, wagarowiczem, uciekającym z domu, sprawiającym problemy

wychowawcze, wcześnie sięga po alkohol. Oparcia szuka wśród grup

rówieśniczych nastawionych antyspołecznie, odcinając się jednocześnie od

rodziny, która jest przyczyną jego nieszczęść.50

Kolejna rola to maskotka, czyli błazen. Jest to dziecko urocze, pełne

wdzięku, sprawnie rozładowujące napięcia rodzinne przez np. właściwie

wypowiedziany dowcip. Dramat maskotki polega na tym, Ŝe nikt go nie

traktuje powaŜnie, a ono samo zatraca granicę między tym co jest powaŜne a

tym co jest Ŝartem. Między śmiechem a płaczem, przyjemnością dawania a

47 Sztander, jw, s. 14. 48 TamŜe, s. 15. 49 TamŜe, s. 16. 50 Por. TamŜe, s. 16-17.

16

bólem. Dziecko odłącza się od uczuć smutku i cierpienia, zawsze robiąc

dobrą minę do złej gry. 51

„Zagubione dziecko (dziecko we mgle, aniołek, niewidoczne dziecko) to

ktoś, kogo właściwie nie ma. Dziecko wycofane w świat swoich fantazji, świat

lektur, marzeń, w swój kącik, w którym go w ogóle nie widać. Takie dzieci nie

sprawiają Ŝadnych kłopotów wychowawczych, czasem trudno dojść, gdzie

właściwie przebywają. Cena, jaką za to płacą, to postępująca atrofia

umiejętności kontaktu i współŜycia z innymi ludźmi, odruch ucieczki od

sytuacji trudnych, gotowość zamykania oczu i udawania, Ŝe nie ma czegoś,

co jest. Trudność kontaktowania się z rzeczywistością i ból, który temu

towarzyszy mogą w konsekwencji i dalszym rozwoju wyzwolić róŜne sposoby

odrywania się od tego co realne i „znieczulenia” się wobec przykrości Ŝycia”.52

Kolejna rola, czyli ofiara, polega na tym, Ŝe dziecko przyjmuje na siebie

obowiązki, które poprzednio naleŜały do alkoholika. Daje mu to poczucie

pewności i stabilności, dlatego w okresie abstynencji alkoholika, moŜe

prowokować go do przerwania abstynencji, by nie odebrał mu jego

obowiązków. Swoim zachowaniem przyczynia się zatem do pogłębienia

problemu.53

Prowokator, rola ta polega na doprowadzeniu do konfrontacji alkoholika z

rzeczywistością w jakiej Ŝyje i jaką współtworzy. Ukazuje mu zatem

autentyczne związki, występujące między jego problemem alkoholowym a

jego Ŝyciem osobistym, rodzinnym, zawodowym i społecznym. Dziecko

wyrzuca alkoholikowi jego winy i błędy. Działanie to z reguły pozbawione jest

wymiaru konstruktywnego, więc zamiast pomagać alkoholikowi, pogłębia w

nim poczucie winy i własnej bezwartościowości.54

„PowyŜszy podział nie wyczerpuje bogactwa wszystkich wzorców

funkcjonowania. Jedno dziecko moŜe stosować róŜne wątki obronne, nie

musi być „czystym” typem, bowiem Ŝycie jest o wiele bogatsze niŜ teoretyczne

51 Por. TamŜe, s. 17-18. 52 TamŜe, s. 18. 53 Por. Gaś, jw, s. 44-45. 54 Por. TamŜe, s. 44.

17

podziały. W róŜnych fazach Ŝycia dziecko moŜe teŜ przyjmować kolejne, róŜne

wzory”.55

Całe funkcjonowanie rodziny alkoholowej wpływa negatywnie i niszcząco

na dzieci. Systemy obronne, które przyjmują powodują zniszczenie i

degradację ich Ŝycia psychicznego i emocjonalnego. Bez wsparcia i miłości

najbliŜszych ich rozwój jest zaburzony. Próbując samemu poradzić sobie z

problemem „wpadają w pułapkę” samozniszczenia. Dziecko z rodziny

alkoholowej ma niezaspokojone podstawowe potrzeby. Aby prawidłowo

funkcjonować potrzebuje „spokoju, bezpieczeństwa, miłości, stabilności,

pewnej przewidywalności, „normalności” w codziennym Ŝyciu i wiary we

własne siły”56, tego wszystkiego, na co nigdy nie mogło liczyć. Skutki Ŝycia w

rodzinie z problemem alkoholowym mogą być bardzo powaŜne, nie tylko w

chwili gdy dziecko naleŜy do tej rodziny, ale nawet w dorosłym Ŝyciu gdy ma

juŜ własną rodzinę.

