Scenariusz warsztatów „Perswazyjna funkcja języka”

CZĘŚĆ ITEORIA

1. Krótkie wprowadzenie na temat perswazyjnej funkcji języka [prezentacja multimedialna – 15 minut]

a. Perswazyjne walory mowy ludzkiej „Język jest nie tylko narzędziem elementarnej informacji czy wyrażania intencji (np.

rozkazu), ale także środkiem oddziaływania jednych na drugich” (M. Korolko, 1998:32).

Człowiek jako istota społeczna przez całe życie kogoś przekonuje i sam podlega perswazji.

Perswazja jest obecna w dziejach ludzkości od zarania dziejów jako alternatywa przemocy fizycznej (wojny).

Do dziś jest podstawowym środkiem dyplomacji. Ma ogromne znaczenie w pedagogice, w medycynie (logoterapia), np. w leczeniu

niektórych odmian histerii (związanych z chorobliwym uprzedzeniem pacjenta do ludzi czy przedmiotów) stosuje się pitiatykę, która jest rodzajem perswazji.

b. Pojęcie perswazji od łc. persuasio – ‘przekonanie, wiara, uspokojenie, przesąd, łągodność’;

etymologicznie wywodzi się od czasownika persuadere (gr. peítho) „namówić, nakłonić, starać się przekonać, radzić, zachęcać, tłumaczyć coś komuś, wierzyć, uspokajać, łagodzić, pociągać, ustąpić, oczarować’ i in.

„Używanie perswazji oznacza więc w całokształcie idealnym trudną do opisania syntezę intelektualnych, moralnych i emocjonalnych składników (elementów) mowy skierowanej do rozumu, woli i uczuć adresata” (M. Korolko, 1998:32).

Przekonywanie nie jest logicznym monologiem, ale bardzo złożonym „oddziaływaniem na ludzkie tworzywo po to, żeby otrzymać określony rezultat: wytworzyć stan wewnętrzny zwany przekonaniem” (M. Korolko, 1998:32).

c. Przedmiot perswazji Może nim być każda sprawa podlegająca wartościowaniu intelektualnemu, etycznemu

lub emocjonalnemu.„Perswazja jest postępowaniem wartościującym, będącym wynikiem wielorako uwarunkowanych aksjomatów (gr. aksíoma ‘rzecz cenna, wiarygodna’), norm, wzorców, ocen prawdy, dobra i piękna’” (M. Korolko, 1998:32).

Epiktet: Wszyscy są zgodni, że piękno, dobro, sprawiedliwość są rzeczą korzystną i  godną wolnego wyboru. Różnice rodzą się przy stosowaniu pojęć ogólnych w  pojedynczych przypadkach, np. bohaterstwo można ocenić jako szaleństwo.

d. Istota perswazji Przekonywanie nie jest dyskusją, wymianą zdań, której celem jest dotarcie do prawdy

obiektywnej. W dyskusji żadna ze stron nie uważa, że ma monopol naprawdę. Każda ze stron jest gotowa przyjąć logiczne argumenty drugiej strony, jeśli są

formułowane w  atmosferze równości, tolerancji i swobody. Dyskutanci zmierzają do teoretycznych rozstrzygnięć dotyczących prawdy i fałszu,

nie mogą wybierać między prawdą a fałszem. W perswazji prawda jest wartością, jej przyjęcie jest świadomym wyborem pomiędzy

wartościami, przeciwieństwo jednej wartości nie przestaje być inną wartością. Sądy o wartościach wyrażają osobistą postawę autora sądu.

1

e. Interpersonalny charakter perswazji Każda perswazja może zaistnieć jedynie w łączności z odbiorcą. Stopień wiedzy o adresacie (jego postawy, potrzeby, charakter, język) przekłada się na

skuteczność perswazji – zależność jest wprost proporcjonalna. Ta sama perswazja może przekonywać bądź śmieszyć w zależności od wyznawanych przez odbiorcę poglądów. Skuteczność perswazji zależy od stopnia opanowania języka odbiorcy przez perswadującego.

