Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy I gimnazjumoparte na „Programie nauczania biologii Puls życia”

Dział programu Temat Poziom wymagańkonieczny podstawowy rozszerzający dopełniający

I. Biologia – nauka o życiu

1. Biologia jako nauka

2. Komórkowa budowa organizmów

3. Systematyczny podział organizmów

Uczeń:• określa przedmiot badań biologii

jako nauki• podaje przykłady dziedzin

biologii• wymienia źródła wiedzy

biologicznej• wyjaśnia, do czego służą atlasy i

klucze• wymienia cechy organizmów

żywych

• wskazuje komórkę jako podstawową jednostkę organizacji życia

• wymienia struktury budowy komórki roślinnej, zwierzęcej, grzyba i bakterii

• wyciąga wnioski dotyczące komórkowej budowy organizmów na podstawie obserwacji preparatów

• wymienia jednostki klasyfikacji biologicznej

Uczeń:• potrafi korzystać

z poszczególnych źródeł wiedzy

• rozróżnia próbę kontrolną i badawczą

• podaje funkcje poszczególnych organelli

• posługuje się mikroskopem• wykonuje proste preparaty

mikroskopowe

• wyjaśnia, czym zajmuje się systematyka

• podaje kryteria wyróżnienia pięciu królestw

Uczeń:• charakteryzuje wybrane

dziedziny biologii• posługuje się właściwymi

źródłami wiedzy biologicznej podczas rozwiązywania problemów

• odróżnia pod mikroskopem, na schemacie, zdjęciu lub po opisie poszczególne składniki komórki

• rysuje obraz widziany pod mikroskopem

• wyjaśnia rolę poszczególnych elementów komórki

• porównuje budowę różnych komórek

• charakteryzuje dawne sposoby klasyfikacji organizmów

• omawia zasady systemu klasyfikacji biologicznej

Uczeń:• objaśnia zasadę stopniowego

komplikowania się poziomów organizacji życia

• wykorzystuje atlasy do rozpoznawania pospolitych gatunków organizmów

• omawia budowę i funkcje organelli komórkowych

• analizuje różnice między poszczególnymi typami komórek

• ocenia sztuczne i naturalne systemy podziału organizmów

• uzasadnia potrzebę klasyfikowania organizmów

II. Jedność i różnorodność organizmów

4. Sposoby odżywiania się organizmów

• określa, czym jest odżywianie• wymienia podstawowe sposoby

odżywiania się organizmów

• omawia różnice między organizmami samożywnymi a cudzożywnymi

• wymienia czynniki niezbędne do życia organizmów samożywnych i cudzożywnych

• wymienia substraty i produkty

• charakteryzuje różne strategie odżywiania

• wykazuje różnorodność odżywiania się organizmów cudzożywnych

• określa warunki przebiegu fotosyntezy

• wykazuje różnice w pobieraniu i trawieniu pokarmów u różnych organizmów

• wyjaśnia, na czym polega chemosynteza

5. Sposoby oddychania organizmów

6. Sposoby rozmnażania się organizmów

• określa, czym jest oddychanie• wyjaśnia, na czym polega

wymiana gazowa• wskazuje mitochondrium jako

miejsce, w którym zachodzi utlenianie

• przedstawia oddychanie tlenowe i fermentację jako procesy dostarczające energii

• określa, czym jest rozmnażanie• wyróżnia rozmnażanie płciowe i

bezpłciowe• podaje przykłady płciowego i

bezpłciowego rozmnażania się organizmów

fotosyntezy• wyjaśnia, na czym polega

fotosynteza

• omawia różne sposoby oddychania

• wymienia przykłady organizmów ilustrujących różne sposoby oddychania

• rozróżnia wymianę gazową i oddychanie wewnątrzkomórkowe

• rozpoznaje sposoby rozmnażania się organizmów

• wyjaśnia, na czym polega rozmnażanie bezpłciowe

• rozpoznaje pączkujące drożdże obserwowane pod mikroskopem

• omawia różnice między rozwojem prostym a złożonym

• ocenia, czy dany organizm jest samożywny, czy cudzożywny

• uzasadnia, że oddychanie jest procesem niezbędnym do życia

• charakteryzuje rodzaje rozmnażania

• ocenia znaczenie przemiany pokoleń

• charakteryzuje typy rozwoju zarodka

• stosuje w praktyce wiadomości dotyczące rozmnażania wegetatywnego

• wykazuje zależność między środowiskiem życia a budową narządów wymiany gazowej

• porównuje oddychanie tlenowe i beztlenowe

• omawia znaczenie fermentacji• zapisuje słownie równanie

reakcji oddychania tlenowego

• wykazuje związek między sposobem zapłodnienia a środowiskiem życia organizmów

• ocenia znaczenie samozapłodnienia

III. Bakterie i wirusy. Organizmy beztkankowe

7. Bakterie a wirusy

8. Protisty

• wymienia miejsca występowania bakterii i wirusów

• rozpoznaje i podaje nazwy form morfologicznych bakterii widocznych na preparacie mikroskopowym lub ilustracji

• wymienia miejsca występowania protistów

• wymienia grupy organizmów należących do protistów

• podaje charakterystyczne cechy budowy bakterii i wirusów

• wymienia cechy, którymi wirusy różnią się od organizmów

• podaje przykłady bakterii i wirusów

• określa znaczenie bakterii w przyrodzie i gospodarce człowieka

• omawia czynności życiowe poszczególnych grup protistów

• charakteryzuje wybrane czynności życiowe bakterii

• wymienia choroby bakteryjne i wirusowe

• rysuje kształty bakterii obserwowanych pod mikroskopem

• charakteryzuje poszczególne grupy protistów

• wykazuje chorobotwórcze znaczenie protistów

• ocenia znaczenie bakterii i wirusów

• określa warunki tworzenia się przetrwalników

• ocenia rolę bakterii jako symbiontów i destruentów

• porównuje czynności życiowe poszczególnych grup protistów

• wymienia choroby

9. Glony – przedstawiciele trzech królestw

10. Grzyby i porosty

• wskazuje środowisko życia glonów

• podaje przykłady organizmów należących do glonów

• podaje przykłady grzybów i porostów

• opisuje budowę grzybów• rozpoznaje pleśniaka białego w

obrazie mikroskopowym• wymienia sposoby rozmnażania

się grzybów• rozpoznaje porosty wśród innych

organizmów

• wymienia wspólne cechy organizmów zaliczanych do glonów

• omawia znaczenie glonów w przyrodzie i gospodarce człowieka

• omawia czynności życiowe grzybów

• podaje przykłady znaczenia grzybów w przyrodzie i gospodarce człowieka

• rozpoznaje porosty jako organizmy zbudowane z grzybni i glonu

• wyjaśnia, co to jest grzybica

• wyjaśnia, że glony to grupa ekologiczna, do której należą przedstawiciele trzech królestw

• omawia wybrane czynności życiowe glonów

• charakteryzuje budowę grzybów owocnikowych

• omawia sposoby rozmnażania się grzybów

• analizuje znaczenie grzybów w przyrodzie i gospodarce człowieka

• wykonuje i opisuje rysunek wskazanych grzybów

wywoływane przez protisty• rozpoznaje pod mikroskopem,

rysuje i opisuje budowę przedstawicieli protistów

• analizuje wpływ zakwitów glonów na inne organizmy w środowisku

• ocenia znaczenie glonów w przyrodzie i gospodarce człowieka

• wyjaśnia zależność między głębokością a występowaniem określonych grup glonów

• wykazuje znaczenie mikoryzy dla grzyba i rośliny

• określa znaczenie poszczególnych komponentów w budowie plechy porostu

• proponuje sposób badania czystości powietrza, znając wrażliwość porostów na zanieczyszczenia

• rozpoznaje i podaje nazwy różnych form morfologicznych porostów

IV. Świat roślin 11. Tkanki roślinne

12. Budowa i funkcje korzenia

• wyjaśnia, czym jest tkanka• podaje przykłady tkanek

roślinnych• wskazuje na ilustracji komórki

tworzące tkankę

• wymienia podstawowe funkcje korzenia

• rozpoznaje systemy korzeniowe

• dokonuje podziału tkanek roślinnych na twórcze i stałe

• wymienia cechy budowy poszczególnych tkanek roślinnych

• opisuje funkcje wskazanych tkanek

• rozpoznaje modyfikacje korzeni• omawia budowę

zewnętrzną korzenia• rozpoznaje pod mikroskopem

tkanki budujące korzeń

• charakteryzuje budowę, rozmieszczenie i funkcje poszczególnych tkanek roślinnych