55 Sztander, jw, s. 19. 56 Dujka, jw, s. 32.

18

III. Funkcjonowanie dorosłych dzieci alkoholików w społeczeństwie

„Jednym ze skutków dorastania w rodzinie alkoholowej moŜe być

wytworzenie zespołu cech, które w dorosłym Ŝyciu występują w sposób stały

wpływając na funkcjonowanie jednostki, nawet w długi czas po tym, gdy

opuści ona rodzinę z problemem alkoholowym. Są one odroczonym skutkiem

przebywania przez długi czas w napięciu i zagroŜeniu”.57 Zespół tych cech

nazywamy syndromem DDA, czyli dorosłych dzieci alkoholików. Syndrom

DDA nie jest chorobą, lecz zaburzeniem w sferze myślenia, przeŜywania

uczuć, zachowania i kontaktów społecznych. Krótko mówiąc, dorosłe dzieci

alkoholików mają problemy w aktualnym dorosłym Ŝyciu wynikające z tego,

co przeŜyły w dzieciństwie.58

Rodzina jest podstawową jednostką wpływającą na proces socjalizacji

dzieci. Jej nieprawidłowe funkcjonowanie wpływa negatywnie na

przystosowanie się dziecka do Ŝycia w społeczeństwie. Rodzina alkoholowa

nie zapewnia dziecku podstawowych potrzeb, miłości, bezpieczeństwa,

przynaleŜności, poczucia, Ŝe jest się dla kogoś waŜnym, które są niezbędne

do prawidłowego rozwoju. Dziecko wychowywane w atmosferze cierpienia,

nieprzewidywalności, przemocy i ukrywania prawdy tworzy sztywne

schematy zachowań oraz negatywne przekonania na swój temat i

otaczającego go świata.59 W rodzinach takich zwiększa się dystans między

pijącym rodzicem a dzieckiem, co niekorzystnie wpływa na kształtowanie się

dąŜeń i osobowości młodego człowieka. Doświadczenia z przeszłości, urazy i

cierpienia z powodu nałogu jednego lub obojga rodziców mogą pozostawać w

uśpieniu i wywierać powaŜny, negatywny wpływ w codziennym Ŝyciu.60 Wiele

dorosłych dzieci alkoholików bardzo długo pamięta, Ŝe „ich rodzice byli mili

dla wszystkich poza własną rodziną i czują do nich o to Ŝal”.61

57 Mikuła, jw. s. 24. 58 Por. DDA, czyli dorosłe dzieci alkoholików. [w:] http://www.wiadomosci24.pl/artykul/dda_czyli_dorosle_dzieci_alkoholikow_58078.html, 18.04.2008. 59 Por. M. Borowska, Druga strona medalu – pozytywnie o DDA?, [w:] http://www.psychologia.net.pl/artykul.php?level=215, 18.04.2008. 60 Por. Dujka, jw, s. 27. 61 S. Sammon, jw, s. 49.

