Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego...biblistów polskich XVI i XVII w. Teksty greckie a polskie...

Anna Lenartowicz-Zagrodna, Instytut Filologii Polskiej, Katedra Historii Języka Polskiego, Wydział Filologiczny, Uniwersytet Łódzki, 90–514 Łódź, al. Kościuszki 65

Recenzent: Stanisław Koziara

Redakcja i skład komputerowy: Anna Lenartowicz-Zagrodna

Projekt okładki: Anna Lenartowicz-Zagrodna

Na okładce wykorzystano fragmenty z Księgi Syracha (1541) oraz ryciny z Herbarza Marcina Siennika (1568), przedstawiające galban oraz mirrę

Wydrukowano z gotowych materiałów dostarczonych do Wydawnictwa UŁ przez Wydział Filologiczny

Publikacja sfinansowana przez Uniwersytet Łódzki

© Copyright by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2013

Wydanie I. W.06068.13.0.D

ISBN (wersja drukowana) 978–83–7525–995–7ISBN (ebook) 978-83-7969-242-2

Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego90–131 Łódź, ul. Lindleya 8www.wydawnictwo.uni.lodz.pl e-mail: [email protected]. 42 665 58 63, 42 665 58 60

SSpis treści

Słowo wstępne 7

Tło historycznoliterackie powstania polskiegoprzekładu Księgi Syracha 9

Piotr Poznańczyk ― rys biograficzny autora polskiegoprzekładu Księgi Syracha 13

Opis typograficzny dwu edycji zabytku 17

Relacje językowe między dwoma wydaniami zabytku 22

Obecność Księgi Syracha w literaturze przedmiotu 24

Transkrypcja zabytku 29

Zasady transkrypcji 31

Księgi Jezusa, syna Syrachowego, Ecclesiasticus rzeczone 39

SSłowo wstępne

TTło historycznoliterackie powstania polskiego przekładu Księgi Syracha

Zbudowanie przez Jana Gutenberga pierwszej w historii maszyny drukarskiej doprowadziło do rewolucji wydawniczej. W poszukiwa-niu tekstów poczytnych, zatem łatwych do sprzedaży jako mających szeroki krąg odbiorców, drukarze częstokroć decydowali się na tło-czenie pojedynczych ksiąg biblijnych lub całych jej korpusów. Szacu-je się, że do 1500 roku ukazało się blisko 95 pełnych łacińskich wydań Wulgaty, z czego większość pochodziła z terenów niemieckich (ponad 55), Włoch (ponad 25) i Francji (10 edycji), co łącznie dawało liczbę ok. 47000 egzemplarzy. Część z nich zaopatrzono w glosy, będące kolek-cjami wariantów tekstowych. Równolegle względem wydawnictw ła-cińskich pojawiały się edycje w językach narodowych — najwięcej po niemiecku (18 edycji), następnie po włosku (11), a także w języku ho-lenderskim, katalońskim, czeskim oraz francuskim, co składa się na łączną liczbę ponad 15500 egzemplarzy wytłoczonych do 1522 roku. Publikacje w językach ojczystych powodowały poszerzanie kręgu czytelników z duchownych i uczonych władających łaciną również na ludzi posługujących się wyłącznie językami rodzimymi, choć oczywi-ście nie wszystkich było stać na zakup prywatnego egzemplarza (taki kosztował bowiem równowartość domu lub 14 wołów)1.

Obok poszukiwania łatwego rynku zbytu drukarzy i autorów mo-tywowało coraz silniejsze oddziaływanie humanistycznych prądów, odnawiających zainteresowanie antykiem, w tym również Biblią, którą traktowano jako narzędzie odbudowy duchowej społeczeń-stwa. Stąd dużą wagę przykładano z jednej strony do oczyszczania Wulgaty z błędów powstałych podczas nieustannego jej kopiowa-nia, z drugiej zaś do komentowania ksiąg biblijnych2.

1 Zob. R. Pietkiewicz, Pismo Święte w języku polskim w latach 1518‒1638. Sytu-acja wyznaniowa w Polsce a rozwój edytorstwa biblijnego, Wrocław 2003, s. 9‒11 [rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Krzysztofa Migo-nia; komputeropis pracy dostępny w formie elektronicznej na stronie interneto-wej: www.digital.fides.org.pl/dlibra oraz www.prorok.win.pl w dziale Biblia. Istota i rola w kulturze ― dostęp: marzec 2012].2 Zob. tamże, s. 17‒19.

10 Słowo wstępne

Odrodzeniowe poglądy docierały również do Polski, a to głównie za sprawą uczonych, wracających do kraju po odbytych za granicą studiach. Jednym z ognisk humanizmu w Polsce było środowisko związane z osobą biskupa Piotra Tomickiego, który przyczynił się do sprowadzenia jako wykładowców Akademii Krakowskiej cenio-nych w ówczesnym świecie naukowców. Zaowocowało to otworze-niem krakowskiej uczelni na języki biblijne, teologię i patrystykę, a także na podjęcie na szeroką skalę w środowisku akademickim prac nad przekładami Biblii. Dość wspomnieć, że jednymi z wy-kładowców w Akademii Krakowskiej byli wówczas m.in. Walenty Wróbel, Jan Leopolita oraz Tomasz Łysy ze Zbrudzewa, którzy jako autorzy i redaktorzy polskich tłumaczeń biblijnych trwale wpisali swe nazwiska na karty historii polskiej literatury3.

W efekcie połączenia dwu nadrzędnych czynników: rozwoju dru-karstwa i wzrostu oddziaływania poglądów humanistycznych, zaczę-ły ukazywać się w oficynach translacje pojedynczych ksiąg Pisma Świętego oraz teksty związane ze sferą religijną. Wśród nich znalazły się m.in. wydane do 1535 roku: urywki będące częściowo przekła-dem, częściowo streszczeniem Księgi Genesis i Nowego Testamentu (ok. 1515), Raj duszny Biernata z Lublina (1516), Prolog Ewangelii wg św. Jana (1518–1519), Księga Eklezjastesa Hieronima Spiczyńskiego (1522), Żywot Pana Jezu Krysta Baltazara Opecia (1522), Ewangeliarz Jana z Nowego Sącza (1527), Psałterz krakowski (1532), Żołtarz Dawi-dow Walentego Wróbla (1535) oraz apokryficzna Historia o świętym Józefie (1530)4. Jest to zaledwie część ówczesnej produkcji religijnej.

3 Zob. tamże, s. 51‒53; W. Smereka, Biblistyka polska (wiek XVI‒XVIII), [w:] Dzieje teologii katolickiej w Polsce, red. M. Rechowicz, t. II, cz. 1, Lublin 1975, s. 229‒244; J. Czerniatowicz, Niektóre problemy naukowe grecystyki w pracach biblistów polskich XVI i XVII w. Teksty greckie a polskie przekłady, Wrocław 1969, s. 11‒22; P. Nitecki, Biskupi Kościoła w Polsce w latach 965‒1999. Słownik biograficzny, wyd. II, popr. i uzupełn., Warszawa 2000, s. 451‒452.4 Zob. I. Kwilecka, Rola przekładów biblijnych w rozwoju języka polskiego od Średniowiecza do Renesansu, [w:] taż, Studia nad staropolskimi przekładami Biblii, Poznań 2003, s. 265; Biblie polskie, [w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, red. J. Krzyżanowski, Cz. Hernas, t. 1: A‒M, Warszawa 1984, s. 72; M. Kossowska, Biblia w języku polskim, t. 1, Poznań 1968; R. Pietkie-wicz, dz. cyt., s. III‒IV. Na temat wcześniejszych wydań polskich tekstów zob. też W. Wydra, W. Rzepka, Niesamoistne drukowane teksty polskie sprzed roku 1521 i ich znaczenie dla historii drukarstwa i języka polskiego, [w:] Dawna książka i kultura. Materiały międzynarodowej sesji naukowej z okazji pięć-setlecia sztuki drukarskiej w Polsce, red. S. Grzeszczuk, A. Kawecka-Gryczowa, Wrocław 1975, s. 265‒267.

11

Na tak zarysowanym tle historycznoliterackim zrozumiała pozostaje chęć Piotra Poznańczyka, wykształconego w Kolegium Lubrańskiego i w Akademii Krakowskiej, włączenia się w nurt odrodzeniowej dzia-łalności literackiej. Nie dziwi również, dlaczego jego wybór padł wła-śnie na zawierającą tematykę mądrościową Liber Ecclesiasticus.

Interesujący nas tekst został spisany po hebrajsku ok. 180 roku przed Chrystusem przez Jeszuę (Jezusa) Syracha, zwanego też Ben Syrachem lub Syracydesem. Utwór w języku oryginalnym zaginął, treść jego zachowała się jednak dzięki greckiemu przekładowi, sporządzonemu za panowania Ptolemeusza Euergety (w 132 roku przed Chrystusem) przez wnuka autora, o czym tłumacz informuje w dodanej przez siebie przedmowie. W późniejszych czasach po-wstał również przekład łaciński. Obecność obu tych translacji w ży-ciu chrześcijan przyczyniła się do nazywania utworu zarówno Księ-gą lub Mądrością Syracha (zgodnie z greckimi rękopisami), jak i Księgą kościelną lub Eklezjastykiem (co odpowiada łacińskiemu tytułowi Liber Ecclesiasticus)5.

Status Księgi Syracha pozostawał nieuregulowany aż do Soboru Trydenckiego, który ostatecznie potwierdził jej kanoniczność. Wcze-śniej, jakkolwiek uznawana za deuterokanoniczną, była często wyko-rzystywana przez autorów chrześcijańskich, a także judaistycznych. Za przyczynę dużej poczytności uznaje się przekazywaną w niej tre-ści. Jest to bowiem jedna z mądrościowych ksiąg Pisma Świętego; jej 51 rozdziałów wypełniają pochwały mądrości (traktowanej jako atrybut Boga) i nauki etyczne dotyczące jej pozyskiwania (w tym wykłady o roztropności, pobożności, bojaźni Bożej, karności), wzbo-gacone o egzemplifikacje czerpane ze Starego Testamentu. Pocho-dzą z niej m.in. przysłowia: przyjaciół poznaje się w biedzie oraz kto znalazł przyjaciela, skarb znalazł. Charakterystyczna dla tej księgi biblijnej jest różnorodność form literackich, wśród których wymienić można chociażby: sentencję, pochwałę, przestrogę, apel, pouczenie, poemat, pytanie retoryczne, modlitwę, błogosławieństwo oraz wykład6.

5 Zob. S. Potocki, Mądrość uczonego w Piśmie (Księga Syracha), [w:] Wpro-wadzenie w myśl i wezwanie ksiąg biblijnych, red. J. Frankowski, t. 6 Mądrość starotestamentowego Izraela, Warszawa 1999, s. 161‒163.6 Zob. tamże, s. 165.

Tło historycznoliterackie powstania polskiego przekładu

12 Słowo wstępne

W świetle głoszonej przez humanistów potrzeby odnowy duchowej za pomocą słowa Bożego, księga ta jawiła się jako doskonale służą-cy temu materiał, tym bardziej, że do lat 30. XVI wieku nie powstał (co należy tutaj opatrzyć przypisem prawdopodobieństwa ze wzglę-du na brak wiedzy o pełnym korpusie staropolskich zabytków) ża-den jej polski przekład. Poznańczykowa Księga Syracha jest pierw-szym znanym, pierwszym zachowanym i pierwszym drukowanym przekładem tej księgi biblijnej na język polski. Późniejsze szesna-stowieczne tłumaczenia pojawiały się dopiero w całościowych wy-daniach Biblii — z języków oryginalnych w Biblii Brzeskiej (1563) i Biblii Nieświeskiej (1570–1572) oraz z Wulgaty w Biblii Leopolity (1561) i Biblii Jakuba Wujka (1599). Współcześnie znane są dwie edycje Księgi Syracha — pierwsza z 1535 oraz druga z 1541 roku, niemniej istnienie editio princeps pozostawało jeszcze do połowy XX wieku badawczą terra incognita.

PPiotr Poznańczyk — rys biograficzny autora polskiego przekładu Księgi Syracha

Dotarły do nas informacje o przynajmniej pięciu Piotrach z Po-znania, żyjących w pierwszej połowie XVI wieku, informacje po części wskazujące na różne postaci, po części zaś zlewające się w jeden biogram. W efekcie życiorys tłumacza biblijnej Księgi Sy-racha pozostaje raczej tworem enigmatycznym i nieco mglistym niż jednoznacznym i niepodważalnym. W Obrazie wieku pano-wania Zygmunta III autorstwa Franciszka Siarczyńskiego (Wilno 1828, cz. 1, s. 277) pojawia się na przykład pod hasłem Lilia Piotr informacja następującej treści:

Poznańczyk rodem i kanonik poznański, po odbytych w Akademii Kra-kowskiej naukach, gdzie i mistrza stopień osiągnął i nauczyciela tak publicznego, jako i prywatnego obowiązki z zaletą pełnił, do Włoch się udał; w Rzymie policzony między doktorów teologii, w kilku uczonych rozprawach dowiódł, iż godzien był tego zaszczytu. W kraju zaś utwier-dził powzięte wysokie o swej nauce mniemanie wydaniem na świat kilku książek, jako to: Tractatus de Sanctae Trinitate. Cracoviae 1582. Salomon ad Sigismundus III. — Commentarii in sententias Gregorii Nanzianzeni. To jest przekład łaciński z greckiego języka, który doskonale posiadł. Pisał i mów kilka, jedna z nich jest z powodu szczęśliwego powrotu Zyg-munta III ze Szwecyi po łacinie, roku 1597. — Ad Joannem Tarnowski Episcopum Posnaniensem. 1598. — Responsio ad cuiusdam Nicolai Regii Germani epistolam, qui Ch. Varseviici pro Christi fide et sede, orationes reprehendit. Vilnae 1584. Napis tej książki okazuje, że Lilia był Stefana króla kapelanem; umarł roku 1606, spełniwszy lat życia 60.

Przy nazwisku tej postaci nie pojawia się jednak informacja o au-torstwie Księgi Syracha.

Wiadomo również, że w XVI stuleciu działał inny Piotr Poznań-czyk7 — pierwszy w dziejach Lwowa stały księgarz, zmarły w 1559 roku, na co pozostaje niepodważalny dowód w postaci pośmiert-nego inwentarza jego księgarskich zbiorów, sporządzonego przez pisarza sądowego co prawda dopiero w 1560 roku, ale z adnotacją

7 Informacje na temat tej postaci podaję za: K. Badecki, Piotr Poznańczyk ― pierwszy stały księgarz lwowski † 1559, „Lwowskie Studia Biblioteczne” 1932, t. 1, s. 65‒86.

14 Słowo wstępne

o śmierci właściciela, przypadającą na rok 1559. Ten Piotr Poznań-czyk, w przeciwieństwie do postaci opisanej przez Siarczyńskiego, poza inną datą śmierci miał również odmienny status społecz-ny. Z akt sądowych wynika bowiem, że pozostawał dłużnikiem jednego z lwowskich aptekarzy oraz swego wierzyciela Jakuba Sokołowskiego, którzy odzyskali długi, przejmując część książek zmarłego. Interesujące, że z rzeczonego inwentarza można wyczy-tać, jakie pozycje Poznańczyk zgromadził w swym księgozbiorze. Wśród ponad 525 woluminów znalazły się w większości pozycje drukowane w Polsce, głównie w języku łacińskim (m.in. dzieła dotyczące retoryki i dialektyki, prawa, medycyny, historii, filozo-fii, kosmografii, arytmetyki, dydaktyki i muzyki, podręczniki do nauki łaciny oraz pisma teologiczne, w tym wydania Biblii), a tak-że ponad 100 tomów zawierających teksty polskie (np. Baltazara Opecia, Biernata z Lublina, Jana z Koszyczek, Walentego Wróbla, Erazma Glinczera i Mikołaja Reja). Osoba spisująca inwentarz nie odnotowała jednak żadnej informacji na temat Księgi Syracha, tymczasem — jeśli ten Piotr Poznańczyk byłby jej autorem — na-leżałoby się spodziewać, że posiadałby ją w swoich zbiorach.

Ponadto pojawiały się informacje o Piotrze Poznańczyku, domini-kaninie działającym na Śląsku, następnie o lekarzu królewskim, o doktorze filozofii oraz o tłumaczu biblijnej księgi. W Polskim słowniku biograficznym zanotowano tylko jedno hasło odpowiada-jące, ze względu na chronologię8, osobie tłumacza9.

Pomimo problemów wynikających z niejednoznaczności przy-domka autora i rozdzielania osoby tłumacza od osoby medyka królewskiego, udało się ustalić jego tożsamość. Największe za-sługi na tym gruncie należy przypisać Irenie Kwileckiej10, która zebrawszy pojawiające się w literaturze przedmiotu informacje o autorze (przekazane m.in. przez Leszka Hajdukiewicza — autora

8 Pojawia się co prawda jeszcze jedno hasło zatytułowane Piotr z Poznania, opi-suje ono jednak osobę żyjącą w latach 1575‒1655.9 Zob. L. Hajdukiewicz, Piotr z Poznania, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XXVI: Bronisław Piątkiewicz–Władysław Pniewski, Wrocław 1981, s. 417–419.10 Zob. I. Kwilecka, Wstęp [w:] Księgi Jezusa, syna Syrachowego, Ecclesiasticus rzeczone w przekładzie Piotra Poznańczyka, wstęp i oprac. I. Kwilecka, Poznań 2006 [reprint], s. VIII‒XXVI.

15

hasła w PSB11, Zofię Skorupską12, Józefa Łukaszewicza13, Maksy-miliana Sobieszczańskiego14, Michała Wiszniewskiego15, Henryka Barycza16 oraz Gabriela Korbuta17) i uzupełniwszy je o badania własne (włącznie z analizą ksiąg metrykalnych Akademii Krakow-skiej), ustaliła najpełniejszy życiorys interesującego nas Piotra Poznańczyka. Zgromadzone przez badaczkę informacje wskazują na Piotra Poznańczyka żyjącego w latach 1504–1579, który pocho-dził z ubogiej mieszczańskiej rodziny i pierwsze nauki pobierał w nowo otwartym Kolegium Lubrańskiego (szkoła działała od roku 1519). Uczestniczył prawdopodobnie w wykładach wybitnych humanistów: Jana ze Stobnicy, Grzegorza z Szamotuł, Walente-go Wróbla i Tomasza Bedermana18. Od 1523 roku uczęszczał do Akademii Krakowskiej jako słuchacz wykładów z zakresu filozofii, medycyny i teologii, gdzie w 1531 roku uzyskał tytuł bakalaureata nauk wyzwolonych; w tym czasie rozpoczął prace nad przekładem biblijnej Księgi Syracha, którą należy w związku z tym zaliczyć do wczesnej działalności literackiej autora. Być może jako prywatny nauczyciel szlachcica, Jana Lubomelskiego, wyjechał do Lublina. O zacieśnieniu związków z tą rodziną świadczy zadedykowanie Janowi, pełniącemu podówczas funkcję rajcy, a następnie burmi-strza lubelskiego, Księgi Syracha. Ciekawe, że daty dwu edycji tego tłumaczenia pokrywają się z latami wzmożonej działalności Lubomelskiego na rzecz Lublina: w 1535 dla rozbudowy szpitala św. Ducha sprzedał miastu swoje pole, zaś w 1541 roku dokonał

11 Zob. tamże, s. 417‒419.12 Zob. Z. Skorupska, Życie umysłowe i literackie do 1793 r., [w:] Dziesięć wie-ków Poznania, red. K. Malinowski, t. II, Poznań 1956, s. 6‒52.13 Zob. J. Łukaszewicz, Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania w daw-niejszych czasach, t. 2, Poznań 1838 [biogramy nr 23‒25].14 Zob. M. Sobieszczański, Poznania (z Piotr), [w:] Encyklopedia powszechna Orgelbranda, t. 21, Warszawa 1865, s. 473.15 Zob. M. Wiszniewski, Historia literatury polskiej, t. 6, Kraków 1844, s. 549.16 Zob. H. Barycz, Historia Uniwersytetu Jagiellońskiego w epoce humanizmu, Kraków 1935, s. 442‒445.17 Zob. m.in. Bibliografia literatury polskiej. Nowy Korbut, t. III, Warszawa 1965, s. 132‒133.18 Zob. M. Nowicki, Działalność oświatowa i naukowa Akademii Lubrańskiego w XVII i XVIII wieku, Poznań 2011, s. 35‒75 [rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Doroty Żołądź-Strzelczyk; komputeropis pracy dostępny w formie elektronicznej na stronie internetowej: www.repozytorium.amu.edu.pl ― dostęp: marzec 2012].

Piotr Poznańczyk ― rys biograficzny autora przekładu

16 Słowo wstępne

darowizny z części swego ziemskiego majątku na rzecz tegoż ko-ścioła i szpitala19. Mając na uwadze teologiczne i medyczne zain-teresowania Poznańczyka, możemy w działalności Lubomelskiego upatrywać jednej z przyczyn dedykowania mu przekładu Księgi Syracha.

W 1537 roku Piotr Poznańczyk uzyskał tytuł magistra filozofii, zaś w latach 1543–1544 pełnił funkcję dziekana Wydziału Filozoficz-nego. Następnie udał się do Bolonii, gdzie od 1545 roku odbywał studia medyczne, co ukształtowało dalsze koleje jego życia. Po-znańczyk był bowiem lekarzem Stanisława Hozjusza, Piotra Kmi-ty, Walentego Herbuta i biskupa kijowskiego Andrzeja Zebrzydow-skiego, dzięki protekcji którego został wprowadzony jako medyk na dwór królewski Zygmunta Starego; następnie pełnił funkcję primarius medicus Zygmunta Augusta. Piastował również godno-ści kościelne kantora przemyskiego oraz kanonika krakowskiego i sandomierskiego.

Służba na dworze królewskim pozwoliła mu zgromadzić pokaźny majątek, w tym dobra ziemskie. Dużą jego część przeznaczył na fi-lantropię (m.in. wykupił i utrzymywał mieszkanie dla lekarza ubo-giej ludności Krakowa oraz dostarczał lekarstwa). Na mocy swego testamentu pewne środki przeznaczył na wsparcie biedoty i na szkolnictwo (obdarował kolegia: Większe, Prawnicze i Mniejsze), bursy studenckie (Jeruzalem i Ubogich) oraz kolegiaty uniwersy-teckie; ufundował również stypendia dla młodzieży. Polecił następ-nie rozdać kilkanaście egzemplarzy Biblii polskiej (prawdopodob-nie Biblii Leopolity) kaznodziejom działającym przy kościołach św. Anny, Szczepana, Wszystkich Świętych, Floriana i Mikołaja oraz przy klasztorach krakowskich, a także duchownym z Hadynowa i Surażu. Darowizna ta przyczyniła się do tego, że w Poznańczyku zaczęto upatrywać jednego z autorów Biblii Leopolity.

19 Zob. S. Paulowa, Jan Lubomelski, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XVII: Le-gendorf Fabia–Leszek, Wrocław 1972, s. 622.

OOpis typograficzny dwu edycji zabytku

Opis wydania z 1535 roku

Unikatowy egzemplarz wydania Księgi Syracha z 1535 roku znaj-duje się obecnie w Bibliotece Uniwersyteckiej w Uppsali. Jego historię można szczątkowo odtworzyć na podstawie dwu odręcz-nych zapisów. Jeden z nich, zamieszczony na wewnętrznej stronie okładki, podaje nazwisko pierwszego, zapewne, właściciela — Jana Blecharza: „Ego sum pos‹s›esor huius libri Joannes Blecharz […]”. Następnie, po założeniu Kolegium Jezuickiego w Braniewie w 1564 roku książka trafiła do zbiorów tamtejszej biblioteki, o czym świad-czy nota na karcie tytułowej: Collegii Braunsbergensis Soc. Jezu. Podczas najazdów szwedzkich (w tym również na Braniewo) za czasów króla Gustawa Adolfa (1625–1629) starodruk został zrabo-wany, po czym wzbogacił uppsalski księgozbiór20.

Książkę odbito w formacie 8º o wymiarach 9 × 12 cm i oprawiono w brązową skórę zdobną w przedstawienie postaci kroczącej po wodzie i trzymającej w ręku krzyż21. Egzemplarz uppsalski prze-trwał do naszych czasów w bardzo dobrym stanie, zarówno jeśli chodzi o stan papieru, jak i czytelność tekstu. Jedynie kilka począt-kowych kart ma naruszoną fakturę górnych rogów zewnętrznych krawędzi. Najpoważniejszą wadą zabytku jest brak ostatniej, 144 karty zawierającej kolofon. Z tego powodu informacje na temat czasu i miejsca wydania oraz nazwisko drukarza pozostają jedy-nie w sferze historycznoliterackich i językowych dociekań.

Estetyka wydania prowadzi do wniosku, że Syrach z 1535 roku nie należał do edycji luksusowych. Układ następujących po sobie partii utworu cechuje duża oszczędność miejsca; nie pojawiają się

20 Zob. I. Kwilecka, dz. cyt., s. XVI–XVII.21 Nie udało się ustalić, kogo dokładnie przedstawia ta postać ani też czy okład-ka pochodzi bezpośrednio od szesnastowiecznego wydawcy, czy została przydana książce w późniejszym czasie.

18 Słowo wstępne

wolne akapity ani separatory tekstu, ponadto stosunkowo mała rozpiętość marginesów oraz niewielkich rozmiarów, aczkolwiek czytelna, gotycka czcionka dają wrażenie maksymalnego wyko-rzystania obszaru kart. Jednak mimo ograniczonej ilości światła na stronach książka jest przejrzysta, a to głównie za sprawą kon-sekwencji graficznej przy sygnalizowaniu kolejnych rozdziałów.

Drukarz zastosował typową dla ówczesnej typografii technikę alfabetycznej numeracji kart według arkuszy wydawniczych: pierwszemu arkuszowi odpowiada litera A, drugiemu B itd. Kar-ty w obrębie ośmiodzielnych arkuszy ponumerowano cyframi rzymskimi, przy czym cyfry pojawiają się tylko na składkach od drugiej do piątej (ij, iij, iiij, v), składki pierwsza, szósta, siód-ma i ósma pozostają bez oznaczeń. Zecer popełnił dwie pomyłki: w miejsce właściwego Aiij wstawił Biij oraz zamiast oznaczenia R dla siódmej składki tegoż arkusza podał mylnie Riij. Numeracja znajduje się na stronach nieparzystych, w środkowej części ich dolnego marginesu.

Pomocnicze względem numeracji kustosze umieszczono również na obszarze dolnego marginesu, zarówno na stronach recto, jak i verso, zawsze przy prawej krawędzi. Błędnie wybity kustosz po-jawił się na karcie Hvij, gdzie wystąpiło słowo tekstu zasadniczego straż. Brak go zaś na karcie Eiiijv, gdzie winna pojawić się zapo-wiedź nowego argumentu.

U góry karty tytułowej (karta A) znajduje się tytuł Kxiegi Ieſu≈│ſá Syná Syráchowego / │Eccleſiáſticus rzeczone / │ktore wſſytkich cnot │náukę zamykáią │w ſobie, wybity antykwą kroju gotyckiego, gdzie pierwszy wers posiada czcionkę o kilka stopni większą niż dalsza część. Na tej samej stronie pod spodem drukarz umieścił pięć spośród ośmiu linijek łacińskiego wiersza dedykacyjnego Ocdoastichon ad can│didum lectorem… Inicjalny wiersz podano wersalikami, pozostałe kursywą małego rozmiaru. Wszystkie za-pisy są wyśrodkowane. Dokończenie wiersza przeniesiono na kar-tę Av. Tam też na ¾ wysokości strony rozpoczyna się Tetrastichon in arma │Nobilis domini Ioannis Lubomelski de Lublin — łaciński czterowiersz na herb Jana Lubomelskiego „Zadora” („Płomień-czyk”, „Flamma”). Jego typografia jest taka sama jak wiersza po-przedniego.

19

Karta Aij zawiera dedykację Piotra Poznańczyka dla Jana Lubo-melskiego: Piotr Poznáńczyk Sła≈│wetnev y Sláchetnemu pa│nu Ianowi Lubo≈│melſkiemu wſſe│go dobrá odpá│ná Bo│gá życzy. Jej nagłówek wyśrodkowano i odbito szwabachą nieco większą niż zasadniczą treść tej partii książki. Wyjustowaną dedykację rozpo-czyna oblany tekstem, nieozdobny inicjał litery V. Kończy się ona na stronie verso, z tą graficzną różnicą, że tu zapis został wyrów-nany do środka. Tę część zamyka informacja o dacie i miejscu sporządzenia noty: Dano │w Lublinie │xvj. dniá │kxiężycá Lutego / Látá od národze≈│niá Bożego. M.D.XXXV. Poniżej znajduje się ozdobnik w kształcie listka winorośli.

Następna karta (Aiij, oznaczona błędnie jako Biij) przynosi Prze-mowę ná Eccle≈│ſyáſtyk Iezuſá ſyná Syrá≈│chowego. Zastosowane tu rozwiązania graficzne pokrywają się z opisanymi wyżej. Prze-mowa kończy się na karcie Aiiij. Jest ona ostatnim elementem ramy książki, po niej, jeszcze na tej samej stronie, rozpoczyna się właściwa treść dzieła.

Układ dalszej części, rozpięty między kartami Aiiij a Svij, realizu-je konsekwentnie następujący schemat: wyśrodkowany nagłówek Argumentum, pod nim podane w formie punktów streszczenie przedkładanego fragmentu, dalej na środku słowo Caput z nu-merem rozdziału (numeracja rzymska, jedynie przy pierwszym rozdziale zapis słowny), poniżej translacja, której początkowy aka-pit wprowadzany jest znakiem ¶, a każdy następny sygnalizowany przez wcięcie. Całość wybito szwabachą. Odniesienia do innych ksiąg (konkordancje) oraz komentarze filologiczne (glosy) wple-ciono w formie uwag nawiasowych w tekście zasadniczym. Nie-kiedy nawiasy mają zmieniony układ z (…) na )…(. Gdy odniesienie inicjuje akapit, separuje się je od treści tylko prawostronnie. Po-nadto na szóstej składce recto arkusza H pojawiła się nota kry-tyczna w brzmieniu: Na tym miestcu niejednako jest we wszytkich bibliach.

Na dole karty Svij pojawia się informacja Koniec Ekleſiaſtiká. Na odwrocie wybito Modlitwę Páńſką z wykładem św. Bernarda. Mo-dlitwa nie jest cała, urywa się na wyjaśnieniu fragmentu Chleb naſz powſſedni day nam diś. Pierwotnie zabytek kończył się wła-śnie na tej modlitwie. Po 1579 roku dołączono do kodeksu kolejne

Opis typograficzny dwu edycji zabytku

20 Słowo wstępne

dziewięć kart z rękopiśmiennymi notatkami natury filozoficzno-teologicznej, zatytułowanymi Flores doctorum insignium tam Gra-ecorum quam Latinorum… pióra Bartłomieja Stepkowskiego.

Na poszczególnych kartach opisywanego egzemplarza znajdują się ponadto rękopiśmienne adnotacje po łacinie, stanowiące cytaty z oryginału i komentarze biblijnych wersetów.

Opis wydania z 1541 roku

Do naszych czasów dochowało się kilka egzemplarzy edycji z tego roku. Posiadają je: Biblioteka Kórnicka, Biblioteka im. Ossoliń-skich we Wrocławiu oraz Biblioteka Uniwersytetu Wrocławskiego. Należy ponadto zaznaczyć, że egzemplarz kórnicki został udostęp-niony w formie elektronicznej na stronie Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej.

W porównaniu z editio princeps ten druk cechuje większa estetyka i bogactwo szaty graficznej. Rozmieszczenie poszczególnych partii realizuje zasadę, że każdej jednostce tematycznej przypisana jest odrębna strona. Dodatkowo szerokie marginesy, niewielkie świa-tło zostawiane między kolejnymi rozdziałami, stosunkowo duży rozmiar czcionki gotyckiej i jej bardziej wyszukany krój, deko-racyjne inicjały oraz graficzne ozdobniki tekstu oddalają edycję drugą od prostoty i oszczędności charakterystycznej dla wydania pierwszego.

Książka ma format 8º i obejmuje karty A–Riijv, przy czym ostatnią z sygnowanych oznaczono błędnie jako Piij. Zapis na karcie tytuło-wej, wytłoczony prostym krojem czcionki (renesansową rotundą) dużego rozmiaru i ozdobiony dwoma inicjałami litery S, rozciąga się na całym jej obszarze. Jego grafia różni się od grafii pierwo-druku: Xiegi Ieſuſa │Syna Syra│chowego E≈│kleſiaſtykus:│rzeczone: kto│re wſſytkich │cnot nauke │zamykaia │wſobie. Nastąpiła zatem zmiana kx → x, brakuje oznaczenia samogłosek pochylonych oraz nosówek, pojawił się natomiast spolszczony zapis nazwy.

Na karcie Av wybito te same wiersze, co w pierwodruku z tą róż-nicą, że zajmują one wyłącznie tę stronę, zaś tytuł pierwszego zapisany jest większymi wersalikami i poprzedzony ozdobnym

21

listkiem winorośli. Na dole strony, po wierszu na herb, znajduje się fragment „Zadory” — środkowa część herbu przedstawiająca lwa ziejącego ogniem. Nad głową zwierzęcia widnieją inicjały IL, określające adresata dedykacji, Jana Lubomelskiego. Ten element graficzny nie pojawił się w edycji pierwszej.

Kolejna składka Aij przynosi dedykację. Jej układ jest analogiczny do tego ze wcześniejszej edycji, jedynie pierwszą linijkę nagłów-ka Piotr Po≈ wytłoczono dużą czcionką ze zdobnymi inicjałami. Sama treść nagłówka zawiera jeszcze jedną różnicę — kolejność określeń Sławetnemu y Sláchetnemu zmieniono na Sláchetnemu y Słáwetnemu.

Później, na kartach Aijv–Aiijv znajduje się Przemowa (tu znów pierwsze słowo zapisano dużą czcionką z ozdobnym inicjałem) za-kończona czterema separatorami w postaci listków winorośli, uło-żonych naprzeciw siebie, koniuszkiem liścia do wewnątrz. Tekst przekładu (w układzie identycznym jak w pierwodruku) zajmuje karty Aiiij–Riijv. Różnice graficzne, jakie należy wskazać, to zamia-na znaku ¶, rozpoczynającego pierwszy akapit danego rozdziału, na ozdobny inicjał, niekonsekwentne wprowadzanie wcięć akapi-towych (z przewagą ich braku), a także przeniesienie na margines odnośników do innych ksiąg biblijnych oraz glos (te dodatkowo sygnalizowane są znakiem krzyżyka zarówno w tekście, jak i na marginesie). Sposób numeracji i zapis kustoszy jest taki sam jak opisany wcześniej w wydaniu pierwszym. Na ostatniej stronie, po haśle Koniec Eklezyáſtyká drukarz zamieścił informacje wydaw-nicze: Wybiyano w Krákowie przez Ieronimá Vietorá: Látá Bożego: M: D: Xli. Po kolofonie znalazł się kończący całość ozdobnik: biały motyw roślinny na czarnym tle.

Opis typograficzny dwu edycji zabytku

RRelacje językowe między dwoma wydaniami zabytku

Różnicom fizycznym zachowanych edycji Poznańczykowego prze-kładu towarzyszą różnice o charakterze językowym. Już pobieżna analiza wydań z 1535 i 1541 roku pozwala stwierdzić, że nie są one identyczne. Różnice pojawiają się w obrębie:

rozwiązań typograficznych (mamy tu na myśli zwłaszcza ■umiejscowienie glos i konkordancji, a także warianty ligatur i skrótów);

grafii (np. ■ Piotr → Pyotr; Eccleſiáſticum → Ekleſiáſticum; kxiężycá → xiężycá; z nim → ſnim; zliczył → zlicził; weſzćie → weſćie; ábiś → ábyś; boićie → boyćie; priſzło → przyſſło);

fonetyki (np. ■ oglądania → oględania; tylko → telko; tyle → tele; ususzył → ususzeł; cierpliwość → cirpliwość; pierwszy → pirwszy; swych → swoich; twe → twoje; zaźrzy → zajrzy; śrebrnych → śrzebrnych; niek → niech; rec → rzecz; ucynio-na → uczyniona);

fleksji (np. ■ tym → tem; dobrym → dobrem; lekarzowi → le-karzewi; słowiech → słowach; dniach → dniech; cedrus → cedron; patrzy → patrza), wynikające niekiedy ze zmiany łączliwości elementów zdania (np. na straceniu → na strace-nie; wiele ludzi zabił smutek a nie jest pożytek w nim → wiele ludzi zabił smutek a nie jest pożytku w nim; kości jego zwia-stowane są po śmierci prorokowali → kości jego zwiastowane są po śmierci prorokowały).

Ponadto w edycji drugiej znajdujemy poprawki błędów literowych oraz uzupełnienia brakujących wyrazów lub cząstek wyrazów, ale należy wyraźnie zaznaczyć, że poprawki te są zgodne z tekstem łacińskim (np. mat → matkę swoję / łac. matrem suam; widzieć → wiedzieć / łac. videre; ktory ją miłuje mądrość, miłuje i żywot → ktory ją miłuje, miłuje i żywot / łac. qui illam diligit diligit vitam;

23

Jest zaiste hańba przywodząca chwałę i łaskę → Jest zaiste hańba przywodząca grzech a jest hańba przywodząca chwałę i łaskę / łac. est enim confusio adducens peccatum et est confusio addu-cens gloriam et gratiam; Nie chwal męża w osobie → Nie chwal męża w osobie jego / łac. non laudes virum in specie sua; jestli by co dobrego czynił → jestli by co dobrego czynił, nieświadomie a nie chcąc czyni / łac. si bene fecerit ignoranter et non volens facit; będzie osądzona ojczyzna → będzie osadzona / łac. inhabitabitur patria). Nie pojawiają się natomiast żadne zmiany leksykalne.

Należy dodać, że do opracowywania transkrypcji posłużono się wspomnianym wydaniem reprintowym edycji Księgi Syracha z 1535 roku (zatem egzemplarzem uppsalskim) oraz egzempla-rzem edycji z 1541 roku, znajdującym się w zbiorach Biblioteki Kórnickiej (sygn. Cim. 0.86).