• wykonuje preparat ze skórki cebuli i rozpoznaje w nim tkankę okrywającą

• analizuje budowę wewnętrzną korzenia jako funkcjonalnej całości

• charakteryzuje przyrost na długość

• rysuje różne systemy

• wykazuje związek budowy wskazanej tkanki z jej funkcją

• rozpoznaje i rysuje tkanki widoczne na przekrojach organów roślinnych

• wyjaśnia sposób pobierania wody przez roślinę

• projektuje doświadczenie świadczące o przewodzeniu wody z korzenia do łodygi

• charakteryzuje modyfikacje korzeni

13. Budowa i funkcje łodygi

14. Liść – wytwórnia pokarmu

15. Mszaki

16. Paprotniki

17. Rośliny nagonasienne

18. Rośliny okrytonasienne

• omawia funkcje łodygi• podaje nazwy elementów

budowy zewnętrznej łodygi

• wymienia funkcje liści• rozpoznaje elementy budowy

liścia • rozpoznaje liście pojedyncze i

złożone

• wymienia miejsca występowania mszaków

• podaje nazwy organów mszaków

• wymienia miejsca występowania paprotników

• rozpoznaje organy paproci • rozpoznaje paprotniki wśród

innych roślin

• wymienia miejsca występowania roślin nagonasiennych

• rozpoznaje rośliny nagonasienne wśród innych roślin

• wymienia miejsca występowania roślin okrytonasiennych

• podaje nazwy elementów budowy kwiatu

• rozróżnia kwiat i kwiatostan• rozpoznaje rośliny

okrytonasienne wśród innych roślin

• rozpoznaje tkanki budujące łodygę

• rozróżnia rodzaje łodyg

• rozpoznaje różne modyfikacje liści

• rozpoznaje na preparacie mikroskopowym tkanki budujące liść

• rozróżnia typy ulistnienia łodygi

• rozpoznaje mszaki wśród innych roślin

• omawia znaczenie mszaków w przyrodzie i gospodarce człowieka

• wyjaśnia rolę poszczególnych organów paprotników

• wymienia przystosowania roślin nagonasiennych do warunków życia

• omawia znaczenie roślin nagonasiennych w przyrodzie i gospodarce człowieka

• wymienia sposoby rozsiewania nasion i owoców

• rozróżnia owoce pojedyncze i złożone

• omawia znaczenie roślin okrytonasiennych w przyrodzie i gospodarce człowieka

korzeniowe

• rysuje schematycznie przekrój poprzeczny i podłużny łodygi

• rozpoznaje rodzaje unerwienia liści

• omawia funkcje poszczególnych modyfikacji liści

• analizuje cykl rozwojowy mszaków

• rysuje mech i podpisuje jego organy

• analizuje cykl rozwojowy paproci

• charakteryzuje skrzypy, widłaki i paprocie

• analizuje cykl rozwojowy sosny

• rozpoznaje rodzime gatunki nagonasiennych

• określa, z jakiego gatunku drzewa lub krzewu pochodzi wskazana szyszka

• omawia funkcje poszczególnych elementów budowy kwiatu

• analizuje cykl rozwojowy roślin okrytonasiennych

• ocenia znaczenie roślin

• analizuje związek budowy zmodyfikowanych łodyg z ich funkcjami

• analizuje funkcje poszczególnych elementów budowy anatomicznej liścia

• rysuje różne typy ulistnienia łodygi

• wyjaśnia, dlaczego mszaki są najprostszymi roślinami lądowymi

• rozpoznaje za pomocą atlasów 5 gatunków rodzimych paprotników

• dowodzi związku budowy roślin nagonasiennych ze środowiskiem ich życia

• wykazuje związek budowy kwiatu ze sposobem zapylania

• charakteryzuje sposoby rozsiewania nasion i owoców, wykazując związek z ich

okrytonasiennych w przyrodzie i gospodarce człowieka

budową• rozpoznaje 5 gatunków drzew

okrytonasiennych występujących w Polsce

V. Świat bezkręgowców

19. Tkanki zwierzęce

20. Gąbki i parzydełkowce

21. Płazińce i nicienie

22. Pierścienice

• wyjaśnia, czym jest tkanka• wymienia podstawowe rodzaje

tkanek zwierzęcych

• wyjaśnia, co to są gąbki• podaje miejsca występowania

gąbek i parzydełkowców• wymienia charakterystyczne

cechy gąbek i parzydełkowców

• wymienia charakterystyczne cechy płazińców i nicieni

• rozpoznaje na ilustracji płazińce i nicienie

• charakteryzuje tasiemce i glisty jako pasożyty układu pokarmowego

• omawia drogi zakażenia pasożytniczymi płazińcami i nicieniami

• wyjaśnia, w jaki sposób można ustrzec się przez zakażaniem pasożytniczymi płazińcami i nicieniami

• rozpoznaje pierścienice wśród innych zwierząt

• określa najważniejsze funkcje poszczególnych tkanek zwierzęcych

• wymienia rodzaje tkanki łącznej

• podaje rozmieszczenie przykładowych tkanek zwierzęcych w organizmie

• omawia znaczenie gąbek i parzydełkowców w przyrodzie

• wskazuje na ilustracji elementy budowy tasiemca

• wymienia charakterystyczne cechy pierścienic

• charakteryzuje budowę poszczególnych tkanek zwierzęcych

• rysuje schemat komórki nerwowej i opisuje poszczególne elementy jej budowy

• rozpoznaje pod mikroskopem lub na ilustracji rodzaje tkanek

• charakteryzuje wskazane czynności życiowe gąbek i parzydełkowców

• wyjaśnia mechanizm ruchu parzydełkowców

• dowodzi, że tasiemce są przystosowane do pasożytniczego trybu życia

• omawia różnice między płazińcami a nicieniami

• charakteryzuje wskazane czynności życiowe płazińców i nicieni

• charakteryzuje układ krwionośny pierścienic

• opisuje rodzaje tkanki nabłonkowej

• charakteryzuje rolę poszczególnych składników morfotycznych krwi

• wykazuje związek budowy gąbek i parzydełkowców ze środowiskiem ich życia

• wyjaśnia sposób działania parzydełka

• charakteryzuje symetrię ciała płazińców

• dowodzi, że pierścienice są

23. Stawonogi

24. Mięczaki

• rozpoznaje stawonogi wśród innych zwierząt

• rozpoznaje na ilustracji przeobrażenie zupełne i niezupełne owadów

• rozpoznaje ślimaki, małże i głowonogi wśród innych zwierząt

• wymienia charakterystyczne cechy mięczaków

• wymienia charakterystyczne cechy budowy skorupiaków, owadów i pajęczaków

• wymienia części ciała ślimaków, małży i głowonogów

• wymienia narządy oddechowe mięczaków

• wskazuje małże jako organizmy produkujące perły

• charakteryzuje wskazane czynności życiowe pierścienic

• wykazuje związek budowy pijawki z pasożytniczym trybem jej życia

• charakteryzuje wskazane czynności życiowe stawonogów

• dowodzi, że owady są przystosowane do życia w środowisku lądowym

• charakteryzuje wskazane czynności życiowe mięczaków

• wyjaśnia zasady funkcjonowania otwartego układu krwionośnego

• porównuje budowę ślimaków, małży i głowonogów

bardziej rozwiniętymi zwierzętami niż płazińce i nicienie

• projektuje doświadczenie wykazujące znaczenie dżdżownic w użyźnianiu gleby

• dowodzi istnienia związku między środowiskiem życia a narządami wymiany gazowej

• wykazuje związek budowy mięczaków ze środowiskiem ich życia

• charakteryzuje sposoby poruszania się poszczególnych grup mięczaków

VI. Świat kręgowców

25. Porównanie bezkręgowców i kręgowców

26. Ryby – kręgowce wodne

• określa pokrycie ciała bezkręgowców i kręgowców

• podaje nazwy elementów szkieletu kręgowców

• charakteryzuje ryby• podaje nazwy płetw ryby• rozpoznaje skrzela jako narządy

wymiany gazowej

• wymienia funkcje szkieletu bezkręgowców

• podaje przykłady szkieletów bezkręgowców

• wymienia elementy budowy układu nerwowego bezkręgowców i kręgowców

• wymienia przystosowania ryb do życia w wodzie

• określa rodzaj zapłodnienia u ryb

• charakteryzuje poszczególne elementy szkieletu kręgowców

• porównuje układ krwionośny bezkręgowców i kręgowców

• omawia wybrane czynności życiowe ryb

• określa charakterystyczne cechy rozmnażania ryb

• wyjaśnia przyczyny wędrówek ryb

• rozpoznaje przedstawicieli ryb i wskazuje ich cechy

• omawia wybrane czynności życiowe płazów

• porównuje budowę układu nerwowego bezkręgowców i kręgowców

• charakteryzuje wymianę gazową u ryb

• porównuje układ krwionośny ryby i dżdżownicy

• wykazuje związek trybu życia

27. Płazy – zwierzęta dwuśrodowiskowe

28. Świat gadów

29. Ptaki – kręgowce latające

30. Świat ssaków

• określa środowiska życia płazów• charakteryzuje płazy• wymienia stadia rozwojowe żaby• podaje po dwa przykłady płazów

ogoniastych i bezogonowych

• określa środowisko życia gadów• charakteryzuje gady• podaje cztery przykłady gadów

występujących w Polsce

• charakteryzuje ptaki• wymienia ptaki różnych

środowisk• rozpoznaje rodzaje piór ptaków• wymienia elementy budowy jaja• wyjaśnia konieczność migracji

ptaków

• omawia charakterystyczne cechy ssaków• podaje przykłady siedlisk

zajmowanych przez ssaki• rozróżnia ssaki wśród innych

zwierząt• rozróżnia ssaki wodne i lądowe• wymienia narządy zmysłów

ssaków

• wymienia przystosowania płazów do życia w wodzie i na lądzie

• wyjaśnia, na czym polega hibernacja

• omawia cykl rozwojowy żaby

• wymienia przystosowania gadów do życia na lądzie

• omawia znaczenie błon płodowych w rozwoju gadów

• wymienia narządy zmysłów gadów

• wymienia przystosowania budowy ptaków do lotu

• omawia różnice pomiędzy gniazdownikami i zagniazdownikami oraz podaje ich przykłady

