Józef Kus

Z dziejów handlu KazimierzaDolnego w XVII - XVIII wieku :instruktarze cła wodnego z 1616 i1763 rokuRocznik Lubelski 31-32, 235-241

1989-1990

M A T E R I A Ł Y

JOZEF KUS

Z DZIEJÓW HANDLU KAZIMIERZA DOLNEGO W XV II—XVIII W IEKU

INSTRUKTARZE CŁA WODNEGO Z 1616 I 1763 ROKU

Główną arte rią gospodarczą przedrozbiorowej Rzeczypospolitej była Wisła. P łynęły nią już od X III w. p rodukty rolniczo-leśne i inne tow ary. Handel m iał ogromny w pływ na szybki rozwój m iast leżących nad Wisłą, zwłaszcza Sandom ierza, Kazim ierza Dolnego, W arszawy, Zakroczymia, W yszogrodu, Płocka, W łocławka, Torunia, Bydgoszczy i Gdańska, oraz na bogacenie się ich mieszkańców. Na spławie budowali swoje fo rtuny liczni przedstaw iciele m agnaterii i sz la c h ty 1. Spław dawał również dochód skarbow i państw a w postaci opłat celnych pobieranych w kom orach usy­tuow anych w ważniejszych portach rzecznych. Największe znaczenie m ia­ły: kom ora we W łocławku, przeniesiona w 1579 r. do Białej Góry, a także kom ory w Grudziądzu, Fordonie, Nieszawie 1 2.

Oprócz ceł królewskich bardzo liczne były kom ory, z których opłaty celne pobierano na rzecz m iast oraz urzędników państw ow ych i ziemskich, a więc wojewodów, kasztelanów, starostów , wojskich itp .3

Nieistniejące już dziś akta Kom isji Skarbu Koronnego w yliczały ko­m ory celne, znajdujące się w drugiej połowie XVIII w. na Wiśle: K ra­ków, W awrzeńczyce, Opatowiec, Szczucin, Połaniec, Sandomierz, Zawi­chost, Józefów, Kazimierz, Puław y, M agnuszew, Góra K alw aria, Karczew, W arszawa, Dobrzyń, Nieszawa, Złotoria, Dybów. Nie jest to pełny wykaz, niem niej obejm uje większość kom ór celnych 4 5.

Wobec faktu zniszczenia w czasie II w ojny światowej większości re­jestrów i rachunków kom ór celnych, w ydaje się celowe publikow anie na­w et fragm entarycznych źródeł dotyczących insty tucji cła wodnego s. Źró­dłam i takim i są instruk tarze cła wodnego w Kazim ierzu Dolnym.

Komorze celnej w Kazim ierzu historycy przypisują ΧΗ Ι-wieczną m e­trykę. Już w tedy m iał on pełnić funkcje związane z handlem i transpor­

1 Zob. Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 r., pod red. A. Mą­czaka, Warszawa 1981, hasła: spław, Wisła·, S. G i e r s z e w s k i , Wisła w dziejach Polski, Gdańsk 1982, passim; M. B o g u c k a , H. S a m s o n o w i c z , Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk —Łódź 1986, s. 198, 417, 425—428.

2 R. R y b a r s k i , Handel i polityka handlowa Polski w XVI stuleciu, t. 1, Poznań 1928, s. 296—302; Encyklopedia..., hasła: celne komory, cło.

3 Np. w 1589 r. przywilej pobierania cła wodnego otrzymała Warszawa, w 1613 r. Sandomierz, w 1667 r. starosta oświęcimski (Volumina Legum, wyd. Ohryzko, Pe­tersburg 1859—1860, t. II, s. 291, t. III, s. 89, t. IV, s. 441).

4 Z. G ó r a l s k i , Materiały dotyczące traktów i przepraw od 1767 roku z zagi­nionych akt Komisji Skarbu Koronnego, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” r. XIII:1965, nr 2, s. 376.

5 J. K a r w a s i ń s k a , Archiwum Skarbowe dawnej Rzeczypospolitej, w: Stra­ty archiwów i bibliotek warszawskich w zakresie rękopiśmiennych źródeł histo­rycznych, t. I, Archiwum Główne A k t Dawnych, Warszawa 1957, s. 88—90.

236 M A T E R IA Ł Y

tem to w aró w e. W spisie ceł z 1356 r. cło kazim ierskie określono jako „theloneum an tiquum ” 6 7. Z ochroną poboru cła na Wiśle miało się wiązać powstanie kam iennej baszty obronnej w Kazimierzu.