Relacje językowe między dwoma wydaniami zabytku

OObecność Księgi Syracha w literaturze przedmiotu

Wiedzę o szesnastowiecznym przekładzie biblijnej Księgi Syracha pióra Piotra Poznańczyka mieli już pierwsi badacze polskiej lite-ratury, których działalność przyczyniła się do narodzin historii ję-zyka polskiego jako dyscypliny naukowej. Informacje i wzmianki o translacji pojawiają się zatem od XIX wieku, przy czym pierwot-nie były one zogniskowane wokół liczby i dat wydań tego zabytku. Istnienie editio princeps pozostawało bowiem przez długi czas ba-dawczą zagadką ― sądzono, że albo takie wydanie wcale nie ist-niało, albo też bezpowrotnie zaginęło. Przypuszczenia o ukazaniu się dwu wydań tego tekstu snuto na podstawie datacji przedmowy do wydania drugiego (1535), różniącej się od daty kolofonowej, wybitej na stronie, gdzie drukarz umieścił dane wydawnicze (tam bowiem widnieje rok 1541). Przez długi czas uważano jednak, że ta rozbieżność wynika z pomyłki zecera, a w związku z tym Księga Syracha ukazała się tylko raz, w 1541 roku.

Joachim Lelewel jako jeden z pierwszych poddał w silną wątpli-wość istnienie tylko jednej, to jest pochodzącej z 1541 roku, edy-cji Poznańczykowego przekładu, pisząc: „Jest podobieństwo, że tłomaczenie Jezusa Syracha ksiąg 1536 i przekład na polski język Miechowity ksiąg o Sarmacji 1535, że były własnością Unglera oficyny przez Wietora 1541 i Szarffenberga 1545 przywłaszczo-ną”22. Wacław Maciejowski przypuszczenie o dwu edycjach Księ-gi Syracha argumentował tym, że list dedykacyjny opatrzono datą 1535, podczas gdy w kolofonie widniał rok 154123. Problem liczby edycji zatuszował Karol Estreicher, ponieważ w wykazach bibliograficznych umieścił Księgę Syracha przy nazwisku Po-snaniensis (Posnanita) Petrus tylko pod datą 154124. W zestawie-

22 Zob. J. Lelewel, Bibliograficznych ksiąg dwoje, t. I, Wilno 1823, s. 110.23 Zob. W. Maciejowski, Piśmiennictwo polskie od czasów najdawniejszych aż do r. 1830, t. III, Warszawa 1852, s. 336‒337 oraz nota na kórnickim egzemplarzu Księgi Eklezjastyka.24 Zob. K. Estreicher, Bibliografia polska, t. XXV, Kraków 1913, s. 99.

25

niu Gabriela Korbuta pojawia się zaś adnotacja, że obok wydania z 1541 roku istniało wcześniejsze z 1535, ale pozostaje ono nie-odnalezione25.

Historycznoliterackie informacje o translacji Poznańczyka i po-glądach na kwestię jej wydań zgromadził Czesław Pilichowski26. Jego kwerendom w szwedzkich bibliotekach zawdzięczamy też odnalezienie w Bibliotece Uniwersyteckiej w Uppsali pod sygna-turą Sygn. Biblar. Slav. Polska 55: 136 zaginionej edycji zabytku oraz wstępną chronologię obu wydań, co przez wzgląd na brak kolofonu w edycji uppsalskiej nie jest oczywiste. Pilichowski, idąc za sugestią Lelewela, uznał za prawdopodobne, że pierwsza edy-cja Księgi Syracha została opublikowana w oficynie Unglera (być może przez Helenę Unglerową)27.

Ponadto opis Księgi Syracha, nastawiony przede wszystkim na wygląd i aspekt typograficzny obu edycji (w tym ramę książki) oraz skrótowe informacje o autorze, umieścił w swej pracy Raj-mund Pietkiewicz28. W opracowaniu tym zwrócono uwagę na fakt, że zamieszczone w obu edycjach konkordancje i komentarze sta-nowiły novum na tle ówczesnej produkcji wydawniczej29. Badacz zaobserwował również zależności tekstowe między dziełem Po-znańczyka a Historią barzo cudną [...] o stworzeniu nieba i ziemie... (1551) Krzysztofa Pussmana30.

Wymienione prace są jednak wyłącznie opracowaniami o charak-terze historycznoliterackim, ponieważ ich główny przedmiot sta-nowią dzieje książki, co ma niewielkie znaczenie dla poszerzania wiedzy o właściwościach języka tego szesnastowiecznego przekła-du. O nikłym zainteresowaniu dziełem Poznańczyka może świad-czyć również to, że zostało wykorzystane zaledwie jako źródło pomocnicze Słownika polszczyzny XVI wieku, zaś przedruki jego

25 Zob. G. Korbut, Literatura polska. Od początków do wojny światowej, t. I: Od końca X do końca XVII wieku, wyd. 2 powiększone, Warszawa 1929, s. 110. 26 Zob. Cz. Pilichowski, Nieznane polonica w bibliotekach szwedzkich, Gdańsk 1962, s. 21.27 Zob. tamże, s. 62.28 Zob. R. Pietkiewicz, dz. cyt., s. 116‒120.29 Zob. tamże, s. 372‒374.30 Zob. tamże, s. 113‒116.

Obecność Księgi Syracha w literaturze przedmiotu

26 Słowo wstępne

fragmentów są z reguły nieobecne w najpopularniejszych obecnie wydaniach materiałów źródłowych, zgromadzonych m.in. przez Witolda Taszyckiego, Stefana Vrtela-Wierczyńskiego czy Stanisła-wa Borawskiego. Jako wyjątek można tu wymienić prace Samuela Bandtkie31 i Karola Estreichera32, którzy przedrukowali treść listu dedykacyjnego, oraz Chrestomatię staropolską Wojciecha Rzepki i Wiesława Wydry, gdzie znalazł się fragment tekstu przekładowe-go pochodzący z drugiej edycji dzieła33.

Po blisko półwiecznym milczeniu na temat Księgi Syracha pa-mięć o nim przywróciła Irena Kwilecka — początkowo raz po raz wymieniając tę translację w pracach na temat staropolskich prze-kładów biblijnych34, zaś w 2006 roku doprowadzając do wydania reprintu na podstawie edycji uppsalskiej35. W dołączonym do wy-dania reprintowego wstępie, w przeważającej mierze historyczno-literackim, badaczka podała istotne informacje o autorze, relacjach między pierwszym a drugim wydaniem (skupione jednak przede wszystkim na wyglądzie zabytków) oraz o stosunku tego przekła-du do Księgi Syracha zamieszczonej w Biblii Leopolity, poddając przypuszczenie, że Poznańczyk mógł być współpracownikiem re-daktora Biblii. Wskazała również jako prawdopodobne, że editio princeps wyszło spod pras Macieja Szarffenbergera. Kwestiom językowym poświęcono tu zaledwie 6 stron36. Informacje poda-ne przez Irenę Kwilecką stanowią pierwsze uwagi o językowym kształcie utworu Poznańczyka.

***

Niniejsza transkrypcja stanowi część rozprawy doktorskiej, napisanej w Katedrze Historii Języka Polskiego Uniwersytetu Łódzkiego pod kierunkiem prof. Danuty Bieńkowskiej i obro-

31 Zob. S. Bandtkie, Historia drukarń w Królestwie Polskiem i Wielkim Księ-stwie Litewskim, jako i w krajach zagranicznych, w których polskie dzieła wy-chodziły, t. I, Kraków 1826, s. 269‒70.32 Zob. K. Estreicher, dz. cyt., s. 99.33 Zob. W. Rzepka, W. Wydra, Chrestomatia staropolska, Wrocław 2004, s. 386‒387.34 Zob. I. Kwilecka, Studia nad staropolskimi przekładami Biblii, Poznań 2003.35 Zob. taż, Wstęp…, s. III‒XXVI.36 Zob. tamże, s. XXI‒XXVI.

27

nionej w czerwcu 2012 roku. Nieopublikowana dotychczas dy-sertacja zawiera opis monograficzny języka Poznańczykowej Księgi Syracha.

Autorka składa gratias maximas pani profesor Danucie Bień-kowskiej za wieloletnią opiekę naukową i pomoc w opracowaniu transkrypcji; uprzejmie dziękuje także panu prof. Stanisławowi Koziarze za sporządzoną recenzję oraz panu prof. Piotrowi Stal-maszczykowi, dziekanowi Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Łódzkiego, za wspieranie badawczego rozwoju i sfinansowanie tej publikacji.

Obecność Księgi Syracha w literaturze przedmiotu

TTranskrypcja zabytku

ZZasady transkrypcji

Za podstawę transkrypcji przyjęto editio princeps Księgi Syracha, zatem wydanie z 1535 roku, dostępne w formie reprintowej. Zmia‑ny wprowadzone do edycji z roku 1541 zaznaczano każdorazowo w komentarzu pod tekstem zasadniczym, sygnalizując w przypisie podaną z tegoż wydania lekcję za pomocą znaku ◊. Trzeba za‑strzec, że nie odnotowywano w komentarzu różnic o charakterze graficznym jako nieistotnych i niwelowanych podczas pracy nad transkrypcją.

Wybór podstawy obliguje do przyjęcia istniejących w niej rozwią‑zań graficznych, zwłaszcza segmentacji tekstu, w tym podziału na akapity (nieco innego niż w wydaniu drugim) oraz sposobu wprowadzania glos (w wydaniu pierwszym wplatanych w część właściwą jako uwagi nawiasowe, w drugim przeniesionych na margines). Należy zaznaczyć, że w transkrypcji nie zamieszczono konkordancji.

W celu zachowania językowych cech pierwodruku modernizację ograniczono do koniecznego minimum. Reguły opracowania tek‑stu oparto w głównej mierze na Zasadach wydawania tekstów staropolskich (Wrocław 1955) dla edycji typu B. Sporadycznie, gdy przepisy te zacierały regionalną fonetykę zabytku, wykorzystywa‑ne były także zasady przyjęte dla wydawnictw typu A. Ponadto kierowano się niepisanym zwyczajem edytorskim, który wydo‑bywano przez śledzenie rozwiązań wprowadzanych do współcze‑snych edycji tekstów dawnych, opracowanych m.in. przez Irenę Kwilecką (transkrypcja Apokalipsy Tomasza Łysego ze Zbrudze‑wa, Wrocław 1976) oraz Jana Ślaskiego (Wybór pism Mikołaja Reja, Warszawa 1979). W kwestiach poprawności ortograficznej uciekano się do norm językowych, skodyfikowanych w Uniwer‑salnym słowniku języka polskiego (red. S. Dubisz, t. 1–5, Warsza‑wa 2003, PWN) oraz Wielkim słowniku ortograficznym PWN (red. E. Polański, Warszawa 2006). Niżej przedstawia się szczegółowe zasady postępowania.

32 Transkrypcja zabytku

Zdecydowano się na zachowanie tytułu w oryginalnej, łacińsko‑języcznej ortografii, kiedy autor ewidentnie podawał go w formie nieprzetłumaczonej (stosował łacińskie końcówki fleksyjne: Ecc‑lesiasticus, Ecclesiasticum). Deklinowanie tytułu wedle polskich zasad zostało uznane za dowód jego przełożenia; wówczas trans‑krybowano go zgodnie z polską ortografią (Eccleſyaſtyk → Eklezja‑styk). Podobnie wyraz caput oddaje się bez zmian jako podstawową formę łacińską (caput, capitis). Do polskiej pisowni przystosowuje się natomiast nazwy własne, których zapis w zabytku pozostawał pod wpływem języka źródłowego (Iesus → Jezus; Iſrael → Izrael).

W miejsce stosowanej w pierwodruku numeracji rozdziałów za pomocą cyfr rzymskich wprowadzono system oznaczeń arab‑skich, ponieważ w analitycznej części pracy określania lokaliza‑cji cytowanych fragmentów dokonywano właśnie poprzez cyfry arabskie.

Układ graficzny pierwodruku został częściowo zmieniony: linijka w starodruku nie odpowiada linijce w transkrypcji, zachowano natomiast podział na akapity. Dodatkowo wprowadzono numery wersetów, nieobecne w tekście zabytku. Podział na wersety zgadza się z wydaniem reprintowym Księgi Syracha w opracowaniu Ireny Kwileckiej.

Skróty zaznaczone w pierwodruku ligaturami rozwijano. Pozio‑mą kreskę nad ostatnią samogłoską wyrazu transkrybowano jako głoskę płynną [m] (ábowiē → abowiem, ſłońcē→ słońcem), umiesz‑czoną w indeksie górnym na końcu słowa literę o — jako końców‑kę dopełniacza liczby pojedynczej ‑go (ſweo → swego, ſmyſlneo → smyślnego, ſwięteo → świętego, vbogieo → ubogiego, ieo → jego), zaś zapisaną na końcu słowa w indeksie górnym literę v oddawano jako końcówkę celownika liczby pojedynczej ‑mu (ućiſnionev → uciśnionemu, miłoſiernev → miłosiernemu, iev → jemu).

Uszkodzenia tekstu uzupełnia się w nawiasach kwadratowych […].

Bez sygnalizowania w tekście poprawiano oczywiste błędy pierwo‑druku, m.in. zmianę kolejności liter (człowikea → człowieka, ine → nie), odwrócenie czcionki (głównie litery n), wprowadzenie niewła‑ściwego znaku lub niewprowadzenie go wcale (ne → nie, roznał → poznał). Jeśli w wyniku rzeczonych omyłek pojawiał się w tekście

33Zasady transkrypcji

inny, niezamierzony wyraz lub forma fleksyjna, co niosło ze sobą zmiany semantyczne, wówczas przy poprawionym wyrazie wsta‑wiano przypis, w którym cytowano zapis oryginalny.

Wprowadzono zasady współcześnie obowiązującej interpunkcji logiczno‑składniowej, zachowując niektóre elementy interpunk‑cji retoryczno‑intonacyjnej. Dążenie do połączenia obu systemów przestankowania wymagało niekiedy rezygnacji z obecnych norm poprawności.

Zmieniono w stosunku do pierwodruku zakres dystrybucji wiel‑kich liter. Majuskuły użyto w słowach określających Boga (wprost i za pomocą peryfraz). Wprowadzono ją również w wyrazach otwierających zdania, które w zabytku zaczynały się małą literą. Do zasad współczesnej pisowni dostosowano nazwy własne, w tym gatunkowe nazwy roślin, nazwy krain geograficznych, ich miesz‑kańców i przymiotników od nich tworzonych, a także odimienne przymiotniki dzierżawcze.

Zmodernizowano pisownię łączną i rozdzielną. Partykułę ci pi‑sano oddzielnie (jest ci, tak ci), natomiast cząstki ruchome ‑m, ‑ś, ‑ć, ‑że, ‑ż łącznie (chociam, ktorąm, abyś, jeśliś, toć, rzeczeć, dobrzeć, jestże, ktoreż). Problemem do rozwiązania był natomiast zapis partykuły li, której dawne znaczenie nie pokrywa się ze współczesnym. Według autorów Słownika PWN ‑li (= ‘czy’) na‑leży pisać łącznie, zaś li (= ‘wyłącznie, jedynie, tylko, też’) osob‑no. Pojawiająca się w Księdze Syracha partykuła li ma przede wszystkim znaczenie warunkowe; analiza tekstu wskazuje, że zazwyczaj używa się jej jako synonimu słowa jeśli. Dla analo‑gicznego warunkowego znaczenia li rozłączny zapis zastosowali m.in. Irena Kwilecka i Jan Ślaski. W związku z tym zdecydowano się we wszystkich przypadkach na zapis rozłączny. Ponadto wy‑stępujące w pierwodruku wskaźniki zespolenia dlatego, zatym, potym zawsze zapisywano łącznie, mimo że w zabytku pojawiają się w różnych wariantach.

Zastosowano rozłączną pisownię przyimków (zwiernymi → z wier‑nymi, wedniech → we dniech, wniey → w niej); podobnie postąpio‑no z formą przyimka ku na stopniu redukcji k (k temu, k czasu, k sobie).


Czasowniki zaprzeczone zapisane zostały zgodnie ze współczesny‑mi zasadami (niebędzie → nie będzie, niebrzydz sie → nie brzydź sie, nieczyń → nie czyń).

Nie zachowano zaznaczanego w pierwodruku [a] jasnego (á), od‑dając je jako literę a (Bogá → Boga, á → a, czáſu → czasu, czło‑wieká → człowieka).

Nie modernizowano pisowni litery o w funkcji samogłoski [ó] (ktory, Bog, krol), jak również nie uwspółcześniono pisowni litery u tam, gdzie obecnie występuje litera ó (pułnocny).

Pochylone [e], zapisywane w pierwodruku jako y lub i, konse‑kwentnie zachowywano (np. odzienim, rozlanim, ſtworzenim, wſſytki rzeczy), mimo że obok tych form pojawiały się również wyrazy z [e] jasnym (np. widzeniem, związaniem, płomieniem).

Zlikwidowano sporadyczne oznaczanie miękkości głoski [l] (zlie → źle, wielie → wiele, lień → leń, liepiey → lepiej).

Uwzględnia się wahania w zapisie posonantycznej grupy ‑ir / ‑er (pirwey / pierwey, ćirpliwoſć / ćierpliwoſć, ſirota, wirzch, niezmirny).

Pisownię samogłosek [i] oraz [y] dostosowano do współczesnych reguł, transkrybując je jako litery i, y lub j (pierwey → pierwej, człowyeczego → człowieczego, ktori → ktory, miłuiące → miłujące, ieſt → jest). Formę zaimkową gi oddawano jako ji.

Zachowana została oboczność fonetyczna w zapisie samogłosek no‑sowych w wyrazach typu cie / cię, szczeście / szczęście. Nie usunię‑to również oboczności w leksemach miedzy / między, sie / się oraz zasie / zasię, mimo że formy nosowe pojawiały się w tych przypad‑kach sporadycznie wobec licznych użyć form odnosowionych. Przy‑jęto bowiem możliwość pojawienia się w tych miejscach świadectw wymowy regionalnej autora. Zlikwidowano natomiast pojedyncze odnosowienie formy czasownikowej prosze, uznając to za omyłkę zecerską. Miejsce ingerencji w tekst zaznaczono w przypisie.

Zmodernizowano pisownię spółgłosek dźwięcznych i bezdźwięcz‑nych w pozycji wygłosowej oraz wewnątrzwyrazowej przed spół‑głoskami dźwięcznymi i bezdźwięcznymi (ſtrzeſz ſie → strzeż sie, roſkoſz → rozkosz, cięſzki → ciężki, chałubka → chałupka, opco‑


waniu → obcowaniu). Ponadto nie zachowano bezdźwięczności w wyrazach typu prętki → prędki, słotki → słodki, brzytkość → brzydkość, o których sądzi się, że w świadomości szesnastowiecz‑nych użytkowników polszczyzny mogły mieć inną niż współcze‑śnie uznawana etymologię. W całym tekście nie odnaleziono przy‑kładów potwierdzających to zjawisko. Od modernizacji zapisu we wskazanych pozycjach odchodzi się wówczas, gdy dany wyraz lub połączenie wyrazów pisano zawsze w ten sam sposób. W druku wyraz snać występuje zawsze, bez względu na głoskę otwierającą następujące po nim słowo (snać nie, snać zasie, snać obrociwszy) z bezdźwięcznym wygłosem. Z racji tej zecerskiej konsekwencji, świadomie wbrew Zasadom transkrypcji, gdzie radzi się sprowa‑dzać zapis do współczesnej pisowni (snadź), zostawiono formę zgodną z zabytkiem.

Nie modernizowano zapisów ukazujących wariantywną, udźwięcz‑niającą i ubezdźwięczniającą, wymowę autora. Chodzi tu o spora‑dyczne przypadki, gdzie doszło do zmiany właściwej dźwięczność głosek stojących w grupie na pierwszym miejscu pod wpływem następujących po nich głosek półotwartych oraz samogłosek (np. nálaſł → nalasł, boiaſń → bojaśń, tudzieſz i → tudziesz i, upadnieſz nie → upadniesz nie, wieleſz umie → wielesz umie, teras uydzie → teraz ujdzie). Idąc za tekstem edycji, utrzymano również pisow‑nię przedrostka s‑ i przyimka s, usytuowanych przed głoskami półotwartymi oraz samogłoskami (ſ nią, ſmysł, smiłuje); zacho‑wano także pisownię przedrostków z oraz wz w miejscach, któ‑re mogły świadczyć o wprowadzeniu przez autora pierwotnych, zgodnych z etymologią formacji, ale pozostających wbrew obo‑wiązującej w XVI wieku fonetyce (np. Zkąd, zchytrzon, ztrudzony, wzchodzące). Decyzję tę podjęto, pomimo że zapisy tego typu nie były konsekwentne.

Długie s (ſ) oddawano jako s, z lub ś zgodnie z dzisiejszą ortografią (ſie → sie, ſtolec → stolec, gałąſki → gałązki, ſwiętym → świętym, wonnoſć → wonność). Podwójne ſſ oraz dwuznak ſz transkrybowa‑no jako sz (wſſytki → wszytki, ieſſcze → jeszcze, ſzkodzi → szkodzi).

W przypadkach wątpliwych przed spółgłoskami półotwartymi i palatalnymi, gdzie zapis przez długie s nie dawał pewności, czy wyraz należy transkrybować przez s, czy przez ś, rozstrzygnięcia


podejmowano na podstawie zapisów wyjątkowych dla poszczegól‑nych połączeń spółgłoskowych (nie zaś, jak przyjęto w Zasadach wydawania tekstów staropolskich, na podstawie zapisów wyjątko‑wych z ś dla poszczególnych wyrazów). Ponieważ starodruk za‑wiera sporadyczne zapisy przez ‑śm‑ (śmierć), ‑śn‑ (leśna) oraz śr‑ (śrebro), grupy ſm, ſn i ſr transkrybowano każdorazowo jako śm, śn i śr. Na tej podstawie wprowadzono również zapis śl jako odpowiednik połączenia ſl, pomimo że w zabytku nie odnaleziono zapisu potwierdzającego wymowę śl.

W starym druku zwykle nie wyróżnia się głoski [ź] (w przeciwień‑stwie do głoski [ż]), oddając ją najczęściej przez znak litery z. W tej sytuacji literę z w znaczeniu głoski [ź] transkrybowano zgodnie z fonetyką, zatem jako ź (kazń → kaźń, bądz → bądź, odpowiedz (A. sg.) → odpowiedź, chodz → chodź, ludzmi → ludźmi). Ponadto zgodnie z szesnastowiecznym systemem fonetyki literę ź wprowa‑dzono w połączeniach zwi‑, zl‑ pod warunkiem, że nie stanowiły one elementów przedrostkowych (nizli → niźli, jezli → jeźli, zwie‑rzę → źwierzę).

Grupy spółgłoskowe ‑zrz‑, ‑srz‑ oddawano jako ‑źrz‑, ‑śrz‑ (uźrzał, weźrzał, pośrzodku, źrzebię, poźrzenie, źrzenicę).

Zachowano sporadycznie występujące w edycji z 1535 roku formy mazurzące (np. skaradość, cujność, cłowiek, ucynić, goski) oraz zapisy mogące świadczyć o hiperpoprawnej, szadzącej wymowie (np. w pieczu zam. w piecu).

Zachowano obocznie występujące zapisy spójnika niſzli → niszli, niſli → niśli oraz niżli → niżli, uznając je za warianty wskazujące na niejednorodny sposób wymowy autora, zwłaszcza że w zabytku nie notowano wariantywności w zapisie głosek [š], [ś] oraz [ż], co poświadczałoby, iż ta graficzna oboczność w obrębie wskazanych spójników nie miała przypadkowego charakteru.

Podobnie postąpiono w przypadku trzech wariantów zapisu lekse‑mu oznaczającego ‘osobę bliską’ ― bliźni, bliżny oraz bliźny (wraz z formami przypadków zależnych). Ponieważ w zabytku nie sto‑suje się przeważnie litery ź na oznaczenie głoski [ź], zapisy litery z ze znakiem diakrytycznym uznano za wskazujące na obecność w wyrazie głoski [ż], co byłoby zgodne z wpływami czeskimi na


język autora. Zapisy bez tegoż znaku oznaczają w naszym odczu‑ciu warianty z głoską [ź]: typowo polski bliźni oraz stanowiący kontrakcję fonetyczną polskiego i czeskiego bliźny. Wszystkie te warianty są w tekście transkrypcji oddawane zgodnie z pierwo‑drukiem.

Respektuje się uproszczenia grup spółgłoskowych w przymiotni‑kach w comparatiwie i superlatiwie (niszy, wyszy, nawyszy), jak również pierwotne postaci wyrazów: barzo, wszytko, weszcie, za‑wisny. Ponadto zachowane zostały oboczne zapisy typu: mieśce / miejsce, ociec / ojciec, a także różniące się obecnością głoski płynnej słowa: błogosławieństwo / bogosławieństwo, albo / abo, krnąbrny / knąbrny.

Przedrostek stopnia najwyższego przymiotników i przysłówków na‑ pozostawiono bez modernizacji (nawyszy, namocniejszy).

Pierwotną postać zachowano także dla formacji spółgłoskowej kr‑ (Krystus).

W wyrazach obcego pochodzenia zredukowane zostały podwójne spółgłoski zgodnie z dzisiejszą pisownią (duffał → dufał, cinna‑mon → cynamon, assyryjski → asyryjski). Wyjątek stanowią na‑zwy gutta i mirra.

Literę u, która pojawiała się w znaczeniu głoski [w] zapisano przez w (duunaſćie → dwunaście).

W zakresie dystrybucji końcówek fleksyjnych pozostawiono wszystkie formy oryginału. Nie ujednolicano zatem miejscowni‑ka na ‑ech ani narzędnika liczby pojedynczej rodzaju męskiego i nijakiego oraz liczby mnogiej zaimków i przymiotników na ‑em, ‑emi, mimo że występowały w pierwodruku obocznie do form nowszych (sędziech / sędziach; skarbiech / skarbach; dniech / dniach; Bożemi / Bożymi; swemi / swymi). Dla rodzaju żeńskiego zachowywano końcówkę ‑ę biernika liczby pojedynczej zaimków (moję, twoję, swoję) oraz celownika liczby mnogiej (rzeczam, spra‑wam, sierotam, cudzołożnicam).

W grupie czasowników zmianom nie uległo wzdłużone zakończe‑nie trybu rozkazującego (nie gardzi, odejdzi).


Pomijano następnie nieme h notowane przy głoskach [k] oraz [t] (nieumieięthny → nieumiejętny, kthory → ktory, dziedzicthwo → dziedzictwo, wnęthrznoſći → wnętrzności).

Bez sygnalizowania w tekście uzupełniono sporadyczne braki zna‑ków diakrytycznych, najczęściej przy graficznym odpowiedniku głoski [ł] (nawalnoſć → nawałność, stolu → stołu tulania → tuła‑nia). Poprawki wprowadzano również tam, gdzie nieobecność zna‑ku diakrytycznego powodowała powstanie nowego, niezgodnego z kontekstem słowa; w tego typu wątpliwych sytuacjach, celem jednoznacznego rozstrzygnięcia problemu, posiłkowano się tek‑stem łacińskim (np. zapis cześć, stanowiący odpowiednik łaciń‑skiego pars, poprawiano na część).

Redukowano nadmiar znaków diakrytycznych przy oznaczeniu głosek zmiękczonych (śidło → sidło, ćiáło → ciało, ćię → cię, prze‑ćiwia → przeciwia).

Dwuznak xi oraz połączenie kxi zapisywano jako ksi (kxięgi → księgi, xiążęta → książęta, xiętwa → księstwa).

KKsięgi Jezusa, syna Syrachowego, Ecclesiasticus rzeczone,

ktore wszytkich cnot naukę zamykają w sobie

OOcdoastichon ad candidum lectorem, Petro Poznaniense Authore

Omnibus ut fiat Christi doctrina retecta,Hunc librum verti, grate Polone, tibi.At quam perfecte, trado censure aliorum,Condonari orans, haud bene versa mihi —Hunc igitur moneo vigilanti lumine lustra,Lustratumque diu mente reconde tua.Hic tibi crede mihi, praestabit commoda mille,Suggeret et Christi singula verba tui1.

TTetrastichon in arma Nobilis domini Ioannis Lubomelski de Lublin

Qui superant flammam ructantes fauce leonesHoc titulis signum promeruere suis.Herculis hoc virtus tradi meruit sibi prima.Quum Nemea e pestis vulnere strata gravi2.

1 Ośmiowiersz do życzliwego czytelnika, przez Piotra Poznańczyka, autoraAby we wszystkich sprawach nauka Chrystusa odkryta Przed tobą została, drogi Polaku, tę księgę przetłumaczyłem. Zatem w pełni ukończoną powierzam krytyce innych, Prosząc, aby darowano mi niedoskonałości tłumaczenia.Radzę tedy: rozważ ją czujnym okiemA rozważoną długo w swej pamięci zachowuj. Ona tobie zapewni, wierz mi, tysięczne dobrodziejstwaI wyjaśni ci poszczególne słowa Chrystusa [przekł. A.L.‑Z.].2 Czterowiersz na tarczę herbową szlachetnego pana Jana Lubomelskiego z LublinaCi, którzy zwyciężają lwy miotające ogniem z paszczy,Zasłużyli na ten herb do swoich tytułów.Dzielność Herkulesa jako pierwsza dostąpiła przyznania jej tegoż,Skoro Nemea była pustoszona przez ciężką szkodę zniszczenia [przekł. A.L.‑Z.].Mowa o tarczy herbowej Lubolelskich, Zadorze (= Budziszyn, Flamen, Flamma, Płomień, Płomieńczyk).

PPiotr Poznańczyk sławetnemu i ślachetnemu1 panu Jano-wi Lubomelskiemu wszego dobra2 od Pana Boga życzy

Uczyniłem na żądanie Waszej Miłości, Panie moj łaskawy, iżem przełożył z łacińskiego na polskie pilnością, jakam3 nawiętszą mogł Ecclesiasticum, chcąc sie jako i wszelką inszą zasługą tym Waszej Miłości zachować, ktory Waszej Miłości ofiaruję, prosząc, aby Wasza Miłość błędy4 i niedostatki w [d]obre obracał, tudziesz i od nieprzyjacieli złorzeczących bronił. Zatym sie łasce Waszej Miłości poruczam. Dano w Lublinie XVI dnia księżyca lutego, lata od narodzenia Bożego MDXXXV.

1 ◊ ślachetnemu i sławetnemu2 ◊ dobrego3 ◊ jakom4 ◊ błądy

PPrzemowa na Eklezjastyk Jezusa, syna Syrachowego

Wielu i wielkich ludzi przez zakon i proroki, i insze, ktorzy ich naśladowali, mądrość jest nam okazana. Zkąd izraelski lud ma być chwalon dla nauki i mądrości też5 swojej. Abowiem nie tyl‑ko6 same mowiące potrzeb być umiejętne, ale też obcy uczący sie i piszący mogą być barzo uczeni. Dziad moj Jezus, gdy sie pilnie udał na czcienie zakonu i prorokow, i inszych ksiąg, ktore nam od starszych naszych dane są, chciał też nieco napisać, co by ku nauce i mądrości zależało, aby ci, ktorzy żądają umieć, z więtszą by pilnością baczyli i ku dobremu żywotowi byliby potwierdzeni.

A tak upominam was z dobrą wolą i z wielką pilnością ku czcieniu, a proszę7, abyście mi odpuścili, iż ku wysławieniu mądrości słow mi nie dostawa, abowiem nie dostawa słow żydowskich, gdy na inszy język przekładane bywają; a nie tylko8 w tych księgach, ale9 w zakonie i w prorokach, i w inszych, ktore daleko rożne są, gdy w swym języku bywają powiedane.

Abowiem gdym do Egiptu w osmym i trzydziestym lecie przyszedł czasu krola Ptolomeusa Euergeta10, a gdym tam przez długi czas był, nalazłem tam księgi niemałej nauki, a tak rozumiałem to być rzecz dobrą i potrzebną, abym przydał niejakiej11 pilności ku przeło‑żeniu tych ksiąg i z wielką czujnością, i z nauką, ile12 czasu stawało, dokończyłem ich i wydał, aby ci, ktorzy obyczajow dobrych uczyć sie chcą, i według zakonu Bożego żyć, mieliby sie z czego uczyć.

5 ◊ i też mądrości6 ◊ telko7 W edycji pierwszej zapis proſſe; ◊ proszę8 ◊ telko9 ◊ ale i10 Notowany w zabytku zapis Ewergeta oddajemy przez Euergeta, jako że nazwa ta pochodzi od greckiego eÙergšthj ‘dobroczyńca’11 ◊ niejakie12 ◊ iele

44 Księgi Jezusa, syna Syrachowego, Ecclesiasticus rzeczone…

ArgumentumO trojakiej mądrości Boskiej i początku jej. O wciele‑niu Syna Bożego. O chwale bojaźni Boskiej. A iż spra‑wiedliwość jest stopień ku mądrościCCaput 1

[1] Każda mądrość od Pana Boga jest, a z nim była zawżdy i jest przed wieki.

[2] Piasek morski i krople dżdżowe i dni wiekow kto jest zliczył? Wysokości1 nieba a szerokość ziemie i głębokość przepaści kto rozmierzył jest? [3] Mądrość Bożą uprzedzającą wszytko kto jest poznał? [4] Pierwej ze wszech rzeczy stworzona jest mądrość, a rozum opatrzności jest od wiekow.

[5] Studnica mądrości jest słowo Boże na wysokości, a weszcie jej jest przykazanie wieczne.

[6] Korzeń mądrości komu jest odkryt, a jej domysły kto jest uznał?

[7] Umiejętność mądrości komu jest odkryta i objawiona? A roz‑mnożenie wchodu jej kto jest poznał?

[8] Jeden jest nawyszy Stworzyciel wszytkich rzeczy wszechmogą‑cy i Krol mocny a groźny barzo, siedzący na stolcu jej i panujący Bog. [9] On stworzył mądrość Duchem Świętym i uźrzał2 i rozliczył3 a rozmierzył jest. [10] I wylał ją na wszytki sprawy swoje i na wszyt‑ko ciało według datku swego i dawa ją tym, ktorzy go miłują.

[11] Bojaźń Boża jest chwała i chwalebność, i wesele, i korona radości.

[12] Bojaźń Boża kocha serce i da wesele i radość na długie dni.

[13] Kto sie boi Pana Boga, będzie mu dobrze przy końcu, a czasu śmierci swojej będzie błogosławion.

1 ◊ Wysokość2 ◊ ujrzał3 ◊ rozliczeł

45… ktore wszytkich cnot naukę zamykają w sobie

[14] Miłowanie Boga jest poczesna mądrość, [15] a ktorym by sie uka‑zała w widzeniu, miłują ją w widzeniu i w poznaniu wielmożności4.

[16] Początek mądrości jest bojaźń Boża, a z wiernymi w żywocie społu stworzona jest, a z wybranymi5 niewiastami będzie chodziła, z [s]prawiedliwemi i z wiernymi6 będzie poznana.

[17] Bojaźń Boża jest nabożność nauki. [18] Nabożeństwo będzie strzegło i usprawiedliwiało serce, rozkosz i wesele da.

[19] Kto sie Boga boi, jemu7 dobrze będzie, a w dzień pocieszenia (alias dokonania) swego będzie błogosławion.

[20] Zupełność mądrości jest bać sie Boga, a pełność od owocow jej. [21] Wszelki dom jego napełni od rodzajow i schowania od skarbow jej.

[22] Korona mądrości jest bojaźń Boża, ktora napełnia pokoj i owoc zbawienia; [23] a widział i rozliczył ją, a obadwa są dary Boże.

[24] Naukę i rozum opatrzności mądrość udzieli, a chwałę tych, ktorzy ją mają, powysza.

[25] Korzeń mądrości jest bać sie Boga, a gałęzie jej długowieczne.

[26] W skarbiech mądrości jest rozum i umienia nabożeństwa, ale grzesznikom jest przeklętstwo.

[27] Bojaźń Boża wygania grzech, [28] a kto jest bez bojaźni, nie może być usprawiedliwion, abowiem gniew śmiałości takowego człowieka jest przewrotność jego.

[29] Aż do czasu będzie cierpiał cierpliwy, a potym oddanie rozko‑szy. [30] Dobry smysł aż do czasu będzie krył słowa jego, a usta wielu będą wykładać rozum jego.

[31] W skarbiech mądrości jest znamię nauki, [32] ale przeklęt‑stwo8 grzesznikowi jest chwała Boża.

4 ◊ wielmożności swych5 ◊ wybranemi6 ◊ wiernemi7 ◊ temu1 ◊ przeklęstwo


[33] Synu, społem żądając mądrości, zachowaj sprawiedliwość, a Bog da ją tobie.

[34] Mądrość zaiste i nauka jest bojaśń Boża, a co sie dobrze lubi jej, [35] jest ci wiara a cichość i napełni skarby jego.

[36] Nie bądź krnąbrnym ani niewiernym bojaźni Bożej, a nie przestępuj k niemu z dwojakim1 sercem.

[37] Nie bądź przykrytym przed obliczym2 ludzkiem i nie bądź po‑gorszon w uściech twoich. [38] Obacz w nich, abyś snać nie upadł a przywiodłby duszy twojej3 niepoczciwość4, [39] a objawiłby Bog skrytości twoje i w pośrzodku zgromadzenia wiernych zabiłby cie‑bie, [40] iżeś przystąpił złośliwie do Pana Boga, a serce twe5 pełne jest zdrady i fałszu.

Argumentum Tego, ktory przystępuje ku służbie Bożej, pobudza ku sprawiedliwości, miłości, pokorze i cirpliwości6, a te, ktorzy sie boją Boga, pobudza ku wierze i dob‑rej nadzieiCCaput 2

[1] Synu, przystępując ku służbie Bożej, stoj w sprawiedliwości i w bojaźni, a przyprawuj duszę twoję ku pokusam. [2] Uniż serce swe a cierp i nachyl ucha swego i przyjmi słowa rozumu, a nie kwap sie ku czasu obwiedzienia (alias śmierci). [3] Podyjmi posilenie Boże, a złącz sie z Bogiem, a ścirp7, aby roznał8 na ostatek żywot twoj. [4] Wszytko, co na cie będzie dopuszczono, przyjmi, a w boleści cierp, a w pokorze swojej miej cierpliwość, [5] abowiem w ogniu bywa

2 ◊ dwojakiem3 ◊ obliczem4 ◊ swojej5 ◊ niepoczliwość6 ◊ twoje7 ◊ cierpliwości8 ◊ ścierp9 Zamiast rosnął (Wulgata: cresco); ◊ rosnął


doświadczono złoto i srebro, ale ludzie przyjemni Bogu w pieczu9 pokory. [6] Wierz Bogu, a on ciebie odkupi; i zrządzaj drogę swą, a miej nadzieję w nim, zachowaj bojaźń jego, a w nim sie zstarzej10.