• wyjaśnia rolę gruczołów potowych i włosów w termoregulacji• podaje przykłady gatunków

ssaków• rozróżnia uzębienie drapieżnika

i roślinożercy• wymienia przystosowania

ssaków do zajmowania różnych siedlisk

• charakteryzuje płazy ogoniaste i bezogonowe

• rozpoznaje przedstawicieli płazów i wskazuje ich specyficzne cechy

• omawia wybrane czynności życiowe gadów

• charakteryzuje funkcje poszczególnych błon płodowych

• rozpoznaje przedstawicieli gadów i wskazuje ich specyficzne cechy

• określa środowisko życia ptaka na podstawie budowy jego kończyn

• określa rodzaj pobieranego przez ptaka pokarmu na podstawie budowy jego dzioba

• omawia wybrane czynności życiowe ptaków

• rozpoznaje przedstawicieli ptaków i wskazuje ich specyficzne cechy

• charakteryzuje funkcje skóry• omawia zalety pęcherzykowej

budowy płuc• porównuje budowę ssaków

wodnych i lądowych• ocenia znaczenie ssaków w

życiu i gospodarce człowieka

płazów z ich zmiennocieplnością

• wykazuje związek budowy płazów ze środowiskami ich życia

• analizuje pokrycie ciała gadów w aspekcie ochrony przed utratą wody

• wykazuje związek budowy gadów ze środowiskiem ich życia

• wykazuje związek między sposobem rozmnażania i typem rozwoju a środowiskiem życia gadów

• charakteryzuje poszczególne elementy budowy jaja

• wykazuje związek między przebiegiem wymiany gazowej u ptaków a ich przystosowaniem do lotu

• projektuje doświadczenie wykazujące wydzielniczą i wydalniczą funkcję skóry• wykazuje związek między

funkcjonowaniem poszczególnych narządów zmysłów a trybem życia

Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy II gimnazjum oparte na „Programie nauczania biologii Puls życia”

Dział Lp. TematPoziom wymagań

konieczny podstawowy rozszerzający dopełniający

I. O

rgan

izm

czł

owie

ka. S

kóra

– p

owło

ka

1. Organizm człowieka jako funkcjonalna całość

Uczeń:• wymienia dziedziny biologii

zajmujące się budową i funkcjonowaniem człowieka

• wskazuje komórkę jako element budulcowy ciała człowieka

• wylicza układy narządów człowieka

Uczeń: • klasyfikuje człowieka do

królestwa zwierząt• opisuje podstawowe funkcje

poszczególnych układów

Uczeń:• opisuje cechy różniące człowieka

od innych zwierząt• wyjaśnia, na czym polega

homeostaza

Uczeń:• opisuje hierarchiczną budowę

organizmu człowieka • wykazuje, na podstawie

dotychczasowych wiadomości, współzależność poszczególnych układów w organizmie człowieka

2. Budowa i funkcje skóry • wymienia podstawowe funkcje skóry

• wymienia wytwory naskórka

• podaje funkcje skóry i warstwy podskórnej

• wylicza warstwy skóry

• wykazuje na konkretnych przykładach zależność funkcji skóry od jej budowy

• opisuje funkcje poszczególnych wytworów naskórka

• planuje doświadczenie wykazujące, że skóra jest narządem zmysłu

3. Higiena i choroby skóry • wymienia choroby skóry• podaje przykłady dolegliwości

skóry

• wyjaśnia konieczność dbania o skórę

• klasyfikuje rodzaje oparzeń

• omawia objawy dolegliwości skóry• wyjaśnia, czym są alergie skórne

• proponuje środki do pielęgnacji skóry młodzieńczej

• ocenia wpływ promieni

orga

nizm

u• omawia zasady pielęgnacji

skóry młodzieńczeji odmrożeń

• omawia zasady udzielania pierwszej pomocy w przypadku oparzeń

słonecznych na skórę • demonstruje zasady udzielania

pierwszej pomocy w przypadku oparzeń

II. A

para

t ruc

hu 4. Budowa szkieletu • wskazuje elementy biernego i czynnego aparatu ruchu

• podaje nazwy wskazanych elementów budowy szkieletu

• wskazuje na schemacie, rysunku, modelu szkielet osiowy, obręczy i kończyn

• rozpoznaje różne kształty kości

• wyjaśnia sposób działania biernego i czynnego aparatu ruchu

• wskazuje różnice w budowie kości długiej i płaskiej

• porównuje kości o różnych kształtach

5. Budowa i rola szkieletu osiowego

• wylicza elementy szkieletu osiowego

• wymienia elementy budujące klatkę piersiową

• podaje nazwy odcinków kręgosłupa

• wskazuje na modelu lub ilustracji mózgo- i trzewioczaszkę

• wymienia narządy chronione przez klatkę piersiową

• wskazuje na schemacie, rysunku, modelu elementy szkieletu osiowego

• wymienia kości budujące szkielet osiowy

• charakteryzuje funkcje szkieletu osiowego

• wyjaśnia związek budowy czaszki z pełnionymi przez nią funkcjami

• omawia rolę chrząstek w budowie klatki piersiowej

• wykazuje związek budowy odcinków kręgosłupa z pełnioną przez nie funkcją

6. Szkielet kończyn oraz ich obręczy

• wymienia elementy budowy obręczy barkowej i miednicznej

• wskazuje na modelu lub schemacie kości kończyn górnej i dolnej

• wymienia rodzaje połączeń kości

• opisuje budowę stawu• rozpoznaje rodzaje stawów• odróżnia staw zawiasowy od

kulistego

• wymienia kości tworzące obręcze barkową i miedniczną

• porównuje budowę kończyny górnej i dolnej

• charakteryzuje połączenia kości

• wykazuje związek budowy z funkcją kończyny dolnej

• wykazuje związek budowy obręczy miednicznej z pełnioną przez nią funkcją

• wyjaśnia związek budowy stawu z zakresem ruchu kończyny

7. Kości – elementy składowe szkieletu

• opisuje budowę fizyczną kości• wskazuje miejsce występowania

szpiku kostnego

• omawia doświadczenie wykazujące

skład chemiczny kości

• charakteryzuje zmiany zachodzące w układzie kostnym wraz z wiekiem

• omawia znaczenie składników chemicznych w budowie kości

• opisuje rolę szpiku kostnego

• planuje doświadczenie wykazujące skład chemiczny kości

8. Budowa i znaczenie mięśni

• wskazuje na ilustracji najważniejsze mięśnie szkieletowe przy pomocy nauczyciela

• wymienia rodzaje tkanki mięśniowej

• wskazuje położenie tkanki mięśniowej gładkiej

• określa funkcje wskazanych mięśni szkieletowych

• opisuje budowę tkanki mięśniowej

• wykonuje rysunek tkanki mięśniowej spod mikroskopu

• wyjaśnia na czym polega

• rozpoznaje mięśnie szkieletowe wskazane na ilustracji

• opisuje czynności mięśni wskazanych na schemacie

• rozpoznaje pod mikroskopem różne rodzaje tkanki mięśniowej

• wyjaśnia warunki prawidłowej pracy mięśni

• wykazuje związek budowy z funkcją tkanki mięśniowej

• uzasadnia konieczność regularnych ćwiczeń gimnastycznych

i poprzecznie prążkowanej szkieletowej

• podaje warunki niezbędne do prawidłowego funkcjonowania mięśni

antagonistyczne działanie mięśni

• przedstawia negatywny wpływ środków dopingujących na zdrowie człowieka

• analizuje przyczyny urazów ścięgien

9. Choroby aparatu ruchu • wymienia naturalne krzywizny kręgosłupa

• opisuje przyczyny powstawania wad postawy

• przewiduje skutki przyjmowania nieprawidłowej postawy ciała

• wymienia choroby aparatu ruchu

• rozpoznaje na ilustracji wady postawy

• wskazuje ślad stopy z płaskostopiem

• opisuje urazy kończyn• omawia zasady udzielania

pierwszej pomocy w przypadku urazów kończyn

• rozpoznaje naturalne krzywizny kręgosłupa

• wyjaśnia przyczyny wad postawy• omawia sposoby zapobiegania

deformacjom szkieletu • określa czynniki wpływające na

prawidłowy rozwój muskulatury ciała

• omawia przyczyny chorób aparatu ruchu

• omawia przyczyny zmian zachodzących w układzie kostnym na skutek osteoporozy

• wyszukuje informacje dotyczące zapobiegania płaskostopiu

• wyjaśnia konieczność rehabilitacji po urazach

• planuje i demonstruje udzielanie pierwszej pomocy w przypadku urazów kończyn

III.