19

DDA to osoby charakteryzujące się przejawianiem trudności w

przystosowaniu się do Ŝycia społecznego, zawodowego, lub

interpersonalnego.62 Dziecko wychowujące się w rodzinie alkoholowej, jak

zostało wspomniane w paragrafie drugim, nie moŜe na nikogo liczyć, ani na

rodzinę, ani na nikogo z poza niej. Obowiązują je bowiem zasady: nie mów i

nie ufaj. Zostaje samo ze swoim problemem, a „długotrwałe osamotnienie

prowadzi do wytworzenia się lęku przed nawiązaniem kontaktów

emocjonalnych z innymi osobami. Lęk ten jest przyczyną trudności lub

nawet niezdolności nawiązywania i utrzymywania prawidłowej więzi

uczuciowej z drugim człowiekiem. Brak zdolności do prawidłowych

kontaktów emocjonalnych wyraŜa się następującymi postawami

przyjmowanymi przez dziecko: nasilona tendencja do poszukiwania bliskiej i

jedynej osoby, będącej substytutem patologicznego rodzica, oziębłość

uczuciowa, brak zaangaŜowania w sprawy środowiska społecznego”.63

Jednym z syndromów DDA jest powtarzanie się problemów, podobnych do

tych przeŜywanych w dzieciństwie, z którymi nie jest się w stanie poradzić

mimo wysiłków. Przykładem na to moŜe być, często powtarzane zjawisko

wśród dorosłych dzieci alkoholików, a mianowicie wiązanie się z osobami,

które, podobnie jak rodzic lub oboje rodziców, mają tendencje do stosowania

przemocy, do naduŜywania alkoholu.64 Wśród DDA są jednak i takie osoby,

które nie decydują się na zalegalizowane związki, gdyŜ boją się powtórzenia

we własnym związku tego, co działo się w ich domu rodzinnym. Maja kłopoty

z odnalezieniem się w roli rodzica. Obawiają się, Ŝe skrzywdzą swoje dzieci,

wnosząc do wychowania doświadczenia z własnego domu. Często nie potrafią

z nimi rozmawiać, co jest kolejnym skutkiem zasady: nie mów. Wielu

spośród DDA w ogóle nie decyduje się na dzieci, albo podejmuje taką decyzję

późno, gdyŜ obawiają się, Ŝe Ŝycie mogło by skrzywdzić je tak samo jak oni

zostali skrzywdzeni.65 Nie wszyscy muszą poddać się tym negatywnym

wzorcom zachowań. Wśród DDA są i tacy, którzy broniąc się przed

negatywnym wpływem rodziny na zasadzie reakcji wytworzyli w sobie 62 Ślaski, jw, s. 38. 63 Walczak, jw, s. 5. 64 Por. DDA, czyli dorosłe dzieci alkoholików, jw. 65Por. A. Paczkowska. Kim są dorosłe dzieci alkoholików, [w:] http://www.psychologia.net.pl/artykul.php?level=271, 18.04.2008.

20

pozytywne mechanizmy zachowań w rodzinie i społeczeństwie, które

kontynuują w dorosłym Ŝyciu. Chcą załoŜyć własną rodzinę, która będzie

lepsza od tej, z której pochodzą i szczerze nad tym pracują.66

Dorosłe dzieci alkoholików, oprócz szczególnej troski o stworzenie zdrowej

rodziny i nie powtarzania błędów rodziców, wykazują równieŜ inne pozytywne

cechy, będące skutkiem wychowania w rodzinie alkoholowej. Jest to przede

wszystkim zdolność radzenia sobie w trudnych sytuacjach, zdolność

rozwiązywania problemów. DDA wykazują większą odporność na stres,

umiejętność trzeźwego oceniania sytuacji oraz opanowanie. Nierzadko dzieci

w rodzinie alkoholowej same musiały troszczyć się o siebie i młodsze

rodzeństwo, a nawet pijących rodziców. Od najmłodszych lat same zarabiały

na siebie i dom. Dzięki temu w dorosłym Ŝyciu cechuje je duŜa zaradność,

samodzielność, pracowitość, determinacja w dąŜeniu do celu, wytrwałość i

upór. Oprócz wyŜej wymienionych zalet cechuje je równieŜ wraŜliwość na

potrzeby innych, empatia, gotowość do bezinteresownej pomocy, zrozumienie

i tolerancja w kontaktach z innymi. Dzięki doświadczeniom z dzieciństwa

potrafią lepiej zrozumieć problemy innych ludzi, wspierać ich i trwać przy

nich gdy tego potrzebują.67 Mówiąc krótko dają innym to, czego kiedyś same

potrzebowały i nie było nikogo, kto mógłby im to zaoferować. „ChociaŜ wiele z

wypracowanych w trudnym dzieciństwie cech podoba im się i przydaje, to

jednak korzyści te nie istnieją w oderwaniu od strat i nie manifestują się tak

wyraźnie jak te straty”.68

Jednym z podstawowych, negatywnych skutków wychowania w rodzinie

alkoholowej jest trudność w kontaktach międzyludzkich, o czym była mowa

wcześniej. Kolejnym waŜnym i bardzo utrudniającym normalne

funkcjonowanie jest niska samoocena, brak akceptacji samego siebie.

