Dawid Ślusarczyk Wrocław

PERSWAZJA W POLSKICH TŁUMACZENIACH PIEŚNI MARCINA LUTRA NA PRZYKŁADZIE CHORAŁU EIN FESTE BURG IST UNSER GOTT

Jubileusze są okazją do pogłębionej refleksji nad przeszłością i jej skutkami dla potomnych. Każde sto lat od pamiętnego wystąpienia Marcina Lutra w 1517 roku świętowano w inny sposób, uwypuklając odmienne aspekty przeprowadzonej przez niego reformy. Przez pięć wieków Reformacja wpisała się w powszechną świadomość Europejczyków, dając początek nowym zjawiskom społecznym oraz intelektualnym. Nośnikami owych treści był druk, wygłaszane kazania, ale także pieśń – wykonywana publicznie (nabożeństwo, komentarz do kazania bądź biblijnej perykopy) lub indywidualne (sytuacje wzbudzające trwogę, zbliżająca się godzina śmierci itp.).

Pieśń jest czynnikiem spajającym wspólnotę, nieodłącznym elementem nabożeństwa, w cza- sie którego chrześcijanie chwalą Boga1. Wspólny śpiew ma także inne znaczenie:

Pieśniami napisanymi w języku zrozumiałym dla mas można zwodzić, propagować niebezpieczne idee, pieśni doprowadzają też lud do idolatrii, jeśli zamiast prostej melodii do zaśpiewania dla wszystkich pojawią się wirtuozowskie popisy […] pieśni w językach wernakularnych, zwanych także pospolitymi, mogą zarazem pogłębiać, ale i spłycać przeżycia duchowe; mogą nauczać prawidłowej wiary, ale i ją niszczyć; mogą wreszcie konserwować porządek społeczny, ale i wzywać do jego wywrócenia2.

Przytoczony fragment z książki Igora Piotrkowskiego dotyczy wprawdzie pieśni katolickiej, jednak z powodzeniem można go odnieść także do repertuaru funkcjonującego w zborach pro-testanckich. Każdy z nurtów Reformacji korzystał z muzyki jako środka przekazu, będącego skutecznym narzędziem popularyzacji nowych idei, nauczania prawidłowej doktryny, a także kształtowania właściwych postaw społecznych. Wymienione treści transmitowano w tekstach zawierających charakterystyczne środki stylistyczne (toposy, forma kompozycji, toposy i afek- ty), ale także w warstwie melodycznej (wzmacniającej przesłanie słowa, ułatwiającej zapa- miętanie treści). Środki związane ze słowem i jego oprawą dźwiękową w dalszej części określać będę jako perswazję. W tym pojęciu mieści się przekonywanie (nakłanianie), ale także uspo- kojenie (obietnica zbawienia, szczęścia, ulgi w cierpieniu) w celu wykształcenia u wykonawcy właściwych przekonań. Przyswajane są one przez wiernych jako całokształt sądów wartościu-jących, najczęściej bez uzasadnienia w postaci argumentów logicznych czy teologicznych. Alojzy Zieliński wymienia trzy rodzaje zabiegów perswazyjnych, zróżnicowanych ze względu na cel autora przekazu: przekonywanie, nakłanianie (propaganda) i pobudzanie (agitacja)3.

1 Por. Martin J. Naumann, A Reflection on the Beginning, Middle, and End of Man’s Destiny, „The Musical Heri-tage of the Lutheran Church”, t. VI, s. 3.2 I. Piotrkowski, Pieśń i moc. Pieśni codzienne Franciszka Karpińskiego w kulturze polskiej XIX i XX wieku, War-szawa 2012, s. 25–26.3 A. Zieliński, Wprowadzenie do dydaktyki historii, Kraków 2007, s. 186.

27

Wszystkie występują w pieśniach, którymi augustiański mnich Marcin Luter, profesor teo-logii w Wittenberdze, krzewił swoją naukę. Był on świadomym użytkownikiem sztuki słowa: „Lutrowi udało się przekonać całą epokę, że jego dziedzina jest najważniejszą rzeczą na świe- cie, można go z pewnością uznać za najskuteczniejszego profesora wszechczasów”4. Reforma-tor był autorem licznych pism, kazań, listów i rozpraw teologicznych. W dorobku pisarskim zachował się także zbiór pieśni przypisywanych mu przez potomnych, z których jedna zajmuje szczególną pozycję – Ein feste Burg ist unser Gott, literacka parafraza Psalmu 46 (Deus noster refugium et virtus). Pieśń ta cieszyła się niezwykłym uznaniem zarówno w Niemczech, jak i we wszystkich krajach objętych Reformacją.