Ukł

ad p

okar

mow

y 10. Pokarm – budulec i źródło energii

• wymienia podstawowe składniki pokarmowe

• wymienia produkty spożywcze zawierające białko

• podaje źródła węglowodanów• wylicza pokarmy zawierające

tłuszcze

• klasyfikuje składniki odżywcze na budulcowe i energetyczne

• określa aminokwasy jako cząsteczki budulcowe białek

• omawia rolę składników pokarmowych w organizmie

• określa znaczenie błonnika w prawidłowym funkcjonowaniu układu pokarmowego

• uzasadnia konieczność systematycznego spożywania owoców i warzyw

• porównuje pokarmy pełnowartościowe i niepełnowartościowe

• charakteryzuje rolę tłuszczów w organizmie

• wymienia najważniejsze pierwiastki budujące ciała organizmów

• wyjaśnia związek między spożywaniem produktów białkowych a wzrostem ciała

• porównuje wartość energetyczną węglowodanów i tłuszczów

• wyjaśnia skutki nadmiernego spożywania tłuszczów

• wykazuje kluczową rolę węgla dla istnienia życia

• identyfikuje podstawowe składniki pokarmowe z podstawowymi grupami związków chemicznych występujących w organizmach

11. Witaminy, sole mineralne, woda

• omawia rolę trzech witamin rozpuszczalnych w wodzie i dwóch rozpuszczalnych w tłuszczach

• podaje rolę dwóch makroelementów

• wymienia po trzy makroelementy i mikroelementy

• rozróżnia witaminy rozpuszczalne w wodzie i w tłuszczach

• rola wody w organizmie

• charakteryzuje rodzaje witamin• przedstawia rolę i skutki niedoboru

witamin A, C, B6, B12, kwasu foliowego, D

• przedstawia rolę i skutki niedoboru składników mineralnych (Mg, Fe, Ca)

• omawia znaczenie makroelementów i mikroelementów w organizmie człowieka

• analizuje skutki niedoboru witamin, makroelementów i mikroelementów

• omawia rolę aminokwasów egzogennych w organizmie

12. Budowa i rola układu pokarmowego

• wyjaśnia, na czym polega trawienie

• wymienia rodzaje zębów u człowieka

• podaje funkcje wątroby i trzustki

• podaje nazwy procesów zachodzących w poszczególnych odcinkach przewodu pokarmowego

• opisuje rolę poszczególnych rodzajów zębów

• wskazuje odcinki przewodu pokarmowego na planszy lub modelu

• rozpoznaje wątrobę i trzustkę na schemacie

• lokalizuje wątrobę i trzustkę na własnym ciele

• charakteryzuje zęby człowieka• omawia funkcje poszczególnych

odcinków przewodu pokarmowego• lokalizuje odcinki przewodu

pokarmowego, wskazując odpowiednie miejsca na powierzchni ciała

• omawia znaczenie procesu trawienia

• omawia rolę poszczególnych odcinków przewodu pokarmowego

• opisuje procesy trawienia we wszystkich odcinkach przewodu pokarmowego

13. Higiena i choroby układu pokarmowego

• wymienia czynniki, od których zależy rodzaj diety

• określa zasady zdrowego żywienia

• wymienia choroby układu pokarmowego

• wskazuje grupy pokarmów na piramidzie żywieniowej

• przewiduje skutki złego odżywiania się

• wyjaśnia, dlaczego należy stosować dietę zróżnicowaną i dostosowaną do potrzeb organizmu (wiek, stan zdrowia, tryb życia, aktywność fizyczna, pora roku itp.)

• określa przyczyny chorób układu pokarmowego

• omawia zasady udzielania pierwszej pomocy w przypadku zakrztuszenia

• objaśnia pojęcie „wartość energetyczna pokarmu”

• wykazuje zależność między dietą a czynnikami, które ją warunkują

• charakteryzuje choroby układu pokarmowego

• wykazuje zależność między higieną odżywiania się a profilaktyką chorób układu pokarmowego

• przygotowuje wystąpienie na temat chorób związanych z zaburzeniami w łaknieniu i przemianie materii

• demonstruje i komentuje udzielanie pierwszej pomocy w przypadku zakrztuszenia

IV. U

kład

14. Budowa i funkcje krwi • podaje nazwy elementów morfotycznych krwi

• wymienia grupy krwi• wylicza składniki biorące udział

w krzepnięciu krwi

• omawia funkcje krwi• wskazuje uniwersalnego

dawcę i biorcę• przedstawia społeczne

znaczenie krwiodawstwa

• omawia znaczenie krwi• charakteryzuje elementy

morfotyczne krwi• omawia rolę hemoglobiny

• omawia zasady transfuzji krwi• wyjaśnia mechanizm

krzepnięcia krwi• rozpoznaje elementy

morfotyczne krwi na podstawie obserwacji mikroskopowej

krąż

enia

15. Krwiobiegi • wymienia narządy, w których przemieszcza się krew

• omawia na ilustracji mały i duży obieg krwi

• omawia funkcje wybranego naczynia krwionośnego

• porównuje budowę i funkcje żył, tętnic i naczyń włosowatych

• opisuje funkcje zastawek żylnych

• porównuje krwiobieg mały i duży

• charakteryzuje cel krwi płynącej w małym i dużym krwiobiegu

• rozpoznaje poszczególne naczynia krwionośne na ilustracji

• wykazuje związek budowy naczyń krwionośnych z pełnionymi przez nie funkcjami

16. Budowa i działanie serca

• wskazuje na sobie położenie serca

• wymienia elementy budowy serca

• rozpoznaje elementy budowy serca i naczynia krwionośnego na schemacie (ilustracji z podręcznika)

• wyjaśnia, czym jest puls

• opisuje mechanizm pracy serca • omawia fazy pracy serca• mierzy koledze puls• podaje prawidłowe ciśnienie krwi u

zdrowego człowieka

• wykazuje rolę zastawek w funkcjonowaniu serca

• porównuje wartości ciśnienia skurczowego i rozkurczowego

17. Choroby i higiena układu krwionośnego

• wymienia choroby układu krwionośnego

• omawia pierwszą pomoc w wypadku krwawieńi krwotoków

• odczytuje wyniki badania laboratoryjnego

• wymienia czynniki wpływające korzystnie na funkcjonowanie układu krwionośnego

• przedstawia znaczenie aktywności fizycznej i prawidłowej diety dla właściwego funkcjonowania układu krążenia

• analizuje przyczyny chorób układu krwionośnego

• charakteryzuje objawy krwotoku żylnego i tętniczego

• przygotowuje portfolio na temat chorób układu krwionośnego

• demonstruje pierwszą pomoc w przypadku krwotoków

• przygotowuje wywiad z pracownikiem służby zdrowia na temat chorób układu krwionośnego

18. Układ limfatyczny • wymienia cechy układu limfatycznego

• wymienia narządy układu limfatycznego

• opisuje budowę układu limfatycznego

• omawia rolę węzłów chłonnych

• opisuje rolę układu limfatycznego • omawia rolę śledziony, grasicy i

migdałków

• porównuje układ limfatyczny i krwionośny

19. Odporność organizmu • wymienia elementy układu odpornościowego

• definiuje szczepionkę i surowicę jako czynniki odpowiadające za odporność nabytą

• wyróżnia odporność swoistą

i nieswoistą, czynną i bierną, naturalną i sztuczną

• wyjaśnia, że AIDS jest chorobą wywołaną przez HIV

• wyjaśnia, na czym polega transplantacja narządów

• podaje przykłady narządów, które można przeszczepiać

• omawia rolę elementów układu odpornościowego

• charakteryzuje rodzaje odporności• wyjaśnia sposób działania HIV

• wyjaśnia mechanizm działania odporności swoistej

• opisuje rodzaje leukocytów• odróżnia działanie szczepionki

od surowicy • przedstawia znaczenie

przeszczepów oraz zgody na transplantację narządów po śmierci

V. U

kład

odd

echo

wy

20. Budowa i rola układu oddechowego

• wymienia odcinki układu oddechowego

• definiuje płuca jako miejsce wymiany gazowej

• omawia funkcje elementów układu oddechowego

• opisuje rolę nagłośni

• wyróżnia drogi oddechowe i narządy wymiany gazowej

• wykazuje związek budowy elementów układu oddechowego z pełnionymi funkcjami

• odróżnia głośnię i nagłośnię• demonstruje mechanizm

modulacji głosu

21. Mechanizm wymiany gazowej

• wymienia narządy biorące udział w procesie wentylacji

• demonstruje na sobie mechanizm wdechu i wydechu

• wskazuje różnice w ruchach klatki piersiowej i przepony podczas wdechu i wydechu

• przedstawia rolę krwi w transporcie gazów oddechowych

• oblicza ilość wdechów i wydechów przed i po wysiłku

• wyróżnia mechanizm wentylacji i oddychania komórkowego

• wyjaśnia zależność między ilością oddechów a wysiłkiem

• opisuje dyfuzję O2 i CO2 zachodzącą w pęcherzykach płucnych

• interpretuje wyniki doświadczenia na wykrywanie CO2 w powietrzu wydychanym

• analizuje proces wymiany gazowej w płucach i tkankach

22. Oddychanie wewnątrzkomórkowe

• definiuje mitochondrium jako miejsce oddychania wewnątrzkomórkowego

• wskazuje ATP jako nośnik energii

• zapisuje słownie równanie reakcji chemicznej ilustrujące utlenianie glukozy

• omawia zawartość gazów w powietrzu wdychanym i wydychanym

• określa znaczenie oddychania wewnątrzkomórkowego

• zapisuje utlenianie glukozy równaniem reakcji chemicznej

• omawia rolę ATP w procesie utleniania biologicznego

• opisuje zależność między ilością mitochondriów a zapotrzebowaniem narządów na energię

• przedstawia graficznie zawartość gazów w powietrzu wdychanym i wydychanym

23. Higiena i choroby układu oddechowego

• definiuje kichanie i kaszel jako reakcje obronne organizmu

• wymienia kilka chorób układu oddechowego

• wskazuje źródła infekcji górnych i dolnych dróg układu oddechowego

• określa sposoby zapobiegania chorobom układu oddechowego

• opisuje przyczyny astmy• omawia zasady

postępowania w przypadku utraty oddechu

• podaje objawy wybranych chorób układu oddechowego

• wyjaśnia związek między wdychaniem powietrza przez nos a profilaktyką chorób układu oddechowego

• wykazuje zależność między skażeniem środowiska a zachorowalnością na astmę

• demonstruje zasady udzielania pierwszej pomocy w przypadku zatrzymania oddechu

VI.