f. Warunki perswazji „Warunkiem przekonywania jest możliwość wyboru”.Na umiejętność skutecznego przekonywania składają się 3 dyspozycje: wyczucie psychologiczne „Perswazja nie może być oderwana od konkretnych potrzeb psychicznych adresata”.Adresat to zarówno jednostka, jak i zbiorowość wielorako zróżnicowana.Konieczny jest klimat zaufania między nadawcą a odbiorcą, przekonującym i  przekonywanym – bez niego brak relacji interpersonalnych.W perswazji stosuje się pewne strategie wykorzystujące prawa psychologii. sprawność logiczna „Sprawność logiczna oznacza konsekwencję w stosowaniu pewnych argumentów”.„Przekonać, to znaczy nadać cechy prawdy, prawdopodobieństwa lub słuszność temu, co twierdzimy, lub pozbawić tych cech tego, czemu zaprzeczamy” (Euzebiusz Słowacki).W perswazji zmierza się do zmiany dotychczasowej hierarchii wartości odbiorcy. uczciwość, moralność „Etos przekonywania zakłada istnienie czystej intencji oraz wstrzymanie się od stosowania metod wątpliwych etycznie” (M. Korolko, 1998:32).„Wybór między dobrym i skutecznym należy do najtrudniejszych dylematów, jakie przychodzi ludziom rozwiązywać” (Marciszewski).Osoba przekonująca powinna mieć na względzie dobro osoby przekonywanej.

g. Rodzaje perswazjiZe względu na cel perswazyjny wyodrębniamy trzy rodzaje perswazji:

perswazja przekonującanajbardziej „czysty” rodzaj perswazji:przekonywany waha się co do wartości własnych i przekonującego, porozumienie z  przekonującym może sprawić, że dokona zamiany swoich wartości na proponowane.Zakłada się, że odbiorca jest jednostką aktywną intelektualnie, a nadawca ma uczciwe intencje (M. Korolko, 1998). perswazja nakłaniająca (propaganda):łac. propagare – ‘szczepić winorośl, krzewić, szerzyć’;perswazja obliczona na jeden cel – pozyskanie dla jakiejś idei czy doktryny jak największej liczby zwolenników.Propaganda może być jawna lub ukryta, uczciwa i nieuczciwa, szkodliwa i nieszkodliwa, uczciwa i nieuczciwa.Skuteczność propagandy jest wprost proporcjonalna do stopnia zaufania słuchacza do propagującego. Perswazją nakłaniającą przesycona jest dydaktyka, jej fundamentem jest autorytet intelektualny i moralny pedagoga (M. Korolko, 1998). perswazja pobudzająca (agitacja):łac. agitare – ‘poganiać, prowadzić, czynić, działać’;Perswazja obliczona na zjednywanie zwolenników dla jakiejś sprawy, idei czy poglądu.To działanie doraźne, oparte na autorytatywnym i sugestywnym przekonywaniu.

2

Agitować można w celu zmobilizowania uczestników do jakiejś doraźnej akcji, w celu zwerbowania członków do organizacji itp. Najstarszą formą – przemówienie wiecowe.Na wiec przychodzą ludzie nie po to, by dać się przekonać, ale po to, by usłyszeć dobitnie sformułowane hasła, których nie umieli zwerbalizować (M. Korolko, 1998).

2. Antropologia antyczna jako fundament tradycji retorycznej

3. Etapy tworzenia mowy retorycznej (i każdej perswazyjnej przemowy, wystąpienia etc.)

-----------------------------------------------------------------------------------------------------

CZĘŚĆ II ĆWICZENIA

4. INVENTIO Mówić dobrze i skutecznie – to mówić ciekawie i logicznie Ćwiczenia w „wynajdywaniu tematu”, czyli logicznej argumentacji

ĆWICZENIE 1W pewnym państwie pokłóciło się dwóch ministrów. Jeden chciał wprowadzić przepis, aby uczniowie obowiązkowo biegali 10 razy dokoła boiska codziennie przed lekcjami, a drugi – by nie zadawać prac domowych. Obaj przedstawiali premierowi swoje racje. Argumenty pierwszego z nich widzisz w tabeli. Zbierz argumenty dla drugiego ministra.

MINISTER I MINISTER II SPORT TO ZDROWIE! TRZEBA DBAĆ O

TO, BY UCZNIOWIE ĆWICZYLI JAK NAJWIĘCEJ.

DOTLENIONY MÓZG LEPIEJ PRACUJE. BIEGI POPRAWIĄ ZDOLNOŚĆ UCZENIA SIĘ.

ZMĘCZONY UCZEŃ NIE BĘDZIE MIAŁ

……………………………...............……………………………………………………………………………………………….

……………………………………….........................................................................………………………………………………..

……………………………………….

3

OCHOTY NA CHULIGAŃSKIE WYBRYKI, CO POPRAWI DYSCYPLINĘ W SZKOLE.

………………………………………………..………………………………………………..