W 1509 r. cło w raz z przepraw ą wydzierżawione zostało M ikołajowi Firlejow i z Dąbrowicy, wojewodzie lubelskiem u, za 130 grzywien. Z tego roku posiadam y pierwszą wiadomość o opłatach celnych pobieranych w Kazimierzu; od pełnego s ta tku płynącego W isłą burgrabia pobierał 60 groszy 8 *.

W 1510 r. Zygm unt I zapisał M ikołajowi Firlejow i 1800 florenów na starostw ie kazim ierskim , a w roku następnym nadał m u cło i przewóz ®. Odtąd aż do 1644 r. starostw o w raz z cłem pozostawało w rękach tej ro­dziny m agnackiej. K olejnym i starostam i byli Radziwiłłowie i Lubom irscy, ostatnia starostw o dzierżyła Anna Teofila z Sapiehów I o voto Sanguszko- wa, 2o voto Potocka (do 1813 r . ) 10 11.

Komora celna w K azim ierzu przetrw ała do 1764 r., kiedy to na sejm ie konwokacyjnym uchwalono powszechne cło generalne, znosząc jedno­cześnie cła partyku larne n .

Dochód z kazim ierskiego cła wodnego szacowano w drugiej połowie XVII w. na 1000 zł poi.12; w sto lat później, w 1766 r., „za skasowane cło w iślane naznaczono zł. poi. 2000” 13.

Ponieważ nie istniały jednolite ta ry fy celne dla całego k raju , w łasną taryfę m iała też kom ora w Kazim ierzu. „Cło wodne w ybiera zamek we­dług in struk tarza swego” — czytam y w lustrac ji z 1661 r .14

Zachowały się dwa instruktarze. Pierw szy — dany przez Zygm unta III Wazę w 1616 r. Andrzejowi F irlejow i — oblatowano w grodzie lubelskim 22 lutego 1617 r .15 K ról regulow ał w nim cło wodne kazim ierskie na prośbę kupców krakow skich skarżących się na opłaty „więtsze nad zwy­czaj daw ny”.

Drugi instruktarz, „podług daw nych instruktarzów spisany” 25 czerw­ca 1763 r., zatw ierdził książę Franciszek L ubom irsk i16.

6 K. M a l e c z y ń s k i , Najstarsze targi w Polsce i ich stosunek do miast przed kolonizacją na prawie niemieckim, Lwów 1926, s. 128; R. S z c z y g i e ł , Początki miejskich dziejów Kazimierza Dolnego, w: Problemy dziejów i konserwacji miast zabytkowych, Radom—Kazimierz Dolny 1990, s. 37.

7 J. T e o d o r o w i c z - C z e r e p i ń s k a , Kazimierz Dolny. Monografia histo- ryczno-urbanistyczna, Kazimierz 1981, s. 18—19.

8 S. Ku r a ś , Słownik historyczno-geograficzny województwa lubelskiego w średniowieczu, w: Dzieje Lubelszczyzny, t. III, Warszawa 1983, s. 96. Wspomnieć na­leży, że Kazimierz z przedmieściami i okolicznymi wsiami tworzył tenutę a na­stępnie starostwo kazimierskie (tamże, s. 97).

8 J. T e o d o r o w i c z - C z e r e p i ń s k a , jw., s. 34; S. K u r a ś, jw., s. 96.10 J. T e o d o r o w i c z - C z e r e p i ń s k a , jw., s. 72, 170—171.11 J. B a s z a n o w s k i , Z dziejów handlu polskiego XVI—XVIII w. Handel

wołami, Gdańsk 1977, s. 34.12 „Cło wodne wybiera zamek według instruktarza swego, które że niejedna­

kowy de anno in annum prowent czynić może, sieła też statków za juramentem i listami, także atestacyjami różnych panów, nic nie płaci, taksujemy je jednak, rok podle roku, na [...] fl. 1000”. (Lustracja województwa lubelskiego 1661, wyd. H. Oprawko, K. Schuster, Warszawa 1962, s. 144).

13 Archiwum Państwowe w Lublinie (dalej: APL), Księgi ziemskie lubelskie, sygn. 20777, f. 817.

14 Zob. przyp. 12.15 APL, Księgi grodzkie lubelskie (dalej: GL), RMO, sygn. 47, f. 112—113.16 APL, GL, RMO, sygn. 369, f. 279—283v.