Ukł

ad w

ydal

nicz

y 24. Budowa i działanie układu wydalniczego

• wymienia przykłady substancji, które są wydalane przez organizm człowieka

• wskazuje miejsce powstawania moczu pierwotnego na modelu lub ilustracji

• wyjaśnia pojęcia „wydalanie” i „defekacja”

• wymienia drogi wydalania zbędnych produktów przemiany materii

• porównuje wydalanie i defekację

• omawia na podstawie ilustracji proces powstawania moczu

• rozpoznaje na modelu lub materiale świeżym warstwy budujące nerkę

• omawia rolę układu wydalniczego w utrzymaniu homeostazy organizmu

25. Higiena układu wydalniczego

• wymienia choroby układu wydalniczego

• określa dzienne zapotrzebowanie organizmu

• uzasadnia konieczność regularnego opróżniania pęcherza moczowego

• omawia na ilustracji

• omawia przyczyny chorób układu wydalniczego

• uzasadnia konieczność picia dużych ilości wody podczas leczenia schorzeń nerek

• ocenia rolę dializy

człowieka na wodę przebieg dializy w ratowaniu życia V

II. R

egul

acja

ner

wow

o-ho

rmon

alna 26. Układ hormonalny • wymienia gruczoły dokrewne i

wydzielane przez nie hormony• wskazuje na ilustracji położenie

najważniejszych gruczołów dokrewnych

• klasyfikuje gruczoły na wydzielania zewnętrznego i wewnętrznego

• wyjaśnia pojęcie „gruczoł dokrewny”

• wyjaśnia, czym są hormony

• określa cechy hormonów• przyporządkowuje nazwy

gruczołów do wytwarzanych przez nie hormonów

• przedstawia biologiczną rolę: hormonu wzrostu, tyroksyny, insuliny, adrenaliny, testosteronu, estrogenów

• omawia znaczenie swoistego działania hormonów

27. Działanie układu hormonalnego

• wymienia skutki nadmiaru i niedoboru hormonu wzrostu

• wyjaśnia pojęcie „równowaga hormonalna”

• podaje przyczyny cukrzycy

• omawia antagonistyczne działanie hormonów insuliny i glukagonu

• interpretuje skutki nadmiaru i niedoboru hormonów

• uzasadnia związek niedoboru insuliny z cukrzycą

28. Budowa i rola układu nerwowego

• wymienia funkcje układu nerwowego

• wymienia elementy budowy ośrodkowego układu nerwowego i obwodowego układu nerwowego

• rozpoznaje na ilustracji ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy

• opisuje elementy budowy komórki nerwowej

• wskazuje przebieg bodźca nerwowego na ilustracji neuronu

• wyróżnia somatyczny i autonomiczny układ nerwowy

• opisuje funkcje układu nerwowego• porównuje działanie układu

nerwowego i hormonalnego• wykazuje związek budowy komórki

nerwowej z pełnioną funkcją• omawia działanie ośrodkowego i

obwodowego układu nerwowego

• tłumaczy rolę regulacji nerwowo-hormonalnej w utrzymaniu homeostazy

• wyjaśnia sposób działania synapsy

• charakteryzuje funkcje somatycznego i autonomicznego układu nerwowego

• porównuje funkcje współczulnej i przywspółczulnej części autonomicznego układu nerwowego

29. Ośrodkowy układ nerwowy

• wskazuje na ilustracji najważniejsze elementy mózgowia

• wymienia mózgowie i rdzeń kręgowy jako narządy ośrodkowego układu nerwowego

• określa mózgowie jako jednostkę nadrzędną w stosunku do pozostałych części układu nerwowego

• wskazuje elementy budowy rdzenia kręgowego na ilustracji

• opisuje budowę rdzenia kręgowego• objaśnia na ilustracji budowę

mózgowia

• uzasadnia nadrzędną funkcję mózgowia w stosunku do pozostałych części układu nerwowego

30. Obwodowy układ nerwowy. Odruchy

• wymienia rodzaje nerwów obwodowych

• podaje po trzy przykłady odruchów warunkowych i bezwarunkowych

• wyróżnia włókna czuciowe i ruchowe

• opisuje na ilustracji drogę impulsu nerwowego w łuku odruchowym

• odróżnia odruchy warunkowe i bezwarunkowe

• wyjaśnia różnice między odruchem warunkowym a bezwarunkowym

• charakteryzuje odruchy warunkowe i bezwarunkowe

• przedstawia graficznie drogę impulsu nerwowego w łuku odruchowym

• dowodzi znaczenia odruchów w życiu człowieka

• przedstawia rolę odruchów warunkowych w uczeniu się

31. Choroby i higiena układu nerwowego

• wymienia czynniki powodujące stres

• podaje przykłady trzech chorób spowodowanych stresem

• wymienia sposoby radzenia sobie ze stresem

• wymienia przykłady chorób układu nerwowego

• przyporządkowuje chorobom układu nerwowego charakterystyczne objawy

• wyjaśnia dodatni i ujemny wpływ stresu na funkcjonowanie organizmu

• opisuje przyczyny nerwic• rozpoznaje cechy depresji

• analizuje przyczyny chorób układu nerwowego

• analizuje związek pomiędzy prawidłowym wysypianiem się a funkcjonowaniem organizmu. W szczególności omawia wpływ snu na procesy uczenia się i zapamiętywania oraz na odporność organizmu

VII

I. N

arzą

dy z

mys

łów 32. Budowa i działanie

narządu wzroku• omawia znaczenie zmysłów

w życiu człowieka • rozróżnia w narządzie wzroku

aparat ochronny i gałkę oczną • wymienia elementy stanowiące

aparat ochronny oka• rozpoznaje na ilustracji

elementy budowy oka • omawia funkcje elementów

budowy oka

• opisuje funkcje elementów aparatu ochronnego oka

• wyjaśnia pojęcie „akomodacja”

• omawia znaczenie adaptacji oka

• określa funkcje aparatu ochronnego i gałki ocznej

• wykazuje związek budowy elementów oka z pełnionymi przez nie funkcjami

• opisuje drogę światła w oku • wskazuje lokalizację receptorów

wzroku• ilustruje za pomocą prostego

rysunku drogę światła w oku

• omawia powstawanie obrazu na siatkówce

• planuje doświadczenie wykazujące reakcje tęczówki na różne natężenie światła

33. Ucho – narząd słuchu i równowagi

• rozpoznaje na ilustracji elementy budowy ucha

• wymienia funkcje poszczególnych odcinków ucha

• wyróżnia ucho zewnętrzne, środkowe i wewnętrzne

• wskazuje położenie narządu równowagi

• charakteryzuje funkcje poszczególnych elementów ucha

• omawia funkcje ucha zewnętrznego, środkowego i wewnętrznego

• wyjaśnia mechanizm odbierania i rozpoznawania dźwięków

• wskazuje lokalizację receptorów słuchu i równowagi

• wyjaśnia zasadę działania narządu równowagi

34. Higiena oka i ucha • wymienia wady wzroku• omawia przyczyny powstawania

wad wzroku• omawia zasady higieny oczu• wymienia choroby oczu i uszu

• rozpoznaje krótkowzroczność i dalekowzroczność na ilustracji

• definiuje hałas jako czynnik powodujący głuchotę

• charakteryzuje wady wzroku• wyjaśnia, na czym polega

daltonizm i astygmatyzm• charakteryzuje choroby oczu • omawia sposób korygowania wad

wzroku

• rozróżnia rodzaje soczewek korygujących wady wzroku

• analizuje, w jaki sposób nadmierny hałas może spowodować uszkodzenie słuchu

35. Zmysł powonienia, smaku i dotyku

• przedstawia rolę zmysłu smaku, powonienia i dotyku

• wskazuje rozmieszczenie receptorów dotyku, smaku i powonienia

• wymienia podstawowe smaki• wylicza bodźce odbierane przez

skórę

• opisuje kubki smakowe jako właściwy narząd smaku

• wskazuje miejsce położenia kubków smakowych

• uzasadnia, że skóra jest narządem dotyku

• analizuje znaczenie wolnych zakończeń nerwowych w skórze

IX. R

ozm

naża

nie

i roz

wój

czł

owie

ka 36. Męski układ rozrodczy

• wymienia męskie narządy rozrodcze i ich funkcje

• wymienia męskie cechy płciowe• wskazuje na ilustracji narządy

męskiego układu rozrodczego

• rysuje schematycznie i opisuje plemnika

• omawia proces powstawania nasienia

• określa funkcję testosteronu

• charakteryzuje męskie pierwszo-, drugo- i trzeciorzędowe cechy płciowe

• uzasadnia, że główka plemnika jest właściwą gametą męską

• wykazuje zależność między produkcją hormonów płciowych a zmianami zachodzącymi w ciele mężczyzny