[7] Wy, ktorzy sie boicie Pana Boga, czekajcie miłosierdzia jego, a nie odstępujcie od niego, byście nie upadli.

[8] Ktorzy sie boicie Boga, wierzcie jemu, a nie będzie prożna od‑płata wasza.

[9] Wy, ktorzy sie boicie Boga, miejcie nadzieję w nim11, a przyjdzie wam w pocieszenie miłosierdzie.

[10] Ktorzy sie boicie Boga, miłujcie jego, a będą oświecone serca wasze.

[11] Patrzajcie, synowie, na rodzaje ludzi, a wiedzcie, iż żadny nie jest pohańbion, ktory miał nadzieję w Panie Bodze. [12] I ktoż jest opuszczon, ktory trwa w przykazaniu jego? Albo kto jest wzywał jego, a jest wzgardzon? [13] Abowiem jest łaskawy i miłosierny Pan, a czasu zasmuczenia12 odpuszcza grzechy i obrońca jest wszytkich, ktorzy go13 wzywają w prawdzie.

[14] Bieda tym, ktorzy są dwojakiego serca i ustam niewstydli‑wym14, i rękom źle czyniącym15, i grzesznikowi, ktory po ziemi cho‑dzi dwiema drogoma.

[15] Bieda mającym16 rozpustne serce, ktorzy nie wierzą Bogu, a dlatego nie będą obronieni od niego.

[16] Bieda tym, ktorzy stracili cirpliwość17 i ktorzy opuścili drogi proste, a udali sie na drogi złe. [17] A co ci czynić będą, gdy po‑cznie oględać Pan Bog?

10 ◊ piecu11 ◊ starzej12 ◊ niem13 ◊ zasmucenia14 ◊ jego15 ◊ niewstydliwem16 ◊ źle czyniącem17 ◊ mającem1 ◊ cierpliwość


[18] Ci, ktorzy sie boją Boga, będą wierzyć słowom1 jego, a ktorzy jego miłują, będą strzec drog jego.

[19] Ktorzy sie boją Boga, pytać będą na ty2 rzeczy, w ktorych sie on kocha, a ktorzy miłują jego, będą napełnieni zakonem jego.

[20] Ktorzy sie boją Boga, będą przyprawiać serca swoje, a przed oblicznością jego poświęcą dusze swoje.

[21] Ktorzy sie boją Boga, strzegą przykazania jego, a cierpliwość mieć będą aż do oglądania3 jego, [22] mowiąc: „Nie będziemy li po‑kuty czynić, upadniemy4 w ręce Boże, a nie w ręce ludzkie”. [23] Abowiem według wielkości jego tak i miłosierdzie jego z nim jest.

ArgumentumJako synowie w poczciwości5 mają mieć swoje6 rodzi‑ce. O pokorze, cichości i o złości sercaCCaput 3

[1] Synowie mądrości zgromadzenie sprawiedliwych i pokolenie ich jest ci posłuszeństwo a miłość. [2] Sądu ojcowskiego słuchaj‑cie, synowie mili, a tak czyńcie, abyście byli zbawieni. [3] Abowiem Bog uczcił7 jest ojca w syniech, a sądu matki żądając, utwierdzi8 na syny.

[4] Ktory miłuje Boga, będzie sie modlił za grzechy i będzie sie powciągał9 od nich, a w dzień modlitwy będzie wysłuchan. [5] Jako ten, ktory skarby zgromadza, tak i ten, ktory czci mat[kę swoję]10.

2 ◊ słowam3 ◊ te4 ◊ oględania5 ◊ wpadniemy6 ◊ poczliwości7 ◊ swoje8 ◊ uczcieł9 ◊ utwierdził10 ◊ powściągał10 ◊ …kę swoję


[6] Ten, ktory czci ojca swego, będzie pocieszon w syniech swych11, a w dzień modlitwy swojej będzie wysłuchan.

[7] Ktory czci ojca swego, będzie dłużej żyw, a ktory jest posłuszny ojcu12 swemu, pocieszy matkę.

[8] Ktory sie boi Boga, czci rodzice swe i jako panom będzie służył tym, ktorzy go urodzili, [9] w uczynku i w mowie, i we wszelkiej cierpliwości13.

[10] Czci ojca swego, aby na cie14 przyszło bogosławieństwo od Boga, a bogosławieństwo jego na koniec15 trwa.

[11] Bogosławieństwo ojcowskie utwierdza domy synowskie, a przeklętstwo matczyne wykorzenia grunty.

[12] Nie chełpi sie w łajaniu ojca twego, abowiem nie jest tobie cześć, ale hańba.

[13] Chwała zaiste człowiekowi jest z poczliwości ojca swego, a sro‑mota synowi jest ociec beze czci.

[14] Synu, przyjmi starość ojca swego a nie zasmucaj go w żywocie jego, [15] a jestliby ustał smysłem, odpuść mu, a nie wzgardzaj go w mocy twojej.

[16] Jałmużna zaiste ojcowa nie będzie w zapamiętanie, abowiem za grzech matczyn odpłacono tobie będzie dobrym, [17] a w spra‑wiedliwości będzie tobie budowano, a w dzień zasmucenia będzie pamiętano na cie16; a jako lod, gdy bywa jasno, tak rozpłyną sie grzechy twoje.

[18] Jako barzo złej sławy jest ten, ktory opuszcza ojca, a jest prze‑klęty od Boga, ktory zasmucawa matkę swoję.

11 ◊ swoich12 ◊ ojczu13 ◊ cirpliwości14 ◊ cię15 ◊ koniecz16 ◊ cię


[19] Synu, w cichości uczynki swoje1 konaj, a nad ludzską chwałę będziesz miłowan.

[20] Imeś nawiętszy, tym2 sie więcej korz3 we wszytkich rzeczach, a najdziesz łaskę przed Bogiem, [21] abowiem wielka jest moc Boga samego, a od pokornych bywa czcion.

[22] Wyszych rzeczy nad sie4 nie żądaj i mocniejszych niśliś sam nie szukaj, ale ktore rzeczy przykazał tobie Bog, te zawżdy rozmyślaj, a w wielu5 uczynkow jego nie bądź dworny. [23] Nie jest zaiste po‑trzeba tobie wiedzieć6 te rzeczy, ktore są skryte od oczu twoich.

[24] Prożnych rzeczy nie badaj sie zbytnie, a w wielu uczynkow Bożych nie bądź dworny. [25] Abowiem wiele rzeczy nad domysł ludzski okazane są tobie; [26] wiele ich zaiste zdradziło podejrze‑nie tych rzeczy, i w prożności zatrzymane są smysły ich.

[27] Serce twarde będzie sie źle miało na ostatek, a kto miłuje nie‑prześpieczeństwo, w nim zaginie.

[28] Serce, ktore chodzi dwiema drogoma, nie będzie miało szcze‑ścia, a serce złe w nich pogorszy sie.

[29] Serce złośliwe będzie obciężone7 w boleściach, a grzesznik przyda jeszcze ku grzeszeniu.

[30] Zgromadzeniu8 pysznych nie będzie zdrowie, bowiem prątek (alias wymowka) grzechu będzie wykorzenion w nich a nie będzie rozumian.

[31] Serce mądrego będzie poznawano w mądrości, a ucho dobre będzie słuchało mądrości ze wszytkiej żądze.

1 ◊ we2 ◊ tem3 W tekście edycji pierwszej zapis korſz; ◊ korz4 ◊ się5 ◊ w wielu6 ◊ widzieć7 ◊ obciążone8 Forma wywołana zapewne przez zastosowaną w tekście łacińskim konstrukcję dativus possesivus: synagogae superborum non est sanitas; ◊ zgromadzenie


[32] Mądre serce i rozumne będzie sie strzec od grzechow, a w sprawach sprawiedliwości będzie miało szczeście.

[33] Ogień pałający zagasza wodę9, tak jałmużna przeciwia sie grzechom, [34] a Bog jest opatrzyciel jej, ktory oddawa łaskę, pa‑mięta na przyszłe rzeczy, a czasu upadu swego najdzie podporę.

Argumentum Jako oblicze nie ma być odwrocono od ubogiego. O ochotności naprzeciwko jemu. O miłości, mądro‑ści. O czasu mowienia i miłosierdziu naprzeciwko domowymCCaput 4

[1] Synu, w jałmużnie ubogiego nie omylaj, a oczu twoich nie od‑wracaj od nędznego.

[2] Duszę łacznącego10 człowieka nie wzgardzaj, a nie zasmucaj nędznego w ubostwie jego.

[3] Serca niedostatecznego nie udręczaj, a nie przedłużaj datku uciśnionemu.

[4] Prośby zasmuconego nie odrzucaj ani oblicza swego od potrze‑bującego11.

[5] Od niedostatecznego nie odwracaj oczu swych dla gniewu, a nie ostawuj, ktorzy by cie12 wzad chcieli przeklinać, [6] abowiem przeklinającego cie w gorzkości dusze będzie wysłuchana prośba jego, a wysłucha go ten, ktory stworzył jego.

[7] Zebraniu ubogich bądź ochotny, a starszemu ukorz duszę swą13, a wielmożnemu uniż głowę swoję.

9 Zamiast woda (w Wulgacie: ignem ardentem extinguit aqua)10 ◊ łaknączego11 Wulgata notuje dodatkowy czasownik avertas 'odwracać' (non avertas faciem tuam ab egeno), pominięty w tłumaczeniu12 ◊ cię13 ◊ swoję


[8] Skłoń ubogiemu bez zasmucenia ucho twe1 i przywroć mu dług [t]woj i odpowiedz mu łagodnie w cichości.

[9] Wyzwol onego, ktory krzywdę cierpi z ręki pysznego, a nie cierp gorzkości na duszy twojej.

[10] Gdy sądzisz, bądź miłosierny sierotam jako ociec, a miasto męża bądź matce ich. [11] A będziesz ty jako syn Nawyszemu2 po‑słuszny, a smiłuje sie nad tobą więcej niżli matka.

[12] Mądrość synom swoim żywot wdycha, a przyjmuje te, ktorzy jej żałują, a uprzedzi na drodze sprawiedliwości. [13] A ktory ją miłuje mądrość3, miłuje i żywot, a ktorzy będą czuć k niej, osię‑gną łaskę jej. [14] Ktorzy ją będą trzymać, żywot dziedziczyć będą, a gdzie pojdzie, tam będzie bogosławił4 Bog.

[15] Ci, ktorzy służą mądrości, posłuszni będą Świętemu, a te, kto‑rzy ją miłują, miłuje Bog.

[16] Kto jej słucha, będzie sądził lud, a ktory patrza na nie, zostanie w wierze. [17] Jeśli uwierzy jej, będzie dziedziczył w niej, a będą w potwierdzeniu ich stworzenia, [18] bowiem czasu pokusy chodzi z nim, a napierwej wybiera jego. [19] Strach i bojaśń i doświadcze‑nie przywiedzie nań i będzie go dręczyła w zasmuceniu nauki swej, ależ go skusi w myślach jego, a wierzy5 duszy jego. [20] I umocni go, i przywiedzie drogę prostą do niego, i uweseli go, [21] i objawi skry‑tości swe jemu, i naskarbi w nim naukę i rozum sprawiedliwości. [22] Ale jeśliby zbłądził, opuści go i da go w ręce nieprzyjaciela jego.

[23] Synu, zachowaj czas i wystrzegaj sie od złego. [24] Nie sromaj sie za duszę twoję mowić prawdy. [25] Jest zaiste hańba przywo‑dząca chwałę i łaskę6.

1 ◊ twoje2 W editio princeps wprowadzono zapis z ligaturą nawyſſev, która w całym tek‑ście konsekwentnie przyjmowała znaczenie celownika liczby pojedynczej ‑mu. Wydaje się, że w tym miejscu jest ona błędna, ponieważ w Wulgacie pojawia się forma dopełniacza filius Altissimi obaudiens; ◊ nawyszego3 ◊ miłuje mądrość4 ◊ błogosławił5 ◊ uwierzy6 Brak fragmentu wersetu, obecnego w Wulgacie: est enim confusio adducens


[26] Nie przyjmuj oblicza naprzeciwko obliczu twemu ani naprze‑ciwko duszy twojej kłamstwa.

[27] Nie wstydaj sie bliźniego swego w upadu7 jego [28] ani po‑wściągaj słowa czasu zbawienia, nie kryj mądrości twej we czci jego. [29] Abowiem w języku mądrość bywa poznana, a smysł i umienie, i nauka w słowie smyślnego, i umocnienie w uczynkach sprawiedliwości.

[30] Nie przeciwiaj sie słowu prawdy żadnym obyczajem, a z kłam‑stwa nieumiejętności twej sromaj sie.

[31] Nie stydź sie spowiadać grzechow swoich, a nie poddawaj sie wszelkiemu człowiekowi za grzech.

[32] Nie chciej sie przeciwić8 przeciwko obliczu mocnego ani siłuj przeciwko bystrości rzeki.

[33] Dla sprawiedliwości bojuj za duszę twoję, a aż do śmierci walcz za sprawiedliwość, a Pan Bog zwalczy za cie9 nieprzyja‑ciele twoje.

[34] Nie bądź prędkim na języku twoim a nieużyteczny i nie‑dbały w uczynkach twych. [35] Nie bądź jako lew w domu two‑im, przewraczając10 domowe twoje i uciskając poddane twe11. [36] Niech nie będzie wyciągniona ku braniu ani skurczona ku daniu ręka twa12.

peccatum et est confusio adducens gloriam et gratiam; ◊ Jest zaiste hańba przy‑wodząca grzech, a jest hańba przywodząca chwałę i łaskę7 ◊ upadku8 ◊ przeciwiać9 ◊ cię10 ◊ przewracając11 ◊ tobie12 ◊ twoja


ArgumentumJako żadny w bogactwach nie ma dufać, ale sie Bożej pomsty bać. Jako ku pokucie ma sie kwapić, a słowa Bożego pilnie słuchaćCCaput 5

[1] Nie chciej baczyć na państwa niesłuszne, a nie mow: „Mam dostateczny żywot”, abowiem nic nie będzie pożyteczno czasu po‑msty i obwiedzienia alias śmierci.

[2] Nie naśladuj w mocy twej żądze serca twego, [3] a nie mow: „Jakom mogł?” albo: „Kto mie1 potępi za uczynki moje?”. Bog zaiste mszciący sie pomści. [4] Nie mowże: „Zgrzeszyłem, a coś2 mi sie przydało smutnego?”. Abowiem Nawyszy jest cierpliwy odpłaciciel.

[5] Z odpuszczonego grzechu nie bądź bez bojaźni ani przydawaj grzechu na grzech. [6] A nie mow: „Miłosierdzie Pańskie jest wiel‑kie, a smiłuje sie nad wielkością grzechow moich”. [7] Miłosierdzie zaiste i gniew odchodzą rychło od niego, a na grzeszniki gniew jego patrza.

[8] Nie przemięszkawaj nawrocić sie do Pana Boga, a nie przedłu‑żaj dzień za dzień, [9] abowiem nagle przyjdzie gniew jego, a czasu pomsty zgładzi cie.

[10] Nie bądź pieczołującym w bogactwach niesprawiedliwych, abo‑wiem nie pomogąć w dzień obwiedzienia (alias śmierci) i pomsty.

[11] Nie bądź nieustawiczny jakoby wiatr, a nie chodź3 na każdą drogę, tak zaiste wszelki grzesznik bywa doświadczon w dwoja‑kim4 języku.

[12] Bądź mocny na drodze Pańskiej a w prawdzie smysłu twego i w nauce, a niech cie5 naśladuje słowo pokoju i sprawiedliwości.

1 ◊ mię2 ◊ coż3 ◊ chod4 ◊ dwojakiem5 ◊ cię


[13] Bądź rychły w słuchaniu słowa Bożego, abyś zrozumiał, a z mądrością daj odpowiedź prawdziwą.

[14] Masz li rozum, odpowiedz bliźnemu, a jeźli nie masz, niech będzie ręka twoja na uściech twoich, abyś nie był podchwycon6 w słowie nieroztropnym, a byłby pohańbion.

[15] Cześć i chwała w mowie smyślnego, ale język nieopatrznego jest przewrotność jego.

[16] Strzeż sie, by7 nie był nazwan zausznikiem w żywocie twoim, a w języku twym byś nie był podchwycon, a byłby pohańbion. [17] Abowiem na złodzieja jest pohańbienie i łajanie, i oznajmienie (alias przeklinanie) nagorsze na tego, ktory ma dwojaki język, ale zausznikowi nienawiść i nieprzyjaźń, i sromota.

[18] Czyń sprawiedliwość małemu i wielkiemu zarowno.

ArgumentumO wiernym i obłudnym przyjacielu. O podniesieniu w myślach. O duszy złośliwej. O mowie łagodnej. O mądrości i nauceCCaput 6

[1] Nie bądź bliźnemu miasto przyjaciela nieprzyjacielem, abowiem zarzucanie złości i pohańbienie będzie dziedziczył zły człowiek, a kożdy grzesznik zazdrościwy i dwojakiego języka.

[2] Nie podwyszaj sie w myśli duszy8 twojej jako byk, aby snać nie była wyrzucona moc twoja przez głupość, [3] a liście twe pożarł[a]‑by9, a owoc twoj zagubiłaby, a byłby opuszczon jako drzewo suche na puszczy.

[4] Abowiem dusza złośliwa zatraci człowieka, ktory ją ma, i dawa go w radość nieprzyjacielom, i przywiedzie go w złość niewiernych.

6 W edycji pierwszej zapis potwycon; ◊ potwycon7 ◊ byś8 ◊ dusze9 W edycji pierwszej błędny zapis pożarłyby; ◊ pożarłyby


[5] Słowo słodkie rozmnaża przyjaciele i ubłaga nieprzyjaciele, a język dobry miłości w dobrym1 człowiecze będzie obfitował.

[6] Miej wiele pokoj czyniących, a jednego radnego miej z tysiąca.

[7] Masz li przyjaciela, w przygodzie doświa[d]cz go, a niełatwie mu sie zwierzaj. [8] Abowiem jest przyjaciel według czasu swego, a nie zetrwa z tobą w dzień zasmucenia.

[9] Jest też przyjaciel, ktory sie odmienia w nieprzyjacielstwo, a jest też przyjaciel, ktory nienawiść, swar, hańbę odkryje.

[10] Jest przyjaciel, towarzysz stołu, a nie zetrwa w dzień potrzeby.

[11] Przyjaciel jeźli2 zetrwa z tobą stale, będzie tobie jakoby zspo‑łem3 rowny, a w domowych rzeczach twych uczyni wiernie.

[12] Jeźli4 sie uniży przed tobą, a przed obliczem twem będzie sie krył, jednomyślną będziesz miał przyjaźń dobrą.

[13] Od nieprzyjacieli twych oddal sie, a od przyjacieli twych ostrzegaj sie.

[14] Przyjaciel wierny jest zaszczycenie5 mocne, a kto go najdzie, najdzie skarb.

[15] Przyjacielowi wiernemu żadna rzecz nie może być przyrowna‑na i nie jest słuszna cena złota i śrebra przeciw dobroci wiary jego.

[16] Przyjaciel wierny jest lekarstwo żywota i nieśmiertelności, a ktorzy sie boją Pana Boga, najdą jego.

[17] Ten, ktory sie boi Boga, jednako będzie miał przyjacielstwo dobre, abowiem według jego będzie przyjaciel jego.

[18] Synu, z młodości twej przyjmuj naukę, a aż do siwości naj‑dziesz mądrość. [19] Jako ten, ktory orze i sieje i przystęp6 do niej,

1 ◊ dobrem2 ◊ jestli3 ◊ społem4 ◊ jestli5 ◊ zaszcycenie6 ◊ i przystęp


a czekaj dobrych owocow jej. [20] W uczynku zaiste jej mało po‑pracujesz, a rychło będziesz pożywał z rodzajow jej.

[21] Jako przykra jest barzo mądrość ludziem nienauczonym, a nie będzie trwał w niej bez serca. [22] Jako kamienia moc doświadczenie będzie w nich, a nie zamieszkają zarzucić jej. [23] Abowiem mądrość nauki jest według imienia jego, a nie jest wielum jawna, ale ktorym wiadoma jest, trwa z nimi aż do oglą‑dania Bożego.

[24] Słuchaj, synu, a przyjmuj radę rozumu, a nie odrzucaj rady mojej. [25] Włoż nogę twoję w pęta jej, a w obręcz jej szyję swą; [26] podłoż ramię twe, a noś ją, a nie brzydź sie związaniem jej. [27] We wszytkim7 umyśle twoim przystąp k niej, a ze wszytkiej siły twej strzeż drog jej. [28] Szukaj jej, a będzie objawiona to‑bie, a stawszy sie wstrzymawającym, nie opuszczaj jej. [29] Abo‑wiem na ostatku najdziesz odpoczynienie w niej, a obroci sie tobie w ochłodę, [30] a będą tobie okowy jej na obronę mocy, a stolce siły i obręczy jej na odzienie chwały. [31] Cześć zaiste żywota jest w niej, a okowy jest jej związanie zbawienia. [32] W odzienie chwa‑ły przyobleczesz ją, a koronę radości włożysz na sie8.

[33] Synu, będziesz li mię słuchał, nauczysz sie jej, jeśli przydasz umysłu twego, mądry będziesz. [34] Jeźli skłonisz ucho swe, przyj‑miesz naukę, a jeźli będziesz rad słuchał, mądry będziesz.

[35] Miedzy wielkością starszych opatrznych stawaj i9 mądrości ich serdecznie przyłącz sie, aby kożdą powieść Bożą mogł sły‑szeć, a przypowieści chwały by nie uciekały od ciebie. [36] A jeźli uźrzysz10 smyślnego, ocuć do niego, a stopnie drzwi jego niech wytrze noga twoja.

[37] Myśl twoję miej w przykazaniu Bożym, a w rozkazaniu jego nawięcej ustawiczny bądź, a on da tobie serce i żądza mądrości będzie dana tobie.

7 ◊ wszytkiem8 ◊ się9 ◊ a10 ◊ ujrzysz


ArgumentumAbychmy złości nie czynili, abychmy sie nie usprawie‑dliwiali, urzędow nie dokupowali, abychmy na dzień gniewu pamiętali; a jako sie mądry ma mieć ku że‑nie, dzieciam, sługam. O czcieniu rodzicow i o chwale BoskiejCCaput 7

[1] Nie czyń złych rzeczy, a nie przyjmą (alias zachwycą) cię. [2] Od‑stęp od złego, a odejdą złości od ciebie.

[3] Synu, nie rozsiewaj złości na zagoniech niesprawiedliwości, a nie będziesz ich żął siedmiorako.

[4] Nie szukaj od człowieka księstwa ani od krola stolca czci.

[5] Nie usprawiedliwiaj sie przed Bogiem, abowiem uznawający serce on sam jest, a przy krolu nie chciej być widzian mądry.

[6] Nie żądaj być sędzią, ależby mogł mocą rozerwać niesłuszno‑ści, byś sie snać nie bał oblicza mocnego, a położyłby pogorszenie w niestałości twej.

[7] Nie grzesz miedzy wielkością miasta ani sie wpuszczaj miedzy lud, [8] ani przywięzuj sobie dwojakie grzechy, abowiem ani w jed‑nym będziesz prożen.

[9] Nie bądź małomyślny na umyśle twoim.

[10] Modlić sie i jałmużny nie wzgardzaj czynić. [11] Nie mow: „Na wielkość darow moich weźrzy Bog1, a gdy ofiaruję2 Bogu nawysze‑mu3, dary moje przyjmie”.

[12] Nie śmiej sie z człowieka w gorzkości dusze jego, abowiem jest ten, ktory poniża i powysza4 — opatrzyciel Bog.

1 ◊ wejrzy i Bog2 ◊ gdy ja ofiaruję3 ◊ nawyższemu4 ◊ powyższa


[13] Nie miłuj (alias mową) kłamstwa przeciw bratu twemu ani naprzeciwko przyjacielowi takież czyń.

[14] Nie chciej chcieć kłamać wszelkie kłamstwo, abowiem usta‑wiczność jego nie jest dobra.

[15] Nie bądź wielomowny miedzy wielkością starszych, a nie po‑wtarzaj słowa w mowie twojej.

[16] Nie miej w nienawiści pracobliwych spraw i orania rolej stwo‑rzonej od Nawyszego.

[17] Nie policzaj sie w wielkość nieumiejętnych.

[18] Pamiętaj na gniew Boży, iż nie omięszka.

[19] Uniż barzo ducha swojego, abowiem pomsta ciała złośliwego jest ogień a chrobak.

[20] Nie występuj naprzeciwko przyjacielowi odwłoczającemu pie‑niądze ani brata namilszego dla złota wzgardzaj.

[21] Nie odchodź od niewiasty smyślnej i dobrej, ktorejeś dostał w bojaźni Bożej, bowiem wdzięczność sromieźliwości jej jest nad złoto.

[22] Nie obrażaj służebnika w prawdzie pracującego ani najemni‑ka dawającego duszę5 swoję.

[23] Służebnik smyślny niech tobie będzie miły jako dusza twa, nie omylaj go w wyzwoleństwie ani niedostatecznego nie opuszczaj.

[24] Masz li dobytek, opatrzaj ji, a jeźli jest pożyteczny, chowaj ji u siebie.

[24] Masz li syny, ucz je, a skłaniaj je od dzieciństwa ich.

[26] Jestli6 masz corki, strzeżże ciała ich, a nie ukazuj wesołego oblicza twego przed nimi. [27] Wydaj corkę a wielki uczynek uczy‑nisz, a człowiekowi smyślnemu daj ją.

5 W tekście edycji pierwszej niepoprawna forma fleksyjna dusza; Wulgata notuje w odnośnym miejscu formę animam; ◊ duszę6 ◊ jeśli


[28] Masz li żonę według dusze twej, nie odrzucaj jej, a nienawi‑snej nie zwierzaj sie we wszytkim1 sercu twoim.

[29] Czci ojca swego, a boleści matki swojej nie zapominaj; [30] pa‑miętaj, iżby sie nie narodził, by nie oni, a oddawaj jim jako oni tobie.

[31] We wszytkiej duszy twej boj sie Pana Boga, a kapłany jego uświętobliw.

[32] Ze wszytkiej siły twej miłuj Boga, ktory cie2 stworzył, a sług jego nie opuszczaj.

[33] Czci Boga ze wszytkiej dusze twojej i czci też kapłany, a oczy‑ści sie ramiony (alias rękami). [34] Daj im część, jako jest przyka‑zano tobie pierwasnek i oczyścienia, a od zamięszkawałości twej oczyść sie małem.

[35] Datek rąk twoich i ofiarę świętobliwości ofiarujesz Panu Bogu i początki świętych. [36] A ubogiemu ścięgni rękę swoję, aby było skończono zlutowanie i błogosławieństwo twoje.

[37] Będziesz dan w łaskę przed widzeniem wszelkiego żywiącego, a umarłemu nie zabraniaj łaski.

[38] Bądź płaczącym na pocieszenie, a z płaczącemi chodź. [39] Nie leń sie nawiedzić niemocnego, abowiem z tego w miłości będziesz utwierdzon.

[40] We wszytkich sprawach swych pamiętaj na koniec twoj, a na wieki nie zgrzeszysz.

1 ◊ we wszytkiem2 ◊ cię


ArgumentumJako sie mamy strzec zwady3 z mocniejszymi i złych wiarować, a bliźnych nie wzgardzać, a śmierci nie‑przyjacielskiej sie nie radować i słow mądrych nie wzgardzaćCCaput 8

[1] Nie wadź sie z człowiekiem mocniejszym, abyś snać nie wpadł w ręce jego.

[2] Nie swarz sie z mężem bogatym, aby snać zasie4 przeciw tobie nie ustawił zwady5; [3] wiele ich zaiste zatraciło złoto i śrebro, a aż do serca krolow ściąga sie i obraca.

[4] Nie wadź sie z człowiekiem języcznym6, a nie przykładaj na ogień jego drew.

[5] Nie obcuj z człowiekiem nieumiejętnym, aby źle nie mowił o rodzaju twym.

[6] Nie wzgardzaj człowieka odwracającego sie od grzechow ani sromoć jego, pamiętaj, iż wszytcy w skażeniu jestechmy.

[7] Nie wzgardzaj człowieka w starości jego, abowiem i my zsta‑rzemy7 sie.

[8] Nie wesel sie z śmierci nieprzyjaciela twojego, wiedząc, iż wszyt‑cy mrzemy, a do radości chcemy przy[ś]ć8.

[9] Nie wzgardzaj powiadania starszych mądrych, a w przypowie‑ściach ich przebywaj. [10] Od nich zaiste nauczysz sie mądrości i nauki, rozumu, a służyć wielmożnym bez skargi.

3 ◊ swady4 ◊ zasię5 ◊ swady6 ◊ języcznem7 ◊ zstarzejemy8 ◊ przyść


[11] Niech cie1 nie mija powiedanie starszych, abowiem oni nauczy‑li sie od swoich ojcow. [12] Nauczysz sie zaiste od nich rozumu, a czasu potrzeby dasz odpowiedź.

[13] Nie rozżarzaj2 (alias nie rozniecaj) węgla grzesznikow, karząc je, a nie bądź zapalon płomieniem ognia grzechow ich.

[14] Nie stoj przed obliczem swarliwego, aby nie siadł jako przeciw‑nik przeciw ustam twoim.

[15] Nie pożyczaj człowiekowi mocmiejszemu, a jeźliby pożyczył, miej za stracone.

[16] Nie obiecuj nad siłę twoję, a jeśliby obiecał, tak myśl, jako‑by dał.

[17] Nie sądź naprzeciwko sędziemu, abowiem według sprawiedli‑wości sądzi.

[18] Nie chodź w drogę z śmiałym3, aby snać nie obciążył swoich złości na cię, abowiem on według wolej swojej chodzi, a wespołek z szaleństwem jego zaginiesz.

[19] Z człowiekiem gniewliwym4 nie czyń swaru, a z śmiałym nie chodź na puszczą, abowiem jako nic5 jest przed nim krew, a gdzie nie masz wspomożenia, zgładzi cię.

[20] Nie miej rady z głupimi6, abowiem nie mogą miłować jacy te7 rzeczy, ktore sie im lubią.

[21] Przed cudzym nie czyń rady, abowiem nie wiesz, co on uczyni.

[22] Nie kożdemu człowiekowi serce twoje objawiaj, by snać nie uczynił tobie miłości fałszywej, a osromociłby cię.

1 ◊ cię2 W druku z 1535 roku pojawia się błąd ortograficzny rozrzażaj; ◊ rozrzażaj3 ◊ śmiałem4 ◊ gniewliwem5 W druku z 1535 roku wynotowano zapis nić, błędny w świetle tekstu źródłowe‑go, gdzie pojawia się leksem nihil; ◊ nic6 ◊ głupiemi7 ◊ ty


ArgumentumO wystrzeganiu sie nieprześpieczeństwa nieczysto‑ści. O zachowaniu przyjaciela dawnego. O obcowaniu z dobrymCCaput 9

[1] Nie miej w podeźrzeniu8 niewiasty łona twego, by nie ukazała nad tobą złości nauki złej.

[2] Nie dawaj niewieście mocy dusze twojej, by nie chodziła w si‑łach twoich, a ty byłby pohańbion.

[3] Nie oglądaj sie na niewiastę wielochcącą, aby snać nie wpadł w sidła jej.

[4] Z skoczką (alias z tąnecznicą9) nie bywaj i ustawiczny10 ani jej słuchaj, abyś snać nie zginął w możności jej.

[5] Na pannę nie glądaj, aby snać nie był pogorszon z cudności jej.

[6] Nie dawaj cudzołożnicam dusze swej w niczym, abyś nie zginął i ty, i dziedzictwo twoje.

[7] Nie poglądaj po ulicach miasta, a nie błąkaj sie po ryncech jego.

[8] Odwroć oblicze twoje od niewiasty ubranej, a nie patrzaj na cudność cudzą.

[9] Dla cudności niewieściej wiele ich jest zginęło, a stąd żądza jako ogień pała.

[10] Wszelka niewiasta nieczysta jako łajno na drodze od wszyt‑kich przechodzących będzie podeptana.

[11] Cudność11 niewiasty cudzej wiele sie ich dziwowało i zstali12 sie są źli, abowiem rozmowa jej jako ogień pała.

8 ◊ podejrzeniu9 ◊ z staniecznicą10 ◊ bywaj i ustawiczny11 ◊ Cudności12 ◊ stali


[12] Z cudzą niewiastą zaiste nie siedź ani leż przy niej, podparw‑szy sie łokciem, [13] ani sie swarz1 s nią na winie, aby snać serce twe nie skłoniło sie k niej, a krwią twą upadłby na zatracenie.

[14] Nie opuszczaj przyjaciela twego starego, abowiem nowy nie będzie rowny jemu.

[15] Wino nowe przyjaciel nowy, starzeje sie, a z słodkością bę‑dziesz je pił.

[16] Nie zaźrzy2 chwały i bogactw grzesznemu, abowiem nie wiesz, jakie przyjdzie jemu przewrocenie.

[17] Nie kochaj sie w krzywdzie niesprawiedliwych, wiedząc, iż aż do piekła nie będzie mił niemiłościwy.

[18] Daleko oddal sie od człowieka mającego moc zabić, a nie będziesz miał podeźrzenia3 bojaźni śmierci. [19] A jeźli przystąpisz do niego, niczego sie nie dopuszczaj, aby snać nie oddalił żywota twego.

[20] Pospolitość śmierci wiedz, abowiem w pośrzodku sidł będziesz chodził, a na zbroi bolących będziesz biegał.

[21] Według siły twej strzeż sie od bliżnego twego, a z mądrymi4 i opatr[z]nymi rozmawiaj.

[22] Mężowie sprawiedliwi będą goście twoi, a w bojaźni Bożej niech będzie twoje chwalenie, [23] a w smyśle niech będzie tobie rozmy‑ślanie Boskie, a wszytka powieść twoja w przykazaniu Nawyszego.

[24] W ręku rzemięślnikow rzemiosło5 ich będzie chwalono, a ksią‑żęta ludu w mądrości mowy swej, a w umyśle starszych będzie chwalono słowo.

[25] Straszliwy jest w mieście człowiek języczny, a knąbrny6 w sło‑wie swoim nienawisny będzie.

1 ◊ swarz sie2 ◊ zajrzy3 ◊ podejrzenia4 ◊ mądremi5 ◊ rzemiesło6 ◊ krąbrny


ArgumentumO sędziach i krolech. O łakomstwie i pysze, i chwa‑le Bożej. O słudze smyślnym7. O poczliwości dusze i chwale smutkuCCaput 10

[1] Sędzia mądry będzie sądził lud swoj, a księstwo smyślnego będzie stałe8.

[2] Według sędziego ludu i służebnicy jego, a jaki jest przełożony miasta, tacy i mieszkający9 w nim.

[3] Krol głupi straci lud swoj, a miasta będą osadzone przez smysł opatrznych.

[4] W ręce Boskiej jest moc ziemie, a przeklęta wszelka złość ludu, a pożytecznego sprawcę Bog pobudzi w czasu na nię.

[5] W ręce Bożej jest moc człowieka, a na oblicze uczonego czło‑wieka włoży cześć swą.

[6] Nie wspominaj na wszelką krzywdę bliźnego twego, a nic nie czyń w uczynkach krzywdy.

[7] Nienawisna jest przed Bogiem i przed ludźmi pycha a wszelka mierziona złość ludu.

[8] Krolestwo z jednego ludu do drugiego będzie przeniesiono dla niesprawiedliwości i krzywdy, i posromocenia, i rozmaitych chy‑trości. [9] Ale nad łakomego człowieka nic nie jest gorszego. Coż sie pysznisz, ziemio i popiele?

[10] Nic nie jest niesłuszniejszego jacy miłować pieniądze, abo‑wiem takowy i duszę swą ma przedaną10, iż w żywocie swoim za‑rzucił wnętrzności swe.

7 ◊ smyślnem8 ◊ zstałe9 ◊ mięszkający10 ◊ przedajną


[11] Każda moc jest krotki żywot, niemoc zastarzała obciąża leka‑rza. [12] A krotką niemoc uzdrawia lekarz.

[13] Tak i krol dzisia jest, a jutro umrze, a kiedy człowiek umrze, będzie miał za dziedzictwo węże i źwierzęta okrutne, i chrobaki.

[14] Początek pychy człowieczej jest odstępić od Boga, abowiem od onego, ktory stworzył jego, odstąpiło serce jego.

[15] Początek zaiste wszelkiego grzechu jest pycha, kto by ją trzy‑mał, będzie napełnion złorzeczeństwa, a przewroci go na koniec.

[16] Dlatego nie uczcił Pan Bog zeszcia (alias zgromadzenia) złych, a skaził je aż do końca.

[17] Stolce książąt pysznych skaził Bog, a posadził ciche miasto nich.

[18] Korzenie ludu pysznego ususzył1 jest Bog, a usadził pokorne z tego ludu.

[19] Ziemię ludu przewrocił Bog i stracił je aż do gruntu; [20] usu‑szył2 Bog wiele z nich i potracił je, zgładził3 pamiątkę ich z ziemie.

[21] Pamiątkę pysznych zagubił Bog, a zostawił pamiątkę pokor‑nych smysłem.

[22] Nie jest stworzona ludziem pycha ani gniew plemieniowi4 nie‑wieściemu.

[23] Ten rodzaj ludzi będzie uczcion, ktory sie boi Boga, ale ten rodzaj będzie pohańbion, ktory nie pełni przykazania Pańskiego.

[24] W pośrzodku5 braciej rządziciel ich będzie we czci, a ktorzy sie boją Pana Boga przed oczyma jego.

[25] Chwała bogaczow poczliwych i ubogich bojaźń Boża jest.

1 ◊ ususzeł2 ◊ ususzeł3 ◊ i zgładził4 ◊ plemieniewi5 ◊ poźrzodku


[26] Nie wzgardzać cłowieka6 sprawiedliwego ubogiego, a nie wiel‑możyć męża grzesznego bogatego. [27] Wielki jest sędzia i mocny we czci, ale nie jest więtszy nad tego, ktory sie Boga boi.

[28] Słudze smyślnemu wolni (alias synowie) będą służyć, a mąż opatrzny i nauczony nie będzie szemrał skarany, a nieumiejętny nie będzie czcion.

[29] Nie podnoś sie w sprawie uczynku twego, a nie rozpaczaj (alias przemięszkawaj) czasu udręczenia.