Postawy rodzicielskie mają olbrzymią rolę w kształtowaniu się samooceny.

Dziecko spostrzega siebie przez pryzmat ich stosunku do niego.69 W

atmosferze akceptacji, miłości, szacunku, zdrowej troski rodzicielskiej

dziecko otrzymuje tzw. pozytywne znaki rozpoznania, wykształca bazową

66 Por. Trawińska, jw, s. 80-81. 67 Por. Borowska, jw. 68 TamŜe. 69 P. Kurtek, jw, s. 26.

21

psychologiczną pozycję Ŝyciową nastawioną pozytywnie do siebie. Niestety w

rodzinie alkoholowej dziecko otrzymuje od otoczenia głównie negatywne

znaki rozpoznawania siebie.70 „Większość dorosłych dzieci alkoholików

doświadcza swoistego poczucia niedostosowania, odmienności,

nieatrakcyjności, bezwartościowości, towarzyszy temu obawa przed

zdemaskowaniem (kiedy świat dowie się jaki jestem naprawdę, nie przyjmie

mnie; odrzuci, zrani). Dramatycznym potwierdzeniem braku akceptacji dla

samego siebie jest uruchamianie przez dorosłe dzieci alkoholików

róŜnorodnych form autodestrukcji m.in. odmawianie sobie praw, gotowości

do bardzo surowego, a nawet okrutnego oceniania siebie, wchodzenie w role

ofiary, trwanie w toksycznych związkach, myśli i próby samobójcze,

skłonności do popadania w uzaleŜnienia, choroby psychosomatyczne,

zaburzenia łaknienia”.71 Posiadanie rodzica lub rodziców naduŜywających

alkoholu wywiera równieŜ negatywny wpływ na psychologiczne

funkcjonowanie w dorosłym Ŝyciu. Badania Instytutu Psychologii Zdrowia

wykazują, iŜ u dzieci wychowujących się w rodzinie z problemem

alkoholowym występuje najwyŜsze nasilenie cech psychopatologicznych w

dorosłym Ŝyciu, w porównaniu do innych grup badanych (mierzone

kwestionariuszem SCL-9072). DDA przejawiały w wysokim stopniu

70 Por. H. Tereszkowska-Łowińska. Psychologiczne pozycje Ŝyciowe DDA, [w:] http://www.terapia.rubikon.net.pl/html/pozycje_dda.htm, 18.04.2008. 71 TamŜe. 72 Kwestionariusz SCL-90 mierzy nasilenie objawów psychopatologicznych, na które często uskarŜają się pacjenci poszukujący pomocy psychoterapeutycznej i psychiatrycznej. Narzędzie składa się z 90 pozycji, odnoszących się do dziewięciu podstawowych zespołów objawów, które tworzą 9 następujących skal: Somatyzacje - Skala ta mierzy poczucie dyskomfortu spowodowane dolegliwościami cielesnymi, charakterystycznymi dla nerwic. Pytania obejmują objawy związane z mięśniem sercowym, Ŝołądkiem, układem oddechowym oraz innymi narządami i układami. Uwzględnione zostały takŜe bóle pleców, głowy i mięśni, jak równieŜ somatyczne objawy lęku. Natręctwa - Skala ta mierzy myśli i zachowania charakterystyczne dla zespołu obsesyjno-kompulsywnego (czyli natręctwa i czynności przymusowe). Skala ta koncentruje się więc na myślach, impulsach i działaniach, których osoba badana doświadcza jako nie do powstrzymania i nieodpartych, choć niechcianych i nie swoich. W skali tej mieszczą się takŜe ogólniejsze zaburzenia poznawcze (np. pustka w głowie, wspomnienia problemów, kłopotów). NadwraŜliwość interpersonalna - Skala ta mierzy poczucie nieadekwatności interpersonalnej, niŜszości, szczególnie w porównaniu z innymi osobami. Osoby uzyskujące wysoki wynik w tej skali mają skłonność do autodeprecjacji, niskiego poczucia własnej wartości, niepokoju i dyskomfortu w kontaktach z ludźmi. Charakteryzuje je takŜe poczucie wyczulonej samoświadomości i negatywne oczekiwania odnoszące się do komunikacji interpersonalnej.