37. Żeński układ rozrodczy

• wymienia wewnętrzne narządy rozrodcze

• wskazuje na ilustracji wewnętrzne narządy żeńskiego układu rozrodczego

• wylicza zewnętrzne żeńskie narządy płciowe

• opisuje funkcje żeńskiego układu rozrodczego

• charakteryzuje żeńskie pierwszo-, drugo- i trzeciorzędowe cechy płciowe

• opisuje funkcje wewnętrznych narządów rozrodczych

• tworzy w dowolnej formie prezentację na temat dojrzewania

• wykazuje związek budowy komórki jajowej z pełnioną przez nią funkcją

38. Funkcjonowanie żeńskiego układu rozrodczego

• wymienia żeńskie hormony płciowe

• wymienia kolejne fazy cyklu miesiączkowego

• wskazuje w cyklu miesiączkowym dni płodne i niepłodne

• definiuje jajnik jako miejsce powstawania komórki jajowej

• interpretuje ilustracje przebiegu cyklu miesiączkowego

• omawia zmiany hormonalne i zmiany w macicy zachodzące w trakcie cyklu miesiączkowym

• analizuje rolę ciałka żółtego

39. Higiena układu rozrodczego. Planowanie rodziny

• wymienia choroby układu rozrodczego

• wymienia naturalne i sztuczne metody planowania rodziny

• wskazuje kontakty płciowe jako potencjalne źródło zakażenia układu rozrodczego

• przyporządkowuje chorobom źródła zakażenia

• wyjaśnia różnicę między nosicielstwem HIV a chorobą AIDS

• wymienia drogi zakażenia wirusami HIV, HBV i HCV oraz HPV oraz omawia zasady profilaktyki chorób wywoływanych przez te wirusy

• przedstawia podstawowe zasady profilaktyki chorób przenoszonych drogą płciową

• wyjaśnia konieczność regularnych wizyt u ginekologa

• przyporządkowuje chorobom ich charakterystyczne objawy

• porównuje naturalne i sztuczne metody planowania rodziny

• wymienia zachowania mogące prowadzić do zakażenia HIV

• ocenia naturalne i sztuczne metody antykoncepcji

• przewiduje indywidualne i społeczne skutki zakażenia wirusami HIV, HBV i HCV oraz HPV

40. Rozwój człowieka od poczęcia do narodzin

• wymienia nazwy błon płodowych

• podaje, jak długo trwa rozwój

• porządkuje etapy rozwoju zarodka od zapłodnienia do zagnieżdżenia

• charakteryzuje funkcje błon płodowych

• charakteryzuje okres rozwoju

• analizuje funkcje łożyska

płodowy • wyjaśnia pojęcie „zapłodnienie”

płodowego

41. Ciąża i poród • wymienia zmiany zachodzące w organizmie kobiety podczas ciąży

• omawia zasady higieny zalecane dla kobiet ciężarnych

• podaje czas trwania ciąży• omawia wpływ różnych

czynników na prawidłowy rozwój zarodka i płodu

• wyjaśnia przyczyny zmian zachodzących w organizmie kobiety podczas ciąży

• charakteryzuje etapy porodu

• uzasadnia konieczność przestrzegania zasad higieny przez kobiety w ciąży

• omawia mechanizm powstawania ciąży pojedynczej i mnogiej

42. Okresy rozwojowe człowieka

• wylicza etapy życia człowieka• wymienia rodzaje dojrzałości• wymienia różnice w tempie

dojrzewania dziewcząt i chłopców

• określa zmiany rozwojowe u swoich rówieśników

• opisuje objawy starzenia się organizmu

• charakteryzuje wskazane okresy rozwojowe

• przedstawia cechy i przebieg fizycznego, psychicznego i społecznego dojrzewania człowieka

• analizuje różnice między przekwitaniem a starością

• przyporządkowuje okresom rozwojowym zmiany zachodzące w organizmie

X. Z

drow

ie a

cyw

iliza

cja 43. Zdrowie fizyczne,

psychiczne i społeczne• omawia wpływ trybu życia na

stan zdrowia• opisuje zdrowie fizyczne,

psychiczne i społeczne• podaje przykłady wpływu

środowiska na życie i zdrowie ludzi

• przedstawia znaczenie aktywności fizycznej dla prawidłowego funkcjonowania organizmu

• charakteryzuje czynniki wpływające na zdrowie

• przedstawia znaczenie pojęć „zdrowie” i „choroba”

• rozróżnia zdrowie fizyczne, psychiczne i społeczne

• wykazuje wpływ środowiska życia na zdrowie

44. Choroby zakaźne i cywilizacyjne

• podaje przykłady trzech chorób zakaźnych i czynniki, które je wywołują

• wymienia choroby cywilizacyjne

• wymienia najczęstsze przyczyny nowotworów

• przedstawia podstawowe zasady profilaktyki chorób nowotworowych

• klasyfikuje podaną chorobę do grupy chorób cywilizacyjnych lub zakaźnych

• omawia znaczenie szczepień ochronnych

• wskazuje alergie jako skutek zanieczyszczenia środowiska

• wskazuje metody zapobiegania chorobom cywilizacyjnym

• wymienia najważniejsze choroby człowieka wywoływane przez wirusy, bakterie, protisty i pasożyty zwierzęce oraz przedstawia zasady profilaktyki tych chorób

• podaje kryterium podziału na choroby zakaźne i cywilizacyjne

• podaje przykłady szczepień obowiązkowych i nieobowiązkowych

• wyjaśnia przyczyny powstawania chorób społecznych

• oblicza własne BMI• dowodzi, że stres jest przyczyną

chorób cywilizacyjnych• uzasadnia, że nerwice są

chorobami cywilizacyjnymi• uzasadnia konieczność

okresowego wykonywania podstawowych badań kontrolnych

• wyjaśnia, dlaczego nie należy bez wyraźnej potrzeby przyjmować leków ogólnodostępnych oraz dlaczego antybiotyki i inne leki należy stosować zgodnie z zaleceniami lekarza

45. Uzależnienia • podaje przykłady używek• przedstawia negatywny wpływ

na zdrowie człowieka niektórych substancji psychoaktywnych oraz nadużywania kofeiny i niektórych leków (zwłaszcza oddziałujących na psychikę)

• opisuje MONAR jako miejsce, gdzie można uzyskać pomoc w leczeniu uzależnień

• opisuje wpływ palenia tytoniu na zdrowie

• omawia skutki działania alkoholu na funkcjonowanie organizmu

• wyjaśnia mechanizm powstawania uzależnień

• wyjaśnia znaczenie profilaktyki uzależnień

• wyjaśnia, jak uniknąć uzależnień

• wykazuje zależność między przyjmowaniem używek a powstawaniem nałogu

• wykonuje w dowolnej formie prezentację na temat profilaktyki uzależnień

Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy III gimnazjum oparte na „Programie nauczania biologii Puls życia”

Dział

programu

Lp.

Temat

Poziomy wymagań

konieczny podstawowy rozszerzający dopełniający

I

Genetyka

1. Czym jest genetyka? Uczeń:• wymienia cechy gatunkowe i indywidualne podanych organizmów• wyjaśnia, że jego podobieństwodo rodziców jest wynikiem dziedziczenia cech

Uczeń:• definiuje pojęcie„genetyka”

oraz „zmienność organizmów”• rozpoznaje cechy dziedziczne

i niedziedziczne• omawia zastosowania genetyki w różnych dziedzinach: medycynie,

Uczeń:• wskazuje różnice między cechami gatunkowymi a indywidualnymi oraz podaje przykłady tych cech• wyjaśnia, z czego wynika podobieństwo organizmów potomnych do rodzicielskich w wypadku rozmnażania płciowego

Uczeń:• dowodzi, że cechy organizmów kształtują się dzięki materiałowi genetycznemu oraz są wynikiem wpływu środowiska

kryminalistyce, rolnictwie, archeologii• uzasadnia występowanie zmienności wśród ludzi

i bezpłciowego• wymienia źródła cech dziedzicznychi niedziedzicznych oraz podaje przykłady tych cech

2. Nośnik informacji genetycznej - DNA

• wskazuje miejsca występowania DNA• wylicza elementy budujące DNA• określa rolę DNA jako nośnika informacji genetycznej

• przedstawia budowę nukleotydu• wymienia nazwy zasad azotowych• wyjaśnia regułę komplementarności zasad• definiuje pojęcia: „gen” i „genom”• przedstawia budowę chromosomu• definiuje pojęcie „kariotyp”• omawia proces replikacji• porównuje budowę DNA z budową RNA• rozpoznaje na modelu lub ilustracji DNAi RNA

• wykazuje konieczność związania DNAprzez białka i powstania chromatyny w jądrze komórkowym• wyjaśnia, z czego wynika komplementarność zasad• określa różnice między genem a genomem