[30] Lepiej jest, ktory pracuje, a obfituje we wszytkim7 niszli ten, ktory sie chełpi, a potrzebuje chleba.

[31] Synu miły, w cichości zachowaj duszę swoję, a daj jej cześć według zasługi jej.

[32] Grzeszącego na duszę swą kto usprawiedliwi? Albo8 kto uczci nieczciącego duszę swoję?

[33] Ubogi chełpi sie dla nauki i bojaźni swej, a jest człowiek, kto‑ry będzie uczcion dla bogactwa swego. [34] Ale gdy sie kto chełpi w ubostwie, jako daleko więcej w bogactwie, a kto sie chełpi w bo‑gactwie, niech sie boi ubostwa.

ArgumentumO mądrości. O czci. O sądu krnąbrnym9. O nieżąda‑niu bogactw. O nieuczcieniu ubogiego od Boga. O od‑płacie dobrychCCaput 11

[1] Mądrość pokornego powyszy10 głowę jego, a w pośrzodku11 wiel‑możnych posadzi jego.

6 ◊ człowieka7 ◊ wszytkiem8 ◊ abo9 ◊ krąbrnym10 ◊ powyższy11 ◊ poźrzodku


[2] Nie chwal męża w osobie1 ani gardzi człowiekiem w ujrzeniu jego.

[3] Mała miedzy latającemi pczoła jest, a początek słodkość2 ma owoc jej.

[4] W odzieniu nigdy sie nie chełp ani w dzień czci twojej bądź pod‑niesion, abowiem dziwne sprawy Boga samego nawyszego i chwa‑lebne, i skryte, i niewidome uczynki jego.

[5] Wiele krolow siedziało na stolcu, a ten, na ktorego sie nie na‑dziewali, nosił koronę.

[6] Wiele mocarzow jest, ktorzy są barzo uciśnieni, a chełpliwi dani są w ręce obcych.

[7] Pierwej niszli wypytasz, nie łaj nikomu, ale gdy wypytasz, karz sprawiedliwie.

[8] Pierwej niż wysłuchasz, nie odpowiadaj3 słowa, a w pośrzodku mowy (alias starszych) nie przykładaj mowić.

[9] O tej rzeczy, ktora cie4 nie obciąża, nie wadź sie, a na sądzie grzesznych nie stawaj.

[10] Synu, nie zabawiaj sie wielką sprawą, a jeśli będziesz bogaty, nie będziesz prożen od grzechu, abowiem jeśli będziesz gonił, nie uchwycisz, a jeśli przebieżysz, nie ucieczesz.

[11] Jest człowiek pracujący i kwapiący, i żałujący niemiłościwy, a tym więcej nie wzbogaci sie5.

[12] Jest człowiek chudy, potrzebujący posilenia, więcej nastawają‑cy6 w sile, a obfitujący w ubostwie7; [13] a oko Boże weźrzało8 nań

1 ◊ w osobie jego2 W Wulgacie odnośna forma stoi w dopełniaczu: initium dulcoris; ◊ słodkości3 ◊ odpowiedaj4 ◊ cię5 ◊ zbogaci sie6 ◊ ustawający7 W tekście edycji pierwszej notuje się błędny zapis bostwie, Wulgata zawiera w odnośnym miejscu leksem paupertate; ◊ ubostwie8 ◊ wejrzało


w dobroci, a podniosł go od niskości jego i podwyszyć9 głowę jego, a dziwowało się10 jest nad nim wiele, a chwalili Boga.

[14] Dobre rzeczy i złe, żywot i śmierć, ubostwo i poczliwość od Boga są.

[15] Mądrość i nauka, i umiejętność zakonu są u Boga, miłość i drogi dobrych są u niego.

[16] Błąd i ciemność11 grzesznikow są przyrodzone, a ktorzy sie radują we złych rzeczach zstarzeją12 sie w złościach.

[17] Datek Boży zostawa sprawiedliwym13, a pomnożenie jego bę‑dzie miało poszcie na wieki.

[18] Jest człowiek, ktory bywa ubogacon, skąpie żywiąc, a tam14 jest część zapłaty jego [19] w tym, iż mowi: „Nalazłem odpoczynienie sobie, a teraz będę pożywał z dobra mego sam”. [20] A nie wie, iż czas jego przechodzi, a śmierć sie przybliża, a ostawi wszytko inszym15, a umrze.

[21] Stoj w zakonie twym, a w nim16 rozmawiaj i w uczynku przyka‑zania twego zstarzej17 sie.

[22] Nie trwaj w uczynkach grzesznikow, ale miej wiarę w Bodze i mieszkaj18 na mieścu twym. [23] Abowiem jest łatwie przed oczy‑ma Bożemi19 nagle uczcić ubogiego.

[24] Bogosławieństwo Boskie na zapłatę sprawiedliwego sie kwa‑pi, a we czci prędkiego pościa jego czyni owoc. [25] Nie mowże: „Co mi jest potrzeba, a ktore mi rzeczy będą z tego dobre?”.

9 Prawdopodobnie zapis błędny zamiast podwyższył (łac. exaltavit); ◊ powyszył10 ◊ sie11 ◊ ciemności12 ◊ starzeją13 ◊ sprawiedliwem14 ◊ ta15 ◊ inszem16 ◊ niem17 ◊ starzej18 ◊ mięszkaj19 ◊ Bożyma


[26] Nie mow: „Jestem sam sobie dostateczny, a coż stąd będziesz gorszy?”.

[27] W dzień dobrych rzeczy nie zapominaj złych, a w dzień złych rzeczy nie pamiętaj dobrych. [28] Abowiem łatwie jest przed Bo‑giem w dzień śmierci odpłacić każdemu według drog jego.

[29] Złość jednej godziny czyni zapamiętanie wielkiego zbytku, a przy śmierci człowieka objawienie uczynkow jego.

[30] Przed śmiercią nie chwal żadnego człowieka, abowiem w sy‑niech swoich bywa poznawan mąż.

[31] Nie wszelkiego człowieka wodź do domu twego, abowiem wie‑le jest chytrości zdradliwego.

[32] Abowiem jako wypuszczają smrod wnętrzności śmierdzących ludzi, a jako kuropatwa bywa przywiedziona na sieć albo kozka leśna na sidło — tak i serce pysznego.

A jako stroż, gdy widzi upad bliźnego swego. [33] Dobrze1 zaiste we złe obracając, zdradza, a na wybrane włoży zmazę.

[34] Od jednej iskry rozmnaża sie ogień, tak od jednego zdradli‑wego będzie rozmnożona krew, ale człowiek grzeszny krew bę‑dzie chciał wylać.

[35] Wystrzegaj sie od człowieka zarażającego, abowiem stroi zło‑ści, aby snać nie przywiodł na cie2 posromocenia wiecznego.

[36] Nie dopuszczaj do siebie cudzoziemca, a nie przewroci cie3 w wichrze, a nie zwiedzie cie4 z drog własnych.

1 ◊ Zamiast dobre, co sugeruje tekst Wulgaty (bona); ◊ dobre2 ◊ cię3 ◊ cię4 ◊ cię


ArgumentumO roztropności w rozdawaniu jałmużny. O trudnym poznaniu przyjacielaCCaput 12

[1] Jeśli czynisz co dobrego, wiedz, komu czynisz, a będzie łaska w imieniu twoim dobrym obfita.

[2] Czyń dobrze sprawiedliwemu, a najdziesz odpłatę wielką, acz nie od niego, ale zaiste od Pana Boga. [3] Abowiem nie jest temu dobrze, ktory jest ustawiczny w złościach i temu, ktory jałmużny nie dawa, abowiem i Nawyszy5 ma w nienawiści grzeszniki, a zlu‑tował sie jest nad pokutującemi.

[4] Daj miłosiernemu, a nie przyjmuj grzesznika, a niemiłościwym i grzesznikom oddaj pomstą, strzegąc ich aż do dnia pomsty.

[5] Daj dobremu, a nie przyjmuj grzesznego. [6] Dobrze czyń po‑kornemu, a nie dawaj złośliwemu, zakaż mu chleba dać, aby w nich nie był mocniejszy nad cię, [7] bowiem6 dwojakie złości najdziesz we wszytkich dobrych rzeczach, ktore by mu kolwie uczynił, abo‑wiem i Nawyszy7 ma w nienawiści grzesznika, niemiłościwym8 odda pomstą.

[8] Nie będzie przyjaciel poznan w rzeczach szcześliwych, a nie będzie skryt w nieszcześliwych nieprzyjaciel.

[9] Gdy sie szcześliwie wiedzie człowiekowi, nieprzyjaciele jego są w smutku, a w nieszcześciu przyjaciel bywa poznan.

[10] Nie wierz nieprzyjacielowi twemu na wieki, abowiem jako rdza kazi, tak i złość jego, [11] a jeśli pokorne9 przyjdzie, skłoniwszy sie, nie przykładaj umysłu twego, a strzeż sie od niego.

5 ◊ nawyższy6 ◊ abowiem7 ◊ nawyższy8 ◊ grzeszniki, a niemiłościwym9 Prawdopodobnie zamiast pokorny (w Wulgacie zapis humiliatus); ◊ pokornie


[12] Nie postawiaj ji1 wedle siebie ani go sadzaj na prawicy twojej, aby snać obrociwszy sie, stałby na mieścu twoim, a nawrociwszy sie na mieśce twoje, szukałby stolca twego, a na ostatek poznałby słowa moje, a w mojej mowie byłby pobudzon.

[13] I kto sie zlutuje nad urzekającym, ukąszonym od węża i wszyt‑kim2, ktorzy sie przybliżają źwierzętam okrutnym? Tak i temu, ktory towarzyszy z mężem złym, a wichłał sie3 w grzechach jego. [14] Jednę godzinę będzie z tobą trwał, a jeśli upadnież, nie pod‑niesie cię.

[15] W uściech swoich osładzą nieprzyjaciele4, a w sercu swoim zdradza jakoby cię przewrocił w doł. [16] Oczyma swymi5 pła‑cze nieprzyjaciel, a jeśliby nalasł czas, nie będzie nasycon krwie; [17] a jeślić sie przyda zła przygoda, najdziesz go tam pierwszego [18] i jakoby pomagający, będzie kopał doły pod nogami twemi. [19] Głową6 będzie chwiał, a ręką będzie plęsał, a wiele szepcąc, przemieni twarz swą.

Argumentum Jako ubodzy nie mają towarzyszyć z bogatymi i pysz‑nymi7; a jako na świecie bogaci więtszej są ważności niżli ubodzyCCaput 13

[1] Kto się8 dotknie smoły, zmaże sie od niej, a kto obcuje z pysz‑nym9, przyoblecze pychę.

1 ◊ go2 W Wulgacie forma liczby mnogiej omnibus ◊ wszytkiem3 ◊ uwichłał sie4 ◊ osładza nieprzyjaciel5 ◊ swemi6 ◊ głową swą7 ◊ bogatemi i pysznemi8 ◊ sie9 ◊ pysznem


[2] Brzemię na sie10 kładzie, ktory z poćciwszym11 nad sie12 towa‑rzyszy, a bogatszemu nad sie13 nie bądź towarzyszem. [3] Jakie to‑warzystwo ma kocieł z garncem glinianym? Abowiem kiedy sie wespołek uderzą, będzie stłuczon.

[4] Bogaty niesłusznie uczynił, będzie sie gniewał, ale ubogi obra‑żony milczy. [5] Jeśli mu będziesz dawał, przyjmie cię, a jeśli nie będziesz miał, opuści cię. [6] Jeśli co masz, będzie z tobą żył, a wy‑niszczy cię, a on nie będzie lutował ciebie. [7] Jeśli mu będziesz potrzebien, zdradzi cię, a uśmiechając sie, da nadzieję, powiedając tobie wszytko dobre i rzeczeć: „Co jest potrzeba tobie?”. [8] I po‑hańbi cię w potrawach swych, ależ cię wyniszczy dwakroć i trzy, a na koniec naśmieje sie z ciebie, potym widząc, opuści cię i głową swą będzie chwiał na cię.

[9] Ukorz sie Panu Bogu i oczekawaj rąk jego. [10] Ostrzegaj sie, aby zwiedziony w szaleństwie (alias w głupstwie) nie byłby poniżon.

[11] Nie chciej być niski w mądrości twej, aby snać poniżon w głup‑stwie byłby zwiedzion.

[12] Przyzwany od mocniejszego, odejdzi, a ztąd zaiste więcej cię będzie wzywać.

[13] Nie bądź przeciwny, abyś nie był przypędzon, a nie bądź daleko od niego, abyś nie przyszedł w zapamiętanie jego. [14] Nie mow z nim zarowno ani wierz wielomowność14 jego, abowiem w wielomowności będzie cię kusił, a uśmiechający sie, będzie cię pytał o tajemnicach twoich. [15] Okrutny umysł jego będzie rozważał słowa twoje, a nie przepuści tobie karania i związania. [16] Wystrzegaj i strzeż sie pil‑nie słuchowi twemu, abowiem z przewroconym twoim chodzisz. [17] Słuchając słow onych, jako we śnie patrz, a będziesz czuł.

[18] Ze wszytkiego żywota twego miłuj Boga, a wzywaj go w zdro‑wiu twym.

10 ◊ się11 ◊ poczliwszem12 ◊ się13 ◊ się14 Prawdopodobnie zamiast formy celownikowej wielomowności (Wulgata: ne credas multis verbis); możliwa też lekcja [w] wielomowność; ◊ wielomowności


[19] Wszelkie źwierzę miłuje sobie podobne, tak i każdy człowiek bliźnego swego.

[20] Każde ciało ku podobnemu sobie będzie przyłączono, a wszel‑ki człowiek podobnemu sobie stowarzyszy sie. [21] Jako będzie ob‑cował niekiedy wilk z baranem, tak grzesznik z [s]prawiedliwym1.

[22] Ktore jest pospolitowanie człowiekowi świętemu ze psem? Abo ktora cześć2 dobra bogatemu z ubogim3?

[23] Łowienie lwa jest ci osieł leśny na puszczy, tak i pastwiska bogaczow są ubodzy. [24] A jako pysznemu pokora jest przykrość, tak i bogatemu ubogi jest przeklętstwo4.

[25] Bogaty pobudzony będzie umocnion od przyjacieli swoich, ale ubogi, gdy upadnie, będzie wygnan i od znajomych.

[26] Bogaczowi zchytrzonemu5 wiele pomocnikow: pysznie mowił, a usprawiedliwił6 go; [27] ale ubogi jest zchytrzon7, nad to jesz‑cze bywa złajan: mowił jest mądrze, a nie dane mu jest mieśce. [28] Bogacz mowił jest, a wszytcy milczeli, a słowo jego podnoszą aż do obłokow; [29] ubogi jest mowił, a mowią: „I ktoż to jest?”. A jeśli kogo obrazi, przewrocą jego.

[30] Dobrzeć jest bogactwo, kto nie ma grzechu w sumnieniu8, a nagorsze jest ubostwo w uściech złośliwego.

[31] Serce człowiecze przemienia oblicze jego, choć w dobrym, choć w złym. [32] Znak serca dobrego i oblicze dobre trudno naj‑dziesz i z pracą.

1 ◊ sprawiedliwem2 Możliwy również odczyt część, ponieważ w odnośnych miejscach Wulgata notu‑je formy pax 'pokój, łaska, porządek, szczęście' oraz pars 'część, udział'3 ◊ ubogiem4 ◊ przeklęstwo5 ◊ schytrzonemu6 W Wulgacie forma pluralis iustificaverunt; ◊ usprawiedliwili7 ◊ schytrzon8 ◊ sąmieniu


ArgumentumO tych, ktorzy nie obrażają słowem nikogo. O łakom‑stwie. O pamiętaniu na śmierć. O błogosławieństwie tego człowieka, ktory trwa w mądrościCCaput 14

[1] Błogosławiony jest mąż, ktory nie upadł słowem ust swoich, a nie jest pobudzon w smutku grzechu.

[2] Szczęśliwy jest, ktory nie miał na umyśle swym troski, a nie odpadł od nadzieje swej9.

[3] Mężowi łakomemu a skąpemu bez użytku jest bogactwo, a czło‑wiekowi zawisnemu k czemu jest złoto?

[4] Ktory zgromadza z umysłu swego niesprawiedliwie, inszemu10 zgromadza, a w jego dobrym będzie inszy rozkoszował.

[5] Kto sam sobie jest zły, a komusz inszemu będzie dobry? A nie będzie uweselon w bogactwie swoim.

[6] Kto sam sobie zaźrzy11, nic nie jest nadeń gorszego, a ta jest odpłata złości jego; [7] a jestliby co dobrego czynił12, a na koniec objawia złość swą.

[8] Złośliwe oko zawisnego i ktory odwraca oblicze swe i wzgardza duszę swą.

[9] Nienasycone jest oko łakomego w części nieprawości, a nie będzie nasycon, ależby dokonał susząc duszę swoję. [10] Oko złe gotowe jest ku złemu, a nie będzie nasycon chleba, potrzebując, a w smutku będzie przy stole swoim.

[11] Synu, jeśli masz, czyń sobie dobrze, a Bogu godne ofiary ofiaruj.

9 ◊ swojej10 ◊ inszem11 ◊ zajrzy12 Pominięto fragment obecny w Wulgacie: si bene fecerit ignoranter et non volens facit; ◊ czynił, nieświadomie a nie chcąc czyni


[12] Pamiętaj, iż ci śmierć nie omięszka1 i świadectwo piekielnych, ktore jest tobie okazano, abowiem świadectwo tego świata umrze z śmiercią.

[13] Przed śmiercią dobrze czyń przyjacielowi twemu, a według sił twoich ściągając rękę, daj ubogiemu. [14] Nie będziesz omylon w dzień dobry, a cząstka dnia dobrego nie przeminie cię.

[15] Azali inym2 nie ostawisz boleści i prace twojej w rozdzieleniu losu? [16] Daj i bierz, a usprawiedliwi duszę swą.

[17] Przed śmiercią twą czyń sprawiedliwość, abowiem nie może naleźć w piekle pokarmu.

[18] Każde ciało jako siano zstarzeje3 sie, a jako list owoc czyniący na drzewie zielonym.

[19] Jedne rzeczy sie rodzą, a drugie sie każą, tak rodzenie ciała i krwie, jedno sie dokona, a drugie sie rodzi.

[20] Każda sprawa każąca sie na ostatek ustanie, a kto ono spra‑wuje, pojdzie z nim. [21] A wszelka sprawa wybrana będzie uspra‑wiedliwiona, a kto czyni onę, będzie uczcion w niej.

[22] Błogosławiony jest mąż, ktory w mądrości będzie mieszkał, a ktory w sprawiedliwości swojej będzie rozmyślał, a w smyśle swoim będzie myślił opatrzność Bożą. [23] Ktory wymyśla drogi jej na sercu swoim, a w skrytościach jej rozumiejąc, naśladując jej jakoby naśladownika, w drogach jej stojąc; [24] ktory patrzy przez okno jej, a w uliczce jej słuchając; [25] ktory odpoczywa podle domu jej, a w ścianę jej wtykając koł, postawi chałupkę swoję k ręce jej i odpoczywa4 w chałupce jego dobra na wieki. [26] I po‑stawił syny swe pod przykryciem jej, a pod gałęziami jej będzie mieszkał; [27] będzie obronion pod przykryciem jej od gorącości5, a w chwale jej będzie odpoczywał.

1 ◊ omieszka2 ◊ inem3 ◊ starzeje4 Zamiast formy liczby mnogiej (Wulgata: requiescent in casula eius bona); ◊ odpoczyną5 W edycji pierwszej zapis bez oznaczenia nosowości gorácoſći; ◊ gorącości


ArgumentumO chwale męża bogobojnego, a iż nasze dobra są od BogaCCaput 15

[1] Kto sie boi Boga, będzie czynił dobrze, a kto jest przyjmujący sprawiedliwość, dostanie jej; [2] a zabieży mu jako matka poczliwa i jako niewiasta od panieństwa swego przyjmie jego6. [3] Nakarmi go chlebem żywota i rozumu, a wodą mądrości zbawiennej napoi go, a będzie umocniona w nim, a nie będzie pochylona; [4] i bę‑dzie go trzymała, a nie będzie pohańbion, a podwyszy jego przed bliźnym7 jego, [5] a w pożytku8 zebrania wiernych otworzy usta jego i napełni go duchem mądrości i rozumu, i odzienim9 chwały przyodzieje jego.

[6] Wdzięczności i radości naskarbi na nim, a imieniem wiecznym10 udziedziczy jego.

[7] Ludzie szaleni nie dostaną jej, a ludzie smyślni zabieżą jej.

Ludzie szaleni nie uźrzą11 jej, abowiem daleko jest od pychy i zdrady.

[8] Mężowie kłamce nie będą pamiętać na nie12, mężowie sprawiedliwi będą nalezieni w niej, i szczeście będą mieć aż do oglądania Bożego.

[9] Nie jest cudna chwała w uściech grzesznego człowieka, abo‑wiem nie jest od Pana posłan, abowiem od Boga jest poszła mą‑drość, [10] abowiem przy mądrości Bożej będzie stała chwała, a w uściech wiernych będzie obfitowała, a panujący da mu ją.

[11] Nie mowże: „Bog mi jej nie dał”, abowiem ktorych rzeczy nie‑nawidzi Bog, nie czyń ich.

6 ◊ go7 ◊ bliźniem8 Zamiast pośrzodku (Wulgata: in medio Ecclesisae); ◊ pożytku9 ◊ odzieniem10 ◊ wiecznem11 ◊ ujrzą12 ◊ nię


[12] Nie mowże: „On mię sam zdradził”, abowiem nie są mu po‑trzebni ludzie złościwi.

[13] Każde przeklętstwo1 błądu nienawidzi Pan Bog, a nie będzie miało2 bojącym sie Boga.

[14] Bog od początku postawił człowieka i ostawił go w ręce rady swojej. [15] Przydał jest przykazanie i zapowiedź swą; [16] jeśli bę‑dziesz przykazania strzegł, zachowają cie3, a na wieki wiarę lubą Bogu zachowasz4.

[17] Położył tobie wodę i ogień: gdzie chcesz, sięgni5 rękę two‑ję. [18] Przed człowiekiem żywot i śmierć, dobre i złe, co mu sie spodoba, będzie dano jemu. [19] Abowiem wielka jest mądrość Boża a mocna w nocy6 widząca wszytko bez przestanku.

[20] Oczy Pańskie ku bojącym sie jego, a on poznawa wszelki uczynek człowieczy.

[21] Nikomu nie przykazał źle czynić, a żadnemu nie dał czasu ku grzeszeniu, abowiem nie żąda wielkości synow niewiernych i nie‑pożytecznych.

ArgumentumJako sie nie mamy kochać w syniech złych. O pomście Bożej. O miłosierdziu jegoCCaput 16

[1] Nie wesel sie w syniech złych, jeśliby złe mnożyli7 ani sie kochaj w nich, jeśli nie masz bojaźni Bożej w nich. [2] Nie wierz żywotowi ich ani patrzaj na pracą ich. [3] Abowiem lepszy jeden bojący sie

1 ◊ przeklęstwo2 Zamiast miłe (Wulgata: amabile); ◊ miało3 ◊ cię4 ◊ zachować5 ◊ siągni6 Zamiast w mocy (Wulgata: in potentia); ◊ w mocy7 Kontekst nie wyklucza celowości tego zapisu, choć dla oddania łac. si multipli‑centur właściwsze byłoby użycie formy zwrotnej lub biernej; ◊ sie mnożyli


Boga, niszli tysiąc synow złych; [4] a pożyteczniej jest umrzeć bez synow, niszli zostawić syny złośliwe.

[5] Od jednego smyślnego będzie osądzona8 ojczyzna, a od trzech złośliwych spustoszeje.

[6] Wiele takowych rzeczy widziało oko moje i mocniejsze niszli te słyszało ucho moje.

[7] W zgromadzeniu grzeszących będzie sie żarzył9 ogień, a w ludu niewiernym będzie pałał gniew.

[8] Nie modlili sie za swoje grzechy starszy obrzymowie, ktorzy skażeni są dufający w swoich siłach, [9] a nie przepuścił jest Bog pielgrzymowaniu ich, ale je potracił i wzgardził je dla pychy słowa ich. [10] Nie zlutował sie nad nimi10, lud wszytek tracąc i podnoszą‑cego sie w swoich grzechach.

[11] A jako sześćset tysięcy pieszych, ktorzy są zgromadzeni w twar‑dości serca swego, aby był jeden krnąbrny11, dziwna by rzecz była, by on miał być prożny. [12] Abowiem miłosierdzie i gniew jest z nim.

[13] Mocna jest prośba i wylewająca gniew według miłosierdzia swego, tak i karanie Boskie człowieka według uczynkow sądzi.

[14] Nie ujdzie w drapiestwie grzeszny, a nie przemieszka przecier‑pienie nad miłosierdzie czyniącym.

[15] Wszelkie miłosierdzie uczyni każdemu mieśce według zasług uczynkow j[e]go i według rozumu pielgrzymowania jego.

[16] Nie mowże: „Skryję sie przed Bogiem, a z wysokości kto na mię wspomienie? [17] Miedzy ludem wielkim nie będę poznan, abo‑wiem ktora jest dusza moja w tak wielkiej wielkości stworzenia?”.

[18] Oto niebo i niebiosa niebios, przepaść i wszytka ziemia, i wszytkie rzeczy, ktore w nich są, przed oblicznością jego będą poruszone, [19] gory wespołek i pagorki, i grunty ziemie, a gdy

8 Prawdopodobnie zamiast osadzona (Wulgata: inhabitabitur); ◊ osadzona9 ◊ żarzeł10 ◊ niemi11 ◊ krąbrny


na nie wejrzy Bog, strachem zadrżą. [20] A w tych wszytkich1 niesmyślne jest serce, a każde serce jest poznano od niego. [21] A drogam jego kto rozumie i nawałności, ktorej ani oko uźrzy2 człowiecze? [22] Abowiem wiele uczynkow jego jest w skrytości, ale uczynki sprawiedliwości jego kto wypowie albo kto podejmie? Abowiem daleko jest zakon Boży od niektorych, a pytanie ludzi na dokonaniu jest.

[23] Ktory bywa umniejszon na sercu, myśli prożności, a mąż nie‑opatrzny i błądny myśli marne rzeczy.

[24] Słuchaj mię, synu, a ucz sie nauki smysłu, a słowa moje rozważaj na sercu twoim3, [25] a powiem ci w prawdzie naukę, a będę badał wypowiedzieć mądrość, a słowa moje rozważaj na sercu twoim; i powiedam w sprawiedliwości ducha moc4, ktorę położył Bog w uczynkach swoich od początku, w prawdzie5 obja‑wię naukę jego.

[26] W sądzie Bożym są sprawy jego od początku i od ustanowie‑nia ludzi rozdzielił części (alias czasy) ich, a początki ich w ludu ich. [27] Ochędożył na wieki sprawy ich; ani łaknęli, ani pracowali, a nie przestali od spraw swych6.

[28] Wszelki bliźnego swego nie będzie dręczył aż na wieki. [29] Nie bądź niewierny słowu jego.

[30] Potym Bog na ziemię weźrzał7 i napełnił ją dobra swego. [31] Ale dusza kożda żywiąca będzie objawiała przed obliczem jego, a w niej po wtore nawrocenie.

1 ◊ wszytkiech2 ◊ ujrzy3 ◊ twym4 W Wulgacie formy liczby mnogiej: virtutes quas; ◊ mocy, ktore5 ◊ i w prawdzie6 ◊ swoich7 ◊ wejrzał


ArgumentumJako Bog ustawicznie patrzy na wszytkie, a nikt sie nie może przed nim skryć. Jako człowieka stworzył i ob‑darzył. O jałmużnie. O pokucie. O spowiedziCCaput 17

[1] Bog stworzył jest człowieka z ziemie, a na wyobrażenie swoje uczynił go; [2] a zasię obrocił go w ziemię, a według siebie przy‑odział go cnotą.

[3] Liczbę dniow i czasu dał jest jemu i dał mu moc nad temi rze‑czami, ktore są na ziemi. [4] Położył bojaźń jego nad wszelkim ciałem, a panował nad źwierzęty i nad ptaki.

[5] Stworzył z niego pomocnika podobnego jemu, radę i język, i oczy, i uszy, i serce dał im ku wmyślaniu8 i nauką rozumu na‑pełnił je.

[6] Stworzył im naukę ducha i smysłem napełnił serce ich.

[7] Złe rzeczy i dobre okazał im, położył oko ich na serce ich.

Ukazał im wielmożność spraw swoich, [8] aby imię świątobliwość9 wespołek chwalili i wielbili w dziwnych sprawach jego, aby wypo‑wiedali wielkości uczynkow jego.

[9] Przydał im naukę, a w zakonie żywota udziedziczył je.

[10] Świadectwo wieczne ustawił z nimi10 i sprawiedliwość, i sądy swoje okazał im. [11] A wielkości jego czci uźrzało11 oko ich i cześć głosu usłyszały uszy ich; i rzekł im: „Strzeżcie sie od wszelkiej złości”. [12] I przykazał kożdemu z nich o bliźnim12 swoim.

[13] Drogi ich są przed nim zawżdy ani są skryte od oczu jego.

8 ◊ wymyślaniu9 Zamiast formy dopełniacza (Wulgata: nomen sanctificationis); ◊ świętobliwości10 ◊ niemi11 ◊ ujrzało12 ◊ bliźniem


[14] Nad kożdym1 osobnie ludem przełożył jest rządziciela, [15] a cześć2 Boga izraelskiego zstała3 sie jest jawna.

[16] A wszytki uczynki ich jako słońce przed oblicznością Bożą, a oczy jego bez przestanku patrzające na drogi ich.

[17] Nie są skryte świadectwa dla złości ich i4 wszytkie złości ich przed oblicznością Bożą.

[18] Jałmużna męża jako worek z nim i łaskę człowieczą jako źrze‑nicę zachowa, [19] a potym powstanie i odpłaci im odpłatę każde‑mu z nich na głowę jego, a obroci je na nisze5 części ziemie.

[20] Ale pokutującym dał drogę sprawiedliwości i utwierdził nie‑cirpliwe6, i dał im los prawdy.

[21] Nawroć sie do Pana Boga, a opuść grzechy twoje, [22] proś przed oblicznością Pana, a umniejszy obrażenia.

[23] Nawroć sie do Pana Boga, a odwroć sie od niesprawiedliwości twych7, a barzo miej w nienawiści przeklętstwo8, [24] a poznawaj sprawiedliwości i sądu9 Boże, a stoj w losie miłosierdzia i modlitwy nawyszego10 Boga.

[25] Idź w strony wieku świętego z żywymi11 i dającemi chwałę Bogu.

[26] Nie mieszkaj w błądzie złośliwych, przed śmiercią spowiadaj sie, abowiem od umarłego jako nić12 ginie spowiedź.

1 ◊ kożdem2 Możliwa również lekcja część, co sugeruje obecny w Wulgacie leksem pars3 ◊ stała4 ◊ a5 ◊ niższe6 ◊ niecierpliwe7 ◊ twoich8 ◊ przeklęstwo9 Zamiast formy biernika liczby mnogiej (Wulgata: iustitias); ◊ sądy10 ◊ nawyższego11 ◊ żywemi12 Forma błędna lub efekt upodobnienia wstecznego pod wpływem miękkiej gło‑ski nagłosowej kolejnego wyrazu (Wulgata: nihil); ◊ nic


[27] Będziesz sie spowiedał13, żywiąc żywy i zdrowy, będziesz sie spowiedał14, a będziesz chwalił Boga i będziesz sie chełpił w miło‑sierdziu jego.

[28] Jako wielkie jest miłosierdzie Pańskie, a zlutowanie jego na‑wrocącym sie k niemu, abowiem nie wszytkie rzeczy mogą być w ludziech. [29] Abowiem jest śmiertelny syn człowieczy, a w proż‑ności złości zlubili sie.

[30] Co jest jaśniejszego nad słońce? I to ustanie. Albo15 co je16 gor‑szego, jedno co wymyśliło ciało i krew? To17 jest ganiono.

[31] Na moc wysokości nieba Bog patrza, a wszytcy ludzie ziemia i popioł.

ArgumentumO wielmożności Boskiej i o miłosierdziu ludskim na‑przeciwko bliźnemu. O jałmużnie. O sądnym dniu pamiętaniuCCaput 18

[1] Ten, ktory żywie na wieki, stworzył wszytko wespołek. Bog sam będzie usprawiedliwion i zostawa krol na wieki niezwyciężony.

[2] Kto dostatczy wypowiedzieć sprawy tego? [3] Abowiem kto sie dobada wielmożności spraw jego? Albo siły wielkości jego kto wy‑słowi? [4] Albo kto przyda wypowiedzieć miłosierdzie jego? [5] Nie może nikt umniejszyć ani przydać, ani naleźć wielmożności Bożej.

[6] Kiedy człowiek dokona, tedy pocznie; a gdy odpoczynie, tedy będzie pracował.

[7] Co jest człowiek i ktora jest łaska jego? A ktora jest zła rzecz albo dobra jego?

13 ◊ spowiadał14 ◊ spowiadał15 ◊ abo16 ◊ jest17 ◊ i to


[8] Liczba dni człowieka jako nawięcej sto lat. Jako kropie1 wody morskiej zliczone są, a jako kamyczek2 piaskowy tak są małe roki dniow wieka.

[9] Dlatego cierpliwy jest Pan Bog nad nimi3 i wylewa na nie miło‑sierdzie swoje.

[10] Uźrzał4 jest śmiałość serca ich, iż zła jest i poznał przewrot‑ność, iż złośliwa jest. [11] Dlatego wypełnił miłosierdzie swe nad nimi i ukazał im drogę prawdy.

[12] Lutość człowieka przy bliźnym5 jego, ale miłosierdzie Boże nad wszelkim ciałem.

[13] Kto miłosierdzie ma, naucza i ćwiczy jako pasterz trzodę swo‑ję. [14] Zlutuje sie nad przyjmującym (alias niech sie zlutuje przyj‑mujący) nauka6 zlutowania i ktory pospiesza sie w sądziech jego.

[15] Synu, w dobrej rzeczy nie dawaj skargi, a we wszelkim datku nie dawaj smutku słowa złego.

[16] Izali gorącości nie ochłodzi rosa? Tak i słowo dobre lepsze jest niszli datek. [17] Izali oto słowo nie lepsze jest niszli datek dobry? A oboje będzie przy człowieku sprawiedliwym7.

[18] Szalony przykro złaje, a datek nienauczonego zaślepi oczy.

[19] Przed sądem zgotuj sprawiedliwość sobie, a przed tym niszliby mowił, ucz sie.

[20] Przed niemocą pożywaj lekarstwa i przed sądem pytaj sam siebie, a przed oblicznością Bożą najdziesz łaskę.

[21] Przed niemocą ukorz sie, a czasu choroby ukaż obcowanie twoje.

1 ◊ krople2 ◊ kamyszek3 ◊ niemi4 ◊ ujrzał5 ◊ bliźnem6 Zamiast naukę (Wulgata: excipiens doctrinam miserationis); ◊ nauka7 ◊ sprawiedliwem


[22] Nie bądź przenagaban, abyś sie modlił zawżdy, a nie bądź zabronion (alias a nie wstydaj sie) aż do śmierci być usprawiedli‑wion, abowiem odpłata Boża trwa na wieki.

[23] Przed modlitwą przypraw duszę twą, a nie bądź jako człowiek, ktory kusi Boga.

[24] Pamiętaj na gniew w dzień dokonania i czas odpłaty uczynisz w obcowaniu.

[25] Pomni na ubostwo czasu obfitości, a na potrzebę ubostwa w dzień bogactw.

[26] Od zarania aż do wieczora będzie przemienion czas, a ty wszytki rzeczy są rychłe przed oczyma Bożymi8.

[27] Człowiek mądry we wszytkich rzeczach sie będzie bojał, a we dniach grzechow będzie sie strzegł od gnuśności.

[28] Wszelki dowcipny poznawa mądrość, a temu, kto ją najdzie, da wyznanie.

[29] Smyślni w słowach i ci mądrze czynili, i porozumieli prawdę i sprawiedliwość, i wzywali przypowieści i sądy.

[30] Za żądzami twoimi9 nie chodź, a od swej wolej odwracaj sie.

[31] Jeśli dasz duszy twej żądze jej, uczyni cię na wesele nieprzyja‑cielom twoim.

[32] Nie kochaj sie w tłuszczach ani w male, abowiem ustawiczne są występy ich.

[33] Nie bądź mierny w sworze10 dla pożyczania, a wszak masz co na świecie, abowiem będziesz zazdrościwy duszy twojej.

8 ◊ Bożemi9 ◊ twojemi10 Prawdopodobnie zamiast swarze (w Wulgacie zapis contentione); ◊ swarze


ArgumentumO pijaństwie, nieczystości i wielomowności. O pozna‑niu człowieka i rozeznaniu mądrości ludzskiej od BoskiejCCaput 19

[1] Robotnik pijany nie będzie ubogacon, a kto wzgardza małemi rzeczami, z nienagła upadnie.

[2] Wino i niewiasty w błąd przywodzą mądre i karzą smyślne, [3] a ktorzy sie złączą z nieczystemi, będą złośliwi.

Zgniłość1 i robacy będą dziedziczyć jego, a będzie wyrzucon na przykład więtszy i będzie z liczby dobrych wyrzucona dusza jego.

[4] Kto wierzy rychło, ludzskiego serca jest, a będzie umniejszon, a kto grzeszy na duszę swoję, nad to będzie miano.

[5] Kto sie raduje z niesłuszności, będzie obwinion (alias objawion), a kto nienawidzi karania, będzie ukrocon jego żywot, a kto niena‑widzi wielmożności2, zagasza złość.

[6] Kto grzeszy na duszę swoję, będzie żałował, a kto będzie uwe‑selon we złości, będzie obwinion (alias objawion).

[7] Nie powtarzaj słowa złego i przykrego, a nie będziesz umniejszon.

[8] Przyjacielowi i nieprzyjacielowi nie powiadaj smysłu twego, a jeśli masz jaki grzech, nie objawiaj, [9] abowiem będzie cię słu‑chał i będzie cię strzegł, i jakoby obraniając grzech, będzie cię nienawidział, a tak przy tobie będzie zawżdy.

[10] Słyszałeś słowo naprzeciwko bliźnemu twemu, niech w tobie będzie umorzono, wierząc, iż cię nie rozsądzi3.