ĆWICZENIE 2

Przygotowując wystąpienie, możesz odwołać się do już istniejącej tradycji, znanych motywów, literatury, legend, ale także przysłów, sentencji, aforyzmów, które odnoszą się do jakiejś pozytywnej postawy, np. ODWAGI lub ZARADNOŚCI. Czy wszystkie ze zgromadzonych powiedzeń mogą być używane w każdym typie mowy? Zaznacz sentencje stosowne tylko w mowie potocznej.

ZARADNOŚĆ I ODWAGA

Bez pracy nie ma kołaczy. Jak sobie pościelisz, tak się wyśpisz. Kto oczy zamknie, kiedy patrzeć trzeba,

Temu i Pan Bóg nie pomaga z nieba. (G. Chaucer, Opowieści kanterberyjskie) Chcieć to móc. Śmiałym szczęście sprzyja. A jeśli nam brakuje okazji do ćwiczenia odwagi,

trzeba je sobie znaleźć. (Mistrz Wincenty, Kronika polska, parafraza)

WNIOSEK 1:Redagując mowę, możesz wykorzystać zebrany materiał kulturowy do wzmocnienia twojej własnej logicznej argumentacji (jako odwołanie do powszechnych przekonań oraz do autorytetu).

WNIOSEK 2:

FUNKCJA INFORMUJĄCO – POUCZAJĄCA PRZEMOWYgr. LÓGOS ‘rozum’, łac. DOCERE, PROBAREPerswazja pełni funkcję informująco – pouczającą, gdy skierowana jest do intelektu odbiorcy. Temat i forma mowy powinny być dostosowane do poziomu intelektualnego odbiorcy. Za idealne pouczanie uznawano takie, które wolne było od natrętnego dydaktyzmu. Ceniono w  tym względzie subtelność pouczenia i refleksyjność wypowiedzi. Tę funkcję retoryki eksponowano szczególnie w tych okresach dominacji prądów racjonalistycznych, np. w okresie renesansu. Tę funkcję retoryczną najlepiej oddawały mowy zapisane stylem prostym (M. Korolko). .

5. DISTRIBUTIO Mówić dobrze – to mówić w sposób uporządkowany i spójny

ĆWICZENIE 3

Przeczytaj fragmenty tekstów i połącz je tak, by powstał spójny tekst. Podpowiedzią są wyróżnione słowa.

STREFA MIĘDZYZWROTNIKOWA

4

Strefa międzyzwrotnikowa to obszary bardzo wilgotne, o wysokich temperaturach.

Z tego względu klimat strefy międzyzwrotnikowej możemy podzielić właśnie na klimat lasów równikowych i sawann, gdzie żyją m.in. gazele.

Podczas gdy antylopy, jak reszta ssaków w tej strefie, są raczej niewielkie, owady osiągają tam pokaźne rozmiary.

Rekordzistą jest też inny owad – wij z dżungli Borneo, który osiąga 27 cm długości.

To w niej występują deszczowe lasy równikowe i tropikalne sawanny.

Reasumując – świat zupełnie inny niż ten, jaki znamy w klimacie umiarkowanym.

Rozpiętość skrzydeł Królowej Aleksandry – największego motyla świata – dochodzi do 28 cm!

Zwierzęta te w okresie suszy, gdy brakuje pożywienia i wody, odżywiają się nocą, jedząc rośliny pobierające parę wodną z powietrza.

WNIOSKI:

SPÓJNOŚĆ TEKSTU/WYPOWIEDZI2 typy spójności (R. A. de Beaugrande, W. U. Dressler:1990)

1) spójność linearna = strukturalna (ang. cohesion) KOHEZJA2) spójność semantyczna = globalna (ang. coherence) KOHERENCJA

MECHANIZMY SPÓJNOŚCI TEKSTU (T. Dobrzyńska, 2001:294) obiektywne wskaźniki spójności

proces budowania koherentnego tekstu przez odbiorcę jest możliwy dzięki m.in. przywoływaniu relewantnej „wiedzy o świecie”; aktywność odbiorcy jest wspierana „obiektywnymi wskaźnikami spójności zawartymi w tekście, czyli takimi własnościami językowymi kolejnych zdań, które przesądzają o ich spójności linearnej czy strukturalnej”;

jedność nadawcy i odbiorcy; jedność tematu (to umożliwia streszczanie i parafrazowanie), tekst ma wyraźny cel

komunikacyjny, tekst jako makrostruktura o  zhierarchizowanym układzie sensu (van Dijk, 1980)

wyrażenia metatekstowe; relacje logiczne spajające ciągi zdań (jak w składni zdania pojedynczego i złożonego:

relacje współrzędności i podrzędności: relacje warunkowe, czasowe, przyczynowo-skutkowe – wykładnikami są spójniki współrzędne i podrzędne) relacja łącząca dwa zdania bywa pozbawiona wykładników leksykalnych, wówczas związek ten musi być zrekonstruowany przez odbiorcę na podstawie ogólnej wiedzy o  świecie; [„Teksty o niskim stopniu werbalizacji stosunków międzyzdaniowych są trudniejsze w odbiorze”].