• przedstawia graficznie regułękomplementarności zasad azotowych• wykonuje model DNA• uzasadnia konieczność zachodzenia procesu replikacji DNA przed podziałem komórki

3. Przekazywanie materiału genetycznego

• wymienia nazwy poszczególnych podziałów komórkowych• podaje liczbę chromosomów w komórkach somatycznych i płciowych człowieka

• definiuje pojęcia: „chromosomy homologiczne”, „komórki haploidalne”,„komórki diploidalne”• szacuje liczbę chromosomów w komórce

• omawia przebieg mitozy i mejozy• omawia różnice między mitozą a mejozą

• wyjaśnia znaczenie rekombinacji genetycznej• planuje i wykonuje dowolną techniką model podziału komórki

• wskazuje miejsce zachodzenia mitozy i mejozy w organizmie człowieka

haploidalnej, znając liczbę chromosomów w diploidalnej komórce danego organizmu• omawia znaczenie mitozy i mejozy

4. Odczytywanie informacji genetycznej

• wskazuje kodon na modelu lub ilustracjiDNA

• wyjaśnia pojęcia: „kod genetyczny”,„gen”, „kodon”• omawia znaczenie kodu genetycznego• omawia budowę kodonu i genu

• wykazuje uniwersalność kodu genetycznego• omawia biosyntezę białek na podstawie ilustracji

• odczytuje kolejność aminokwasów kodowanych przez dany fragment mRNA z tabeli kodu genetycznego• interpretuje schemat literowego zapisu kodonu i budowy nici kwasu nukleinowego

5. Dziedziczenie cech • rozpoznaje u ludzi cechy dominujące i recesywne

• omawia badania Mendla• zapisuje genotypy homozygoty dominującej

i recesywnej oraz heterozygoty• na schemacie krzyżówki genetycznej rozpoznaje genotyp oraz określa fenotyp rodziców i pokolenia potomnego• wykonuje krzyżówki genetyczne dotyczące dziedziczenia jednego

• ocenia znaczenie prac Mendla dla rozwoju genetyki• interpretuje krzyżówki genetyczne, używając określeń „homozygota”,„heterozygota”, „cecha dominująca”,„cecha recesywna”

• omawia prawo czystości gamet• przewiduje cechy osobników potomnych na podstawie prawa czystości gamet• tworzy krzyżówki genetyczne dotyczące dziedziczenia określonej cechy i przewiduje genotypy oraz fenotypy potomstwa

genu6. Dziedziczenie płci u

człowieka• podaje liczbę chromosomów występujących w komórce diploidalnej człowieka• rozpoznaje kariogram człowieka• wskazuje na kariogramie człowieka chromosomy płci

• wyjaśnia zasadę dziedziczenia płci• wymienia przykłady chorób dziedzicznych sprzężonych z płcią• określa cechy chromosomów X i Y

• wyjaśnia mechanizm ujawniania się cech recesywnych sprzężonych z płcią• wykonuje krzyżówkę genetyczną dotyczącą dziedziczenia hemofilii oraz daltonizmu

• interpretuje krzyżówkę genetyczną dotyczącą dziedziczenia hemofilii oraz daltonizmu• ocenia znaczenie poznania budowy ludzkiego DNA

7. Mechanizm dziedziczenia cech u człowieka

• wymienia cztery główne grupy krwi występujące u ludzi• określa konsekwencje wystąpienia konfliktu serologicznego

• rozpoznaje grupy krwi na podstawie zapisu genotypów osób• omawia sposób dziedziczenia grup krwi• omawia sposób dziedziczenia czynnika Rh• wymienia przykłady cech zależnych od wielu genów oraz od środowiska• wyjaśnia, w jaki

sposób środowisko wpływa na rozwój osobowości

• ustala grupy krwi dzieci, znając grupy krwi ich rodziców• wykonuje krzyżówkę genetyczną dotyczącą dziedziczenia grup krwi• określa możliwość wystąpienia konfliktu serologicznego

• ocenia wpływ środowiska na kształtowanie się cech• przewiduje wpływ prowadzenia określonego trybu życiana powstawanie chorób genetycznych

8. Mutacje • wyjaśnia pojęcie „mutacja”• wylicza czynniki

• rozróżnia mutacje

• uzasadnia, że mutacje są podstawowym czynnikiem

• dowodzi znaczenia mutacji

mutagenne genowe ichromosomowe• omawia skutki wybranych mutacji genowych• wymienia przykłady chorób człowieka warunkowanych mutacjami genowymi (mukowiscydoza) i chromosomowymi (zespół Downa)• charakteryzuje wybrane choroby genetyczne

zmienności organizmów• omawia przyczyny wybranych chorób genetycznych

w przystosowaniu organizmówdo zmieniającego się środowiska• ocenia znaczenie badań prenatalnych dla człowieka

II

Ewolucja

9. Ewolucja i jej dowody • definiuje pojęcie „ewolucja”• wymienia dowody ewolucji• wskazuje przykłady narządów szczątkowych w organizmie człowieka

• wymienia przykłady różnych rodzajów skamieniałości• omawia etapy powstawania skamieniałości• definiuje pojęcie „relikt”• wymienia przykłady reliktów• definiuje pojęcia: „struktury homologiczne”,„struktury analogiczne”, „konwergencja”• wymienia przykłady struktur homologicznych i analogicznych

• klasyfikuje dowody ewolucji• rozpoznaje rodzaje skamieniałości• rozpoznaje ogniwa pośrednie• wskazuje u form pośrednich cechy dwóch różnych grup systematycznych• omawia przykłady potwierdzające jedność budowy i funkcjonowania organizmów

• określa warunki powstawania skamieniałości• przedstawia w formie graficznej etapy powstawania skamieniałości• ocenia rolę struktur homologicznychi analogicznych jako dowodów ewolucji

10. Mechanizmy ewolucji • omawia ideę walki o byt • omawia główne założenia teorii ewolucjiDarwina• definiuje pojęcie „endemit”• wymienia przykłady endemitów• wyjaśnia, na czym polega dobór naturalny i dobór sztuczny• ilustruje przykładami działanie doboru naturalnego i doboru sztucznego

• określa rolę doboru naturalnegow powstawaniu nowych gatunków• omawia różnice pomiędzy doborem naturalnym a doborem sztucznym• ocenia korzyści człowieka z zastosowania doboru sztucznego

• wyjaśnia, w jaki sposób izolacja geograficzna prowadzi do powstawania nowych gatunków• omawia współczesne spojrzenie na ewolucję – syntetyczną teorię ewolucji

11. Pochodzenie człowieka

• wymienia przykłady organizmów należących do rzędu naczelnych• określa na przykładzie szympansa różnice pomiędzy człowiekiem a innymi naczelnymi• wymienia cechy człowieka rozumnego

• wskazuje na mapie miejsce, w którym rozpoczęła się ewolucja naczelnych• wymienia cechy człowieka, które pozwalają zaklasyfikować go do poszczególnych jednostek systematycznych• wskazuje u człowieka cechy wspólne z innymi naczelnymi

• określa stanowisko systematyczne człowieka• wymienia czynniki, które miały wpływ na ewolucję człowieka

• opisuje przebieg ewolucji człowieka• porównuje różne formy człowiekowatych

III

Ekologia

12. Czym zajmuje się ekologia?

• wyjaśnia, czym zajmuje się ekologia• wymienia czynniki ograniczające

• wskazuje w terenie siedlisko przykładowego gatunku• definiuje pojęcie „nisza

• rozróżnia siedlisko i niszę ekologiczną• omawia na przykładzie wpływ środowiska na wygląd

• interpretuje wykres przedstawiający zakres tolerancji ekologicznej danego gatunku

występowanie gatunków w różnych środowiskach

ekologiczna”• określa wpływ wybranych czynnikówśrodowiska na funkcjonowanie organizmu• odczytuje z wykresu dane dotyczące zakresu tolerancji• określa właściwości środowiska wodnego• porównuje warunki życia w wodzie i na lądzie

organizmu• omawia różnice między ekologiąa ochroną przyrody i ochroną środowiska

• planuje doświadczenie sprawdzające wpływ wybranych czynnikówna funkcjonowanie organizmu• wykazuje zależność między cechami środowiska a występującymi w nim organizmami

13. Cechy populacji • definiuje pojęcia: „populacja”, „gatunek”• wymienia cechy populacji• wymienia czynniki wpływające na liczebność populacji• wymienia typy rozmieszczenia osobników w populacji• wymienia przykłady zwierząt żyjących w stadzie

• określa przyczyny migracji• omawia zmiany liczebności populacji• ilustruje różne typy rozmieszczenia osobników w populacji i podaje przykłady gatunków rozmieszczonych w dany sposób• określa wady i zalety różnych typów rozmieszczenia populacji• charakteryzuje grupy wiekowe w populacjach

• odnajduje w terenie populacje różnych gatunków• określa wpływ migracji na zagęszczenie i liczebność populacji• wyjaśnia, jaki jest związek wędrówek zwierząt z porami roku• opisuje wpływ hierarchii panującej w stadzie na życie poszczególnych jego członków• odczytuje dane z piramid wieku