22

zachowania charakterystyczne dla klinicznego zespołu natręctw: myśli,

impulsy i działania przymusowe. Osoby te miały takŜe najsilniejsze poczucie

nieadekwatności interpersonalnej i niŜszości oraz przejawiały najsilniejszą

tendencję do samodeprecjacji. Ponadto przejawiały szeroką grupę

symptomów depresyjnych: obniŜony nastrój, wycofanie, brak

zainteresowania jakąkolwiek aktywnością, brak motywacji i energii

Ŝyciowej.73

Podobnie jak w rodzinie dzieci pełniły schematyczne, wadliwe role, tak teŜ

dorosłe dzieci alkoholików przyjmują szereg ról społecznych, które

najogólniej podzielić moŜna na: marzyciel, konformista i przyjemniaczek.74

„marzyciel to człowiek, który ma duŜe aspiracje, potrzebuje odnoszenia

sukcesów, chciałby w Ŝyciu osiągnąć znaczące powodzenie. Realizacja tych

marzeń stoi jednak pod duŜym znakiem zapytania dlatego, iŜ człowiek taki

charakteryzuje się niskim poczuciem własnej wartości, nie wierzy we własne

siły i moŜliwości, odczuwa silny lęk przed doznaniem niepowodzenia. W

konsekwencji więc marzy tylko o wspaniałej przyszłości, zamiast realizować

Depresja - Skala ta uwzględnia szeroką grupę objawów wchodzących w skład zespołu depresyjnego. Reprezentowane są objawy dysforii, obniŜonego nastroju, jak równieŜ utraty zainteresowania jakąkolwiek aktywnością, brak motywacji, brak energii Ŝyciowej. Skala ta odzwierciedla takŜe uczucie beznadziejności i bezradności, poznawcze oraz somatyczne objawy depresji. Dwie pozycje odnoszą się do myśli samobójczych. Lęk - Skala ta zawiera objawy i zachowania wiąŜące się z wysokim poziomem lęku. Zostały w niej uwzględnione ogólne wskaźniki, takie jak niepokój, nerwowość, napięcie, a takŜe somatyczne objawy lęku, jak kołatanie lub przyśpieszone bicie serca. Poszczególne punkty odnoszą się do uogólnionego lęku, ataków paniki oraz jeden dotyczy uczucia dysocjacji. Wrogość - Skala mierząca poziom wrogości jest skonstruowana w oparciu o trzy kategorie: myśli, uczucia i zachowania. Punkty tej skali odnoszą się do uczuć rozdraŜnienia, irytacji, impulsywnego niszczenia przedmiotów oraz częstych i niekontrolowanych wybuchów złości. Fobie - Skala ta obejmuje epizody ostrych stanów lękowych lub agorafobii. W punktach tej skali są reprezentowane lęki związane z podróŜowaniem, otwartymi przestrzeniami, tłumem czy miejscami publicznymi i pojazdami. Dodatkowo dołączono kilka punktów przedstawiających zachowania związane z fobiami społecznymi. Myślenie paranoidalne - Skala ta mierzy objawy myślenia paranoidalnego. Punkty tej skali odnoszą się do myślenia projekcyjnego, wrogości, podejrzliwości, egocentryzmu, iluzji, braku autonomii i urojeń wielkościowych. Psychotyczność - Skala obejmuje zarówno zachowania typowo psychotyczne, jak i charakterystyczne dla rzekomego procesu psychotycznego. Cztery pozycje zawierają osiowe objawy schizofrenii wymieniane przez Schneidera: omamy słuchowe, transmitowanie myśli, kontrolowanie myśli z zewnątrz i nasyłanie myśli, jak równieŜ mniej znaczące psychotyczne zachowania, będące wskaźnikami schizoidalnego stylu Ŝycia. 73 B. Włodawie. Czy są bardziej zaburzone?, [w:] http://www.psychologia.edu.pl?druk.php?id=2624, 18.04.2008. 74 Por. Gaś, jw, s. 45.