Symbolika chorału

Ein feste Burg jest przykładem kompozycji religijnej niosącej konkretne przesłanie. Jest ona emblematem wiary (od XVI wieku zwanym Reformationslied), chorałem towarzyszącym rytuałom religijnym (Gemeindelied, evangelische geistliche Lied), a także – wykorzystując kate-gorię Igora Piotrkowskiego – „pieśnią działającą”5. „Rytuał do pewnego stopnia ma na celu za- równo ustanowienie communitas, integrację ludzi ze sobą i pojedynczej osoby z grupą, jak i na- dawanie sensu codzienności, zapanowanie nad niepokojem, lecz jest w nim zaplanowana także potrzeba kontaktu jednostki z sacrum”6. Integracja w utworze doktora z Wittenbergi odbywa się głównie na poziomie wspólnotowym; grupa wybranych doznaje cierpień spowodowanych przez wroga (Lied zum Kampflied gegen Papisten, Türken, Schwarmgeister7). Celem wyznawców Chry-stusa jest budowanie jego Królestwa, które nadejdzie w przyszłości. Miotani niepewnością i kruchością życia wierni znajdują oparcie w Bogu8, a zwłaszcza w Jego Słowie, które stawiają wyżej niż dobra doczesne. Łączność z Bogiem zapewnia niezachwiana wiara w Jego Syna oraz objawienie.

W ciągu wieków zmieniało się przeznaczenie liturgiczne tego chorału. Pierwsze śpiewniki nie-mieckie kwalifikują go do grupy psalmów (Psalmliedern des Reformators9), w połowie XVII wieku był wstępem do spowiedzi (Trostpsalmen), później umieszczono go w dziale pieśni o Koście- le i Słowie Bożym (Kirchen- und Wort-Gottesliedern). Podobną dystrybucję przedstawiają źródła polskie, w których występuje jako psalm, pieśń o posłuszeństwie (Kancjonał Seklucjana), o Kościele Bożym (Doskonały Kancyonal Polski), zaś w najnowszym śpiewniku to pieśń na Święto Reformacji.

4 J. Burkhardt, Stulecie reformacji w Niemczech (1517–1617). Między rewolucją medialną a przełomem insty-tucjonalnym, Warszawa 2009, s. 52.5 Tym terminem określa Piotrkowski psalmy oraz hymny. Zob. I. Piotrkowski, dz. cyt., s. 68.6 Tamże.7 Por. H. Thomke, Das Wort się sollen lassen stahn! Überlegungen zur Sprache zur poetischen Form von Luthers Liedern am Beispiel des Reformationslied „Ein feste Burg ist unser Gott”, „Jahrbuch für Liturgie und Hymnologie”, t. 29, Göttingen 1986, s. 80.8 Kollektives Trost- und Vertrauenslied. Za: M. Jenny, Neue Hypotesen zur Entstehung und Bedeutung von „Ein feste Burg”, „Jahrbuch für Liturgie und Hymnologie”, t. 9, Göttingen 1964, s. 148.9 Wittenberger Gesangbüchern z 1529 r. Za: I. Mager, Martin Luthers Lied „Ein feste Burg ist unser Gott” und Psalm 46, „Jahrbuch für Liturgie und Hymnologie”, t. 30, Göttingen 1986, s. 95.

28 29

W Niemczech dzieło Lutra ewoluowało w kontekście semantycznym: z pieśni pokutnej (Bekenntnislied), wyrósł z czasem powszechnie rozpoznawany hymn Reformacji. Doszło do te- go za sprawą zespolenia w kolejnych stuleciach toposu Świętego Cesarstwa Narodu Niemieckie-go z królestwem niebieskim. Śpiewana w XIX wieku przez wiernych pieśń militarna, określana przez Heinricha Heinego jako Marseiller Hymne der Reformation10, odzwierciedlała popularną wówczas ideę Verbindung von Thron und Altar – unii władzy świeckiej i duchowej. Współcześnie pieśń interpretowana jest jako alegoryczne wyobrażenie Kościoła przeciwstawiającego się światu, w którym włada zło (grzech, śmierć), i przynosi nadzieję na inną, lepszą rzeczywistość.