M A T E R IA Ł Y 237

Publikow ane m ateria ły stanow ią cenne źródło do dziejów handlu i in­form ują nas o produktach najczęściej spław ianych W isłą do Gdańska i „w górę” rzeki. Na początku XVII w. były to (oprócz zboża, głównego przedm iotu spławu): ołów, miedź, żelazo, galm an, saletra, siarka, wino, śledzie i inne ryby, owoce, a rtyku ły korzenne. Dziwi b rak w taryfie celnej potażu i popiołu, które w tym czasie tw orzyły znaczną pozycję polskiego eksportu, mimo spadku produkcji w porównaniu z drugą połową XVI w.17

Bardziej szczegółowy jest in struk tarz z 1763 r. W śród produktów prze­chodzących drogą wodną przez Kazim ierz figurują: zboże, słód, drewno, potaż, galman, szpiglas, saletra, smoła, kam ienie m łyńskie i budowlane, wapno, żelazo i wyroby żelazne, garnki, sól, wino, miód, owoce, tytoń, śledzie, wódka gdańska, karczochy.

In struk ta rz ten w ym ienia ponadto typy statków spotykanych na j­częściej na Wiśle, a więc szkuty — „dw udziestki” , „szesnastki” ; dubasy — „czternastow e”, „dw unastow e”, „dziesiątowe” , „ośmiowe”; kozy i galar- ki — „ośmiowe” i „szóstowe”, galary „jarosław skie” , „na pojazd cztery” i „na pojazd dw a”; byki i półbyki, łyżwy i łyżewki a wreszcie tra tw y, tra tew ki i czółna 18 *.

Razem z instruktarzem oblatowana została „Przysięga skarbowego pi­sarza na cle wodnym kazim irskim ” . Jej treść wskazuje, że nadużycia po­pełniane przez nieuczciwych celników były nagminne.

Teksty źródeł przygotowane zostały do d ruku na podstawie Instrukcji w ydaw niczej dla źródeł historycznych od X V I do połowy X IX w ,20 We­dług jej zasad zmodernizowano pisownię obu instruktarzy , zachowując charakterystyczne cechy językowe. Pewne zm iany wprowadzono także w układzie graficznym instruk tarza z 1763 r. Ciągły tekst rękopisu czę­ściowo zmieniono na dwie kolum ny; na lew y brzeg strony w yrzucając nazwy statków i towarów, na praw y — staw ki opłat celnych. Zlikwido­wano ponadto pow tarzające się w każdym niem al w ierszu określenia jednostki m onetarnej („złotych polskich” i „groszy polskich”).

11 S. G i e r s z e w s k i , jw., s. 46—47.18 Wymienione nazwy statków pochodziły — jak łatwo się domyśleć — od

liczby ludzi tworzących załogi wioślarskie (pojazda — wiosło) i wskazywały na roz­miary i nośność statku. Por. H. O b u c h o w s k a - P y s i o w a , Warunki naturalne, technika i organizacja spławu wiślanego w XVII wieku, KHKM, r. XIII:1965, nr 2, s. 287—290; P. S m o l a r e k , Statki żeglugi spławowej z drugiej połowy XVIII w ie­ku, „Nautologia” r. XXI:1986, nr 1, s. 15.

18 J. B a s z a n o w s k i , jw., s. 46—47.20 Instrukcja wydawnicza dla źródeł historycznych od XVI do połowy X IX w ie­

ku, Wrocław 1953.

238 M A T E R IA Ł Y

Warszawa, 1 czerwca 1616Zygmunt III, król polski, daje Andrzejowi Firlejowi, staroście kazimierskiemu, in­struktarz cla wodnego w Kazimierzu.Oryg. nieznanyKop.: Księgi grodzkie lubelskie, RMO, sygn. 47, f. 112-—113 pt. Litteram Sacrae Re­giae Majestatis oblata. Wpis w dniu 22 lutego 1617 r. na podstawie oryginalnego dokumentu przedstawionego przez „szlachetnego” Wojciecha Jemielnickiego.