1 ◊ zgniełość2 W Wulgacie leksem loquacitatem 'gadatliwość, wymowa'; ◊ wielomowności3 W Wulgacie czasownik disrumpet 'rozrywać, łamać, niszczyć'


[11] Od oblicza słowa kożdy szalony4 jakoby łkanie rodzenia dziecięcia.

[12] Strzała wpojona w lędźwie psa, tak jest słowo na sercu głupiego.

[13] Skarz przyjaciela, aby snać nie porozumiał i mowiłby: nie uczyniłem, a jeśliby uczynił, aby po wtore nie przydał ucynić5.

[14] Karz bliźnego, aby snać nie rzekł, a jeśliby rzekł, aby snać nie powtarzał.

[15] Skarz przyjaciela, abowiem często występuje, [16] a nie wszel‑kiemu słowu wierz.

Jeśli ktory upada językiem swoim, ale nie z umysłu. [17] Abowiem kto ten jest, ktory by nie upadł w języku swoim?

Skarz przyjaciela swego6 pirwej7 niszli mu pogrozisz. [18] A daj miestce bojaźni Nawyszego, abowiem wszelka mądrość jest bo‑jaźń Boża, a w niej bać sie Boga, a we wszelkiej mądrości jest sprawa zakonu.

[19] A mądrość nie jest nauka złości, a opatrzność nie jest myśl dobra grzesznych.

[20] Jest złość opatrzności, a w niej przeklętstwo8 (alias mierzio‑ność) jest i szalony, ktory bywa umniejszon w mądrości.

[21] Lepszy jest człowiek, ktory bywa umniejszon w mądrości i ustawający smysłem w bojaźni Bożej niszli ktory obfituje smy‑słem, a przestępuje zakon Nawyszego9.

[22] Jest dowcipność pewna a ona złośliwa. [23] A jest, ktory wy‑puszcza słowo pewne, powiedając prawdę.

4 Pominięty został czasownik obecny w tekście źródłowym: a facie verbi partu-rit fatuus tamquam gemitus partus infantis; Wujek tłumaczy ten werset nastę‑pująco: Od słowa rodząc pracuje głupi, jako stękanie rodzenia dziecięcia5 ◊ uczynić6 ◊ twego7 ◊ pierwej8 ◊ przeklęstwo9 ◊ Nawyższego


Jest, ktory sie źle korzy, a wnętrzności jego są napełnione zdrady.

[24] Jest i sprawiedliwy, ktory sie barzo poddawa od wielkiej pokory.

Jest i sprawiedliwy, ktory skłania oblicze swoje, a smyśla sie nie widzieć, co jest nie widziano1; [25] a jeśli dla niedostatku był‑by bronion grzeszyć, a wszakże jeśli2 najdzie czas źle czynienia, uczyni źle.

[26] Z widzenia bywa poznan mąż, a od zabieżenia oblicza bywa poznan smyślny.

[27] Odzienie ciała i śmiech, ząb i poszcie człowiecze okazują, co jest w nim.

[28] Jest skaranie kłamliwe w gniewie sromocącego człowieka, jest i sąd, ktory bywa doświadczon być dobry, jest też milczący, a ten jest opatrzny.

ArgumentumO karaniu. O milczeniu i wielomowności. O datku. O kłamstwie. O mądrości skrytejCCaput 20

[1] Daleko lepiej jest łagodnie skarać niszli gniewać sie, a wyzna‑wającego w modlitwie nie zabraniać.

[2] Żądza przez jajka (alias czyścieńca) zgwałciła pannę, [3] tak ktory czyni przez gwałt sąd złośliwy.

[4] Jako barzo dobrze jest skaranemu objawić pokutę, abowiem tak zbędziesz dobrowolnego grzechu.

[5] Jest człowiek milczący, ktory bywa nalezion mądry, a jest nie‑nawisny, ktory bywa krnąbrny3 ku mowieniu. [6] A jest milczący,

1 Prawdopodobnie zamiast wiedziano, na co wskazuje Wulgata (ignoratum est) 2 W druku błędne powtórzenie słów: dla niedostatku byłby bronion grzeszyć, a wszakże jeśli; ◊ w drugiej edycji nadwyżkę usunięto3 ◊ jest krąbrny


niemający smysłu mowy, jest drugi milczący, ktory zna czas god‑ny ku mowieniu.

[7] Człowiek mądry będzie milczał aż do czasu, ale jurny (alias zły) i nieopatrzny nie będzie patrzał czasu.

[8] Kto wiele mowi, obrazi duszę swoję, a kto moc sobie posobią4 niesłusznie, będzie nienawidzian.

[9] Jest poszcie we złościach mężowi nieukaranemu, a jest nalezie‑nie ku szkodzie.

[10] Jest datek, ktory nie jest pożyteczny, jest i datek, za ktory odpłata dwojaka. [11] Jest dla chwały umniejszenie i jest, ktory od poniżenia swego podniesie głowę.

[12] Jest, ktory wiele odkupi małą zapłatą, a przywraca je sied‑miorako.

[13] Mądry w słowiech samego sobie miłego czyni, ale wdzięczno‑ści głupich będą wylane.

[14] Datek szalonego nie będzie pożyteczny tobie, abowiem oczy jego siedmiorakie są. [15] Dać mało, ale wiele omowi, a otworzenie ust jego jest zapalenie.

[16] Dzisia pożyczy kto, a jutro zasie5 żąda, nienawisny jest taki człowiek.

[17] Szalonemu nie będziesz przyjaciel, a nie będzie miłość w do‑brach jego. [18] Abowiem ktorzy jedzą chleb jego, fałszywego są języka.

Częstokroć i wiele ich będą sie śmiać z niego. [19] Abowiem to, co by mogło być miano, nieprostym rozumem rozdawał, takież i co by nie miało być miano.

[20] Upad fałszywego języka jakoby ten, ktory na ile6 upadnie, tak upady złych prędko przejdą.

4 Prawdopodobnie zamiast posabia (Wulgata: adsumit); ◊ posabia5 ◊ zasię6 Prawdopodobnie zamiast tle (Wulgata: pavimento cadens); ◊ tle


[21] Człowiek niewdzięczny jest jakoby baźń marna, a w uściech niewyćwiczonych ustawiczna będzie.

[22] Z ust szalonego będzie wzgardzona przypowieść, abowiem nie powiada jej czasu swego.

[23] Jest, ktory nie może dla niedostatku grzeszyć, a w odpoczynie‑niu swoim będzie pobudzan.

[24] Jest ten, ktory straci duszę swą dla hańby, a od nieopatrznej persony straci ją, a w przyjmowaniu osoby straci sie.

[25] Jest ten, ktory dla sromoty obiecuje przyjacielowi, a zyskał sobie nieprzyjaciela darmo.

[26] Sromota jest w człowiecze kłamstwo, a w uściech niewyćwi‑czonych będzie zawżdy.

[27] Lepszy jest złodziej niszli ustawiczny kłamca, a wszakże oba będą dziedziczyć stracenie.

[28] Obyczaje ludzi kłamliwych są beze czci, a pohańbienie ich z nimi1 bez przestanku.

[29] Mądry w słowiech sam siebie pomnoży, a człowiek opatrzny spodoba sie wielmożnym.

[30] Kto orze ziemię swoję, powyszy2 brog zboża, a ktory czyni sprawiedliwość, on będzie powyszon3, ale ktory sie lubi wielmoż‑nym, ujdzie nieprawości.

[31] Podarzenia i dary zaślepiają oczy sędziam, a jakoby niemy w uściech oddala karania ich.

[32] Mądrość skryta a skarb niewidomy — i ktory jest pożytek w obudwu.

[33] Lepszy jest człowiek, ktory tai szaleństwo swe niszli ten, ktory kryje mądrość swoję.

1 ◊ niemi2 ◊ powyższy3 ◊ powyższon


ArgumentumO grzechach jako sie ich mamy strzec. O śmiałości ję‑zyka odszczepieńca. O dokonaniu grzesznych. O sza‑lonym i mądrymCCaput 21

[1] Synu, zgrzeszyłeś li, nie powtarzaj drugi raz, ale i za pirwsze4 proś, abyć były odpuszczone.

[2] Jako od obliczności węża strzeż sie grzechow, a jeśli przystąpisz k nim, przyjmą cię.

[3] Zęby lwowe są zęby grzechow, zabija[j]ące dusze ludskie.

[4] Jako miecz na obie stronie ostry jest człowieczy grzech, a jako ranie nie masz uzdrowienia.

[5] Łajaniu5 i krzywdy zniszczą bogactwo, a dom, ktory barzo ob‑fity jest, będzie zniszczon pychą, a bogactwo pysznego będzie wy‑korzeniono.

[6] Prośba z ust ubogiego aż do uszu Bożych przyjdzie, a sąd nagle przyjdzie jemu.

[7] Kto nienawidzi karania znak jest grzesznego, a kto sie boi Boga, obroci sie ku sercu swemu.

[8] Znaczny z daleka mocny języka śmiałego, a smyślny wie, iż upadnie od niego.

[9] Kto buduje dom swoj nakłady cudzemi, jest jako ten, ktory zbiera kamienie swoje zimie.

[10] Jako konopie zwinione tak jest zgromadzenie grzeszących, a koniec ich jest płomień ognisty.

[11] Droga grzeszących jest brukowana kamieńmi, a na końcu ich piekło ciemności i męki.

4 ◊ pierwsze5 Błędnie zamiast formy mianownika; w tekście Wulgaty rzeczownik ten pełni funkcję podmiotu (cataplectatio et iniuriae adnullabunt substantiam); ◊ Łajanie


[12] Kto strzeże sprawiedliwości, zatrzyma smysł jej.

[13] Dokończenie bojaźni Boskiej jest mądrość i smysł. [14] Nie będzie nauczon, ktory nie jest mądry w dobrym. [15] Ale jest szaleństwo, ktore obfituje we złości, a nie masz tam smysłu, gdzie jest gorzkość.

[16] Nauka mądrego rozmnoży sie jako powodź, a rada jego jako studnica żywota będzie trwała.

[17] Serce szalonego jest jako garniec stłuczony — każdej1 mądro‑ści nie zatrzyma w sobie.

[18] Słowo mądre ktorekolwiek usłyszy umiejętny, będzie je chwa‑lił, przyjmie je2 k sobie; a usłyszał zbytni, a nie spodoba mu sie i zarzuci je zasie3.

[19] Powieść szalonego jest jakoby brzemię na drodze, ale w uściech mądrego będzie naleziona wdzięczność4.

[20] Usta mądrego człowieka bywają szukane w zgromadzeniu wiernych, a słowa jego będą rozmyślać na sercach swoich.

[21] Jako dom wygraniczony tak jest szalonemu mądrość, a nauka niesmyślnego są niewymowne słowa.

[22] Pęta na nogach jest ci głupiemu nauka, a jakoby okowy rąk na ręce jego prawej.

[23] Szalony w śmiechu podnosi głos swoj, ale mąż mądry zaled‑we5 sie potajemnie będzie śmiał.

[24] Ubior złoty opatrznemu jest nauka, a jakoby okrasa ramienia na ramieniu jego prawym.

[25] Noga szalonego człowieka prędka jest iść6 w dom bliźnego, ale człowiek umiejętny będzie pohańbion od osoby mocnego.

1 ◊ a każdej2 ◊ go chwalił a przyjmie go3 ◊ zasię4 ◊ wzdzięczność5 Prawdopodobnie zamiast zaledwie; ◊ zaledwe6 W druku z 1535 roku zapis idz, świadczący o błędzie lub o udźwięcznionej wy‑mowie przed głoską półotwartą; ◊ idź


[26] Szalony oknem będzie naglądał w dom, ale mąż nauczony na dworze będzie stał.

[27] Szaleństwo jest człowieku nasłuchawać przez drzwi, a opatrz‑ny będzie obciężon7 sromotą.

[28] Usta nieopatrznych głupie rzeczy będą powiedać, ale słowa opatrznych wagą będą ważone.

[29] W uściech szalonych serce jest ich, ale w sercu mądrych usta są ich.

[30] Gdy złośliwy złorzeczy diabła, złorzeczy sam duszy swej.

[31] Zausznik zmaże duszę swą, a we wszytkich rzeczach bę‑dzie nienawidzian, a ktory z nim będzie przebywał, będzie w nienawiści.

Milczący a rozumny będzie czcion.

ArgumentumO leniwem. O synie i corce szalonych. O żałowaniu umarłych. O wiarowaniu sie szalonego. O rozerwaniu przyjacielstwaCCaput 22

[1] Kamieniem błotnym jest ukamionowan leniwy, a wszytcy będą mowić o wzgardzeniu jego.

[2] Łajnami wołowemi8 jest ukamionowan leniwy, a każdy, ktory by go dotknął, otrze ręce swoje.

[3] Sromota ojcowa jest syn nieumiejętny, a corka szalona w umniej‑szenie będzie.

[4] Corka opatrzna jest dziedzictwo mężowi swemu, abowiem kto‑ra hańbi, bywa na posromocenie rodzicielowi swemu.

7 ◊ obciążon8 ◊ wołowymi


[5] Ojca i męża posromoci śmiała, a od złośliwych1 nie będzie umniejszona, ale od ubogich2 będzie nieuczciona.

[6] Jako śpiewanie w płaczu tak jest powiadanie niewczesne, kara‑nie i nauka na wszelki czas jest mądrość.

[7] Ktory uczy szalonego, jest jako ten, ktory zlepia skorupę.

[8] Kto powiada3 słowo niesłuchającemu, jest jako ten, ktory budzi śpiącego z ciężkiego snu. [9] Takowy jako z śpiącym4 mowi.

Kto wypowieda szalonemu mądrość, a na końcu powiedania mowi: „I kto jest5?”.

[10] Nad umarłym płacz, abowiem ustała jego światłość; nad szalo‑nym płacz, abowiem ustał w smyśle.

[11] Mało popłacz nad umarłym, abowiem odpoczynął. [12] Abo‑wiem nagorszego jest nagorszy żywot nad śmierć szalonego.

[13] Płacz umarłego przez siedm dni, ale szalonego i grzesznego wszytki dni żywota ich. [14] Z szalonym niewiele mow, a z nie‑smyślnym6 nie chodź.

[15] Strzeż sie przed nim, aby nie miał przykrości, aby też nie był pomazan grzechem jego. [16] Odchyl sie od niego, a najdziesz od‑poczynienie, a nie leń sie7 w dobrym uczynku dla szaleństwa jego.

[17] Nad ołow co jest ciężkiego? A ktoremu insze imię jedno szalony?

[18] Piasek i sol, i sztukę zielaza8 łatwiej jest znosić niszli człowieka nieopatrznego i szalonego, i złościwego9.

1 ◊ złośliwech2 W Wulgacie występuje liczbnik ab utriusque; Wujek tłumaczy ten fragment od obu; ◊ od ubogich3 ◊ powieda4 ◊ śpiącem5 W Wulgacie: Quis est hic; ◊ i kto to jest6 ◊ niesmyślnem7 ◊ nie leni sie8 ◊ żelaza9 ◊ złośliwego


[19] Jako wiązanie drzewiane, spojone na gruncie budowania, nie rozchowierze sie, tak i serce utwierdzone w myśli rady.

[20] Myślenie smyślnego na wszelki czas ani bojaźnią bywa po‑gorszone.

[Na tym miestcu niejednako jest we wszytkich bibliach.]

[21] Jako plewy na wysokości, a wapno bez przyprawy położone na‑przeciwko wiatrowi nie zostaną, [22] tak i serce bojaźliwe w myśle‑niu szalonego naprzeciwko nawalności10 bojaźni nie przeciwi sie.

[23] Jako tynkowanie piaszczyste na ścienie gładkiej, tak i serce bojaźne w rozmyślaniu szalonego na wszelki czas nie będzie sie lękało, ale i ten, ktory w przykazaniu Bożym trwa zawżdy.

[24] Kto sie zakole w oko, wywodzi łzy, a kto dotknie serca, wy‑puszcza smysł.

[25] Ciskający kamieniem na ptaki, spłoszy je, tak i ten, ktory łaje przyjacielowi, rozrywa przyjacielstwo.

[26] Wyjmiesz li miecz na przyjaciela, nie rozpaczaj, abowiem jest nawrocenie od przyjaciela11.

[27] Jeśli otworzy usta smutne, nie boj sie, abowiem jest zjednanie krom12 zesromocenia.

Z łajania i pychy, i tajemnice objawienia, i rany zdradliwej, w tych wszytkich rzeczach oddali sie od ciebie przyjaciel.

[28] Zachowaj wiarę przyjacielowi w ubostwie jego, aby i w szcze‑ściu jego weselił sie.

[29] Czasu zasmucenia jego bądź mu wierny, aby i w dziedzictwie jego pospołu dziedziczył13.

[30] Przed ogniem duch z pieca i dym z ognia wychodzi, tak i przed rozlanim krwie złorzeczeństwa, posromocenia i groźby.

10 ◊ nawałności11 Zamiast do przyjaciela (Wulgata: ad amicum); ◊ od przyjaciela12 ◊ okrom13 ◊ dziedziczeł


[31] Przyjaciela pozdrowić nie sromaj sie, przed oblicznością jego nie skryj sie, a jestlić sie co złego przezeń przyda, ścierp. [32] Każ‑dy, kto usłyszy, będzie sie strzegł od niego.

[33] Kto da ustam moim straż, a na wargi moje pieczęć pewną, a nie upadłbych w nich, a język moj straciłby1 mię?

ArgumentumModlitwa naprzeciwko pysze, obżarstwu i nieczysto‑ści. O przysięganiu. O bluźnieniu. O mądrej mowie. O karaniu chcącego grzeszyć. O bojaźni BoskiejCCaput 23

[1] Panie Ojcze i panujący nad żywotem moim, nie opuszczaj mię w myśleniu i w radzie ich ani mię dopuszczaj upaść w ono posro‑mocenie.

[2] I ktoż przykłada w myśleniu moim karanie, a w serce moje naukę mądrości, aby w niewiadomości ich nie przepuścił mi, a nie wzjawiałyby sie występy ich, [3] aby sie nie pomnożyły niewiado‑mości moje, a byłyby rozmnożone występy moje, a grzechy moje obfitowałyby, abych nie wpadł przed obliczność przeciwnikow mo‑ich, a radowałby sie nieprzyjaciel moj.

[4] Panie Ojcze i Boże żywota mego, nie opuszczaj mię w myśle‑niu ich.

[5] Powyszenia2 oczu moich nie dawaj mi, a wszelką żądzą złą od‑wroć ode mnie.

[6] Oddal ode mnie żądliwości brzucha, a nieczystości żądze niech mię nie wzyjmują, a duszy niepoczliwej i nieopatrznej nie dawaj mię.

[7] Nauki ust moich słuchajcie, synowie, a ktory onej będzie strzegł, nie zginie usty swemi ani będzie pogorszon w nagorszych uczynkach.

1 ◊ straciełby2 ◊ Powyższenia


[8] W marności swej będzie zięt grzesznik, a pyszny i przeklęty będzie pogorszon w nich.

[9] Przysięganiu niech nie przywykają usta twoje, abowiem wie‑le upadow w nim. [10] Ani imienie3 Boga niech nie będzie usta‑wiczne w uściech twoich i imionom świętych nie przymieszaj sie, abowiem nie będziesz prożen od nich. [11] Abowiem jako sługa częstokroć pytany od siności4 nie bywa umniejszon, tak każdy przysiężnik i mieniący imię Boże nikakie od grzechow nie będzie oczyścion.

[12] Mąż wiele przysięgający będzie napełnion złością, a nie wyni‑dzie z domu jego pomsta. [13] A jeśliby oszukał brata, grzech jego na nim będzie, a jeśliby chcąc, przebaczał prawdy, dwojako wystą‑pi. [14] A jeśli nadaremno będzie przysięgał, nie będzie usprawie‑dliwion, abowiem będzie napełnion odpłatą dom jego.

[15] Jest i druga mowa przeciwna śmierci, a nie będzie nalezio‑na w dziedzictwie Jakobowem. [16] Abowiem od miłosiernych ze5 wszytkie przygody będą oddalone, a w grzechach nie będą sie kajać6.

[17] Złej mowie niech nie przywykają usta twoje, abowiem jest w niej słowo grzechu.

[18] Pamiętaj na ojca i matkę twą, abowiem miedzy wielmoż‑nym7 stoisz, [19] aby snać nie zapamiętał ciebie Bog przed ob‑licznością ich i ustawicznością twą zbłaźniony posromocenie cierpiałby, a wolałby sie nie narodzić, a dzień narodzenia swego przeklinałby.

[20] Człowiek przywykły w słowiech sromotnych przez8 wszytkie dni żywota swego nie będzie nauczon.

3 ◊ mienienie4 W Wulgacie pojawia się zapis servus interrogatus adsidue a livore5 W Wulgacie notuje się zapis haec omnia; ◊ te6 Prawdopodobnie zamiast kalać, na co wskazuje tekst Wulgaty in delictis non volutabunt; ◊ kalać7 Wulgata notuje tę formę w dopełniaczu liczby mnogiej in medio magnatorum; ◊ wielmożnemi8 ◊ prze


[21] Dwoj rodzaj obfituje w grzechach, a trzeci przywodzi gniew i zatracenie. [22] Dusza chytra jako ogień pałający nie będzie zaga‑szona, ależ nieco połknie, [23] a człowiek złośliwy w uściech ciała swego nie przestanie, ależ rozżarzy ogień.

[24] Człowiekowi nieczystemu każdy chleb jest słodki, a nie usta‑nie, przestępując aż do końca.

[25] Wszelki człowiek, ktory występuje z łoża swego, wzgardza‑jąc duszę swoję i mowiąc: „Ktosz mię widzi? [26] Wszak ciemno‑ści ogarnęły mię, a ściany przykryły mię, a żadny mię nie widzi, kogoż sie boję? Moich grzechow nie będzie pamiętał Nawyszy1”. [27] Nie zrozumiał2, iż wszytko widzi oko jego, abowiem wypędza od siebie bojaźń Bożą, takowego człowieka strach, a oczy ludzi bo‑jący sie jego. [28] Nie uznał, iż oczy Boże daleko więcej jaśniejsze są nad słońce, opatrzające wszytki3 drogi ludzi i głębokość prze‑paści, i ludskie serca patrzające na skryte strony. [29] Abowiem Panu Bogu wszytkie4 rzeczy pierwej niszli są stworzone, poznane są, tak i po stworzeniu patrzy na wszytko. [30] Ten człowiek na uli‑cach miasta będzie niszczon i jako źrzebię końskie będzie gonion, a gdzie sie nie nadzieje, tam będzie ochwycon5; [31] a będzie na sromotę wszytkim6, dlatego iż nie rozumiał bojaźni Bożej.

[32] Tak i niewiasta wszelka, opuszczająca męża swego i ustawia‑jąc dziedzictwo z cudzego małżeństwa, [33] abowiem napirwej7 w zakonie Nawyszego8 nie była wierna, a po wtore, iż naprzeciw mężowi swemu wystąpiła, trzecie, iż w cudzołostwie była nieczysta, a z inego męża syny sobie ustawiła. [34] Ta niewiasta do zebrania wiernych będzie przywiedziona, a na syny jej będzie patrzano.

[35] Nie wypuszczą synowie jej korzenia, a gałązki jej nie dadzą owocu. [36] Ostawią na złorzeczeństwo pamiątkę jej, a hańba jej

1 ◊ Nawyższy2 ◊ a nie zrozumiał3 ◊ wszytkie4 ◊ wszytki5 ◊ uchwycon6 ◊ wszytkiem7 ◊ napierwej8 ◊ Nawyższego


nie będzie zgładzona. [37] I poznają ci, ktorzy są zostawieni, iż nic lepszego nie jest jedno bojaźń Boża, a nic nie jest słodszego jedno patrzać na przykazanie Boże.

[38] Chwała wielka jest naśladować Pana Boga, abowiem długość dni będzie przyjęta od niego.

ArgumentumO chwale mądrości zkąd jest poszła, a jakie są uczyn‑ki jej, a gdzie odpoczywaCCaput 24

[1] Mądrość będzie chwaliła duszę swą, a w Bodze będzie czciona, a w pośrzodku9 ludu swego będzie chwalona, [2] a w zebraniu Na‑wyszego10 otworzy usta swoje, a przed oblicznością mocy jego bę‑dzie chwalona, [3] a w pośrzodku11 ludu swego będzie powyszona12, a w zupełności świętej będzie dziwowana, [4] a miedzy wielkością ludzi będzie miała chwałę, a miedzy błogosławionemi będzie bło‑gosławiona, rzekąc: [5] „Jam z ust Nawyszego13 poszła pirworodna przed wszytkim stworzenim14.

[6] Jam uczyniła na niebie, aby wschodziła światłość nieskończona, a jako mgła przykryłam wszytkę ziemię.

[7] Jam na wysokości mieszkała, a stolec moj na słupie obłokowym. [8] Okrąg nieba obeszłam sama, a głębokość przepaści przeniknę‑łam, a po nawałnościach morskich chodziłam, [9] a na wszelkiej ziemi stałam, [10] a miedzy wszytkim15 ludem i rodzajem przodekem miała, [11] a wszytkich serca mocą swą podeptała16, a w tych wszytkich od‑poczynienia szukałam, a w dziedzictwie Pana będę mieszkała.

9 ◊ poźrzodku10 ◊ Nawyższego11 ◊ poźrzodku12 ◊ powyższona13 ◊ Nawyższego14 ◊ wszytkiem stworzeniem15 ◊ wszytkiem16 ◊ a wszytkich nawyszych serca mocąm swą podeptała


[12] Tedy przykazał i rzekł mi Stworzyciel wszytkich rzeczy, a ktory mię stworzył, odpoczynął w przybytku moim1 i rzekł mi: [13] »W Jakobie przebywaj, a w Izraelu dziedzicz, a [w] wybranych moich puść korzenie«.

[14] Od początku i przed wieki jestem stworzona, a aż do przyszłe‑go wieku nie ustanę, a w mieszkaniu2 świętym przed nim służyłam. [15] A tak na Syjon jestem utwierdzona, a w mieście poświęconym takież odpoczywałam, a w Jeruzalem moc moja. [16] A wkorze‑niłam sie w lud poczliwy, a w częściach Boga mego dziedzictwo jego, a w zupełności świętych zadzierżenie moje. [17] Jako cedrus3 jestem powyszona4 na gorze Libańskiej, a jako cyprys na gorze Sy‑jon, [18] jako palma jestem powyszona5 na miestcu Kades, a jako sadzenie rożej w Jerycho; [19] jako oliwa cudna na polu, a jako jawor jestem powyszona6 przy wodzie.

Na ulicach [20] jako cynamon i balsam woniący7 dałam wonność, jako mirra8 wybrana dałam słodkość wonności; [21] i jako toraks9, i galban, i ungula, i gutta a jako drzewo liban nierzazany napeł‑niłam wonnością mieszkanie moje, a jako balsam niezmieszany wonność moja.

[22] Ja jako modrzew rozszerzyłam gałęzie moje, a gałęzie10 moje są czci i łaski.

[23] Ja jako winna macica rodziłam słodkość wonności, a kwiecie moje owoc czci i poczliwość11.

[24] Ja matka pięknego miłowania i bojaźni, i poznania, i świętej na‑dzieje. [25] We mnie wszelka łaska żywota (alias drogi) i prawdy.

1 ◊ mojem2 ◊ mięszkaniu3 ◊ cedron4 ◊ powyższona5 ◊ powyższona6 ◊ powyższona7 ◊ woniający8 ◊ mira9 Zapis błędny zamiast storax (tak też w Wulgacie); ◊ torax10 ◊ gałęzi11 W Wulgacie jest genetivus singularis fructus honoris et honestatis; ◊ poczliwości


We mnie wszelka nadzieja żywota i cnoty.

[26] Chodźcie wszytcy do mnie, ktorzy mię żądacie, a od rodzajow moich będziecie napełnieni. [27] Abowiem duch moj słodszy jest niszli miod, a dziedzictwo moje nad miod i płastr miodu; [28] pa‑miątka moja w rodzaju wiekow. [29] Ktorzy mię pożywają, jeszcze będą łaknąć, a ktorzy mię piją, jeszcze mię będą pragnąć. [30] Kto mię słucha, nie będzie pohańbion, a ktorzy usiłują we mnie, nie zgrzeszą. [31] Ktorzy oświecają mię, żywot wieczny będą mieć. [32] Te wszytkie12 rzeczy księgi żywota a zakon Nawyszego i po‑znanie prawdy.

[33] Zakon rozkazał Mojżesz w przykazaniu sprawiedliwości i dzie‑dzictwo domowi Jakobowemu, a izraelskiemu ludu obietnice.

[34] Dał Dawidowi, słudze swemu, wzbudzić13 krola z niego namoc‑niejszego, a na stolcu czci siedzącego na wieki.

[35] Ktory napełnia jako Fizon, rzeka rajska, mądrość, a jako Ty‑grys we dniech odnowienia.

[36] Ktory napełnia jako Eufrates smysł, ktory rozmnaża jako Jor‑dan czasu żniwa, [37] ktory dawa naukę jako światłość i stojąc przy nim14 jako Geon, rzeka rajska, w dzień zbierania wina; [38] kto‑ry dokonawa pierwszy umieć ją, a mglejszy nie dobada sie jej. [39] Abowiem od morza będzie obfitowało myślenie jej, a rada jej w przepaści wielkiej.

[40] Ja mądrość wylałam rzeki, ja jako bystrość wody niezmie‑rzonej z rzeki; [41] jam jest jako rzeka Doryks, a jako wiedzienie wody wyszłam z raju. [42] Rzekłam: »Pokropię ogrod moj sadze‑nia, a napoję rodzenia mego owoc«. [43] I oto zstała15 mi sie by‑strość obfita, a rzeka moja przybliżyła sie ku morzu, [44] abowiem naukę jako świtanie oświecam wszytkiem, a będę ją wypowiedała16 aż na długość czasu.

12 ◊ wszytki13 ◊ zbudzić14 ◊ niem15 ◊ stała16 ◊ wypowiadała


[45] Przeniknę wszytkie1 nisze części ziemie, a oglądam2 wszytki3 śpiące i oświecę wszytkie, ktorzy mają nadzieję w Panie Bodze. [46] Jeszcze naukę jako proroctwo wyleję, a ostawię ją szukającym mądrości, a nie przestanę w rodzaju ich aż do wieku świętego”.

[47] Patrzajcie, iżem ci nie sam sobie pracował, ale wszytkim4 szu‑kającym prawdy.

ArgumentumO trzech rzeczach, ktore są lube Panu Bogu a o inych trzech nielubych. O złości złej niewiastyCCaput 25

[1] We trzech rzeczach zlubiło sie duchowi memu, ktore są chwa‑lebne przed Bogiem i ludźmi: [2] zgoda braciej a miłość bliżnich, a mąż i żona dobrze sobie przyzwalający.

[3] Trzy osoby nienawidzi dusza moja, a będę obciążon barzo du‑szy ich: [4] ubogiego pysznego a bogatego kłamcę, a starego sza‑lonego i niesmyślnego. [5] Ktorych rzeczy w młodości swej nie zgromadziłeś, jako je najdziesz w starości twej?

[6] Jako jest rzecz śliczna siwcom sąd, a starszym poznać radę.

[7] Jako śliczna jest starym mądrość, a chwalebnym rozum i rada.

[8] Korona starych jest wielka umiejętność, a chwała ich bojaźń Boża.

[9] Dziewięć rzeczy niepodeźrzanych5 sercem wielmożyłem, a dzie‑siątą powiem w języku ludziem. [10] Człowiek, ktory bywa uweselon w syniech, żywiąc, a widzący przewrocenie nieprzyjacieli swoich.

[11] Błogosławiony, ktory mieszka z niewiastą smyślną, a ktory języ‑kiem swoim nie upadł, a ktory nie służył podlejszym niszli sam.

1 ◊ wszytki2 ◊ oględam3 ◊ wszytkie4 ◊ wszytkiem5 ◊ niepodejrzanych


[12] Błogosławiony, ktory nalasł przyjaciela wiernego, a ktory po‑wiada sprawiedliwość uchu słuchającemu.

[13] Jako barzo jest wielki, ktory nalasł mądrość i naukę. Ale nie jest nad tego, ktory sie boi Boga.

[14] Bojaźń Boża nade wszytko sie przełożyła.

[15] Błogosławiony jest człowiek, komu dano jest za dar mieć6 bojaźń Bożą.

Kto ma bojaźń Bożą i komu będzie przyrownan?

[16] Bojaźń Boża jest początek miłości jego, a wiary początek jest jej przyłączon.

[17] Wszelka rana jest smutek serca, a wszelka złość jest nie‑słuszność niewiasty, [18] a każdą ranę, ale nie ranę serca uźrzy7, [19] a każdą złość, ale nie złość niewiasty; [20] a wszelką przykry‑tość, ale nie przykrytość nienawidzących, [21] a wszelką pomstę, ale nie pomstę nieprzyjacieli.

[22] Nie jest głowa gorsza nad głowę wężową, [23] a nie jest gniew nad niewieści gniew. Lepiej jest mieszkać ze lwem albo z smokiem niszli ze złą niewiastą.

[24] Złość niewiasty zmieni oblicze jej i zaślepi twarz swą jako niedźwiedź8, i jako woz9 ukaże w pośrzodku10 bliźnych. [25] Zapła‑kał mąż jej i usłyszawszy, westchnął mało.

[26] Mała jest wszelka złość przeciw złości niewieściej, los grzesz‑nikow niech padnie na nie11.

[27] Jako wstępować na gorę piaskiem jest ciężko nogam staremu, tak jest niewiasta blekotliwa12 człowiekowi spokojnemu.

6 ◊ miecz7 ◊ ujrzy8 ◊ miedźwiedź9 Prawdopodobnie zamiast wor, co odpowiadałoby łacińskiemu saccus; ◊ wor10 ◊ poźrzodku11 ◊ nię12 ◊ blegotliwa


[28] Nie patrz na niewieścią cudność, a nie pożądaj niewiasty w cudności.

[29] Niewieści gniew jest niepoczliwość i posromocenie wielkie.

[30] Niewiasta, jeśli ma przodek, jest przeciwna mężowi swemu. [31] Serce pokorne a oblicze smutne, a rana śmiertelna jest nie‑wiasta zła.

[32] Ręce mgłe a kolana niemocne niewiasta, ktora nie błogosławi mężowi swemu. [33] Od niewiasty zstał sie1 jest początek grzechu, a prze nię wszytcy mrzemy.

[34] Nie dawaj wodzie twej wyszcia i namniejszego ani niewieście złej dawaj wolej występowania.

[35] Jeśli nie będzie chodziła przy twej ręce, posromoci cię przed oblicznością nieprzyjacieli; [36] od ciała twego odetni ją, aby zawż‑dy ciebie źle nie pożywała.

ArgumentumO chwale dobrej niewiasty. O bojaźni trzech rzeczyCCaput 26

[1] Niewiasty dobrej błogosławiony jest mąż, abowiem liczba lat ich jest dwojaka.

[2] Niewiasta mocna cieszy męża swego i lata żywota jego w poko‑ju napełni.

[3] Cześć dobra niewiasta dobra w cześć dobry bojących sie2 Boga będzie dana mężowi za uczynki dobre.

[4] Bogatego i ubogiego serce dobre na wszelki czas oblicze ich wesołe. [5] Trzech rzeczy lękało sie serce moje, a czwartej oblicze moje bojało sie jest: [6] zdradzenia miasta a zgromadzenia ludu,

1 ◊ stał sie2 Zamiast Część dobra niewiasta dobra w części dobrej bojących sie (Wulgata: pars bona mulier bona in parte bona timentium); ◊ Cześć dobra niewiasta dobra w części dobry bojących sie


[7] a potwarzy kłamliwej, nad śmierć te3 wszytkie rzeczy są cię‑sze4; [8] boleść serca i żałość jest niewiasta złego domniemania5 o mężu swoim.

[9] W niewieście złego domniemania6 o mężu swoim jest bicz języ‑ka wszytkim pospolity.

[10] Jako jarzmo wołow, ktore sie rucha, tak jest niewiasta zła; kto ją trzyma, jest jako ten, ktory niedźwiadka trzyma.

[11] Niewiasta opiła gniew wielki i sromota a skaradość7 jej nie będzie zakryta.

[12] Nieczystość niewiasty w podniesieniu oczu8 i w powiekach jej będzie poznana.

[13] W corce, ktora sie nie odwraca od gamratow, upewni straż, aby snać, nalazwszy9 przyczynę, nie czyniła po swej wolej.

[14] Od wszelkiej niepoczliwości oczu strzeż sie, a nie dziwuj sie, jeśli cię wzgardzi.

[15] Jako podrożny człowiek pragnący ku studnicy usta otworzy i z kożdej wody bliskiej będzie pił, a naprzeciw każdemu palowi siędzie, a przeciwko kożdej10 strzale otworzy tuł swoj, ależ ustanie.

[16] Miłość niewiasty pilnej będzie rozkoszowała męża swego i ko‑ści jego roztuczy.

[17] Nauka jej jest dar Boży; [18] niewiasta smyślna i milcząca nie jest przemienienie nauczonej duszy.

[19] Miłość nad miłością jest niewiasta święta i sromieźliwa, [20] a wszelkiej rzeczy ważność nie jest godna wstrzymającej sie duszy.

3 ◊ ty4 ◊ cięższe5 ◊ domnimania6 ◊ domnimania7 ◊ szkaradość8 ◊ oczy9 ◊ nalawszy10 ◊ wszelkiej


[21] Jako słońce wzchodzące światu na wysokości Bożej tak i nie‑wiasty dobrej cudność jej na okrasę domu jej.

[22] Świeca świecąca na lichtarzu świętym a cudność oblicza nad wiekiem zstałym1.

[23] Słupy złote na stolcach śrebrnych2 tak są nogi mocne na po‑deszwach niewiasty zstałej3. [24] Grunty wieczne na opoce mocnej tak przykazanie Boże w sercu niewiasty świętej.

[25] We dwu rzeczach zasmuciło sie jest serce moje, a w trzeciej gniew mi przyszedł.

[26] Mąż waleczny ustawający dla niedostatku a mąż mądry wzgar‑dzony, [27] a ten, ktory przystępuje4 od sprawiedliwości do grze‑chow, Bog zdradził5 jego ku mieczowi.

[28] Dwie osobie trudne i nieprześpieczne widziały mi sie: trudno kupiec bywa oddalon od niedbałości zbawienia swego, a szynkarz nie będzie usprawiedliwion od grzechow ust.