Inne znaczenie zyskała pieśń Lutra w kulturze polskiej. Po początkowym entuzjazmie szlachty dla wiary luterańskiej w drugiej połowie XVI wieku nastąpił regres nowej religii. Taki kontekst funkcjonowania w Rzeczypospolitej protestantów stworzył zapotrzebowanie na re-pertuar podtrzymujący wiarę w słuszność przekonań, jak również gotowość do poświęceń. Pewność właściwej interpretacji „czystej” Ewangelii11 znajdowano w hymnie Lutra, pomagał on utrzymać jedność wspólnoty, niósł pociechę męczennikom, a także obiecywał im zbawienie. W naszej kulturze hymn Ein feste Burg nigdy nie zyskał statusu pieśni narodowej o wydźwięku nacjonalistycznym. Taki charakter mogło mieć jednak wykonanie utworu przez zbory niemiec- kojęzyczne licznie występujące na terenie Polski. W czasie drugiej wojny światowej hymn niósł dla polskiej ludności negatywne konotacje, łączono wówczas hasło Gott mit uns z tekstem Lut-ra. Obecnie wśród wiernych Kościoła luterańskiego utwór rozpoznawany jest jako nieformalny hymn ich wspólnoty, nieodłączny element Święta Reformacji (obchodzone 31 października).

Aby określić środki perswazji w polskich przekładach hymnu Marcina Lutra, należy prze-analizować warstwę poetycką oryginału i tłumaczenia, a następnie związek słowa z szatą dźwiękową. W ten sposób odnajdziemy ukryte w strukturze poetyckiej figury i toposy, któ-rych skuteczność niewątpliwie wzmacnia czynnik melodyczny.

10 Geschichte der Religion und Philosophie in Deutschland (1834), za: M. Fischer, Ein feste Burg, online http://www.liederlexikon.de/lieder/ein_feste_burg_ist_unser_gott (dostęp: 10.05.2017).11 Według P. Blicklego „czysta Ewangelia” stała się synonimem Reformacji. Ponadto w druku z 1523 roku wystąpił neologizm Evangelischburger kojarzący się z Ein feste Burg oraz ewangelizacją obywateli miejskich. Za: J. Burkhardt, dz. cyt., s. 100–101.

29

Tekst Lutra i jego polskie tłumaczenia

Rozważania nad chorałem Ein feste Burg podjęło już wielu badaczy kręgu niemieckiego, zapew- ne ze względu na znaczenie pieśni dla Kościoła luterańskiego12. Omówiono wymowę ideolo- giczną tekstu (M. Jenny13), a także jego strukturę poetycką (H. Thomke, I. Mager) oraz zrekon- struowano dzieje powstania hymnu. Dokonano także obszernej interpretacji teologicznej dzieła (G. Hahn) i jego warstwy muzycznej (H. Lauterwasser).

Szkic kompozycji Lutra powstał w 1524 roku jako pieśń-psalm (Vertrauenslied), dopiero na przełomie lat 1527–1528 chorał przyjął ostatecznie dzisiejszą postać (Gemeindelied)14. Utwór składa się z czterech zwrotek (zob. aneks I.1), w których występuje wyraźny podział na dwa układy rymów: abab i ccdde. Tekst jest poetycką parafrazą psalmu, jednak kolejność wersetów nie została zachowana (por. tab.1).