[f. 112] Zygm unt Trzeci z Bożej łaski król polski, w ielkie książę litew ­skie, ruskie, pruskie, mazowieckie, żmudzkie, inflanckie i szwedzki, gocki, w andalski dziedziczny król [f. 112v] Urodzonemu Andrzejowi F irle­jowi z Dąmbrowice, kazim irskiem u naszem u staroście wier[nie] nam m i­łem u łaskę naszą królewską. Urodzony w iernie nam miły. Przełożona jest żałoba niektórych mieszczan i kupców krakow skich o czło wodne kazi- m irskie, k tóre by snadź adm inistratorow ie tamecznego czła wierfność] tw a od tow arów przez te kupce na dół i na górę wyszły prowadzące, więtsze nad zwyczaj daw ny wybierać mieli, nie chcąc aby się z tej m iary bezprawie onym dziać się miało, ale żeby według dawnego zwyczaju od towarów płacili. Rozkazujem y wierfności] tw ej, abyś tego przestrzegł i adm inistratory swe napom inał, jakoby się na potym tego nie ważyli, ale według instruk tarza tego naszego, k tó ry się wierfności] tw ej daje, to jest: od ołowów cetnaru każdego po szelągu jednem u albo więc ogółem od każdego s ta tku ołownego złotych polskich dwadzieścia; od cetnaru miedzi po groszu; od beczki gałam anu groszy dwa; od beczki siarki groszy dwa; od żyta i soli od każdej pojazdy po groszy półczw arta; od beczki śledzi grosz jeden; od śliw beczki po groszy dwa; od sadzu ryb po groszy dwa; od wielkiego sadzu ryb po kopie; od beczki wina węgierskiego po groszy szeszci; od kufy m ałm azyji groszy piętnaście; od kufy limonii groszy dzie­sięć; od beczki oliwy groszy dziesięć; od saletry każdej fasy groszy dw a­dzieścia; od towarów wszelakich, k tóre prow adzą wodą ze Gdańska w be­lach i beczkach, jako od pieprzów, szafranów, migdałów, cukrów i innego rozmaitego korzenia, od beczki po groszy dwadzieścia, od półachtelu po groszy ośmi, od m niejszych beczek po groszy sześć; od zboża, k tóre biorą na statk i na Mazowsze, według dawnego zwyczaju, od każdego korca po kw artn iku , także i lądowe. A na mycie zaś lądowym od każdego woza, k tóry ze zbożem przez m iasto idzie, po groszu jednem ; od konia, co wiezie towar, od każdego [f. 113] po groszy piąci, a od tych, którzy wolności m ają, wedle starego zwyczaju po groszy półtrzecia; od wołu każdego po groszu jednem ; od chm ielu rogowe od woza śląskiego po złotemu, od litewskiego po groszy dwadzieścia; od żelaza cetnaru każdego po dwa szelągi; od sztuki płótna każdej po półgroszku. Co, aby tak a nie inaczej w ybierać rozkazujem y. Inaczej wier[ności] tw ej nie uczynisz, pod łaską naszą i powinności urzędu swego. Dan w W arszawie dnia pierwszego m ie­siąca czerwca roku tysiąc sześćset szesnastego, panowania K rólestw na­szych .Polskiego XXIX, Szwedzkiego XX III roku.

Sigism undus Rex

M A T E R IA Ł Y 239

b.m. 25 czerwca 1763Franciszek Lubomirski, starosta kazimierski, zatwierdza instruktarz cła wodnego w Kazimierzu.Oryg. nieznanyKop.: Księgi grodzkie lubelskie, RMO, sygn. 369, f. 279—283v. pt. Instructionis thelo- nei aquatici ad capitaneatum casimiriensem spectantem oblata. Wpis w dniu 25 czer­wca 1763 na podstawie oryginalnego dokumentu przedstawionego przez „urodzo­nego” Kajetana Leszczyca Skarszewskiego subdelegata grodu lubelskiego.

{f. 279] In struk ta rz cła wodnego kom ory w starostw ie kazim irskim podług dawnych instruktarzów spisany dnia dwudziestego piątego czerwca tysięcznego siedem setnego sześćdziesiątego trzeciego roku.

[zł. pol.] [gr.]od szkuty dw udziestki 72od szkuty ośm nastki 54od szkuty szestnastki [f. 279v] 36od dubasa czternastowego 24od dubasa dwunastowego 20od dubasa dziesiątowego 18od kozy i galarku ośmiowych 16od kozy i galarku szostowej 14od galarka na pojazd cztery 10od galarku na pojazd dw a 6od łyżwy dużej 50od tra tew w gleni cztery 12

S ta tk i z żytem [zł. poi.] [gr.]od szkuty dwudziestki z żytem 40od szkuty ośmnastki 34od szkuty szestnastki 32od dubasa czternastowego 28od dubasa dwunastowego [f. 280] 24od dubasa dziesiątowego 20od dubasa ośmiowego 16od kozy i galarku szóstowego 12od kozy i galarku na pojazdów cztery 10od kozy i galarku na pojazdów dwa 8od łyżwy dużej 40od tra tw y w pojazd cztery 10od tychże z jęczmieniem 8od tychże z reczką 8od tychże ze słodem 8od tychże z owsem 8od galerów jarosław skich od jednej pojazdy 18od czółna śliw suchych w rozenki 20od szkuty dwudziestki pobitki z tow arem 180od szkuty ośm nastki pobitki 162od szkuty szestnastki 144