• oblicza zagęszczenie populacji, mając dane dotyczące liczebności populacjii zajmowanej przez nią powierzchni• przewiduje losy populacji na podstawie jej struktury wiekowej

14. Konkurencja • wylicza zależności międzygatunkowe• definiuje pojęcie „konkurencja”• wymienia czynniki, o które konkurują organizmy

• klasyfikuje dodatnie i ujemne zależności międzygatunkowe• opisuje działania, które pozwalają zwyciężać w konkurencji• omawia przyczyny i skutki konkurencji międzygatunkowej i wewnątrzgatunkowej

• charakteryzuje ujemne zależności wewnątrzgatunkowe• porównuje konkurencję wewnątrzgatunkową z konkurencją międzygatunkową

• uzasadnia, że konkurencjajest czynnikiem doboru naturalnego

15. Roślinożerność • wymienia przykłady roślinożerców

• określa znaczenia roślinożerców w przyrodzie• omawia adaptacje roślinożerców do zjadania pokarmu roślinnego

• wyjaśnia, w jaki sposób roślinyi roślinożercy wzajemnie regulują swoją liczebnośćcharakteryzuje sposoby obrony roślin przed zjadaniem

• analizuje wykresy przedstawiające wzajemną regulację liczebności populacji roślin i roślinożerców

16. Drapieżnictwo • wymienia przykłady drapieżników i ich ofiar• omawia przystosowania organizmów do drapieżnictwa

• wyjaśnia na wybranych przykładach, na czym polega drapieżnictwo• wymienia charakterystyczne cechy drapieżnika i jego ofiary• wymienia przykłady roślin drapieżnych

• omawia różne strategie polowań stosowanych przez drapieżniki• opisuje sposoby obrony organizmów przed drapieżnikami• określa rolę drapieżników w przyrodzie jako regulatorów liczebności ofiar• omawia przystosowania roślin drapieżnych do zdobywania pokarmu

• wykazuje zależności między liczebnością populacji drapieżnikaa liczebnością populacji jego ofiary

17. Pasożytnictwo • wymienia przykłady pasożytów zewnętrznych i wewnętrznych

• wyjaśnia, na czym polega pasożytnictwo• klasyfikuje pasożyty na zewnętrzne i wewnętrzne• wymienia przykłady pasożytnictwa u roślin

• charakteryzuje przystosowania organizmów do pasożytniczego trybużycia

• wyjaśnia znaczenie pasożytnictwaw regulacji zagęszczenia populacji ofiar

18. Nieantagonistyczne zależności między gatunkami

• wylicza nieantagonistyczne zależności międzygatunkowe• wymienia przykłady organizmów, które łączy zależność nieantagonistyczna

• określa warunki współpracy między gatunkami• definiuje pojęcia: „mutualizm”,„komensalizm”• omawia budowę korzeni roślin motylkowatych

• omawia różnice między komensalizmem a mutualizmem• charakteryzuje role grzyba i glonu w plesze porostu• charakteryzuje relację międzygatunkową między rośliną motylkową a bakteriami brodawkowymi

• określa warunki występowania dodatnich relacji między organizmami różnych gatunków• ocenia znaczenie bakterii azotowych występujących w glebie• wyjaśnia znaczenie wiedzy o mikoryzie dla grzybiarzy

19. Struktura ekosystemu i jego funkcjonowanie

• wymienia pięć przykładowych ekosystemów• przedstawia składniki biotopu i biocenozy• rozróżnia ekosystemy sztuczne i naturalne• wymienia piętra lasu

• wskazuje w terenie biotop i biocenozęwybranego ekosystemu• wyjaśnia, na czym polega równowaga dynamiczna ekosystemu• wskazuje w terenie miejsce zachodzenia sukcesji wtórnej

• analizuje zależności między biotopem a biocenozą• omawia różnice między ekosystemami naturalnymi a sztucznymi• charakteryzuje przebieg sukcesji pierwotnej i wtórnej

• wykazuje zależność między warunkami, w których powstał dany las a jego strukturą piętrową• omawia czynniki, które zakłócają równowagę ekosystemu

• wymienia przykłady gatunków żyjących w poszczególnych piętrach lasu

20. Materia i energia w ekosystemie

• wymienia nazwy ogniw łańcucha pokarmowego• przyporządkowuje znane organizmy do poszczególnych ogniw łańcucha pokarmowego• rysuje schematy prostych łańcuchów pokarmowych w wybranych ekosystemach• podaje przykład pierwiastka krążącego w ekosystemie

• wymienia nazwy ogniw łańcucha pokarmowego• przyporządkowuje znane organizmy do poszczególnych ogniw łańcucha pokarmowego• rysuje schematy prostych łańcuchów pokarmowych w wybranych ekosystemach• podaje przykład pierwiastka krążącego w ekosystemie

• analizuje przykłady powiązań pokarmowych we wskazanym ekosystemie• charakteryzuje role poszczególnych ogniw łańcucha pokarmowego• porównuje liczbę organizmów w sieci zależności pokarmowych w ekosystemie naturalnym i sztucznym• interpretuje zależności między poziomem pokarmowym a biomasą i liczebnością populacji

• planuje i wykonuje model łańcucha lub sieci pokarmowej• przewiduje skutki, jakie dla ekosystemu miałoby wyginięcie określonego ogniwa we wskazanym łańcuchu pokarmowym• analizuje informacje przedstawione w formie piramidy ekologicznej• omawia schemat obiegu węgla w ekosystemie

21. Różnorodność biologiczna

• wylicza czynniki wpływające na stan ekosystemów• wymienia poziomy

• definiuje termin „różnorodność biologiczna”• wymienia przykłady działalności człowieka przyczyniającej się do

• wskazuje działalność człowieka jako przyczynę spadku różnorodności biologicznej• charakteryzuje poziomy

• przewiduje skutki osuszania obszarów podmokłych

różnorodności biologicznej

spadku różnorodności biologicznej• wyjaśnia różnice pomiędzy dwoma poziomami różnorodności biologicznej• uzasadnia konieczność zachowania różnorodności biologicznej

różnorodności biologicznej• porównuje poziomy różnorodności biologicznej

IV.

Człowiek i środowisko

22. Zanieczyszczenie i ochrona atmosfery

• wymienia czynniki wpływające na zanieczyszczenie atmosfery• wskazuje źródła zanieczyszczenia powietrza w najbliższej okolicy

• podaje przykłady naturalnych i powstałych w wyniku działalności ludzi zanieczyszczeń atmosfery• omawia wpływ kwaśnych opadów na środowisko• omawia warunki tworzenia się kwaśnych opadów, dziury ozonowej i smogu• omawia przyczyny ocieplania się klimatu

• analizuje czynniki wpływające na zanieczyszczenie atmosfery• klasyfikuje zanieczyszczenia atmosfery na naturalne i powstałe w wyniku działalności ludzi• wykazuje wpływ spalania surowców naturalnych na stan atmosfery• wyjaśnia rolę porostów w ocenie czystości powietrza

• przeprowadza badanie stanu powietrza swojej okolicy za pomocą skali porostowej• dowodzi związku rozwoju gospodarki na świecie z globalnym ociepleniem• przewiduje skutki globalnego ocieplenia

23. Wpływ człowieka na stan czystości wód

• wymienia źródła zanieczyszczenia wód słodkich• wylicza klasy czystości

• podaje metody oczyszczania wód• omawia sposoby ochrony wód

• określa sposób wykorzystania wody w zależności od klasy jej czystości

• ocenia znaczenie regulacji rzek• analizuje i komentuje stan czystości rzek w

wód• wymienia przyczyny zanieczyszczeń wód słonych

• charakteryzuje metody oczyszczania ścieków stosowane w nowoczesnych oczyszczalniach

• wyjaśnia wpływ zakwitów na stan wód• opisuje metody oczyszczania wód

Polsce na podstawie wykresu• wykazuje związek między zanieczyszczeniem powietrza a zanieczyszczeniem wód gruntowych

24. Zagrożenia i ochrona gleb

• wymienia funkcje gleby w ekosystemie• wylicza czynniki wpływające na degradacjęgleby• wymienia przykłady czynników prowadzących do wyjałowienia gleby

• wyjaśnia, dlaczego próchnica jest ważnym elementem gleby• omawia metody rekultywacji gleby

• uzasadnia, że gleba ma duże znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania ekosystemu• charakteryzuje proces powstawania próchnicy• omawia czynniki degradujące glebę

• dowodzi, że wypalanie łąk i pól jest szkodliwe dla gleby• planuje sposoby rekultywacji zdegradowanych gleb w najbliższej okolicy

25. Ochrona środowiska na co dzień

• rozpoznaje surowce wtórne• wymienia sposoby unieszkodliwiania odpadów• przyporządkowuje odpadydo odpowiednich pojemników przeznaczonych do segregacji

• określa czas biodegradacji wskazanego produktu• wyjaśnia pojęcie „recykling”• analizuje problem dzikich wysypisk• uzasadnia konieczność rezygnacjiz toreb foliowych na rzecz opakowań wielokrotnego użytku

• ocenia wpływ różnych metod unieszkodliwiania odpadów na środowisko• ocenia znaczenie wykorzystywania surowców wtórnych

• prezentuje postawę świadomego konsumenta• planuje i realizuje projekt edukacyjny dotyczący ochrony środowiskana co dzień