Tabela 1. Porównanie pieśni Lutra z wersetami Psalmu 4615 16

Zwrotka chorału Strofa Werset Psalmu 46Interpretacja teologiczna

I. Mager

Interpretacja teologiczna H. Thomke16

I 1–4 2, 6 oratio Diabeł

II 7 8, 12mediatio Jezus Chrystus

II 8 11

III 3 3 tentatio Diabeł

IV 1–4 8–12 Vertrauen Vertrauenslied

Interesującą interpretację struktury tekstu pieśni przedstawił M. Jennys, wykorzystując narzędzia hermeneutyczne17. Badacz dostrzegł teologiczną spójność trzech pierwszych zwro- tek, czwarta natomiast ma inny charakter. Pierwszą cześć chorału (zwrotki 1–3) spaja tematyka militarna, walka Boga z Szatanem, eksponowana w zwrotkach 1 i 3 (Diabeł), druga natomiast poświęcona jest Synowi Bożemu. Podsumowaniem jest ostatnia zwrotka, będąca zawierzeniem boskiej opiece (Vertrauenslied) oraz, zdaniem I. Mager, wyrażająca kluczową w teologii refor-matora naukę zwaną theologia crucis18 – owocem śmierci krzyżowej Chrystusa jest powszech-ne zbawienie.12 Zestawienie powstałej literatury patrz: G. Hahn i H. Lauterwasser, Kommentare zu den Liedern Ein feste Burg ist unser Gott, w: Handbuch zum Evangelischen Gesangbuch, Band 3: Liederkunde zum Evangelischen Gesangbuch, red. W. Herbst i I. Seibt, t. 17, Göttingen, 2012, s. 64–65.13 W przypadku tego i kolejnych nazwisk patrz: bibliografia.14 I. Mager, dz. cyt., s. 88.15 Na podstawie: tejże, s. 92–93.16 H. Thomke, dz. cyt., s. 85.17 Tegoż, s. 85.18 Ich verstehe, das Ergebnis thesenartig vorwegnehmend, Ein feste Burg gemäß der Regieanweisung Luthers für Psalmlieder als souveräne Entfaltung des sensus psalmi und werte gerade die letzte Str. wegen ihres antithetischen Akzentes als den deutlichsten Beweis für die Anbindung des Liedes an Ps 46 und damit als zusätzliches Argument für die Einheitlichkeit der den Psalm von der theologia crucis her deutenden vierstrophigen Dichtung. I. Mager, dz. cyt., s. 88.

30 31

Tłumaczenie pieśni Ein feste Burg występuje już w pierwszych polskich śpiewnikach pro-testanckich. Prawdopodobnie przekład funkcjonował także w rękopiśmiennych kancjonałach, które nie zachowały się do naszych czasów. Z najstarszych druków wymienić można zbiory Jana Seklucjana (1547) oraz Piotra Artomiusza (1587). W późniejszych latach tłoczono kolej-ne wydania wymienionych edycji, ale także pojawiły się inne zawierające nowy i dawny reper-tuar (por. tab. 2).

Za najstarsze tłumaczenie uznać można Przednie mocny grunt jest Pan Bog nasz, funk-cjonujące w XVI i pierwszej połowie XVII wieku Kolejne pojawiło się w kancjonale Krzysztofa Tschorna Mocną wieżą Pan Bog prawdziwy z 1673 roku (por. aneks I.2), jakkolwiek poprzednia wersja była nadal używana (np. Nowo wydany Kancyonał, 1684). W drugiej połowie XIX wieku w zborach luterańskich powszechnie używany był śpiewnik ks. Jerzego Heczki (1864), zawie-rający przekłady prawdopodobnie jego autorstwa. Tekst tutaj występujący, Grodem mocnym jest Bóg wieczny, spotykamy także w późniejszym kancjonale Jana Klusa (1886). W 1899 roku po raz pierwszy wydrukowano tzw. Śpiewnik warszawski z chorałem Warownym grodem jest nasz Bóg, który stał się podstawą funkcjonującego dziś przekładu ks. Edwarda Romańskiego (zob. aneks I.3).

Na przestrzeni pięciuset lat hymn Ein feste Burg ist unser Gott doczekał się zaledwie kilku tłu- maczeń w polskich śpiewnikach i kancjonałach, co nie jest dużą liczbą w porównaniu z inny- mi językami19. Przekłady ulegały zmianom w zakresie wykorzystanego słownictwa (uwspół-cześnienie), jak również składni zdań oraz formy poetyckiej. Najstarsze translacje w dokładny sposób próbują oddać znaczenie oryginału. Na przykład w drugiej zwrotce tłumacz powtó-rzył słowa „Bóg Zastępów” (Herr Zabaoth), które nie występują w edycjach współczesnych („to Chrystus nasz Pan”). Podobna sytuacja występuje w przypadku całych zdań: „Nic tu nie pomoże Moc nasza” (Mit unsrer Macht ist nichts getan, druga zwrotka), zamienione w prze- kładzie Romańskiego na „My złego nie zdołamy zmóc”. Istotną różnicą w polskich tłuma-czeniach są zmiany w układach rymów kończących wersy. W Przednie mocny rymy wydają się raczej zabiegiem przypadkowym, niż zamierzonym. Tę dysfunkcję poprawiono w tłuma-czeniu z 1673 roku (Mocną wieżą Pan Bóg), w którym występuje predylekcja do rymów pa-rzystych, sprzyjających łatwiejszemu zapamiętaniu utworu. W tejże translacji obecna jest także dodatkowa (piąta) zwrotka, która pełni funkcję żarliwej modlitwy o obronę, nadzieję i szczęście wieczne.