23

własne pragnienia i ambicje”.75 Kolejny typ to konformista. Jest to człowiek

skoncentrowany na jak najbardziej realistycznej ocenie rzeczywistości,

obowiązujących norm i reguł postępowania, oczekiwań stawianych przed nim

przez innych ludzi. Woli zrezygnować z siebie niŜ doprowadzić do

konfrontacji z innymi ludźmi. Przyjemniaczek z kolei dąŜy przede wszystkim

do uzyskania aprobaty i akceptacji innych ludzi. Chce aby inni darzyli go

sympatią, chcieli przebywać w jego towarzystwie. Chce istnieć przede

wszystkim dla ludzi, zatracając w ten sposób poczucie własnej toŜsamości.76

Podział ten nie wyczerpuje jednak bogactwa wzorców funkcjonowania

dorosłych dzieci alkoholików w społeczeństwie. Przyjmują one równieŜ inne

typy, np. wyobcowani, czyli tacy, którzy nie zdają sobie sprawy, Ŝe to co

przeŜyli w domu rodzinnym, ma nadal wpływ na ich Ŝycie. Czują się inni,

bardziej skomplikowani wewnętrznie. W kontaktach z innymi są bardzo

ostroŜni, obawiają się, Ŝe ludzie oceniają ich negatywnie. Smutni, często

leczący się z powodu depresji, boją się powrotu do przeszłości, próbują

zapomnieć o tym co ich spotkało. Czują się opuszczeni, a ich dzieciństwo jest

źródłem bólu i smutku. Innych moŜemy nazwać skrzywdzonymi. Są to ludzie

świadomi zła, które je spotkało. Noszą w sobie Ŝal, rozgoryczenie, złość, a

nawet nienawiść. Czują się pokrzywdzeni i przez pryzmat swojej krzywdy

postrzegają świat. Wielu spośród DDA to uzaleŜnieni, czyli tacy, którzy mimo

krzywdy jaka ich spotkała z powodu alkoholu teraz sami go naduŜywają lub

współuzaleŜnieni, którzy wiąŜą się z osobą uzaleŜnioną. Są jednak i tacy,

którzy odnoszą sukcesy zawodowe, nie mają problemów z wywiązywaniem

się ze swoich obowiązków, nie boją się trudnych zadań ani ryzyka, są

odpowiedzialni, niestety i u nich alkoholizm w rodzinie wycisnął swoje

piętno. Mimo, Ŝe na zewnątrz sprawiają wraŜenie opanowanych, wewnętrznie

są jednak rozbici i przeŜywają głębokie kryzysy osobowościowe.77

W wyniku podobnych przeŜyć w dzieciństwie, oprócz charakterystyki

podstawowych typów funkcjonowania w społeczeństwie wśród DDA, moŜna

równieŜ określić typowe zachowania i uczucia charakteryzujące ludzi z tym

syndromem. Do podstawowych naleŜy lęk przed utratą kontroli, uczuciami,

75 TamŜe, s. 45. 76 Por. TamŜe, s.45-46. 77 Por. Paczkowska, jw.

24

sytuacjami konfliktowymi, nadmiernie rozwinięte poczucie obowiązku,

zaniedbywanie własnych potrzeb, brak spontaniczności i umiejętności

określenia własnych uczuć, brak zaufania do ludzi, mylenie miłości z

litością.78 Poza tym dorosłe dzieci alkoholików muszą zgadywać jakie

zachowanie jest normalne. Mają trudności z przeprowadzeniem swoich

zamiarów od początku do końca. Kłamią, gdy równie łatwo byłoby powiedzieć

prawdę. Traktują siebie bardzo powaŜnie i mają trudności z przeŜywaniem

radości i z zabawą. Są albo nadmiernie odpowiedzialne albo całkowicie

nieodpowiedzialne. Są niezwykle lojalne, nawet gdy wiedzą, Ŝe druga strona

na to nie zasługuje. Często ustępują innym, czują strach przed cudzym

gniewem i awanturami. Bardzo boją się porzucenia i utraty, często

zachowują się jak ofiary. Są impulsywne, mają tendencję do zamykania się w

raz obranym kierunku działania bez rozwaŜenia innych moŜliwości, ani

konsekwencji. Myślą, Ŝe są inne od wszystkich, dlatego bez przerwy

poszukują potwierdzenia i uznania.79

Wśród dorosłych dzieci alkoholików są osoby, które same potrafią