tematyzacja (temat / remat);

5

[„W tekście spójnym tematy kolejnych zdań cechuje to, że powtarzają one część informacji przekazanej już w  zdaniach poprzednich. (...) Tekst spójny wykazuje zatem pewien konieczny naddatek informacji, a więc pewien stopień redundancji”].tematyzacja poprzedzającego rematu lub tematu,tematyzacja styczna lub na odległość,tematyzacja motywowana relacjami semantycznymi lub w  sferze podmiotowej;

powtarzalność informacji: wskazania na omawiane wcześniej przedmioty w  wyrażeniach referencjalnych – relacje wyrażeń tożsamych lub jakoś powiązanych referencjalnie to relacje izotopiczne;

wskazanie na przedmioty „znane” przez zaimek wskazujący, zwany w tej funkcji anaforycznym (relacja anaforyczna) (Grochowski, 1996; Szumska, 1996)relacje izotopiczne mogą być mniej zdeterminowane językowo, a  bardziej „motywowane wiedzą o świecie”;

„Tekst może w ogóle nie wykazywać spójności linearnej. Tym, co przesądza o jego statusie jako tekstu, jest założona koherencja znaczeniowa całego komunikatu, która zmusza do szukania powiązań treściowych kolejnych zdań” (T. Dobrzyńska, 2001).

(A Wilkoń, 2002)

6

6. ELOCUTIO Mówić dobrze – to mówić poprawnie

ĆWICZENIE 4 [gr. I]Podaj odpowiedniki typowe dla stylu oficjalnego; omów zakres użycia wyrazów i fraz.

biegać do dyrektora z każdą drobnostką – wierni na mszy gadają – mieć – świętować – dogadywać się – dowolny – obowiązkowy – patrzeć przez palce – puszczać mimo uszu – mieć powyżej uszu –

ĆWICZENIE 5 [gr. II]

Wskaż błędy. Nazwij je.

Dużo słyszałam o Marku Citko.W radio mówiono o badaniach kompetencji uczniów.Wylądowałem na ziemię.W klasie jest trzydzieści pięć uczniów.Proszę Panią, on mi przeszkadza.bardziej szerszy,bardziej wysoki,Penelopa tkała całun dla swego teścia, którego w nocy pruła.Można go by było posądzić…Sądzę i chciałbym, żeby mi się to udało, żeby uczyć się systematycznie.W porównaniu do innych krajów.Książkę, gdzie jest dużo ilustracji dobrze się czyta.Nie aresztowali go, a tropili i obserwowali.Samoloty muszą lądować, zaopatrując się w paliwo i smary.Opisywane urządzenie użyto po raz pierwszy w tej hucie.Pieniądze można odbierać przed i po przerwie.

[oprac. na podst. materiałów dydaktycznych dla nauczycieli]

ĆWICZENIE 6 [gr. I]Określ różnicę między synonimami.przyjemny, miły, sympatyczny, ujmujący, wdzięczny,wkrótce, niedługo, niebawem, wnet, natychmiast,

ĆWICZENIE 7 [gr. II]Znajdź synonimy intensyfikacyjne do danych wyrazów.mądry – trwały –trudno –

7

lękliwie –surowo –tendencyjny –

ĆWICZENIE 8 [gr. III]Znajdź potoczne odpowiedniki wyrazów.lakoniczny – sławetny –detal –manipulować –reprezentować –adaptacja –antrakt –atelier –

ĆWICZENIE 9 [gr. III]Wskaż ewentualne błędy w związkach frazeologicznych o ograniczonej łączliwości. Przyporządkuj związek frazeologiczny do odpowiedniej odmiany stylowej polszczyzny.odgrywać znaczenie – tym niemniej –w pierwszym rzędzie –posiadać doświadczenie –potencjalne możliwości –w każdym bądź razie –póki co –być na tapecie –dysponować ciosem – w ostatnim okresie czasu –

WNIOSKI:

FUNKCJA ESTETYCZNAgr. PÁTHOS ‘pathos, żądza’, łac. DELECTARE Funkcję estetyczną spełniała perswazja odwołująca się do uczuć odbiorcy. Ponieważ starożytni nie znali zasady „sztuka dla sztuki”, teksty o funkcji estetycznej nie przestawały być podporządkowane ściśle celowi perswazji. Budzenie zachwytu odbiorcy było zatem „interesowne”. Obliczone na skutek perswazyjny. Stylem, który najlepiej pozwalał realizować tę funkcję retoryczną był styl średni. Środkiem budowania wrażeń estetycznych odbiorcy były „ornamenty słowno – stylistyczne”, czyli środki stylistyczne (M. Korolko).