19 Np. słownik J. Juliana wymienia aż 18 translacji w języku angielskim. Por. J. Mearns, Ein feste Burg, hasło w: A Dictionary of Hymnology, red. J. Julian, t. I, (A–O), Dover 1956, s. 324–325.

31

Tabela 2. Polskoęzyczne druki zawierające tłumaczenie pieśni Lutra

Lp. Tytuł kancjonałuRok i miejsce

wydania

Redakcja/nazwisko wydawcy lub autor

tłumaczenia

Incipit tłumaczenia

1.Pieśni duchowne a nabożne,

nowo zebrane i wydane przez J. Seklujana

1547 KrólewiecJan Seklucjan,

druk Jan Weinreich

Przednie mocny grunt jest

Pan Bog nasz

2.Cantional, to jest pieśni

Krześciańskie ku Chwale Boga w Troycy jedynego

1587 Toruń Piotr Artomiusz,

druk Augustin Ferber

Przednie mocny grunt jest

Pan Bog nasz

3.Doskonały Kancyonal Polski zawierający w sobie Pieśni/

Hymny y Psalmy Krześcijańskie1673 Brzeg Krzysztof Tschorn

Mocną wieżą Pan Bog prawdziwy

4.

Nowo wydany Kancyonał albo Pieśni Na chwałę Boga

w Troycy S. jedynego [...] z starey Edicyey Torunskiey we Gdansku

drukowaney Roku 1646. Zebrane

1684 Królewiecdruk w Drukarni

Dziedziców Fryderyka Reusnera

Przednie mocny grunt jest

Pan Bog nasz

5.Kancyonał czyli Śpiewnik dla

chrześcian ewangielickich1865 (I wyd.)

CieszynJerzy Heczko

Grodem mocnym jest Bóg wieczny

6.Melodje pieśni kościelnych

używanych w zborach ewangelickich na Szląsku

1886 Cieszyn Jerzy Klus Grodem mocnym jest Bóg wieczny

7.Śpiewnik dla Kościoła

Ewangelicko-Augsburskiego w RP (tzw. Śpiewnik warszawski)

1899 Warszawa druk A. DittmannaWarownym

grodem jest nasz Bóg

8.Śpiewnik Kościoła

Ewangelicko-Augsburskiego w RP1956 (I wyd.)

Warszawatłum. Edward Romański

Warownym grodem

jest nasz Bóg

9.Śpiewnik ewangelicki.

Codzienna modlitwa, pieśń, medytacja, nabożeństwo.

2002 Bielsko-Biała

tłum. Edward Romański Warownym

grodem jest nasz Bóg

32 33

Tekst w XIX-wiecznych śpiewnikach wytyczył wzór dla współczesnych przekładów. Grodem mocnym jest Bóg wieczny, prawdopodobnie autorstwa Jerzego Heczki lub Ludwika Jenikego, wykazuje podobieństwa do Warownym grodem jest nasz Bóg ze Śpiewnika warszawskiego (1899 rok). Obydwa teksty łączy zbliżony zakres wykorzystanego słownictwa, różnią zaś rymy (parzyste w Grodem mocnym, naśladujące oryginał w Warownym grodem). Wpływ na uwspół-cześnienie przekładu ma doświadczenie tłumaczy: zarówno Heczko, jak i Jenike przełożyli z niemieckiego wiele innych pieśni, doskonaląc w ten sposób warsztat. Na anonimowym tłuma-czeniu ze Śpiewnika warszawskiego20 wzorował się następnie w swojej translacji E. Romański.