ArgumentumO ubogim, ktory by sie6 chciał zbogacić. O kupcu. O sławie7 bojaźni Bożej. O doświadczeniu człowieka. O niestałości szalonego. O przysięganiu. O nieobja‑wieniu tajemnic. O złym człowiekuCCaput 27

[1] Dla niedostatku wiele ich zgrzeszyło, a kto sie chce zbogacić, odwraca oko swe.

1 ◊ stałym2 ◊ śrzebrnych3 ◊ stałej4 ◊ przestępuje5 Tekst łaciński na postać Deus paravit eum ad rompheam; ◊ zrządził6 ◊ się7 ◊ słowie


[2] Jako w pośrzodku8 zgromadzenia kamieni bok9 bywa potknion, tak i w śrzodku10 przedawania i kupowania będzie dręczon czło‑wiek grzechy. [3] Będzie ztart z grzeszącym grzech. [4] Jeśli w bo‑jaźni Bożej ustawicznie nie będziesz sie dzierżał, rychło dom twoj będzie przewrocon.

[5] Jako w uderzeniu (alias w dziurach) rzeszota zostawa proch, tak uczynki człowiecze w myśleniu jego.

[6] Garncow zduńskich doświadcza piec, tak i ludzie sprawiedliwe pokusy smutku.

[7] Jako praca w okopaniu drzewa ukazuje owoc jego, tak słowo okazuje myśl serca człowieczego.

[8] Przed mową nie chwal męża, abowiem toć jest doświadczenie ludzi.

[9] Jeśli będziesz naśladował sprawiedliwości, dostaniesz jej a oble‑czesz ją jakoby rucho czci, a będziesz mieszkał z nią, a będzie cię broniła na wieki, a w dzień poznania najdziesz umocnienie.

[10] Ptacy k sobie podobnym zlatają sie, a prawda wraca sie tym, ktorzy ją czynią.

[11] Lew przeciwia sie zawżdy łowu, tak grzech11 tym, ktorzy czynią złość.

[12] Człowiek smyślny w mądrości trwa jako słońce, ale szalony jako miesiąc mieni sie.

[13] W pośrzodku12 niesmyślnych zachowa13 słowo k czasu, ale mie‑dzy temi, ktorzy myślą o Bodze, ustawiczny bądź.

[14] Powieść grzeszących jest nienawisna, a śmiech ich w wystę‑piech grzechu.

8 ◊ poźrzodku9 ◊ koł10 ◊ poźrzodku11 ◊ grzechy12 ◊ poźrzodku13 Prawdopodobnie zamiast zachowaj (Wulgata zawiera formę imperatiwu 2. sin‑gularis: serva); ◊ zachowa


[15] Mowa wiele przysiężna1 uczyni, że włosy na głowie od strachu wstawają, a niepoczliwość jej czyni zatkanie uszu.

[16] Krwie rozlanie jest w swaru pysznych, a złorzeczeństwo ich jest ciężkie ku słuchaniu.

[17] Kto objawia tajemnice przyjaciela, wiarę traci, a nie najdzie przyjaciela ku wolej swej.

[18] Miłuj bliźniego swego, a złącz sie z nim wiarą, [19] a jeśli obja‑wisz tajemnice jego, nie dostaniesz go potym. [20] Abowiem jako człowiek, ktory traci przyjaciela swego, tak i ktory traci przyja[ź]ń bliżnego swego. [21] A jako ten, ktory upuszcza ptaka z ręki swojej, tak i ty, ktoryś opuścił bliźniego swego. [22] A nie goń go, abo‑wiem go nie uchwycisz, abowiem jest daleko od ciebie, abowiem ucieka jako koza leśna z sidła, abowiem zraniona jest dusza jego. [23] Już go więcej nie będziesz mogł zwięzać, a złorzeczeństwa bywa uśmierzenie.

[24] Ale objawić tajemnice przyjaciela jest rozpacz dusze nieszcze‑śliwej. [25] Mrugającej2 okiem stroi złość, a żadny go nie odrzuci.

[26] Przed oblicznością oczu twoich osłodzi usta swoje, a mowie two‑jej będzie sie dziwił, ale ostatecznie przewroci usta swoje, a w sło‑wiech twoich da pogorszenie.

[27] Wielem słyszał, a nie przyrownawałem mu sie, a Pan Bog nienawidzi jego.

[28] Ten, ktory wzgorę rzuca kamień, na głowie3 jego padnie, a rana chytra chytrego człowieka rozetnie ranę. [29] A kto doł kopa, wpad‑nie weń, a kto podstawia kamień bliżnemu swemu, obrazi sie sam na nim, a kto na inszego sidło stawia, sam w nim zaginie.

[30] Ten, ktory czyni nagorszą radę, na samego sie obali, a nie pozna, zkąd mu przyszło.

[31] Naigranie i posromocenie pysznych, i pomsta jako lew zdra‑dzi go.

1 ◊ Mową wiele przysiężną2 Prawdopodobnie zamiast mrugający3 ◊ głowę


[32] Sidłem zaginą, ktorzy sie radują z upadu sprawiedliwych, a bo‑leść zstrawi4 je pierwej5 niszli umrą.

[33] Gniew i pierzchliwość6 obadwa są mierzione, a mąż grzeszny będzie je w sobie miał.

ArgumentumO nieżądaniu pomsty. O odpuszczeniu krzywdy. O nie‑dostatkach i nieprześpiecznościach językaCCaput 28

[1] Ten, ktory sie chce mścić, od Pana Boga najdzie pomstę, a grzech jego chowając, zachowa.

[2] Odpuść bliżnemu twemu, ktory tobie szkodzi, a tedy gdy sie będziesz modlił za grzechy, będą tobie odpuszczone.

[3] Człowiek człowiekowi zachowa gniew, a od Boga jakoż szuka smiłowania?

[4] Nad człowiekiem podobnym sobie nie ma miłosierdzia, a za grzechy swoje prosi; [5] sam gdyż ciało jest gniew trzyma, a smiłowania prosi od Boga. I ktoż sie będzie modlił za grzechy takowego?

[6] Pamiętaj na koniec, a przestań nieprzyjaźni, [7] abowiem ska‑zanie i śmierć zależą (alias wiszą) w przykazaniu jego.

[8] Pomni na bojaźń Bożą, a nie gniewaj sie na bliżnego. [9] Pomni na zakon Nawyszego, a wzgardź nieumiejętność bliżnego.

[10] Wstrzymaj sie od swaru, a umniejszysz grzechow, [11] abo‑wiem człowiek gniewliwy pobudza zwadę, a mąż grzeszny za‑miesza przyjaciele, w pośrzodek7 spokojnych wrzuci nieprzyjaźń.

4 ◊ strawi5 ◊ pirwej6 ◊ pirzchliwość7 ◊ poźrzodek


[12] Abowiem według drew lasa tak ogień gore1, a według mocy człowieczej tak gniew będzie jego, a według majętności swej po‑wyszy gniew swoj.

[13] Zwada prędka rozżarza ogień, a swar nagły wylewa krew, a język świekcący2 przywodzi śmierć. [14] Jeśli podedmiesz, jako ogień rozżarzy sie, a jeśli pluniesz nań, będzie zgaszon, a oboje z ust pochodzą.

[15] Zausznik i dwojego języka jest przeklęty, abowiem wiele ich zwadzi3 mających pokoj.

[16] Język trzeci wiele ich pobudził i rozproszył je [z] ludu do ludu4, [17] miasta murowane bogaczow skaził, a domy wielmożnych roz‑kopał, [18] siły ludzi poraził, a lud mocny rozproszył5.

[19] Język trzeci niewiasty męskie wyrzucił, a zbawił je ich prac.

[20] Kto patrzy6 nań, nie będzie miał odpoczynienia, a nie będzie miał przyjaciela, w ktorym by odpoczywał.

[21] Dęga (alias plaga biczowa) czyni siność, ale rana języka łamie kości.

[22] Wiele ich upadło od miecza, a wszakże nie tak wiele, jako ich zginęło dla języka swego. [23] Błogosławiony ten, ktory jest przykryt od języka złego, a ktory w gniewliwości jego nie chodził, a ktory nie przyciągnął jarzma jego, a w związaniu jego nie jest związan. [24] Abowiem jarzmo jego jest jarzmo żelazne, a związa‑nie jego (alias łańcuch) jest związanie miedziane.

[25] Śmierć jego jest śmierć nagorsza7, a pożyteczniejsze jest pie‑kło niszli zły język. [26] Trwałość jego nie będzie trwała, ale otrzy‑ma drogi niesprawiedliwych, płomieniem swoim nie spali spra‑wiedliwych.

1 ◊ gora2 ◊ świecący3 ◊ zwady4 ◊ rozproszeł je z ludu do ludu5 ◊ rozproszeł6 ◊ patrza7 ◊ najgorsza


[27] Ci, ktorzy opuszczają Boga, wpadną weń, a będzie pałał w nich, a nie będzie zagaszon, a będzie puszczon na nie jako lew, a jako leward obrazi je.

[28] Ogrodź uszy twoje cierniem, a języka złego nie słuchaj, a ustam twem8 uczyń drzwi a zamkni9 uszyma twymi.

[29] Złoto twoje i śrebro10 przeczyść, a słowam twoim udziałaj wagę, a ustam twoim wędzidła proste; [30] i strzeż sie, aby snać nie po‑tknął sie11 na języku, a upadłby przed obliczym nieprzyjacieli chcą‑cych ciebie zdradzić, a byłby upad twoj nieuleczony ku śmierci.

Argumentum O pożyczaniu pieniędzy i o lichwie. O jałmużnie. O szczodrobliwościCCaput 29

[1] Kto czyni miłosierdzie, pożycza bliżnemu swemu, a ktory prze‑maga ręką, chowa przykazanie.

[2] Pożyczaj bliżnemu twemu czasu potrzeby jego, a zasię oddaj bliźnemu czasu swego.

[3] Umocni słowo, a wiernie z nim czyń, a na wszelki czas naj‑dziesz, co tobie potrzeba jest.

[4] Wiele ich jakoby rzekł12 nalezioną mnimali być rzecz pożyczo‑ną, a uczynili przykrość tym, ktorzy wspomogli13. [5] Pokąd bierzą, całują ręce dającemu, a w ślubowaniu zapłacić uniżają głos swoj, [6] a czasu zapłacenia będzie żądał przedłużenia czasu, a będzie mowił słowa przykre i będzie szemrał, i będzie winował czas. [7] A jeśli będzie mogł zapłacić, będzie przeciwien. Iścizny ledwe zapłaci połowicę, a będzie policzał ono jakoby rzecz nalezioną.

8 ◊ twojem9 Prawdopodobnie zamiast zamki (Wulgata: ori tuo facito ostia et seras)10 ◊ śrzebro11 ◊ się12 Zamiast rzecz (Wulgata: inventionem); ◊ rzecz13 ◊ ktorzy je spomogli


[8] A jeśli tego nie uczyni, tedy go zdradzi w pieniądzach jego, a bę‑dzie go miał nieprzyjacielem darmo, [9] a łajanie i złorzeczenie odda mu, a za cześć i dobrodziejstwo odda mu posromocenie.

[10] Wiele ich nie dla złości nie pożyczali, ale aby nie byli zdradzeni darmo, bali sie. [11] A wszakże nad pokornym umysłem bądź moc‑niejszy, a dla jałmużny nie pociągaj jego.

[12] Dla przykazania Bożego przyjmi ubogiego, a dla niedostatku jego nie opuszczaj go prożnego.

[13] Strać pieniądze dla brata i przyjaciela, a nie chowaj ich pod kamieniem na straceniu1.

[14] Położ skarb swoj w przykazaniu Nawyszego, a będzie tobie pożyteczen więcej niszli złoto.

[15] Zamkni jałmużnę ubogiego, a ona za tobą będzie sie modliła za wszelką złość.

[16] Jałmużna męża jako worek z nim jest, a łaskę człowieczą jako źrzenicę zachowa. [17] Potym2 powstanie a odpłaci im3 odpłatą koż‑demu z nich na głowę jego, nad tarczą mocnego [18] i nad włocznią naprzeciw nieprzyjacielowi twemu będzie walczyła.

[18] Mąż dobry wiarę czyni bliżnemu swemu, a kto straci wiarę, posromocenie zostawi sobie.

[20] Łaski rękojmie swego nie zapominaj, abowiem dał za cię du‑szę swą.

[21] Człowiek grzeszny, nieczysty4 ucieka przed rękojmią. [22] Do‑brą rękojmię przypisuje sobie grzesznik, a niewdzięczny smysłem opuści wyzwoliciela swego.

[23] Mąż ślubuje za bliżnego swego, a gdy straci poczliwość, będzie opuszczon od niegoż5.

1 ◊ na stracenie2 ◊ zachowa, a potym3 ◊ jem4 ◊ grzeszny i nieczysty5 ◊ niego


[24] Ślubowanie nagorsze wiele jest straciło miłujących, a poruszy‑ło je jako nawałności morskie.

[25] Męże mocne obracając, przymusiło wędrować; a błąkali sie miedzy ludem cudzym.

[26] Grzesznik przestępujący przykazanie Boże, upadnie w ślub zły, a ten, ktory usiłuje wiele czynić, wpadnie w sąd.

[27] Wspomoż bliżnego według mocy twojej, ale strzeż sie, abyś sam w toż nie upadł.

[28] Początek żywota człowieczego jest chleb a woda, a odzienie i dom zakrywają szkaradość.

[29] Lepsza jest żywność ubogiego pod przykryciem6 desk niżli pokarmy rozkoszne w gościnie bez domu. [30] Namniejsza rzecz za nawiętszą niech tobie będzie miła, a urągania pielgrzymowania nie usłyszysz.

[31] Żywot zły tułania sie z domu do domu; a gdzie będzie gościem, nie uczynić wiernie ani otworzy ust swoich. [32] Będzie gościem, a wszakże będzie karmił i napawał niewdzięczne i jeszcze nad to przykrych rzeczy usłyszy: [33] „Idź, gościu, narządź do stołu, a tym, co w ręce masz, karmi insze.

[34] Wynidź precz od oblicza czci przyjacieli moich, potrzebą domu mego i gospodą zstałeś mi sie bratem”.

[35] Ciężkie są ty rzeczy człowiekowi mającemu smysł, przemie‑nienie gospody i łajanie gospodarza.

6 ◊ przykrycim


ArgumentumO karaniu synow. O zdrowiu, a iż lepsza jest śmierć niszli żywot gorzki. O mądrości skrytej, a o pociesze‑niu serca i zasmuceniuCCaput 30

[1] Kto miłuje syna swego, często go karze, aby sie radował w skoń‑czeniu swym, aby nie macał1 drzwi bliżnich.

[2] Kto uczy syna swego, będzie chwalon w nim, a w pośrzodku2 domowych będzie wielbion w nim.

[3] Kto uczy syna swego, w zazdrość przywodzi nieprzyjaciela, a to pośrzodku3 przyjacieli będzie sie chełpił4 w nim.

[4] Umarł jest ociec jego, a jakoby nie umarł, abowiem podobnego sobie zostawił po sobie. [5] W żywocie swoim uźrzał i uweselił sie jest w nim, a przy śmierci swojej nie jest zasmucon ani jest pohańbion przed nieprzyjacielmi. [6] Abowiem zostawił obrońcę domu naprzeciwko nieprzyjacielom, a przyjacielem oddawającego miłość.

[7] Za duszę synow będzie wiązał rany swoje, a na każdy głos będą zamieszane wnętrzności jego.

[8] Koń nieukrocony zstanie5 sie ku noszeniu twardym, a syn roz‑pustny zstanie6 sie skłonny ku złości.

[9] Kochaj syna swego, a uczyni cię bojaźliwym7, graj z nim, a za‑smuci cię. [10] Nie śmiej sie z nim, abyś potym nie żałował, a na ostatku ścierpną zęby twoje.

[11] Nie dawaj mu mocy w młodości, a nie wzgardzaj myśli jego;

1 ◊ maczał2 ◊ poźrzodku3 ◊ a w poźrzodku4 ◊ chełpieł5 ◊ stanie6 ◊ stanie7 ◊ bojaźliwem


[12] skłoń szyję jego w młodości, a boki jego8 poki jest młody, aby snać nie stwardział, a nie wierzyłby tobie, a będzie tobie boleść duszna.

[13] Nauczaj syna twego, a pracuj z nim, abyś szkaradością jego nie był obrażon.

[14] Lepszy jest ubogi zdrowy i mocny w siłach niszli bogaty mgły i ztrudzony9 (alias skarany) złością.

[15] Zdrowie dusze zależy w świątobliwości10 sprawiedliwości, a lep‑sze jest niszli wszytko złoto i śrebro, a ciało mocne lepsze jest niszli czynsz niezmirny11.

[16] Nie jest czynsz nad czynsz zdrowia cielesnego, a nie jest więt‑sza rozkosz nad wesele serca.

[17] Lepsza jest śmierć niszli żywot goski, a odpoczynienie wieczne niszli niemoc długa.

[18] Dobre rzeczy skryte w uściech zamknionych jakoby przykła‑danie potraw na stypie. [19] I co będzie pożyteczna ofiara bałwano‑wi? Abowiem ani będzie jadł, ani woniał — [20] tak jest ten, ktory bywa zagnan od Pana Boga, a nosi zapłatę złości:

[21] patrzając oczyma a wzdychając jako uciśniony obłapiający pannę i wzdychający.

[22] Smutku nie przydawaj duszy twojej, a nie dręcz siebie samego w radzie twej.

[23] Wesołość serca toć jest żywot człowieczy a skarb bez przesta‑nia świętobliwości, a radość męża jest jego długożywność.

[24] Smiłuj sie nad duszą swą, spodobając sie Bogu, a zatrzymaj i zgromadź serce swe w świętobliwości jego, a smutek daleko od‑dal od siebie. [25] Abowiem wiele ludzi zabił smutek, a nie jest pożytek12 w nim.

8 Zamiast bij (Wulgata: et tunde latera illius); ◊ a bij boki jego9 ◊ zgrudzony10 ◊ świętobliwości11 ◊ niezmierny12 ◊ pożytku


[26] Zazdrość a gniew umniejszają dni, a przed czasem starość przywiedzie myślenie.

[27] Wesołe serce dobre jest przy pokarmiech, abowiem pokarmy jego pilnie bywają.

ArgumentumO poczliwości czujności. O myśleniu rzeczy niniej‑szych. O bogactwach. O pijaństwie i o trzeźwościCCaput 31

[1] Czujność poczliwości zgnoi ciało, a myślenie jej oddali sen.

[2] Myślenie przewiedzienia odwraca smysł, a niemoc ciężka trzeź‑wią czyni duszę.

[3] Pracował bogacz w zgromadzeniu bogactwa, a w odpoczynie‑niu swoim będzie napełnion dobra swego.

[4] Pracował ubogi w uniżeniu pożywienia, a na koniec niedosta‑teczny bywa.

[5] Kto złoto miłuje, nie będzie usprawiedliwion, a kto naśladuje utracenia, będzie napełnion z niego.

[6] Wiele ich upadło w grzech dla nabywania złota i zstało sie1 w cudności jego zatracenie ich.

[7] Drzewo obrażenia jest złoto ofiarujących, bieda onym, ktorzy go naśladują, wszelki nieopatrzny zginie w nim.

[8] Błogosławiony bogacz, ktory jest nalezion bez zmazy, a ktory za złotem nie chodzi ani dufał w pieniądzach, ani w skarbiech.

[9] I ktory takowy, a będziem go chwalić, abowiem uczynił dziwy w żywocie swoim2. [10] Kto doświadczon jest w nim, a doskonały jest nalezion, a będzie mu chwała wieczna. Ktory mogł przestąpić,

1 ◊ stało sie2 ◊ swym


a nie przestąpił i czynić źle, a nie czynił. [11] A przeto zstałe3 są dobra jego w Panie Bodze, a jałmużny jego będzie wysławiało wszytko4 zebranie świętych.

[12] Za stołem wielkim siadłeś, nie otwarzaj nań paszczeki twojej pierwszy5; [13] nie mow, jeśli wiele jest, co nań nakładziono.

[14] Pamiętaj, iż złe jest oko zbytnie. [15] I co jest stworzono gor‑szego nad oko? Dlatego ze wszytkiego oblicza swego będzie pła‑kało, gdy uźrzy6.

[16] Nie ściągaj ręki swojej pierwszy7, aby sie nie sromał pomaza‑ny zazdrością.

[17] Nie obciążaj sie winem na godziech. [18] Zrozumiej rzeczam bliżnego swego z sam siebie.

[19] Pożywaj jako człowiek godny tych rzeczy, ktore tobie bywają położone, abyś nie był mian w nienawiści, gdyby wiele jadł.

[20] Przestań pierwej8 jeść dla poczliwości, a nie bądź zbytni, aby snać nie obraził. [21] A jeśliś w pośrzodku9 wielu siadł, nie ściągaj pierwej10 niszli oni ręki swojej ani pierwej11 żądaj pić.

[22] Człowiek uczony na male wina ma dosyć, a we spaniu nie ob‑ciąży ciebie ani poczujesz boleści.

[23] Czujność i żołć żołta (alias kolera), i gryzienie jest mężowi ob‑żarłemu; [24] sen zdrowia w człowiecze miernym: będzie spał aż do zaranku, a dusza jego z nim będzie sie rozkoszowała. [25] A je‑śli będziesz przymuszon wiele jeść, wstań z pośrzodku12 i zwroć, a ochłodzi cię, a nie przywiedziesz ciału twemu niemocy.

3 ◊ stale4 ◊ wszyćko5 ◊ pirwszy6 ◊ ujrzy7 ◊ pirwszy8 ◊ pirwej9 ◊ poźrzodku10 ◊ pirwej11 ◊ pirwej12 ◊ poźrzodku


[26] Słuchaj mię, synu, a nie wzgardzaj mię, a na ostatek najdziesz słowa moje.

[27] We wszelkich sprawach twoich bądź rychły, a wszelka niemoc nie przyjdzie na cię.

[28] Świebodnego w chlebie będą błogosławić usta wielu ludzi, a świadestwo1 prawdy jego wierne.

[29] Dla chleba niesprawiedliwego będzie szemrało miasto, a świa‑destwo2 niesprawiedliwości jego prawdziwe jest.

[30] Miłujące wino nie pobudzaj, abowiem wiele ich wygraniczyło wino.

[31] Ogień doświadcza żelaza twardego, tak wino serca pysznych będzie doświadczało w pijaństwie pite.

[32] Rowny żywot ludziem wino w trzeźwości; jeśli je będziesz pił miernie, będziesz trzeźwy.

[33] Ktory jest żywot, ktory bywa umniejszon winem? [34] Co zdra‑dza żywot? Jedno śmierć.

[35] Wino ku uweseleniu stworzono jest, a nie dla pijaństwa od początku. [36] Radość dusze i serca (alias ciała) jest wino miernie pite. [37] Zdrowie jest dusze i ciała trzeźwie picie.

[38] Wino zbytnie pite czyni pobudzenie i gniew, i upadow wiele. [39] Gorzkość jest dusze wino zbytnie pite.

[40] Śmiałość pijaństwa jest nieopatrznego obrażenie, umniejsza siły i czyni rany.

[41] Przy piciu wina nie karz bliżnego ani wzgardzaj go w we‑selu jego; [42] słow sromotnych nie mow mu, a nie ugarniaj go o dług.

1 ◊ świadectwo2 ◊ świadectwo


ArgumentumO wszelkim urzędniku. O roztropności. O chwale kaz‑nodziei. O milczeniu. O bojaźni Bożej. O opatrzności. O nadziei w BodzeCCaput 32

[1] Rządzicielem cię ustawiono, nie podwyszaj3 sie, bądź miedzy nimi4 jako jeden z nich. [2] A miej o nich pieczą, a tak bacz, a we wszelkiej pieczy twojej wolny odpoczyń, [3] abyś sie weselił dla nich, abyś okra‑sę miłości wziął koronę, a dostąpiłby zgromadzenia dostojeństwa.

[4] Mow naprzod ty, ktoryś jest starszy w leciech, abowiem na cię zależy.

[5] Pierwsze słowo miłującemu naukę, a nie przerywaj zgodności słowa ku żywotowi.

[6] Gdzie nie masz słuchu, nie wylewaj mowy, a bez potrzeby nie podnoś sie w mądrości swojej.

[7] Kamyczek karbunkulus w okrasie złota, a przyrownanie śpiewa‑kow na kolacyi5 wina. [8] A jako w pierścieniu złotym znamienity jest smaragd, tak liczba śpiewakow przy wesołym i miernym winie.

[9] Słuchaj, milcząc, a dla poczliwości przyjdzie tobie dobra łaska.

[10] Młodzieńcze, mow w twojej rzeczy ledwie6, gdy tobie potrzeba jest. [11] Jeśli dwa razy będziesz spytan, odpowiedź twoja niech ma początek.

[12] W wielu rzeczach bądź jakoby niewiadomy, a słuchaj, milcząc, takież i pytając.

[13] W pośrzodku7 wielmożnych mowić nie śmiej, a gdzie są star‑szy, niewiele mow.

3 ◊ podwyższaj4 ◊ imi5 W edycji pierwszej zapis kołacy (odpowiednik łacińskiego in convivio); ◊ kołacy6 ◊ ledwie7 ◊ poźrzodku


[14] Przed gradem uprzedzi błyskawica, przed sromieźliwością uprzedzi łaska, a za poczliwość przyjdzie tobie dobra łaska.

[15] Godziny wstania nie wychylaj sie, ale pierwszy1 uprzedź do domu twego, a tam sie odzow i tam graj, [16] i czyń umysł swoj, ale nie w grzechach a słowie2 pysznym.

[17] A z tego wszytkiego błogosław3 Pana Boga, ktory cię stworzył i ktory cie napawa ze wszytkiego dobra swego.

[18] Kto sie boi Pana Boga, przyjmie naukę jego, a ktorzy będą czuć k niemu, najdą błogosławieństwo.

[19] Kto szuka zakonu, będzie napełnion od niego, a kto zdradliwie czyni, będzie pogorszon od niego.

[20] Ktorzy sie boją Pana Boga, najdą sąd sprawiedliwy, a sprawie‑dliwości jako świecę zapalą.

[21] Grzeszny człowiek będzie sie wiarował karania, a według wo‑lej swej najdzie przyrownanie.

[22] Mąż rady nie rozproszy porozumienia, cudzy i pyszny nie bę‑dzie sie bojał strachu.

[23] Też gdy uczyni z bojaźnią bez rady, od swych złych uczynkow będzie karan.

[24] Synu, bez rady nic nie czyń, a po uczynku nie będzieć żal. [25] Po drodze upadu nie biegaj, a nie obrazisz sie o kamień ani sie zwierzaj drodze pracobliwej, abyś nie położył duszy twojej pogorszenia, [26] a od synow swoich strzeż sie, a od domowych wiaruj sie.

[27] We wszelkim uczynku twoim wierz z wiary dusze twojej, abo‑wiem to jest zachowanie przykazania.

[28] Kto wierzy Bogu, ten strzeże przykazania jego, a kto ma na‑dzieję w nim, nie będzie umniejszon.

1 ◊ pirwszy2 ◊ a w słowie3 ◊ bogosław


ArgumentumO wyzwoleniu dla bojaźni Bożej. O odpowiedzi mą‑drego. O nieroztropności szalonego. O człowiecze jako jest w ręku Bożych jako glina w ręku zduńskich. O przeciwności dwu rzeczy. Jako czci nie ma żadne‑mu dawać i bogactw pokąd żyw jest. O sługachCCaput 33

[1] Tego, ktory sie boi Boga, nic złego nie potka, ale w pokusie Pan Bog zachowa jego i wybawi od złego.

[2] Mądry nie ma w nienawiści przykazania i sprawiedliwości, a nie będzie poruszon jako łodź w zburzeniu morza.

[3] Człowiek smyślny wierzy zakonowi Bożemu, a zakonu jest jemu wierny4.

[4] Kto pytanie objawia, przyprawi słowo, a tak kiedy sie będzie modlił5, będzie wysłuchan, a zachowa naukę, a tedy odpowie.

[5] Wnętrzności szalonego są jako koło wozowe, a jako oś obraca‑jąca sie jest myśl jego.

[6] Kako6 źrzebiec (alias koń stadny) pod każdym jezdnym rże7, tak i przyjaciel naśmiewca. [7] Dlatego jeden dzień drugi przewysza8 i zasie9 jedno światło drugie światło, a jeden rok drugi rok od słońca.

[8] Od Bożej nauki są rozdzielone, gdy jest stworzono słońce, a strzeże przykazania, przez Bożą mądrość rozdzielone10. [9] Z11 przemieniło czasy i dni święte ich, a po tych czasiech dni święte

4 Zamiast zakon (Wulgata: lex illi fidelis); ◊ a zakon jemu jest wierny5 ◊ modleł6 ◊ Jako7 ◊ rdza8 ◊ przewyższa9 ◊ zasię10 ◊ są rozdzielone11 Zamiast spójnika i; ◊ i


święcili na godzinę. [10] A z nich powyszył1 i uwielmożył2 Bog, a niektore z nich położył3 w liczbę dni, a wszytcy ludzie są z ziemie i z gliny, skąd jest stworzon Jadam.

[11] W wielkości nauki Bog rozdzielił je i przemienił drogę ich. [12] A z nich niektore błogosławił i powyszył4, a z nich niektore poświęcił, a k sobie przyjął, a z nich niektore złorzeczył i poniżył, a obrocił te5 od rozdzielenia ich.

[13] Jako zdun z gliny, ktorą ma w ręce swej, może uczynić i ulepić, co chce [14] i wszytkie drogi jej są według wolej jego, tak człowiek jest w ręku tego, ktory go stworzył, a odpłaci mu według sądu swego.

[15] Przeciw złemu dobre jest, a przeciw żywotowi śmierć, takież i przeciw mężowi sprawiedliwemu jest grzeszny; a tak patrzaj na wszytki6 uczynki Nawyszego7.

Dwoje jest przeciw dwiema, a jedno przeciw jednemu. [16] A ja, napośledniejszy, ocuciłem, a jako ten, ktory zbiera grona winne za tymi, ktorzy zbierają8 wino.

[17] W błogosławieństwie Bożym i ja miałem nadzieję, a jako ten, ktory zbiera9 wino, napełniłem prasę.

[18] Patrzajcie, iżem ci nie sobie samemu pracował, ale i wszytkim szukającym nauki.

[19] Słuchajcie mię, wielomożni10 i wszytcy ludzie, a rządziciele zgromadzenia wiernych, przyjmicie uszyma.

[20] Synowi i niewieście, bratu i przyjacielowi nie dawaj mocy nad sobą, pokądeś żyw, a nie dawaj inszemu imienia twego, abyć

1 ◊ powyszeł2 ◊ uwielmożeł3 ◊ położeł4 ◊ powyszeł5 ◊ je6 ◊ wszytkie7 ◊ Nawyższego8 ◊ zbirają9 ◊ zbira10 ◊ wielmożni


snać nie było żal, a prosiłby za nimi. [21] Pokądeś żyw i dychasz, niech11 cię nie przemienia żadny człowiek. [22] Abowiem lepiej jest, aby cię synowie twoi prosili niszli by ty patrzał z rąk synow swoich.

[23] We wszytkich sprawach twych bądź przewyszający, [24] abyś nie dał zmazy w chwale twojej.

W dzień dokonania dni żywota twego, a czasu śmierci twojej roz‑daj dziedzictwo twoje.

[25] Pokarmy i rozga (alias pręt), i brzemię osłowi, klep12 a karanie i pracą13 słudze. [26] Pracuje w karaniu, a szuka odpoczynąć, po‑puść mu rąk, a szuka wolej.

[27] Jarzmo i wodza skrzywiają szyję twardą14, tak i sługę skłaniają prace ustawiczne.

[28] Słudze złośliwemu męka i pęta, puść go na pracą, niech nie prożnuje, [29] abowiem prożnowanie wiele złości nauczy.

[30] W pracej ustaw go, abowiem tak zależy nań, a jeśliby nie chciał posłuchać, skłoń go pętami, a nie przekładaj go nad insze‑mi, a wszakże bez rozsądzenia nie czyń nic ciężkiego.

[31] Jeśli masz sługę wiernego, niech ci będzie jako żywot twoj, jako brata tak go szanuj, abowiem dla krwie żywota nabyłeś go. [32] Jeśli go obrazisz niewinnie, ucieczeć, [33] a jeśli cię okradnie, kogoż będziesz szukał, a gdzie, a na ktorej drodze masz go szukać, nie wiesz.

11 W zabytku zapis niekh; ◊ niech12 W Wulgacie leksem panis13 Zamiast praca; ◊ praca14 W edycji pierwszej pojawił się błędny zapis bez samogłoski nosowej twarda; ◊ twardą


ArgumentumO śniech. O gusłach. O czarach. O kłamstwie. O chwa‑le tych, ktorzy sie boją Boga. O jednym, ktory buduje, a drugi1 kazi. O człowiecze, ktory czyni dobrze, będąc w grzechachCCaput 34

[1] Prożna nadzieja a kłamstwo zależą na męża nierozumnego, a sny podwyszają nieopatrzne ludzie.

[2] Jako ten, ktory chwyta cień, a ktory goni wiatr, tak i ten, kto‑ry szuka oczywistego kłamstwa — [3] według tego jest widzenie snow.

Przed obliczem człowieka podobieństwo drugiego człowieka. [4] Od nieczystego i co będzie oczyściono? A od kłamce co praw‑dziwego będzie rzeczono?

[5] Wrożenie błędne i wieżdżby, kłamstwa i sny złoczyńcow jest prożność. [6] A jako niewiasty rodzące (alias sześciniedziałki) tak serce twoje cierpi2 obłudy, lecz3 by od Nawyszego było zesłano nawiedzenie.

Nie przydawaj k nim serca twego, [7] abowiem wiele ludzi sny zawiodły w błąd, a zaginęli, dufając w nie. [8] Bez kłamstwa będzie napełniono słowo zakonu, a mądrość w uściech wiernego będzie zrownana.

[9] Kto nie jest kuszon i co umie? Mąż w wielu4 rzeczach doświadczo‑ny będzie myślił5 wiele, a kto sie wiele nauczył, wypowie rozum.

[10] Kto nie jest doświadczony, mało umie, ale kto w wielu rze‑czach jest głupi, rozmnaża złość. [11] Kto nie jest doświadczony, a wielesz umie?

1 ◊ drugie2 ◊ cirpi3 W tekście Wulgaty nisi; ◊ leć4 ◊ w wielu 5 ◊ myśleł


Kto nie jest wsadzon (alias zrownan), będzie obfitował w złości.

[12] Wielem rzeczy widział, błądząc (alias powiadając) i rozmai‑tych zwyczajow słow. [13] Wiele razow aż do śmierci z nieprze‑śpieczeństwem cierpiałem dla nich, a jestem wybawion z łaski Bożej.

[14] Duch bojących sie Boga bywa szukan, a przed oblicznością jego będzie błogosławion. [15] Abowiem ich nadzieja jest w zbawi‑cielu ich, a oczy Boże patrzają na miłośniki swe.

[16] Kto sie boi Boga, niczego sie nie będzie bojał ani strachał, abo‑wiem on jest nadzieja jego. [17] Bojącego sie Boga błogosławiona jest dusza jego. [18] A na kogo patrza, a kto jest moc jego?

[19] Oczy Pana Boga patrzają na tego, ktory sie go boi; obrońca mocy, utwierdzenie cnoty, zakrycie gorącości i zasłona południa, [20] uproszenie obrażenia i spomoc upadu, podwyszając duszę i oświecając oczy, dający zdrowie i żywot, i błogosławieństwo.

[21] Ofiarującego ze źle nabytego ofiara jest zmazana, a nie są do‑bre miłe6 Bogu naigrawania niesprawiedliwych.

[22] Pan sam jest strzymającym sie na drodze prawdy i sprawie‑dliwości.

[23] Darow złych nie przyjmuje Nawyszy7 ani patrza na ofiary zło‑śliwych, ani dla wielkości ofiar ich zlutuje sie nad grzechy ich.

[24] Kto ofiaruje ofiarę z imienia ubogiego, jest jako ktory zabija syna przed oblicznością jego ojca.

[25] Chleb niedostatecznych jest żywot ubogiego, kto go zdradzi, jest człowiek krwie. [26] Kto bierze chleb człowiekowi, ktory go przez pot nabywa, jest jako ten, ktory zabija bliżnego swego.

[27] Kto wylewa krew, a kto czyni zdradę najemnikowi, bracia są.

[28] Jeden budując, drugi każąc — co im jest pożyteczno? Jedno wszytko mają pracą.

6 Prawdopodobnie zamiast dobrze miłe (Wulgata: beneplacitae); ◊ dobrze miłe7 ◊ Nawyższy


[29] Jeden modlący sie, a drugi złorzeczący — ktorego głos wysłu‑cha Bog?

[30] Kto sie omyje po dotknieniu umarłego, a po wtore sie zasie1 dotknie, co jest pożyteczno omycie jego? [31] Tak i człowiek, ktory pości za grzechy swoje, a zasie2 w nie wpadając, co pożyteczno, upokarzając sie? Modlitwę jego kto wysłucha?

ArgumentumIż dobrze czynić jest modlitwa i ofiara. O wesołości w ofiarowaniu. O modlitwie siroty, wdowy i pokornegoCCaput 35

[1] Kto zachowa zakon, rozmnaża modlitwę.

[2] Ofiara zbawienna jest strzec przykazania Bożego, a odstępo‑wać od wszelkiej złości; [3] a smiłowanie ofiarować ofiarami za niesprawiedliwości, a modlitwa za grzech3 jest odstępić od nie‑sprawiedliwości.

[4] Wdzięczny dar ofiaruje, kto ofiaruje żemłę (alias chleb z na‑czystszej mąki), a kto czyni miłosierdzie, ofiaruje ofiarę.

[5] Dobrze jest lubo Panu Bogu odstępić od złości, a prośba za grzech4 jest odstępić od niesprawiedliwości.

[6] Nie ukażesz sie przed oblicznością Bożą prożny, [7] abowiem to wszytko dla przykazania Bożego bywa.

[8] Ofiara sprawiedliwego tuczy ołtarz, a wonność słodkości przed oblicznością jest Nawyszego.

[9] Ofiara sprawiedliwego przyjemna jest, a pamiątki jego nie za‑pomni Pan Bog.

1 ◊ zasię2 ◊ zasię3 ◊ grzechy4 ◊ grzechy


[10] Dobrym umysłem uczyń chwałę Panu Bogu5, a nie umniejszaj pierwasnek6 ręka7 twoich.