poradzić sobie z problemami jakie powstały w ich osobowości na skutek

wychowania w rodzinie alkoholowej. ZaleŜy to jednak od wielu czynników. Od

typu osobowości, od skali zjawiska przemocy, od tego jak rodzic pił, jak się

zachowywał, czy dbał o rodzinę w kwestiach finansowych, jakie były warunki

ekonomiczne i materialne, ile alkoholu było spoŜywane i jak często, oraz jaką

rolę odgrywał rodzic niepijący, czy troszczył się o dzieci czy bardziej o

pijącego współmałŜonka.80 DDA mogą Ŝyć normalnie. Niektóre same są w

stanie poradzić sobie z tym zaburzeniem, inne natomiast potrzebują dłuŜszej

lub krótszej terapii. Faktem jednak jest to, Ŝe rodzina alkoholowa ma

ogromny wpływ na późniejsze Ŝycie i mimo tego, Ŝe moŜliwe jest wskazanie

pozytywnych skutków takiego Ŝycia, to jednak ogrom nieszczęść i

negatywnych efektów jest znacznie większy.

78 Por. Mikuła, jw, s. 24. 79 Por. Typowe uczucia i zachowania dorosłych dzieci, [w:] http://www.dda.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=23&Itemid=66, 18.04.2008. 80 Por. DDA, czyli dorosłe dzieci alkoholików, jw.

25

ZAKOŃCZENIE

Zamiarem niniejszej pracy było wykazanie jaki wpływ ma wychowanie

w rodzinie alkoholowej na funkcjonowanie w dorosłym Ŝyciu, oraz ukazanie

cech i zaburzeń charakterystycznych dla dorosłych dzieci alkoholików.

Aby osiągnąć ten cel na początku owej pracy dokonana została analiza

samej choroby alkoholowej. Opisane zostały jej główne przyczyny, przebieg i

mechanizmy choroby oraz zmiany psychiczne zachodzące u osób

naduŜywających alkoholu w sposób niszczący ich zdrowie fizyczne oraz

wpływający negatywnie na osoby im najbliŜsze. Drugi rozdział poświęcony

został rodzinie alkoholowej, ze szczególnym uwzględnieniem pozycji jaką

zajmuje w niej dziecko. Opisane zostały główne zasady, którymi kieruje się

taka rodzina, oraz role, jakie przyjmują jej członkowie, będące mechanizmem

obronnym na stres i cierpienie. Ostatni rozdział dotyczy dorosłych dzieci

alkoholików. Ukazane zostały tu powiązania między tym co dziecko

przeŜywało w rodzinie alkoholowej, a tym jakie problemy towarzyszą mu w

dorosłym Ŝyciu.

KaŜde dziecko wychowujące się w rodzinie dysfunkcjonalnej, czyli

m.in. alkoholowej naraŜone jest na ogromny stres, co nie zostaje obojętne na

kształtowanie się jego psychiki. Niewątpliwie zatem alkoholizm w rodzinie ma

wpływ na funkcjonowanie dorosłych dzieci alkoholików w ich samodzielnym,

dorosłym Ŝyciu. Mimo podobnych zaburzeń i cech, występując u

zdecydowanej większości DDA, u kaŜdego moŜna dostrzec większe lub

mniejsze róŜnice. Wynika to z bardzo wielu czynników. W kaŜdej rodzinie

problem alkoholowy rozwija się i przebiega inaczej, poza tym kaŜdy człowiek

ma inną osobowość i odporność na stres, dlatego właśnie tak trudno jest

określić czym dokładnie charakteryzuje się zespół DDA, poza grupą cech i

zachowań występującą u większości. Terapia dorosłych dzieci alkoholików

jest bardzo trudna, gdyŜ do kaŜdego naleŜy podejść indywidualnie.

Jest wiele problemów związanych z DDA, które nie zostały jeszcze

przez nikogo podjęte. Interesującą kwestią, która jeszcze nie znalazła

odzwierciedlenia w literaturze jest przyczyna, dlaczego niektórzy spośród

DDA potrafią poradzić sobie z problemem samodzielnie i sprawnie

26

funkcjonować w społeczeństwie, a inni potrzebują pomocy terapeuty. Bardzo

ciekawa jest równieŜ sprawa róŜnic występujących zaburzeń, jakie zachodzą

między kobietami, a męŜczyznami pochodzącymi z rodzin alkoholowych.