W powojennej historii Kościoła luterańskiego pieśń Warownym grodem występuje w postaci niemal niezmienionej. Przekład ks. Romańskiego z 1956 roku21 wpisał się w pamięć wiernych na tyle silnie (za sprawą kolejnych kilku wydań Śpiewnika Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP), że powtórzono go w najnowszym śpiewniku z 2002 roku22. Różnice w kolejnych edycjach dotyczą pisowni rzeczowników (np. słowo/Słowo), przekształceń kolejności słów i zmian czasu gramatycznego (na nas prowadzi/prowadził w bój) oraz interpunkcji (występowanie lub brak myślnika po pytaniu „Kto On?”). Walorem pieśni Warownym grodem jest forma poetycka, a tak- że słownictwo bliskie współczesnemu użytkownikowi. Natomiast poniesionym kosztem fakt, że przekład znacznie odchodzi od utworu Lutra, będąc w istocie parafrazą oryginału.

Melodia i jej warianty

Za autora melodii uznawany jest M. Luter, zaś pierwsza publikacja była wydanym w Norymber-dze (1529) pojedynczym drukiem. Kolejne to młodszy o dwa lata zbiór Kirchengesänge mit viel schönen Psalmen (Norymberga 1531) oraz słynny śpiewnik Josepha Kluga (1535). O znaczeniu chorału świadczy jego występowanie we wczesnych śpiewnikach czeskich23 oraz polskich. Na obszarach objętych husytyzmem melodia Lutra funkcjonowała z przełożonym tekstem Credo (m.in. w zborach Braci Czeskich24), natomiast na terenie Rzeczypospolitej wykonywano ją w ory- ginalnej postaci. Istotnym wyjątkiem jest kancjonał Walentego z Brzozowa (1554), w którym melodia występuje ze słowami Wyznania Wiary (zob. przyp. 21). Nie wszystkie wydane w Polsce kancjonały zawierają zapis nutowy25, ten dodatek pominięto zapewne ze względu na obniżenie kosztu druku. 20 Przekład ten funkcjonował jeszcze w drugiej połowie XX wieku, o czym świadczy jego obecność w wyda-nym przez baptystów zbiorze Głos wiary (Warszawa 1979). Śpiewnik ten zawiera czterogłosowe harmonizacje pieśni do wykonania w trakcie nabożeństw.21 Jako autor tłumaczenia Warownym grodem jest nasz Bóg w najnowszym Śpiewniku ewangelickim (2002 rok) podany został ks. Edward Romański i przyjmuję je tutaj za pewne, choć żadne z wcześniejszych wydań Śpiewnika Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego (1956, 1965, 1966, 1988) nie wymienia tego nazwiska. Za błędną należy uznać podaną datę powstania tłumaczenia (1966), bowiem występuje ono już w pierwszej edycji śpiewnika z 1956 roku.22 Tłumaczenie Romańskiego występuje także w popularnym, przeznaczonym dla chórów kościelnych śpiewniku Harfa syjońska (Warszawa 1965). 23 Np. kancjonał Jana Roha, Piesně chval Božských. Piesně duchovnie evanjelistské, znovu přehlédnuté, zpravené a zhromážděné, Praga 1541, czy używany na terenie Czech śpiewnik w języku niemieckim: Kirchengesänge darinnen die Heubtartickel des Christlichen glaubens kurtz gedasset und ausgeleget sind, Kralice 1606.24 U Walentego, podobnie jak w śpiewniku Roha, melodia funkcjonuje z tłumaczonym na polski tekstem Credo (Wierzmyż my w swego Stworzyciela, Boga Ojca wszechmogącego). 25 Z wymienionych w tabeli nr 2 śpiewników zapis melodii nie występuje w pozycjach: 3, 4, 7, 8.

33

Oryginalna melodia Ein feste Burg (z ok. 1529 roku) zapisana jest w tonacji jońskiej (we współ- czesnych śpiewnikach D-dur lub C-dur), dawniej często transponowana była do tonacji z jednym bemolem przy kluczu (modus in f). Chorał ma typową dla pieśni luterańskich budowę dwu-częściową AB (Barform), w której pierwsza część powtarzana jest dwukrotnie. Ogniwo A skła-da się z dwóch fraz a i b, natomiast B tworzą mniejsze odcinki: c d e f b. Ambitus pieśni sięga oktawy, zaś w toku melodii występują kadencje do I, III i V stopnia skali (por. przykład 1)26.