7. MEMORIA Mówić dobrze – to mówić swobodnie

Podkreślenie roli dobrego przygotowania w realizacji wystąpień publicznych: konieczność dobrego opanowania treści przemowy (różne metody: - notatki,

prezentacja multimedialna etc.), dobre merytoryczne przygotowanie do wystąpienia.

8

8. ACTIO Mówić dobrze – to mówić do konkretnego odbiorcy, uwzględniając wszystkie czynniki interakcji oraz wykorzystując własne predyspozycje

ĆWICZENIE 10

Oceń wartość komunikacyjną dystansu, gestu i mimiki w kolejnych obrazach.

WNIOSEK 1:

[prezentacja multimedialna – 15 minut]

9

WNIOSEK 2:

FUNKCJA ZNIEWALAJĄCAgr. ÉTHOS ‘wola’, łac. MOVERE, PERMOVERE, FLECTEREPerswazja funkcję pełni tę funkcję, gdy świadomie odwołuję się do woli odbiorcy, aby go poruszyć i zniewolić. Wszyscy najwięksi teoretycy sztuki retorycznej tę funkcję uznawali za szczególnie istotny cel perswazji, a za największy sukces mówcy uznawano wpływ, który owocował zmianą nastawienia odbiorcy (zmianą jego czynów, poglądów, wartościowania).„Namowa do czynu jest najszczytniejszym ideałem retoryki i główna racją jej bytu” (za: M. Korolko, 1998: 50).Św. Augustyn w dziele „De doctrina christiana” stwierdzał, ze rzeczywista perswazja ma miejsce wtedy, odbiorca „…pragnie tego, co mu obiecujesz, lęka się tego, o czym mu powiesz, że jest groźne, nienawidzi tego, co potępiasz, przyjmuje to, co zalecasz, żałuje tego, co przedstawiasz jako żalu godne, cieszy się tym, o czym powiesz, że winno być powodem radości, współczuje temu, którego niedolę postawią mu przed jego oczyma twe słowa, wystrzega się tego, czego mu się wystrzegać zalecasz […] i kiedykolwiek twa wysoka wymowa zdoła oddziałać na myśl słuchaczy, przywodząc ich nie tylko do wiedzy o tym, co czynić, ale i do uczynków, o których wiedzą, że należy je spełnić”.Odpowiednim do oddziaływania na emocje odbiorców stylem jest styl wysoki, szczególnie często stosowany w epokach dominacji uczuć, np. w baroku (M. Korolko).

9. ZAKOŃCZENIE. PODANIE BIBLIOGRAFII.

J. Ziomek, Retoryka opisowa, Wrocław 1990.

M. Korolko, Sztuka retoryki, Warszawa 1990.

J. Z. Lichański, Retoryka. Historia – Teoria – Praktyka, t. 1, Historia i teoria retoryki, Warszawa 2007.

10

J. Z. Lichański, Retoryka. Historia – Teoria – Praktyka, t. 2, Retoryka praktyczna – ćwiczenia, Warszawa 2007.

Retoryka dziś. Teoria i praktyka, red. R. Przybylska, W. Przyczyna, Kraków 2004.

H. Lemmermann, Komunikacja werbalna. Szkoła retoryki, Kraków 1995.

H. Lemmermann, Komunikacja werbalna. Szkoła dyskutowania, Wrocław 1994.

R. Cialdini, Wywieranie wpływu na ludzi, Gdańsk 1994.

B. E. Gronbeck, K. German, D. Ehninger, A. Monroe, Zasady komunikacji werbalnej, przeł. A. Bartkowicz, A. Bezwińska-Walerian, Poznań 2001.

R.-A. de Beaugrande, W. U. Dressler, Wstęp do lingwistyki tekstu, Warszawa 1990.

A. Wilkoń, Spójność i struktura tekstu. Wstęp do lingwistyki tekstu, Kraków 2002.

T. Dobrzyńska, Tekst, [w:] Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, Lublin 2001.

A. Markowski, A. Cegieła, Z polszczyzną za pan brat, Warszawa, 1986.

11