[11] We wszytkim datku ochotne ukaż oblicze twoje, a w radości poświęć dziesięciny twoje.

[12] Dawaj Nawyszemu8 według datku jego, a w oku dobrym uczyń wynalezienie rąk twoich. [13] Abowiem Pan Bog jest oddawający, a siedmkroć tyle9 odpłaci tobie.

[14] Nie ofiaruj darow złych, abowiem nie przyjmie ich Bog. [15] A nie patrza10 na ofiarę niesprawiedliwą, abowiem Pan Bog jest pomściciel (alias sędzia), a nie jest u niego chwała persony.

[16] Nie przyjmie Bog persony naprzeciwko ubogiemu, a prośbę obrażonego wysłucha.

[17] Nie wzgardzi prośby siroty ani wdowy, jeśliby wylewała mowę płaczu. [18] Wszak łzy wdowy na jagody płyną, a wołanie jej na tego, ktory je wywodzi. [19] Abowiem z jagody wstępują aż do nieba, a Pan Bog wysłuchający nie będzie (alias będzie) sie w nich kochał.

[20] Kto chwali Boga w ochotności, będzie przyjęt, a prośba jego aż do obłokow przybliży sie.

[21] Modlitwa korzącego sie obłoki przeniknie, a dokąd sie nie przybliży, nie będzie pocieszon, a nie odstąpi, ależ Nawyszy11 we‑źrzy12. [22] A Pan Bog nie przedłuży, ale będzie sądził sprawie‑dliwie, a uczyni sąd, a namocniejszy nie będzie nad nimi miał cierpliwości13, ależ zetrze grzbiet ich, [23] a poganom odda pomstę, ależby zgładził zupełność pysznych, a moc złośliwych zstarłby14,

5 ◊ Panu Bogu6 ◊ pirwasnek7 Zamiast rąk; ◊ ręku8 ◊ Nawyższemu9 ◊ tele10 W Wulgacie występuje forma imperatiwu nolli inspicere11 ◊ Nawyższy12 ◊ wejrzy13 ◊ cirpliwości14 ◊ starłby


[24] ależby oddał ludziem według uczynkow ich i według spraw Jadamowych, a według śmiałości jego, [25] ależby sądził sąd ludu swego i pocieszy sprawiedliwe miłosierdziem swoim.

[26] Śliczne jest miłosierdzie Boże czasu zasmucenia jako obłok dżdżowy czasu suchości.

ArgumentumModlitwa wszytkich wiernych ku Panu Bogu. O uży‑teczności niewieściejCCaput 36

[1] Zlutuj sie nad nami, Panie Boże wszytkich1, a weźrzy2 na nas, a ukaż nam światłość smiłowania twojego; [2] a spuść bojaźń twoję na ludzie, ktorzy nie szukali ciebie, aby poznali, iż nie jest inszy Bog jedno ty, aby wysławiali wielmożności twoje.

[3] Podnieś rękę twoję na lud cudzy, aby uźrzeli3 moc twoję. [4] Abo‑wiem jako przed oblicznością ich jesteś poświęcon miedzy nami, tak przed oblicznością naszą będziesz wielmożon miedzy nimi4, [5] aby cię poznali, jako i my poznalichmy, iż nie jest inszy Bog okrom ciebie, Panie.

[6] Odnow znamiona a przemień dziwy. [7] Uczci rękę i ramię pra‑we. [8] Pobudź pierzchliwość5 i wylej gniew. [9] Powysz przeciwni‑ka, a skarz nieprzyjaciela. [10] Pośpiesz czas (alias nie przedłużaj), a pomni na koniec, aby wysławiali dziwy twoje.

[11] W gniewie płomienia niech będzie pożart, kto teras ujdzie po‑msty, a ktorzy każą lud twoj, niech najdą zatracenie.

[12] Zetrzy głowę książąt i nieprzyjacieli mowiących: „Nie masz inszego krom nas”.

1 ◊ wszytkiech2 ◊ wejrzy3 ◊ ujrzeli4 ◊ imi5 ◊ pirzchliwość


[13] Zgromadź wszytko pokolenie Jakobowe, aby poznali, iże nie masz inszego Boga jedno ty, aby wypowiedali wielmożności twoje, a będziesz je dziedziczył jako od początku.

[14] Smiłuj sie nad ludem twoim, nad ktorym wzywano jest imię two‑je, nad6 Izrael, ktoregoś przyrownał ku pierworodnemu7 twojemu.

[15] Zlutuj sie nad miastem poświęcenia twojego, Jeruzalem, nad miastem odpoczynienia twojego. [16] Napełni Syjon niewymowne‑mi siłami8 swojemi, a chwałą twoją lud twoj.

[17] Daj świadestwo9, iż od początku stworzenie twoje są, a pobudź prośby, ktore mowili w imię twoje prorokowie pierwszy10.

[18] Daj odpłatę wstrzymającym11 ciebie (alias oczekawającym two‑jego odkupienia), aby twoi prorocy wierni byli nalezieni, a wysłu‑chaj prośby sług twoich.

[19] Według błogosławieństwa Aaronowego daj ludu twojemu, a nawiedź nas na drogę sprawiedliwości, aby wiedzieli wszytcy, ktorzy mieszkają na ziemi, iżeś ty Bog opatrzyciel wiekow.

[20] Wszelki pokarm będzie jadł brzuch, a jest pokarm jeden lep‑szy niszli drugi.

[21] Usta dotykają sie pokarmu, a serce niesmyślne przyjmie sło‑wa kłamliwe.

[22] Serce złe da troskę, a człowiek umiejętny sprzeciwi sie jej.

[23] Każdą mężczyznę przyjmie niewiasta, a bywa lepsza dziewka niżli syn.

[24] Cudność niewiasty uwesela oblicze męża swego, a przywodzi człowiekowi żądzą nad wszytkimi12 żądzami. [25] Jeśli jest język

6 ◊ i nad7 ◊ pirworodnemu8 Prawdopodobnie zamiast słowami (Wulgata notuje formę verbis); ◊ siłami9 ◊ świadectwo10 ◊ pirwszy11 ◊ wstrzymającem12 ◊ wszytkiemi


uzdrowienia (alias skarania), jest i uśmierzenia, i miłosierdzia; nie jest mąż jej według synow ludskich.

[26] Kto ma żonę dobrą, ma dobry początek imienia; pomoc we‑dług jego jest i podpora, i odpoczynienie.

[27] Gdzie nie masz płotu, będzie rozdrapieżono imienie, a gdzie nie masz niewiasty, tu płacze niemocny.

[28] Komu wierzy, kto nie ma gniazda (alias domu)? A skłaniając sie, kędybykolwiek omierzknął1 (alias skrył sie) jako podkasany (alias gotowy ku złemu) łotr, wyskakując [z] miasta do miasta?

Argumentum O rozeznaniu przyjacieli. O szukaniu towarzystwa z dobrymi. O obłudnej mowie. O nauce mądrego. O strzeżeniu obżarstwaCCaput 37

[1] Wszelki przyjaciel rzecze: „I jam sie przyjacielstwem złączył”; ale jest przyjaciel samym imieniem przyjaciel.

[2] Izali troski nie masz aż do śmierci z takiej obłudnej przyjaźni? Ale towarzysz i przyjaciel w nieprzyjacielstwo sie obrocą.

[3] O śmiałości nazłośliwsza, skądeś stworzona jest, abyś przykry‑ła suchą (alias szczerą) złość i chytrość jej?

[4] Towarzysz stołu będzie sie weselił z przyjacielem w rozkoszach, a czasu zasmucenia będzie mu przeciwnikiem.

[5] Towarzysz stołu przyjaciela żałuje dla brzucha, a przeciw nie‑przyjacielowi weźmie tarczą.

[6] Nie zapominaj przyjaciela swego na umyśle swoim, a pamiętaj nań w uczynkach twoich.

[7] Nie radź sie [z] świekrem twoim, a przed zaźrzącemi2 tobie kryj radę.

1 ◊ omirzknął2 ◊ zajrzącemi


[8] Wszelki radzący objawia radę, ale jest radzący sam w sobie.

[9] Od radzącego sie3 strzeż dusze swojej; pirwej wiedz, ktora by była jego potrzeba, a co on na umyśle swoim będzie myślił4, [10] aby snać nie wetknął kołu w ziemię (alias radziłbyć co nieprze‑śpiecznego) i rzekłby tobie: [11] „Dobra jest droga twoja”; i stałby przeciw tobie, aby uźrzał5, co sie tobie przyda.

[12] Z mężem nienabożnym rozmawiaj o świętobliwości, a z niespra‑wiedliwym6 o sprawiedliwości, a z niewiastą o tych rzeczach, ktore ona nienawidzi, z bojaźliwym7 o walce, z kramarzem o przejechaniu, z kupcem o przedawaniu, z mężem zawisnym8 o miłości czynieniu, [13] z niemiłościwym9 o miłościwości, z niepoczliwym10 o poczliwości, z oraczem rozmawiaj o wszelkiej robocie, [14] z robotnikiem rocz‑nym o dokonaniu roku, z sługą leniwym11 o wielkiej pracy.

Nie posłuchaj tych we wszelkiej radzie. [15] Ale z mężem świętym bądź ustawiczny, ktoregokolwiek poznasz strzegącego bojaźni Bo‑żej, [16] ktorego dusza jest według dusze twojej.

Ktorykolwiek będzie (alias ktory gdy będziesz) błądził w ciemno‑ściach, nie pożałuje cię. [17] A serce dobrej rady ustaw z sobą, abowiem nie jest tobie insze drosze12 nad nie13.

[18] Dusza męża świętego niekiedy14 prawdziwiej powie niszli siedm opatrznych strożow, siedzących na wysokości ku strzeżeniu. [19] A w tych wszytkich rzeczach proś Nawyszego15, aby rządził w prawdzie drogę twoję.

3 ◊ źle4 ◊ myśleł5 ◊ ujrzał6 ◊ niesprawiedliwem7 ◊ bojaźliwem8 ◊ zawistnem9 ◊ niemiłościwem10 ◊ niepoczliwem11 ◊ leniwem12 ◊ droższe13 ◊ nię14 ◊ nikiedy15 ◊ Nawyższego


[20] Przed wszytkimi1 uczynki słowo prawdziwe niech cię uprze‑dza, a przed wszelką sprawą rada stała.

[21] Słowo złe przemieni serce, z ktorego cztery części pochodzą: dobroć i złość, żywot i śmierć, a pan tych rzeczy jest ustawiczny język.

[22] Mąż nauczony wiele ich nauczy, a duszy swojej jest słodki.

[23] Kto obłudnie mowi, jest nienawisny, a we wszelkiej rzeczy będzie zdradzon, [24] abowiem nie jest mu dana od Boga łaska, iż we wszelkiej rzeczy jest omylon.

[25] Ten jest mądry, kto jest duszy swojej mądry, a owoc smysłu jego jest chwalebny.

[26] Mąż mądry lud swoj uczy, a pożytki smysłu jego są wierne.

[27] Mąż mądry będzie napełnion błogosławieństwa, a ci, ktorzy go uźrzą2, będą go chwalić.

[28] Żywot męża jest w liczbie dni, a dni ludu izraelskiego niezli‑czone są.

[29] Mądry w ludu będzie dziedziczył3 cześć, a imię jego będzie żyło na wieki.

[30] Synu, w żywocie twoim doświadcz dusze twojej, a jeśli bę‑dzie złośliwa, nie dawaj jej mocy. [31] Abowiem nie wszelkim wszelkie rzeczy są pożyteczne, a nie każdej duszy wszelki rodzaj spodoba sie.

[32] Nie bądź łakomy na każdych godach, a nie wydawaj sie na każdy pokarm, [33] abowiem na wielu4 pokarmiech będzie nie‑moc, a żądza przybliży sie aż do żołtej żołci (alias kolery). [34] Dla obżarstwa wiele ich zginęło, ale ktory jest mierny w jedzeniu, przyczyni sobie żywota.

1 ◊ wszytkiemi2 ◊ ujrzą3 ◊ dziedziczeł4 ◊ w wielu


ArgumentumO czcieniu lekarza. Jako sie mamy modlić Bogu w nie‑mocy. O spowiedzi. O pogrzebie umarłych. O rzemio‑słach, bez ktorych miasto nie może być zbudowanoCCaput 38

[1] Czci lekarza dla potrzeby, abowiem i onego stworzył Nawy‑szy5, [2] od Boga zaiste jest wszelkie lekarstwo, a od krola weź‑mie dar.

[3] Nauka lekarska powyszy6 głowę jego, a przed oblicznością wiel‑możnych będzie chwalon.

[4] Nawyszy7 stworzył z ziemie lekarstwo, a mąż opatrzny nie bę‑dzie sie jego stydził.

[5] Izali nie od drewna osłodziona jest woda gorzka? [6] Ku pozna‑niu ludskiemu moc jest ich; i dał ludziem naukę Nawyszy8, aby był czcion w swoich dziwiech.

[7] Tymi lekarz ulży boleść, a aptekarz uczyni lektwarze słodkości i maści sprawi ku zdrowiu; a nie będą skończony sprawy jego. [8] Abowiem pokoj Boży jest na oblicze ziemie.

[9] Synu, w niemocy twojej nie wzgardzaj sam siebie, ale proś Pana Boga, a on ciebie uzdrowi.

[10] Odwroć sie od grzechu, a rządź ręce swoje, a od wszelkiego grzechu [oc]zyść serce twoje.

[11] Daj słodkość i pamiątkę ofiary chleba z naczystszej mąki pszenicznej (alias żemły), a utucz ofiarę i daj mieśce lekarzowi9, [12] abowiem i jego Pan Bog stworzył, a niechaj od ciebie nie od‑stępuje. [13] Abowiem jego sprawy są tobie potrzebne, abowiem

5 ◊ Nawyższy6 ◊ powyższy7 ◊ Nawyższy8 ◊ Nawyższy9 ◊ lekarzewi


jest czas, kiedy w ręce lekarzow upadniesz, [14] a oni będą prosić Pana Boga, aby rządził odpoczynienie ich i zdrowie dla obcowa‑nia ich.

[15] Kto upada przed oblicznością onego, ktory go stworzył, upad‑nie w ręce lekarza.

[16] Synu, nad umarłym wylewaj łzy, a jakoby ciężkie rzeczy cier‑piał, poczni łkać, a według rozsądzenia przykryj ciało jego, a nie wzgardzaj pogrzebem jego.

[17] A dla obmowki (alias oskarżenia) płacz gorzko jeden dzień, a bądź pocieszon dla troski. [18] A czyń narzekanie według zasług jego jeden dzień albo dwa dla urągania. [19] Abowiem od troski kwapi sie śmierć, a przykrywa siłę, a smutek serca skłania szyję.

[20] W odwiedzieniu trwa smutek, a imienie ubogiego według ser‑ca jego.

[21] Nie poddawaj w troskę serca twego, ale oddal ją od siebie, a pamiętaj na koniec [22] i nie zapominaj, abowiem stąd nie będzie nawrocenie, a nic temu nie pomożesz, a sam sobie zaszkodzisz.

[23] Pamiętaj na sąd moj, abowiem tak będzie i twoj: mnie wczora, a tobie dziś.

[24] Na grobie umarłego uczyń niejaką pamiątkę jego, a pociesz go przy wyszciu ducha jego.

[25] Mądrość pisz czasu prożnowania; a kto bywa umniejszon w sprawie, mądrość porozumie, abowiem mądrością będzie na‑pełnion.

[26] Kto dzierży pług, a kto sie chełpi w ościeniu ostrem, wołow pogania, a obiera sie w pracach ich, a powieść jego o cielętach bykowych.

[27] Serce swoje wyda ku oraniu zagonow, a czujność jego w tucze‑niu krow. [28] Tak każdy rzemieślnik i warkmistrz (alias mistrz), ktory noc jako i dzień strawi, ktory ryje obrazy ryte, a ustawicz‑ność jego przemienia malowanie.


Serce swoje wyda na podobieństwo malowania, a czujnością swą1 dokonawa prace. [29] Tak kowal siedzący wedle nakowalniej, a oglądając robotę żelaza, gorącość ognia będzie paliła jego ciało, a w gorącości komina pracuje. [30] I głos młota odnawia ucho jego, a na podobieństwo roboty oko jego; [31] serce swoje wyda ku do‑konaniu prace, a czujnością swą ochędoży niedoskonałość.

[32] Tak zdun (alias garnczarz), siedząc przy robocie swej2, obra‑cając nogami swymi3 krąg, ktory w pieczołowaniu położon jest i zawżdy4 dla prace swojej, a niezliczona jest wszelka praca jego; [33] w ręku swoich będzie sprawiał glinę, a przed nogi swoje będzie skłaniał siłę swoję. [34] Serce swoje wyda, aby dokonał glazowania (alias wystrychnienia), a czujnością swą wyczyści piec. [35] Wszyt‑cy ci rzemieślnicy w rękach swoich dufali, a każdy z nich w nauce swej jest mądry.

[36] Bez tego wszytkiego nie może być zbudowano miasto, [37] a nie będą mieszkać ani obchodzić, ani do zgromadzenia wiernych będą przechodzić. [38] Na stolcu sędziego nie będą siedzieć ani skarania sądu porozumieją, ani jawnie będą czy‑nić kaźniej i sądu, a w przypowieściach nie będą nalezieni; [39] a5 o stworzenie wieku utwierdzą; a prośba ich będzie w pra‑cy rzemiosła, przyrownywając dusze swoje, a pytając sie na przykazanie Nawyszego6.

1 ◊ swoją2 ◊ swojej3 ◊ swemi4 ◊ jest i zawżdy5 ◊ ale6 ◊ Nawyższego


ArgumentumO ćwiczeniu mądrego i o chwale jego. Co jest od po‑czątku potrzebnego ludziem ku żywności, a co dobrym i złym1 stworzono jest od początkuCCaput 39

[1] Mądrości wszytkich starych będzie sie pytał mądry, a pisma prorokow będzie pilen; [2] rozpowiadanie mężow znamienitych będzie pamiętał, a w trudności przypowieści społu wnidzie.

[3] Skrytości przypowieści będzie badał, a w tajemnicach przypo‑wieści będzie sie obierał.

[4] W pośrzodku2 wielmożnych będzie posługował, a przed ob‑licznością starosty ukaże sie. [5] W ziemię cudzych ludzi pojdzie, dobrego i złego we wszytkich3 rzeczach skusi.

[6] Serce swoje wyda ku czuciu na świtaniu ku Panu Bogu, ktory jego stworzył, a przed oblicznością Nawyszego4 będzie sie modlił; [7] otworzy usta swoje w modlitwie, a za grzechy swoje będzie prosił. [8] A jeśli Pan wielki będzie chciał, duchem rozumu napeł‑ni jego, [9] a on jako gwałtowny deszcz puści wymowę mądrości swej, a w modlitwie będzie sie spowiadał Panu Bogu. [10] A Pan Bog będzie rządził radę jego i naukę, a w tajemnicach jego będzie sie go radził, [11] a on objawi umienie nauki swojej, a w zakonie świadestwa5 Pańskiego będzie sie chełpił.

[12] Będzie ich wiele społu chwaliło mądrość jego, aż na wieki nie będzie zgładzona. [13] Nie odejdzie pamiątka jego, a imię jego bę‑dzie wspominano6 od rodzajow aż do rodzajow.

[14] Mądrość jego będą wysławiać ludzie, a chwałę jego objawi zebranie wiernych.

1 ◊ złem2 ◊ poźrzodku3 ◊ wszytkiech4 ◊ Nawyższego5 ◊ świadectwa6 ◊ spominano


[15] Jeśli zostanie imię jego, zostawi więcej niszli tysiąc, a jeśli umrze, będzie mu pożyteczno.

[16] Jeszcze poradzę sie, abych wypowiedział, abowiem jakoby pierzchliwością7 jestem napełnion, [17] w głosie mowy posłuchaj‑cie mię, Boskie owoce, a jako roża wsadzona nad źrzodłem wod owoc wypuszczajcie.

[18] Jako liban wonność słodkości miejcie, [19] zakwitnijcie kwiecie jako lilia, a wydajcie wonność, a wypuszczajcie latorośli wdzięcz‑ności, a wyśpiewajcie piosnki, a błogosławcie Boga w uczynkach jego.

[20] Dawajcie imieniu jego wielmożność i wyznawajcie go w gło‑sie ust swoich i w pieśniach ust i skrzypic, a tak mowić będziecie w wyznawaniu.

[21] Sprawy Pana Boga wszytki bardzo są dobre. [22] Abowiem w słowie jego stanęła woda jako mur, a w mowie ust jego jako przekopy wod; [23] abowiem w rozkazaniu jego smiłowanie bywa, a nie jest umniejszenie w zbawieniu jego.

[24] Uczynki wszelkiego człowieka są przed nim, a nic nie jest skryto przed oczyma jego. [25] Od wieku aż do wieku patrza, a nic nie jest dziwnego przed oblicznością jego.

[26] Nie jest użyteczno pytać, co to jest albo8 co ono jest. Abowiem wszytkie rzeczy czasu swego będą zwiedziane.

[27] Błogosławieństwo jego jako rzeka zbierze, [28] a jako powodź ziemię napoi, tak gniew jego ludzie, ktorzy nie szukali jego, będzie dziedziczył9. [29] Jako obrocił wody w suchość, a uschnęła ziemia, a drogi jej drogam ich są zr[z]ądzone — tak grzesznikom obraże‑nia w gniewie jego.

[30] Dobre rzeczy dobrym są stworzone od początku, tak nazło‑śliwszym10 dobre i złe.

7 ◊ pirzchliwością8 ◊ abo9 ◊ dziedziczeł10 ◊ nazłośliwszem


[31] Początek potrzebnej rzeczy żywota człowieczego jest woda, ogień i żelazo, sol, mleko a chleb pszenicznej mąki i miod, i grono wina, i olej, i odzienie. [32] Ty to wszytkie rzeczy świętym w dobre, tak i złym a grzesznym we złe sie obracają.

[33] Są duchowie, ktorzy ku pomście stworzeni są, a w gniewie swoim utwierdzili męki swoje; [34] a czasu dokonania wyleją siły, a gniew onego, ktory je stworzył, wypełnią.

[35] Ogień, grad, głod i śmierć — ty wszytki rzeczy ku pomście stworzone są; [36] zęby okrutnych źwierząt a niedźwiadkowie i wężowie, i miecz mszczący na wygraniczenie grzesznych.

[37] W przykazaniu jego będą używać, a na ziemi dla potrzeby będą zrządzone, a czasow swoich nie przestąpią słowa. [38] Dla‑tego od początku jestem utwierdzon i radziłem sie, i myśliłem, i pismo wypuściłem.

[39] Wszelkie sprawy Boskie są dobre, a każda sprawa godziny swojej posłuży. [40] Nie ma być mowiono: „To jest gorsze niszli ono”, abowiem wszytkie rzeczy czasu swego będą objawione (alias doświadczone). [41] A teras we wszelkim sercu i uściech wespołek chwalcie i błogosławcie imię Boże.

ArgumentumO obowiązaniu wielkim i ciężkim1 jarzmie. O nędzy ludskiej. O przemienności chwały i tych2 grzesznych. O błogosławieństwie sprawiedliwych i o bojaźni BożejCCaput 40

[1] Obowiązanie wielkie stworzono jest wszytkim3 ludziem i jarzmo ciężkie na syny Adamowe4 ode dnia wyszcia z żywota matki ich aż do dnia pogrzebu w ziemię, ktora jest matka wszytkich. [2] Myśli i bo‑jaźni serce, wynalezienie oczekawania i dzień dokonania, [3] od sie‑

1 ◊ cięszkiem2 ◊ pychy3 ◊ wszytkiem4 ◊ Jadamowe


dzącego na stolcu chwalebnym aż do poniżonego5 w ziemię i popioł; [4] od tego, ktory pożywa jedwabnego odzienia (alias jacyntu) i nosi koronę aż do onego, ktory bywa przykryty płotnem surowym.

Gniew (alias pierzchliwość6) i zazdrość, zamieszanie, nieustawicz‑ność i bojaźń śmierci, gniewliwość trwała i roztyrki7, [5] a czasu od‑poczynienia na łożu sen mocny8 przemienia naukę jego. [6] A mało i jakmierz nic w odpoczynieniu, a we śnie też widzi jako i we dnie. [7] Zamieszan jest w widzeniu serca swego jako ten, ktory wszedł w dzień nauki (alias walki), czasu zbawienia swego powstał i żad‑nej bojaźni sie nie dziwując, [8] wszelkim9 ciałem od człowieka aż do bydlęcia, a na grzeszniki siedmkroć tyle przyjdzie.

[9] Nad te rzeczy: śmierć, krew, roztyrk i miecz uciski: głod, skru‑szenie i bicze; [10] na złośliwe stworzone są te10 wszytki rzeczy, a dla nich zstał sie11 potop.

[11] Wszytkie rzeczy, ktore z ziemie są, w ziemię sie obrocą, a wszytkie wody w morze sie obrocą. [12] Każdy dar i złość będzie zgładzona, ale wiara na wieki będzie trwała.

[13] Imienie niesprawiedliwych jako rzeka wyschnie, a jako grom wielki w deszczu będą grzmieć. [14] W otworzeniu rąk swoich bę‑dzie sie weselił, tak odstępujący od prawdy na dokonaniu zginą.

[15] Wnękowie niemiłościwych nie rozumieją12 gałęzi, a korzenie nieczyste na wirzchu opoki brzmią.

[16] Po kożdej wodzie jest zieloność i na brzegu rzeki przed wszyt‑kim sianem będzie wyrwano.

[17] Łaska jako raj w błogosławieństwach, a miłosierdzie na wieki zostanie.

5 ◊ poniżene6 ◊ pirzchliwość7 ◊ rozterki8 Prawdopodobnie zamiast nocny (Wulgata: somnus noctis)9 ◊ ze wszelkim10 ◊ ty11 ◊ stał sie12 Prawdopodobnie zamiast nie rozmnożą (Wulgata: non multiplicabunt)


[18] Żywot sobie dostatecznego robotnika będzie podeptan (alias osłodzon), a w nim najdziesz skarb.

[19] Synowie, budowanie miasta utwierdzi imię, a nad to niewiasta niezmazana będzie policzona. [20] Wino i śpiewanie uweselają ser‑ce, a nad to oboje miłość mądrości.

[21] Piszczałki i gęśli słodkie czynią śpiewanie, a nad to oboje jest język słodszy.

[22] Wdzięczności i cudności będzie żądało oko twoje, a nad to jest zielone posianie.

[23] Przyjaciel i towarzysz w czas sie zgadzający, a nad obudwu jest żona z mężem.

[24] Bracia bywają sobie na wspomożeniu1 czasu zasmucenia, a nad nie miłosierdzie wyzwoli.

[25] Złoto i śrebro jest postawienie nog, a nad to oboje rada dobrze wdzięczna.

[26] Bogastwa i siły powyszają serce, a nad to jest bojaźń Boża.

[27] Nie jest bojaźni Bożej umniejszenie, a nie trzeba w niej szukać wspomożenia2.

[28] Bojaźń Boska jako raj błogosławieństwa, a nad wszelką chwa‑łę przykrył ją.

[29] Synu, w czasu żywota twego nie potrzebuj, abowiem lepiej jest umrzeć niszli nędzę cierpieć.

[30] Mąż, ktory patrza na cudzy stoł, nie jest żywot jego w myśle‑niu pożywienia, abowiem karmi duszę swoję z pokarmy cudzemi. [31] Ale mąż umiejętny i nauczony będzie sie strzegł tego.

[32] W uściech nieopatrznego będzie usłodzone ubostwo, a w br[z]u‑ chu jego ogień będzie gorzał.

1 ◊ na spomożeniu2 ◊ spomożenia


ArgumentumO pamiętaniu na śmierć i na sąd. O zatraceniu grzesz‑nych. O pracowaniu. O dobrym imieniu. O mądrości objawieniu. O wiarowaniu sie niewiastyCCaput 41

[1] O śmierci jako barzo gorzka jest pamiątka człowiekowi mają‑cemu pokoj w imieniu swoim, [2] mężowi pokojnemu, a ktorego drogi proste są we wszytkich rzeczach, a ktory jeszcze może brać pokarm.

[3] O śmierci dobrej jest sąd twoj człowiekowi potrzebującemu3, a ktory bywa umniejszon w siłach, [4] a ktory ustał w leciech, a kto‑remu o wszytkim praca jest, a niewiernemu, ktory traci mądrość.

[5] Nie boj sie sędzia4 śmierci, wspamiętaj5 na te rzeczy, ktore były przed tobą, a ktore przyjdą tobie --- ten sąd od Pana Boga na każde ciało. [6] A ktore przyjdą tobie z dobrej wolej6 Nawyszego7, choć dziesięć, choć stokroć tysiąc lat8. [7] Abowiem nie jest w piekle oskarżenie żywota.

[8] Synowie brzydkości bywają synowie grzesznikow, a ktorzy ob‑cują wedle domow niemiłościwych. [9] Synow grzesznych zginie dziedzictwo, a z pokoleniem ich będzie ustawiczność pohańbienia.

[10] Na ojca niemiłościwego skarżą synowie, iż dla niego są po‑hańbieni9.

[11] Bieda wam, mężowie niemiłościwi, ktorzyście opuścili zakon Boga nawyszego; a jeśli sie narodzicie, w złorzeczeństwie narodzi‑cie sie. [12] A jeśli zemrzecie, w złorzeczeństwie będzie czas wasz.

3 W Wulgacie: o mors bonum est iudicium tuum homini indigenti 'o śmierci, dobry jest sąd twój człowiekowi potrzebującemu'4 Zamiast sądu, co sugeruje tekst Wulgaty noli metuere iudicium mortis; ◊ sędzia5 ◊ spamiętaj6 ◊ woli7 ◊ Nawyższego8 W Wulgacie: sive centum sive mille anni; ◊ choć sto, choć tysiąc lat9 ◊ w pohańbieniu


[13] Wszytkie rzeczy, ktore z ziemie są, w ziemię sie obrocą, tak i niemiłościwy od złorzeczeństwa na zatracenie. [14] Płacz ludzi w ciele ich, ale imię niemiłościwych będzie zmazano.

[15] Miej pieczą o dobrym imieniu, abowiem to więcej zostanie tobie niszli tysiąc skarbow drogich i wielkich.

[16] Dobrego żywota jest liczba dni, ale dobre imię zostanie na wieki.

[17] Synowie, zachowajcie naukę w pokoju, abowiem mądrość skryta a skarb niewidomy — i ktory jest pożytek z obudwu?

[18] Lepszy jest człowiek, ktory kryje szaleństwo swoje, niszli czło‑wiek, ktory kryje mądrość swoję. [19] A wszakże wroćcie sie ku tym rzeczam, ktore pochodzą z ust moich. [20] Abowiem nie jest rzecz dobra zachować wszelką niepoczliwość, a nie wszytkie rze‑czy wszytkim dobrze sie lubią w wierze.

[21] Sromajcie sie przed ojcem i matką dla nieczystoty i przed przełożonym, i przed mocnym dla kłamstwa, [22] przed książę‑ciem i sędzim za grzech, przed zebranim wiernych i ludem za niesłuszno[ś]ć, [23] przed towarzyszem i przyjacielem za niespra‑wiedliwość. [24] A z mieśca, w ktorym mieszkasz, stydź sie kraść, dla prawdy Bożej i świadestwa1 sromaj sie.

Wybierania pierwszego2 mieśca za stołem i dla posromocenia dat‑ku i wzięcia (alias i dla datku za sromotną rzecz, i za niewdzięcz‑ność daru Bożego albo ludskiego); [25] z milczenia stydź sie od pozdrawiających.

Sromaj sie dla patrzenia na niewiastę nieczystą dla odwrocenia oblicza twego od bliskiego.

[26] Nie odwracaj oblicza twego od bliżnego twego, a sromaj sie też dla wzięcia części i nieprzywrocenia.

[27] Nie patrzaj na niewiastę cudzego męża ani sie badaj o dziewce jego, ani stoj przy łożu jej.

[28] Strzeż sie przed przyjacielmi zmowy sromotnej, a gdy komu co dasz, nie wymawiaj.

1 ◊ świadectwa2 ◊ pirwszego


ArgumentumO nieobjawieniu tajemnic. O nieprzyjmowaniu person. O niektorych osobliwych złościach. O strzeżeniu corki jurnej i o wiarowaniu sie niewiastCCaput 42

[1] Nie dwoj mowy słuchania w objawieniu mowy tajemnej, a bę‑dziesz w prawdzie bez posromocenia i najdziesz łaskę przed ob‑licznością wszytkiego ludu, aby za te wszytkie rzeczy nie był po‑hańbion, a nie przyjmuj persony, aby wstąpił3.

[2] Z zakonu Nawyszego i z świadestwa4, i z sądu usprawiedliwić niemiłościwego; [3] a z słowa towarzyszow i podrożnych, a z roz‑dawania dziedzictwa przyjacielow; [4] z rowności wagi i ważenia, z nabycia wiela i mała; [5] z fałszu kupczenia i kupcow, z wielkiej kaźni synow, a słudze złemu bok zekrwawić.

[6] Nad niewiastą złą dobre jest znamię. [7] Gdzie wiele rąk jest, zamkni, a cokolwie wydasz, licz5 i zważ, a cokolwiek6 dasz albo weźmiesz, wszytko napisz.

[8] Od ćwiczenia niesmyślnego i szalonego wiaruj sie i od starszych, ktorzy bywają sądzeni od młodzieńcow, a będziesz nauczony we wszyt‑kich rzeczach i doświadczony przed oblicznością wszytkich mężow.

[9] Corka ojca opatrznego skryta jest cujność7 jego i pieczołowanie oddala sen, aby snać w młodości swej nie zstała sie8 cudzołożnicą, a potym z mężem mieszkając, byłaby nienawisna; [10] aby kiedy nie była zmazana w panieństwie swoim, a w domu ojca swego aby nie była naleziona brzemienna, aby snać z mężem swoim mieszka‑jąc9, wystąpiłaby albo zaiste niepłodna zstałaby sie10.

3 W Wulgacie: delinquas; ◊ wystąpił4 ◊ świadectwa5 ◊ zlicz6 ◊ cokolwie7 ◊ czujność8 ◊ nie stała sie9 ◊ mięszkając10 ◊ stałaby sie


[11] Nad corką nieczystą umocni strasz, aby kiedy nie wwiodła cię w pośmiech nieprzyjacielom dla urągania w mieście i wzgardzenia od ludzi, a zelżyłaby cię miedzy wielkością ludzi. [12] Każdemu człowieko‑wi nie patrzaj w twarz, a miedzy niewiastami nie mieszkaj. [13] Abo‑wiem z odzienia pochodzi mol, a od niewiasty niesłuszność męska.

[14] Lepsza zaiste jest niesłuszność męska niszli niewiasta dobrze czyniąca, a niewiasta sromocąca na pośmiech.

[15] A przeto będę pamiętał na sprawy Boskie, a ktorem widział, objawię w mowie Pańskiej uczynki jego.

[16] Słońce oświecające po wszytkich rzeczach weźrzało1, a chwa‑ły Boskiej pełna jest sprawa jego.

[17] Wszak Pan Bog każe świętym wysławiać wszytkie dziwne sprawy swoje, ktore utwierdził Pan Bog wszechmogący, aby były ustanowione w chwale jego. [18] Przepaść i serce człowiecze po‑znał, a w chytrości ich rozmyślił2. [19] Abowiem poznał Pan Bog kożdą naukę, a weźrzał3 na znamię wieku, zwiastując rzeczy prze‑szłe i te, ktore mają przyjść, objawiając znaki tajemnic.

[20] Nie przemija go wszelka myśl (alias wie on wszytkie myśli), nie skryje sie przed nim żadna mowa.

[21] Wielkości mądrości swojej okrasił, ktory jest przed wieki i aż na wieki; ani jest przydano, [22] ani jest umniejszono, a nie potrze‑buje niczyjej rady.

[23] Jako żądliwe są wszytkie sprawy jego i jako iskra, ktorą mo‑żesz poznać.

[24] Wszytkie rzeczy ty żywią i trwają na wieki, a we wszelkiej potrzebie wszytki posłuchają jego.

[25] Wszytkie dwoiste, jedno przeciw jednemu, a nie uczynił nic niedostatecznego.

[26] Każdego człowieka potwierdzi dobra, a kto sie nasyci, widząc chwałę jego?

1 ◊ wejrzało2 ◊ rozmyśleł3 ◊ wejrzał


ArgumentumWysławia dziwne sprawy Boskiej chwały Stworzyciela i w chwale jego powiada sie ustawaćCCaput 43

[1] Wysokość gwiazdecznego nieba (alias umocnienie wysokości) jest cudność Boża.

[2] Śliczność niebieska jest w widzeniu chwały słońca, słońce w wi‑dzeniu zwiastujące w zachodzie.

Sędzina (alias okrasa) dziwna sprawa Nawyszego: [3] w połu‑dnie pali ziemię, a przed oblicznością gorącości jego i kto może ścierpieć?

Pieca strzegące w uczynkach gorącość (alias jako piec ma w sobie gorącość) [4] trojako słońce pali, gory promienie ogniste wypusz‑czając i świecąc promieńmi swojemi zaślepia oczy.

[5] Wielki jest Pan, ktory je stworzył, a w mowie swojej pośpiesza drogę. [6] A miesiąc we wszytkich rzeczach (alias u wszytkich lu‑dzi) czasu swego, ukazowanie czasu znamię4 wieku.

[7] Od miesiąca jest znamię dnia świętego, światło, ktore bywa umniejszono w dokonaniu. [8] Miesiąc według mienia5 jego jest rosnący dziwnie na [do]konaniu.

[9] Sędzina (alias okrasa) rycerstwa gwiazd na wysokości na gwiaź‑dzistym niebie świecąc. [10] Cudność nieba chwała gwiazd świat oświecając na wysokości Pan.

[11] W słowiech świętego staną ku sądu, a nie ustaną w czujno‑ściach swych.

[12] Weźrzy6 na tęczę i błogosław onego, ktory ją uczynił: barzo śliczna jest w jasności swojej. [13] Okrążyła niebo w okręgu chwały

4 Brak spójnika et obecnego w źródle; ◊ ukazowanie czasu i znamię wieku5 Prawdopodobnie zamiast imienia (Wulgata: mensis secundum nomen eius est crescens); ◊ imienia6 ◊ Wejrzy


swojej, ręce Nawyszego1 otworzyły ją; [14] a skazanim swoim po‑kwapił śnieg i pokwapiają sie błyskawice wypuścić sądu swego.