27

BIBLIOGRAFIA

I. Literatura przedmiotu Czarnota E. A., Dysfunkcjonalna rodzina jako jedna z przyczyn uzaleŜnień i współuzaleŜnień, [w:] Profilaktyka uzaleŜnień drogą do wolności człowieka, red. Cz. Ciekiera, I. Niewiadomska, Lubin 2001, s.215-223. Dujka E., Poczucie sensu Ŝycia młodzieŜy z rodzin alkoholicznych, [w:] „Problemy alkoholizmu” 2001, R. 48, nr 1, s.27-32. Dziewiecki M., Natura choroby alkoholowej, [w:] Nowe przesłanie nadziei, red. M. Dziewiecki, Warszawa 2000, s.69-80. Gaś Z. B., Rodzina wobec uzaleŜnień, Marki-Struga 1993. Kurtek P., Samoocena ogólna u synów alkoholików, [w:] „Problemy alkoholizmu” 2000, R. 47, nr 4, s.26-28. Mikuła J., Rodzina z problemem alkoholowym, Warszawa 2006. Modzelewski R., Alkoholizm. Fikcje i fakty, Marki-Struga 1989. Sammon S., Dzieci Alkoholizmu. Dorosłe dzieci z rodzin dotkniętych alkoholizmem w Ŝyciu zakonnym i kapłańskim, Kraków 1998. Śląski S., Dorosłe dzieci alkoholików oraz ich rodzice – aktualny stan badań, [w:] „Roczniki Psychologiczne” 2005, R. 8, nr 2, s.37-54. Strojanowski J., Przejawy – istota – przyczyny alkoholizmu, [w:] Zarys alkohologii, red. O. Marian, P. Lisowski, Kraków 1965, s.9-23. Sztander W., Dzieci w rodzinie z problemem alkoholowym, Warszawa 1999. Trawińska M., Rodzina i alkohol, [w:] Bądźmy trzeźwi, red. E. Marszał, Warszawa 1982, s.80-92. Walczak R., Negatywne doświadczenia domu rodzinnego jako mechanizm zmian osobowości, [w:] „Problemy alkoholizmu” 1999, R. 46, nr 4, wkładka, s.5.

28

II. Literatura pomocnicza

Falewicz J. K., ABC Problemów Alkoholowych, Warszawa 1993. Frieske K. W., Alkoholizm., [w:] Encyklopedia socjalna, T. 1., red. Z. Bokszański [i in.], Warszawa 1998, s.20-24. Mellibruda J., Tajemnice ETOH, czyli alkohol i nasze Ŝycie, Warszawa 1993. Roman E., Alkoholizm, [w:] Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, T. 1., red. J. M. Śmieciński, Warszawa 2003, s.92-97. Hasło: Alkoholizm., [w:] Słownik wyrazów obcych PWN, red. J. Tokarski, Warszawa 1980, s.22.

III. Teksty niepublikowane Borowska M., Druga strona medalu – pozytywnie o DDA?, [w:] http://www.psychologia.net.pl/artykul.php?level=215, 18.04.2008. Paczkowska A., Kim SA dorosłe dzieci alkoholików, [w:] http://www.psychologia.net.pl/artykul.php?level=271, 18.04.2008. DDA, czyli dorosłe dzieci alkoholików, [w:] http://www.wiadomosci24.pl/artykul/dda_czyli_dorosle_dzieci_alkoholikow_58078.html, 18.04.2008. Tereszkowska-Łowińska H., psychologiczne pozycje Ŝyciowe DDA, [w:] http://www.terapia.rubikon.net.pl/html/pozycje_dda.htm, 18.04.2008. Typowe uczucia i zachowania dorosłych dzieci, [w:] http://www.dda.pl?index.php?option=com_content&task=view&id=23&Itemid=66, 18.04.2008. Włodawie B., Czy są bardziej zaburzone?, [w:] http://www.psychologia.edu.pl?druk.php?id=2624, 18.04.1008.