-od dubasa czternastowego 126

240 M A T E R IA Ł Y

Od innych statków podług proporcji, tak jednak uważać trzeba, aby wyniosło od pojazdu po złotych ośmnaście.od kopy antonia 8od beczki śledzi szockich 6od beczki śledzi hollenderskich 10od wina francuskiego 1 8od wina węgierskiego 1 8[f. 28] Antałów dw a na beczkę rachować się powinno.od beczki m iodu węgierskiego 1 8

[zł. poi.] [gr.]Od tow arów inszych do góry ze Gdańska prowadzonych na statkach po­dług kw itu sprawiedliwego i taksy z kom ory inw entarzow ej fordońskiej w kwicie w yrażonych na złote pruskie, więc od sta po złotych dwa. od tra tw y garków na ludzi ośm 108od innych tra tew podług proporcyjiod półbyka garków 162od naczynia ulanowskiego z m alowanie, od dubasalub galeru 36od skrzyni ryb 12od m ydła barskiego skrzyni 2od puzdra wódki gdańskiej 15od szabel [f. 28 lv] krakow skich bun ta 1 8od klepek tra tw y w gleni cztery 30od tra tw y balów 36od byka w apna na jednej pojezccie 2 16od potaziu fasy 2 16od galomonu fasy 15od szpiglasu fasy 2od kam ieni m łyńskich, od tra tw y w gleni cztery 15od tra tw y kam ieni inszych wodą prowadzonych 8od ty tun iu węgierskiego kam ienia 6od beczki smoły 13od beczki smoły zuzowej 6[f. 282] od sa le try fasy 2 16od tarcic kopy 1od drzew a próżnego, od glenia 1 8od skrzyni łyżek 1 8od szafranów bunta 1 8od żelaza węgierskiego cetnaru 15od tra tew ki p le tu 1 8od czółna karczochów 1 8od łyżewki krakow skiej z jabłkam i 30od pary pojazdów solnych 7opowiednego od statków szlacheckich 6od tra tew balków 12 20

F. Lubom irski M.K.S. [f. 282v] Kaz. Locus sigilli genuini in ru b ra cera expressi.

M A T E R IA Ł Y 241

Przysięga skarbowego pisarza na cle wodnym kazim irskim .

Ja, Józef, przysięgam Panu Bogu wszechmogącemu w Trójcy Świętej Jedynem u, iż funkcyji mojej pisarskiej w ekzakcyji cła trzeźwię, spra­wiedliwie, pilnie, nie uwodząc się żadną korrupcyją, tak oczywiście jako i potajem nie, ani od kupców, ani od szlachty dla siebie prokurow ać, ani też dobrowolnie daw anej brać, ani przyjaźnią żadną robić in teresu do ekzekucyji cła należącego nie m am , ani więcej od szlachty i kupców nad in struk tarz mi podany wyciągać nie powinienem, ale istotnie samej rze­telności nie czyniąc [f. 283] żadnych podstępów pod Skarbem , ani żadnych nie zażywając w ykrętnych fortelów, tak z rewizorem, k tó ry mi przydany będzie ,jako i kupcami, co by było z krzyw dą Skarbu pańskiego, nie będę. Monetę lubo złoto in quali quanlitate e t qualitate odbiorę in eadem toto w regestra zapisywać jako i do skrzyni kłaść, nie przy trzym ując przy sobie na żaden handel ani kom u pożyczać nie będę. Ekspedycyje m inoris e t m ajoris valoris sam de persona z przydanym mi rewizorem, nie zaży­w ając ani upraszając sub alterna, czynić będę, szczególnie tylko, strzeż Boże, słabości mojej lub gdy będę m iał gdzie wyjechać za pozwoleniem Jaśnie Oświeconego Książęcia Jegomości Dobrodzieja, [f. 283v] Rzeczy różne, jako to cybule, czosnki, śliwy, ryby, kasze i inne właśnie na Skarb prow eniencyje należące, ani sam zażywać ani kom u darować nie mam, ale tylko z swego mi wyznaczonego mi solarium i z akcydensów w in­struk tarzu mi pozwolonych bez ekstorsyji żyć będę. K tóre to tu wyzna­czone punkta, bez żadnej restrykcyji, teraz przysięgając e t in post powi­nienem. Tak mi Boże dopomóż w Trójcy Św iętej Jedyny i niewinna Męka Jego.

16 R o cz n ik L u b e ls k i , t . X X X I/X X X II, 1989/1990