[15] Dlatego otworzone są skarby i wyleciały mgły jako ptacy. [16] W wielkości swojej położył obłoki, a skuszone2 są kamienie gradem (alias gradu). [17] Przed oblicznością jego będą poruszone gory, a z wolej jego wieje wiatr połudny.

[18] Głos (alias dźwięk) grzmienia jego bił zimię3, nawałność wia‑tru, ktory wieje od wschodu letnego (alias z pułnocy) i zgromadze‑nie wiatrow; [19] a jako ptak spuszczając skrzydła ku siedzeniu, spuszcza śnieg, a jako kobyłka spadająca tak zstępowanie4 jego.

[20] Piękności białości jego będzie sie dziwiło oko, a nad nawał‑nością dżdża lęka sie serce. [21] Mroz jako sol wysypie na ziemię, a gdy zmarznie, będzie jako wierzchy5 ostu. [22] Zimny wiatr puł‑nocny wiał, a zmarzła woda jako kryształ6, nad każdem zgroma‑dzenim wod będzie odpoczywał, a jako w pancerz oblecze sie wodą [23] i poźrze gory, i wypali puszczą i zagasi zieloność jako ogień.

[24] Lekarstwo wszytkich w prędkości mgły i rosa zbiegająca od gorącości przychodzącej uczyni ją niszą7.

[25] W mowie Boskiej ucichnął wiatr, a myślą swoją uśmierzył przepaść i stworzył ją Pan Jezus (alias Zbawiciel).

[26] Ktorzy sie wożą po morzu, wypowiedają8 nieprześpieczności jego, a słysząc uszyma naszymi, będziemy sie dziwować. [27] Tam są znamienite sprawy i dziwne, rozmaite źwierząt rodzaje i wszel‑kiego bydła, i stworzenie dziwnych ryb. [28] Dla niego jest utwier‑dzon drogi koniec, w mowie jego słożone są wszytkie rzeczy.

1 ◊ Nawyższego2 Zamiast skruszone, na co wskazuje tekst źródłowy confracti sunt lapides grandinis; ◊ obłoki, a skuszone3 ◊ ziemię4 ◊ stępowanie5 ◊ wirzchy6 ◊ krystał7 ◊ niższą8 ◊ wypowiadają


[29] Wiele będziem powiedać9, a ustaniemy w słowiech; ale do‑konanie mowy on jest ze wszytkich rzeczy. [30] Boga chwaląc, k czemu będziem możni? Abowiem on jest wszechmogący nad wszytkie sprawy swe.

[31] Groźny Pan a wielki barzo10 i dziwna moc jego. [32] Chwaląc Pana, jako nawięcej możecie, a jeszcze przewyszy11 dziwna12 jego wielmożność.

[33] Błogosławiąc Pana Boga, podwyszajcie go, jako nawięcej mo‑żecie, abowiem on jest więtszy nad wszytkę chwałę. [34] Powysza‑jąc13 go, bądźcie napełnieni cnoty.

Nie usiłujcie, abowiem nie ogarniecie. [35] Kto jego uźrzy14 i wypo‑wie o nim? A kto go uwielmoży tak, jako jest od początku?

[36] Wiele rzeczy skryte są od naświętszej niszli tej, abowiem mało widzimy15 spraw jego. [37] Ale wszytko Pan Bog uczynił, a dobrze czyniącym16 dał jest mądrość.

ArgumentumChwali pospolicie męże chwalebne. O chwale Enocha, Noe, Abraama, Izaaka i JakobaCCaput 44

[1] Chwalmy męże sławne i rodzice nasze w rodzaju ich. [2] Wielką chwałę uczynił Bog wielmożnością swoją od wieku.

[3] Panujące w mocy swojej ludzie wielkich sił, a opatrznością jego (alias swoją) obdarzeni, [zw]iastujący w prorokach dostojność prorokow, [4] a rozkazujący w niniejszym ludu, a w cnocie (alias

9 ◊ powiadać10 ◊ a wiek i barzo11 ◊ przewyższy12 ◊ przewyszy i dziwna 13 ◊ powyższając14 ◊ ujrzy15 ◊ widziemy16 ◊ czyniącem


w mocy) opatrzności ludu nawiętsze słowa powiedając1. [5] W dzie‑ciństwie (alias w nauce) swoim ostawiając zgodność śpiewania i powiedając2 śpiewanie w piśmie.

[6] Ludzie bogaci w cnocie cudności naukę mający, pokoj czyniący w domiech swoich — [7] ci wszytcy w rodzajach ludu swego chwa‑ły dostąpili3, a w dniach swych są miani we czci.

[8] Ktorzy sie z nich narodzili, ostawili imię opowiedania4 chwały ich. [9] A są, ktorych nie masz pamiątki, zginęli, jakoby nie byli i na‑rodzili sie, jakoby nie byli narodzeni; i synowie ich z nimi5. [10] Ale oni mężowie miłosierdzia są, ktorych miłościwość nie przestała; [11] a z pokoleniem ich trwa dobre dziedzictwo, [12] a wnękow ich plemię w zakonie stało, [13] a synow ich pokolenie dla nich aż na wieki zostanie.

[14] Pokolenie ich i chwała ich nie będzie opuszczona. Ciała ich w pokoju pogrzebione są, a imię ich będzie żyło od rodzajow aż do rodzajow. [15] Mądrość ich niech powiedają6 ludzie, a chwałę ich niech zwiastuje zgromadzenie wiernych.

[16] Enoch spodobał sie Bogu i przeniesion jest do raju, aby dał ludu mądrość (alias pokutę). [17] Noe jest nalezion doskonały i sprawiedliwy, a czasu gniewu zstał sie7 jednaczem; [18] dlatego ostawiono mu jest ostatek ziemie, gdy sie stał potop.

[19] Świadestwo8 wieku jest położone u niego, aby nie było zgła‑dzono potopem wszelkie ciało.

[20] Abraam wielki ociec wielkości ludu, a nie jest nalezion podob‑ny jemu w chwale, ktory zachował zakon Nawyszego, a był w świa‑destwie9 z nim. [21] Na ciele jego postawił znamię obrzazania (alias

1 ◊ powiadając2 ◊ powiadając3 ◊ chwały są dostąpili4 ◊ opowiadania5 ◊ z niemi6 ◊ powiadają7 ◊ stał sie8 ◊ Świadectwo9 ◊ świadectwie


świadestwo) a w pokusie nalezion jest wierny. [22] Przeto w przy‑siędze dał mu chwałę w ludu swoim, aby rosł jako kopiec ziemie; [23] a jako gwiazdy aby powyszono10 było plemię jego, a iżby dzie‑dziczyło od morza aż do morza, a od rzeki aż do granic okręgu ziemie.

[24] A Izaakowi takież uczynił dla Abraama, ojca jego: [25] bło‑gosławieństwo wszytkiego ludu dał mu Pan Bog, a świadestwo11 swoje utwierdził na głowę Jakobowę. [26] Uznał go w błogosła‑wieństwie swoim (alias poznał go być godnego błogosławieństwa swego) i dałem12 dziedzictwo, i oddzielił mu część w dwanaście po‑koleniu, [27] i zachował mu ludzie miłosierdzia, najdujące łaskę przed oczyma wszytkiego ciała (alias ludu).

ArgumentumO chwale Mojżesza, Aarona i FimeonaCCaput 45

[1] Miły Bogu i ludziem Mojżesz, ktorego pamiątka w błogosła‑wieństwie jest. [2] Podobnego uczynił jego w chwale świętych i uwielmożył go w bojaźni nieprzyjacielow, a w słowiech swoich dziwy uśmierzał. [3] Uwielbił go przed oblicznością krolow, a przy‑kazał mu przed ludem swoim i ukazał mu chwałę swoję.

[4] W wierze i w cichości jego uczynił go świętym i wybrał go ze wszytkiego ciała. [5] Abowiem słuchał go i głosu jego, i wwiodł go w obłok; [6] i dał mu serce ku przykazaniu i zakon żywota, i nauki nauczać Jakoba zakonu swego i sądy swoje Izraela.

[7] Uczynił podwyszonego13 Aarona, brata jego, i podobnego jemu z pokolenia Lewi. [8] Ustawił mu świadestwo14 wieczne i dał mu ka‑płaństwo ludu, i ubłogosławił go w chwale; [9] i przepasał go pasem sprawiedliwości, i oblokł jego w odzienie chwały, i ukoronował go

10 ◊ powyższono11 ◊ świadectwo12 Zamiast dał mu, na co wskazuje tekst łaciński dedit illi hereditatem; ◊ dał mu6 ◊ podwyższonego7 ◊ świadectwo


okrasą cnoty. [10] Trzewiki i nabiodrki, i naramionki (alias naplec‑nik) położył mu (alias włożył nań) i opasał go wkoło zwonkami złotemi, obfitemi, [11] aby dawały dźwięk w weściu jego, aby słyszan był dźwięk w kościele na pamiątkę synom ludu swego. [12] Odzie‑nie święte złotem i jacyntem, i pawłoką (alias szarłatem) sprawą przetykania męża mądrego, sądem i prawdą obdarzonego. [13] Su‑kanemi1 niciami czerwonemi sprawą rzemieślnika, kamieniem drogim wyrytym2 w wiązaniu złota i pracą tego, ktory ryje drogie kamienie, wyryte na pamiątkę według liczby pokolenia izraelskie‑go. [14] Korona złota na czapce jego naznamionowana znamieniem świętym, a chwała czci i uczynek cnoty, żądze oczu przypiękrane. [15] Tak cudne rzecy3 przed nim nie były aż do końca (alias wscho‑du); [16] nie jest obleczon w nie żadny cudzoziemiec, ale tylko4 sy‑nowie tego5 sami i wnękowie jego przez6 wszytek czas. [17] Ofiary jego palone są ogniem na każdy dzień. [18] Napełnił Mojżesz ręce jego, a pomazał jego olejem świętym; [19] uczyniono mu jest świa‑destwo7 wieczne i pokoleniu jego jako dni nieba, aby pożywał ka‑płaństwa i miał chwałę, aby uwielbił lud swoj w imieniu swoim.

[20] Onego jest wybrał ze wszytkich żywiących ofiarować ofiarę Bogu, zapalenie i dobrą wonność na pamiątkę i ubłagać Pana Boga za lud swoj. [21] I dał jemu w przykazaniu swoim moc w świade‑stwach8 sądow uczyć Jakoba świadestwa9, a w zakonie swym10 dać światłość Izraelowi. [22] Abowiem przeciw jemu stali cudzy, a dla zazdrości ogarnęli go ludzie na puszczy, ktorzy byli z Datanem i z Abironem, i zgromadzeni Chore w gniewie. [23] Uźrzał11 Pan Bog, a nie spodobało mu sie, a pożarci są żywo od ziemie w pręd‑kości gniewu.

8 ◊ Sukanymi9 ◊ wyrytem10 ◊ rzeczy11 ◊ telko12 ◊ jego13 ◊ przed14 ◊ świadectwo1 ◊ świadectwach2 ◊ świadectwa3 ◊ swoim4 ◊ Ujrzał


[24] Uczynił im dziwy, a spalił je w płomieniu ognia. [25] A przy‑dał Aaronowi chwały i dał mu dziedzictwo, i pierwasnki12 owo‑cow ziemie oddzielił jemu. [26] Chleb jego napierwej13 zgotował do sytności, abowiem i ofiary Boże będą jeść, ktore dał jemu i pokoleniu jego. [27] Ale miedzy ludem nie będzie dziedziczył, a części nie ma miedzy ludem, abowiem sam Bog jest jego część i dziedzictwo.

[28] Finees, syn Eleazarow, trzeci jest w chwale, naśladując jego w bojaźni Bożej [29] i stać w poczliwości ludu, w dobroci i w ochotności dusze swojej spodobało sie Bogu izraelskiemu. [30] Dlatego ustawił mu świadestwo14 pokoju, książęciem świę‑tych i ludu świętego15, aby była jemu i plemieniowi jego kapłań‑stwa dostojność na wieki, [31] a rząd (alias testament) Dawida krola, syna Jesse z pokolenia Juda, dziedzictwo jemu i pokoleniu jego, aby dał mądrość w serce nasze sądzić lud swoj w sprawie‑dliwości, aby nie były zgładzone dobra ich, a chwałę ich w ludu ich wieczną uczynił.

ArgumentumO chwale Jozue, Kalebowej i Samuelowe16CCaput 46

[1] Mocny na walce Jezus, syn Nawe, namiastek Mojżeszow miedzy proroki, ktory był wielki według imienia swego, [2] na‑więtszy ku zbawieniu wybranych Bożych, aby zburzył powsta‑jące nieprzyjaciele, aby dostąpił dziedzictwa ludu izraelskiego; [3] ktory chwały dostąpił, podnosząc ręce swoje i rzucając prze‑ciw miastam miecze. [4] Ktoż przed nim tak zastawił sie? Abo‑wiem nieprzyjaciele sam Pan Bog pobił. [5] Albo izali w gniewie jego nie zastawiło sie słońce, a jeden dzień zstał sie17 jako dwa?

5 ◊ pirwasnki6 ◊ napirwej7 ◊ świadectwo8 ◊ swojego9 ◊ Samuelowej10 ◊ stał sie


[6] Wzywał jest Nawyszego1 mocnego w zburzeniu niep[r]zyjacie‑li wsędzie2 i wysłuchał go wielki i święty Bog, w kamieniu gradu siły barzo mocny.

[7] Uderzył naprzeciwko ludu nieprzyjacielskiemu, a na zstępo‑waniu potracił przeciwniki, [8] aby poznali pogani moc jego, iż przeciw Bogu walczyć nie jest łatwie; zściągał3 z zadu mocnych. [9] A we dniech Mojżesza miłosierdzie uczynił jest on i Chaleb, syn Jefone, aby stał naprzeciwko nieprzyjacielom, aby bronił lud od grzechow, aby skaził szemranie złości.

[10] A ci dwa ustawieni, od nieprześpieczności wybawieni są od liczby sześćset tysięcy pieszych, aby je przywiedli do dziedzictwa, do ziemie, ktora opływa mlekiem i miodem.

[11] I dał Pan Bog temu Chaledowi4 moc, aż do starości została jemu siła, aby wstąpił na wysokie mieśce ziemie, a pokolenie jego osięgnęło jest dziedzictwo, [12] aby uźrzeli5 wszytcy synowie Izrael, iż dobrze jest służyć Bogu świętemu. [13] I wszytcy sędzie, każdy imieniem swoim, ktorych nie jest skażono serce, ktorzy sie nie odwrocili od Pana Boga, [14] aby była pamiątka ich w błogosła‑wieństwie, a kości ich aby wynikały z mieśca swego, [15] a imię ich aby trwało na wieki, gdy zostawa k synom ich świętych mężow chwała.

[16] Umiłowany od Pana Boga swego Samuel, prorok Pański, od‑nowił państwo i pomazał książęta w ludu swoim.

[17] W zakonie Bożym zgromadzenie sądził i widzał Boga Jakobo‑wego, a w wierze swojej jest doświadczon być prorokiem. [18] I po‑znan jest w słowiech swoich wierny, abowiem widział Boga świa‑tłości. [19] I używał6 Boga wszechmogącego w zburzeniu nieprzy‑jacieli około zewsząd stojąc w ofiarze męża niepokalanego.

11 ◊ Nawyższego12 Prawdopodobnie zamiast wszędzie (być może jest to przykład wymowy mazu‑rzącej autora), tak bowiem sugeruje tekst źródłowy (undique); ◊ wsędzie13 ◊ i ścigał14 ◊ Chalebowi15 ◊ ujrzeli1 Prawdopodobnie zamiast wzywał (łac. invocavit); ◊ używał


[20] I zagrzmiał z nieba Pan, a w dźwięku wielkim uczynił słyszący głos swoj [21] i zstarł7 jest książęta tyryjskie, a wszytki hetmany8 fi‑listyńskie. [22] A przed czasem końca żywota swego i wieku wydał świadestwo9 przed oblicznością Pańską i Krystusową10. Pieniędzy i aż od11 botow nie wziął jest od żadnego człowieka, a nie skarżył nań człowiek. [23] A potym umarł i oznajmił krolowi, i ukazał mu koniec żywota swego; i podwyszył12 głos jego z ziemie w proroc‑twie zgładzić niemiłościwość ludu.

ArgumentumO chwale Natanowej, Dawidowej i Salomonowej. O za‑biciu Goliasza. O nieopatrzności Roboanowej i bałwo‑chwalstwie JeroboamowymCCaput 47

[1] Potym powstał Natan, prorok, w dniach Dawida; [2] a jako sadło oddzielono jest od mięsa tak Dawid od synow izraelskich.

[3] Ze lwy grał jako z barany i z niedźwiedźmi takież czynił jako między13 barany owiec w młodości swojej.

[4] Izali nie zabił obrzyma i oddalił urąganie od ludu? [5] W podniesie‑niu ręki z kamieniem proce poraził harcowanie Goliasza, [6] gdy wzy‑wał Pana wszechmogącego i dał w prawicy jego, aby zgładził człowie‑ka mocnego na walce, aby powyszył14 rog15 (alias moc) ludu swego.

[7] Tak w dziesiąci tysięcy uwielbił jego i pochwalił go w błogosła‑wieństwach Pańskich w daniu jemu koronę chwały, [8] abowiem

2 ◊ starł3 ◊ wszytkie hetmany4 ◊ świadectwo5 ◊ Chrystową6 Zamiast do (łac. pecunias et usque ad calciamenta ab omni carne non ac‑cepit); ◊ do7 ◊ podwyszeł8 ◊ miedzy9 ◊ powyższył10 ◊ rok


zstarł1 nieprzyjaciele zewsząd, a wykorzenił Filistyny przeciwne aż do dzisiejszego dnia, starł rog2 (alias moc) ich aż na wieki.

[9] W każdym uczynku dał wyznanie Świętemu i Nawyszemu w słowie chwały.

[10] Ze wszytkiego serca swego chwalił Pana i miłował Boga, kto‑ry go stworzył, i dał mu przeciw nieprzyjacielom moc. [11] A stać kazał śpiewakom przed ołtarzem, a w głosie ich słodkie uczynił śpiewanie. [12] I dał w obchodziech cześć, i ochędożył czasy aż [do] dokonania3 żywota, aby chwalili imię święte Pańskie, aby rozsze‑rzali rany4 świątość Bożą.

[13] Krystus5 oczyścił6 grzechy jego i podwyszył7 na wieki rog8 (alias moc) jego; i dał mu świadestwo9 krolestwa, a stolec chwały w Izraelu.

[14] Po nim powstał syn smyślny i dla niego potłumił wszytkę moc nieprzyjacielow.

[15] Salomon panował we dniach pokoju, ktoremu podbił Bog wszytki10 nieprzyjaciele, aby zbudował dom w imię jego, aby zgoto‑wał świętobliwość na wieki, jako nauczon jest w młodości swojej. [16] I napełnion jest jako rzeka mądrości, a ziemię odkryła dusza jego. [17] A napełniłeś w podobieństwach gadki, na wyspy daleko rozsławiono jest imię twoje, a jesteś mił w pokoju twoim.

[18] W pieśniach i w przypowieściach, i w podobieństwach, i w wy‑kładaniu dziwili sie ziemie; [19] i w imieniu Pana Boga, ktoremu jest prze wszytko11 Bog izraelski. [20] Zebrałeś jako miedź złoto,

11 ◊ starł12 ◊ rok13 ◊ do dokonania14 Zamiast rano (Wulgata: mane); ◊ rano15 ◊ Chrystus16 ◊ oczyścieł17 ◊ podwyszeł18 ◊ rok19 ◊ świadectwo1 ◊ wszytkie2 W Wulgacie: cui est cognomen 'któremu jest przezwisko'


a jako ołow napełniłeś śrebro12. [21] A nachyliłeś lędźwia twego niewiastam, miałeś moc w ciele swoim. [22] Dałeś zmazę w chwa‑łę swoję, zelżyłeś pokolenie swoje, abyś przywiodł gniew na syny swoje, a na insze szaleństwo swoje; [23] abyś uczynił państwo roz‑dwojone, a z Effraim aby panowało państwo twarde (alias aby kro‑lował krol okrutny). [24] Ale Bog nie opuszcza miłosierdzia swego, a nie skazi ani zgładzi uczynkow swoich, ani straci od pokolenia wnęki wyb[r]anego swego, a plemienia onego, ktory miłuje Boga, nie skazi. [25] Ale dał ostatek Jakobowi i Dawidowi z tego pokole‑nia, [26] a miał koniec Salomon z ojcami swymi13.

[27] I zostawił po sobie z plemienia swego ludu szaleństwo, [28] a umniejszonego w opatrzności Roboama, ktory odwrocił lud radą swoją, [29] i Jeroboama, syna Nabatowego, ktory uczynił, aby grzeszył lud izraelski i dał drogę grzeszenia Efraimowi; i wielkie grzechy ich obfitowały, [30] abowiem barzo odwrocili sie od ziemie ich. [31] I szukał wszytkich niesłuszności, ależ kiedy by przyszła na nie obrona i od wszytkich grzechow wyzwolił je.

ArgumentumO chwale Eliasza, Elizeusza, Ezechiasza, IzajaszaCCaput 48

[1] I powstał Eliasz, prorok jakoby ogień, a słowo jego jakoby14 po‑chodnia gorzała; [2] ktory przywiodł na nie głod, a naśladujący go zazdrością swą mało sie ich zstało15 kapłany, abowiem nie mogli znosić przykazania Bożego. [3] Słowem Pańskim zatrzymał (alias podwyszył16) niebo, a spuściło od siebie ogień na ziemię.

[4] Tak rozszerzon jest Eliasz w dziwach swoich; a kto sie może tobie przyrownać w chwale? [5] Ktoryś umarłego wywiodł z piekła (alias wskrzesił z martych), z losu śmierci w słowie Pana Boga.

3 ◊ śrzebro4 ◊ swemi5 ◊ jako6 ◊ stało7 ◊ podwyszeł


[6] Ktoryś zrzucił na zatracenie krole, a złamałeś łatwie ich moc, a chwalebne z łoża ich. [7] Ktory słuchasz na gorze Syna[j] sądu, a na Hereb sądow obrony. [8] Ktory mażesz krole ku pokucie, a proroki czynisz namiastki po sobie. [9] Ktory ty jesteś wzięt w wichrze ognia na wozie koniow ognistych. [10] Ktory jesteś napi‑san w sądziech czasow, abyś uśmierzył gniew Boski zjednać serce ojcowskie ku synowi i nawrocić pokolenie Jakobowe. [11] Błogo‑sławieni są, ktorzy cię widzieli, a w przyjacielstwie twoim są ochę‑dożeni. [12] Abowiem my żywotem żywiemy tylko1, ale po śmierci nie będzie takowe imię nasze. [13] Eliasz, ktory wichrem zakryt jest, a w Elizeuszu napełnion jest duch jego, we dniach swoich nie bojał sie książęcia, a mocą nikt go nie zwyciężył [14] ani przemo‑gło jest jego słowo żadne, a prorokowało jest martwe ciało jego. [15] W żywocie swoim czynił potwory, a w śmierci czynił dziwy. [16] W tych wszytkich rzeczach nie pokutował lud, a nie odstąpili od grzechow swoich, ależ gdy wygnani są z ziemie swojej, a roz‑proszeni są po wszytkiej ziemi. [17] A ostawion jest lud barzo mały i książę w domu Dawidowym. [18] Niektorzy z nich czynili, co było miło Bogu, ale drudzy wiele sie dopuszczali grzechow. [19] Eze‑chiasz obronił (alias obmurował) swoje miasto, a przywiodł w po‑śrzodek2 jego wodę, a kopał żelazem skałę i udziałał ku wodzie studnicę. [20] We dniach jego wstąpił Sennacheryb krol i posłał Rapsacena, ktory ściągnął rękę swoję przeciw nim i podniosł rękę swoję przeciw Syjon, i zstał sie3 jest pysznym4 w mocy swojej. [21] Tedy poruszone są serca i ręce ich, i bolały jako niewiasta rodząca (alias sześciniedziałka5). [22] I wzywali Pana miłosiernego, i rozszerzywszy ręce swoje, podnieśli do nieba, a święty Pan Bog usłyszał rychło głos ich. [23] A nie wspomionął na grzechy ich ani ich dał nieprzyjacielom ich, ale oczyścił je w ręce Izajasza, proro‑ka świętego. [24] Zrzucił namioty asyryjskie i starł je anioł Pański. [25] Abowiem czynił Ezechiasz, co było miło Panu Bogu, a mocnie chodził na drodze Dawida, ojca swego, ktorą mu przykazał Izajasz, prorok wielki i wierny przed oblicznością Bożą.

8 ◊ telko9 ◊ poźrzodek1 ◊ stał sie2 ◊ pysznem3 ◊ sześciniedziałki


[26] We dniech jego wstecz sie zstąpiło6 słońce, a przydał krolowi żywota. [27] Duchem wielkim widział ostateczne rzeczy i pocieszył jest płaczące na Syjon aż na wieki. [28] Ukazał przyszłe rzeczy i skryte pierwej7 niszli przyszły.

ArgumentumO chwale Jozjasza. O prożności trzech krolow od grze‑chu inszych krolow. O prześladowaniu Jeremiasza. O chwale Ezechiela i dwunaście prorokow. O chwale Zorobabela, Neemiasza, Enocha, Jozefa i SemCCaput 49

[1] Pamiątka Jozjasza w słożeniu wonności ucyniona8 sprawą ap‑tekarzową. [2] W każdych uściech jakoby miod będzie osłodzona jego pamiątka, jako9 śpiewanie na godziech wina. [3] On jest z[r]zą‑ dzon od Boga na pokutę ludu i oddalił mierzioności niemiłości‑wości; [4] i sprawiał ku Panu Bogu serce swoje, a we dniech grze‑chow potwierdził miłość Bożą. [5] Okrom Dawida a Ezechiasza, Jo‑zjasza10 wszytcy sie dopuścili grzechu, [6] abowiem opuścili zakon Nawyszego11 krolowie Juda, a wgardzili bojaźń Bożą, [7] abowiem dali krolestwo swoje inszym, a chwałę12 cudzemu ludu. [8] Zapalili wybrane świątości miasto, a puste uczynili drogi jego w ręce Je‑remiaszowej (tak mowi Jeremiasz). [9] Abowiem źle uczcili jego, ktory od żywota matki swojej jest poświęcon, aby był prorokiem, aby wywracał i wyrwał13, i zatracił, i zasie14 aby budował i odna‑wiał. [10] Ezechiel, ktory widział obliczność chwały Bożej, ktorą mu ukazał na wozie Cherubin; [11] abowiem wspomniał jest na

4 ◊ wstąpiło5 ◊ pirwej6 ◊ uczyniona7 ◊ a jako8 ◊ Ezechiasza a Jozjasza9 ◊ Nawyższego12 ◊ chwałę swoję13 ◊ wyrywał14 ◊ zasię


nieprzyjaciele w deszczu nawalnym1 (alias w słowach prorockich) dobrze czynić tym, ktorzy ukazali proste drogi. [12] A dwanaście prorokow kości niech wynikną z mieśca swojego, abowiem posila‑li są Jakoba, a wykupili sie w wierze mocy swojej.

[13] Jakoż rozszerzemy Zorobabela? Abowiem i on jakoby znamię jest na prawej ręce ludu izraelskiemu. [14] A Jezusa, syna Jozede‑kowego, ktory2 we dniach3 swoich zbudowali dom, a powyszyli4 ko‑ścioł święty, Panu sprawiony na chwałę wieczną? [15] I Neemiasz w pamiątce wielkiego czasu, ktory zmurował nam mury wywroco‑ne, postawił brany i zamki, ktory zbudował domy nasze. [16] Żaden nie narodził sie na ziemi jako Enoch, ale i ten wzięt jest z ziemie. [17] A Jozef, ktory sie narodził człowiek, książę braciej, potwier‑dzenie ludu, rządziciel braciej, umocnienie ludu. [18] A kości jego zwiastowane są po śmierci prorokowali5. [19] Set a Sem u ludzi chwały dostąpili są, a nad każdą duszą w początku Adamowym.

ArgumentumChwała Symona, Oniaszowego syna. O dwoim ludu. O chwale tych to ksiągCCaput 50

[1] Symon, Oniaszow syn, kapłan wielki, ktory za swego żywota pod‑parł jest dom, a we dniach6 swoich potwierdził kościoł. [2] Wysokość kościoła też jest od niego założona, dwojakie budowanie i wysokie ściany kościoła. [3] We dniach7 jego wypływały są studnice wod, a jako morze napełnione są zbytnie. [4] Ktory uleczył lud swoj, a wy‑bawił ji od zatracenia. [5] Ktory przemogł rozszerzyć miasto, ktory dostąpił chwały i8 nawroceniu ludu, a weszcie domu (alias kruchtę)

1 ◊ w deszczcu nawałnym2 Zamiast ktorzy (łac. qui in diebus suis aedificaverunt domum); ◊ ktorzy3 ◊ dniech4 ◊ powyższyli5 ◊ prorokowały6 ◊ we dniech7 ◊ We dniech8 W Wulgacie: in; ◊ w


i pałacu rozszerzył9. [6] Jako gwiazda jutrzenna w pośrzodku10 mgły, a jako miesiąc pełny we dniach11 swoich świeci, [7] a jako słońce świecące, tak i on świecił w kościele Bożym. [8] Jako tęcza świecąca miedzy mgłami chwały, a jako kwiat rożej we dniach12 wiosnych, a jako lilie, ktore są przy stoku wody, a jako kadzidło woniające we dniach13 lata, [9] jako ogień błyskający sie, a jako kadzidło gorające w ogniu, [10] tako14 sędzina złota obojętna (alias jako kubek złota obojętny), przypiękrany wszelkim15 kamieniem drogim, [11] jako oli‑wa wynikająca a cyprys, ktory sie na wysokość podnosi.

W przyjęciu onego odzienia chwały, a w przyobleczeniu jego do‑skonałością cnoty [12] na wstąpieniu ołtarza świętego dał chwałę świątości odzienie. [13] Ale w przyjmowaniu części z ręki kapła‑now i sam stał wedle ołtarza.

Przy nim korona bratow, a jakoby sadzenie cedru na gorze li‑bańskiej, [14] tak przy nim stali jako gałęzi palmy, a wszytcy synowie Aaronowe16 w chwale swojej. [15] Ale ofiara Pańska w rękach ich przed wszytkim zgromadzenim synow izrael‑skich, a skończenia pożywając na ołtarzu, aby rozmnożył ofia‑rę Nawyszego Krola. [16] Ściągnął rękę swoję ku ofiarowaniu i ofiarował ze krwie jagody winnej. [17] Wylał na gruncie oł‑tarza wonność Boską Nawyszego Książęcia17. [18] Tedy zawo‑łali synowie Aaronowi, w trąby dęte trąbili i uczynili słyszący głos wielki na pamiątkę przed Panem Bogiem. [19] Tedy wszyt‑cy ludzie społu kwapili sie i upadli na oblicze na ziemię, aby chwalili Pana Boga swego, a aby dali prośby wszechmogącemu Bogu nawyszemu. [20] I rozszerzali chwałę śpiewający głosy swojemi, a w wielkim domu słyszan jest głos słodkości pełny.

9 ◊ rozszerzeł10 ◊ poźrzodku11 ◊ we dniech12 ◊ we dniech13 ◊ we dniech14 W Wulgacie: quasi; ◊ jako15 ◊ wszelkiem16 ◊ Aaronowi17 W Wulgacie wystąpił dativus w funkcji commodi: fudit in fundamenta altarii odorem divinum excelso Principi, stąd właściwszy jest zapis, który pojawił się w edycji drugiej: ◊ Nawyższemu Książęciu


[21] I prosił lud Pana Boga nawyszego1 w modlitwie, aż sie doko‑nała cześć Boża i dar swoj2.

[22] Tedy zstępując, ręce swoje podniosł na wszytko zgromadzenie synow izraelskich, aby dał chwałę Bogu z ust swoich, a w imieniu jego, aby sie wielbił. [23] I powtorzył modlitwę swoję, chcąc ukazać moc Bożą. [24] I potym więcej prosił Boga wszytkich, ktory wielkie rzeczy czynił po wszytkiej ziemi: ktory rozmnożył dni nasze od żywota matki naszej i uczynił z nami według miłosierdzia swojego, [25] aby nam dał uweselenie serca, aby był pokoj we dniach naszych w ludu izraelskim przez dni wieczne, [26] aby uwierzył lud izraelski z nami być miłosierdzie Boże, aby nas wyzwolił we dniach3 swoich.

[27] Dwoj lud nienawidzi dusza moja, ale trzeci nie jest lud, ktory bych nienawidział, [28] ktory siedzi na gorze Seir, a filistyńskich, a szalony lud, ktory mieszka w Sychimie.

[29] Naukę mądrości i karania pisał w tych księgach Jezus, syn Syrachow, Jerozolimczyk, ktory odnowił mądrość z serca swojego. [30] Błogosławiony jest ten, ktory sie w tych dobrach obiera, ktory kładzie w serce swoje, mądry będzie zawżdy. [31] Abowiem jeśli to będzie czynił, ku wszelkim będzie godny, abowiem światło Boże jest jego droga (alias ślag).

ArgumentumModlitwa Jezusa, syna SyrachowegoCCaput 51

[1] Będę tobie wyznawał, Panie, krolu, i będę cię4 społu chwalił, Boga, zbawiciela mego. [2] Będę wyznawał imieniu twemu, abo‑wiem pomocnik i obrońca zstałeś mi sie, [3] i wyzwoliłeś ciało moje od zatracenia, od sidła języka złego, od ust mowiących kłam‑

1 ◊ nawyższego2 Brakuje w edycji pierwszej czasownika, obecnego w tekście źródłowym: mu‑nus suum perfecerunt; ◊ dar swoj dokonali3 ◊ dniech4 ◊ cie


stwo, a przed oblicznością stojących zstałeś5 mi sie pomocnikiem. [4] A wyzwoliłeś mię według obfitości miłosierdzia imienia twojego od lwow rycących6, zgotowanych ku pożarciu, [5] od rąk szukają‑cych dusze mojej, od bran (alias wielkości), ktore mię ogarnęły, [6] od uciśnienia płomienia, ktory mię ogarnął, a w pośrzodku7 ognia nie jestem spalon; [7] od głębokości brzucha piekielnego i od języka pomazanego, i od słowa kłamstwa, od krola złego i od języka niesprawiedliwego.

[8] Będzie chwaliła aż do śmierci dusza moja Pana. [9] A żywot moj był przybliżający sie ku piekłu na doł.

[10] Ogarnęły mię zewsząd, a nie był ten, ktory by mię wspo‑mogł8, patrzyłem na pomoc ludzi, a nie była. [11] Wspomiono‑łem9 na miłosierdzie twoje, Panie, i na pomoc twoję, ktore od wieka są. [12] Abowiem wyrywasz strzymające ciebie, Panie, a wyzwalasz je z rąk poganow. [13] Powyszyłeś10 na ziemi miesz‑kanie moje, a za śmierć cześną prosiłem. [14] Wzywałem Pana mego11, aby mię nie opuścił we dnie zasmucenia mego i w czasie pysznych bez pomocy. [15] Będę chwalił imię twoje ustawicz‑nie, a społu będę je chwalił w wyznawaniu, a jest wysłuchana modlitwa moja. [16] A wyzwoliłeś mię od zatracenia i wyrwałeś mię od czasu niesłusznego. [17] Przeto będę wyznawał i będę cię12 chwalił, i będę błogosławił imieniu twemu. [18] Gdym jest jeszcze młod pierwej13 niszli bych zbłądził, szukałem mądrości jawnie w modlitwie mojej. [19] Przed czasem żądałem za nie, a aż w ostatecznych będę jej szukał, a będzie kwitnęła jako rana jagoda winna. [20] Uweseliło sie serce moje w niej, cho‑

5 ◊ stałeś6 ◊ ryczących7 ◊ poźrzodku8 ◊ spomogł9 ◊ spomionołem10 ◊ Powyższyłeś11 Pominięto występujące w Wulgacie rzeczowniki: Dominum, patrem Domini mei; ◊ Pana, Ojca Pana mego 12 ◊ cie13 ◊ pirwej


dziła noga moja drogą prostą, od mdłości1 mojej szukałem tej2. [21] Przychyliłem mało ucha mego, a przyjąłem ją. [22] Wielką nalazłem sam w sobie mądrość i barzom sie polepszył (alias poprawił)3 w niej.

[23] Dającemu mnie mądrość dam chwałę, [24] abowiem radziłem sie, abych według niej czynił, naśladowałem dobrej rzeczy, a nie będę pohańbion.

[25] Usiłowała jest dusza moja w niej, a w uczynku jej jestem utwier‑dzon. [26] Ręce moje podniosłem na wysokość, a w mądrości jego świeciła dusza moja i nieumiejętność moję oświeciła. [27] Duszę moję zrządziłem ku niej, a w uznaniu nalazłem ją. [28] Posiadłem od początku s nią serce, dlatego nie będę opuszczon. [29] Brzuch moj zamieszan jest, szukając jej, przeto dobre posiędę imienie. [30] Abowiem dał mi Pan język zapłatę moję, a jim będę chwalił jego. [31] Przybliżcie sie do mnie, nieuczeni, i zbierzcie sie w dom nauki. [32] I coż jeszcze mieszkacie? A coż mowicie w tych rze‑czach? Dusze wasze pragnę barzo. [33] Otworzyłem usta moje i mowiłem: „Gotujcie sobie mądrość bez śrebra4, [34] a szyję waszę podłożcie w jarzmo, a niech przyjmie dusza wasza naukę, abo‑wiem bliskie jest jej nalezienie”. [35] Patrzajcie oczyma waszemi, iżem mało pracował, a nalazłem sobie wielkie odpoczynienie.

[36] Przyjmicie naukę w liczbie wielkiej śrebra5, a obfite złoto po‑siadajcie w niej. [37] Niech sie weselą dusze wasze w miłosierdziu jej, a nie będziecie posromoceni w chwale jej. [38] Czyńcie uczy‑nek wasz przed czasem, a da wam zapłatę waszę czasu swego.

Koniec Eklezjastyka

1 Zamiast młodości, tak bowiem sugeruje tekst Wulgaty (a iuventute); ◊ młodości2 ◊ jej3 ◊ polepszył (alias poprawił)4 ◊ śrzebra5 ◊ śrzebra

Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego...biblistów polskich XVI i XVII w. Teksty greckie a polskie...

Documents

Transcript of Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego...biblistów polskich XVI i XVII w. Teksty greckie a polskie...