Przykład 1. Druk z oficyny K. Hergotina, Norymberga (ok. 1529).

Wersja niemal zgodna z niemieckim pierwowzorem występuje w kolekcji Seklucjana (tab. 2 nr 1)27. Melodia zapisana jest w notacji menzuralnej białej, bez oznaczenia tempus, z jednym bemolem przy kluczu. W toku rytmicznym zwraca uwagę charakterystyczny rytm synkopowany oraz związane z tym zabiegiem przesunięcie akcentów właściwych dla składni

26 Niektórzy badacze odnaleźli w melodii obecność innych kompozycji. Mazurkiewicz zidentyfikował fragmenty chorału Vom Himmel hoch da kom ich her, gregoriańskich dwóch mszy In festis duplicibus oraz pieśni Surrexit Christus hodie (Wesoły nam dzień dziś nastał). Zob. Mazurkiewicz, O melodiach kancjonałów Jana Seklucjana z 1547 i 1559 roku. Przyczynek do dziejów chorału protestanckiego w Polsce, Kraków 1967, s. 33–34.27 Różnice dotyczą: skrócenia wartości rytmicznych kończących frazę nut, w melodii natomiast występu-je inne zakończenie odcinka f (u Seklucjana wypełnienie dźwiękami interwału tercji). Szerzej na ten temat patrz: P. Poźniak komentarz do Pieśni z kancjonałów Jana Seklucjana (1547, 1550, 1559) oraz różnych druków ok. 1554– ok. 1607, Kraków 2012, s. 174.

34 35

polskiej28. Błędem drukarskim jest minima na dźwięku mi w ostatniej frazie chorału (B odcinek b, przykład 2). Rytm nadaje pieśni oryginalny charakter, który, obok warstwy melodycznej, wpływa na rozpoznawalność i zapamiętanie utworu.

Przykład 2. Pieśń Ein feste Burg w kancjonale J. Seklucjana (1547)

Zróżnicowany rytmicznie zapis występuje także w: Melodiach kościelnych J. Klusa (tab. 2 nr 6), a także w Śpiewniku Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP (tab. 2 nr 7). Drugi z wymie-nionych zbiorów wyraźnie nawiązuje do wzoru oryginału, jednak widoczne są także istotne różnice (por. przykłady 3 i 4). Są to: zmiany wartości rytmicznych (np. odcinki a, c), wypełnienie skoków interwałowych dźwiękami przejściowymi, podwyższenie IV stopnia skali (dźwięk prowadzący gis, odcinek c). Znaczna ingerencja w kształt melodii występuje w śpiewniku Klusa. Autor ujednolicił wartości (przewaga ćwierćnut), drobniejsze występują w zakończeniu fraz b i f. Zmodyfikowany został także rozmiar interwałów (np. inny kształt frazy w odcinku c).

28 Np. początek pieśni: Przednie mocny grunt jest Pan Bog nasz / I zbroja dobra, broniąc nas!

35

Przykład 3. Wersja z Melodii pieśni kościelnych Jana Klusa (1886), cytowana w Śpiewniku ewangelickim

(nr 259)

Przykład 4. Śpiewnik dla Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP (tzw. Śpiewnik warszawski, 1899)

Widoczne w XIX-wiecznych edycjach przeobrażenia melodii związane są z zapisem modal- nej pieśni w systemie tonalnym dur-moll. Równe wartości rytmiczne są przykładem izometrii, zabiegowi któremu poddano cały repertuar chorałowy pod wpływem pietyzmu29. Uproszczony chorał używany jest w polskim Kościele luterańskim do chwili obecnej – cytowana w naj-nowszym śpiewniku melodia (tab. 2 nr 9), łączy cechy obydwu omówionych wcześniej kolekcji. Jednorodny tok rytmiczny, melizmaty wypełniające skoki interwałowe świadczą o inspiracji autora melodią Kluga, natomiast występowanie dźwięku fis przejęte zostało ze Śpiewnika dla Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP (por. przykład 5).

29 Rozwijający się w XVII-wiecznych Niemczech protestancki nurt odnowy duchowej (pietyzm), miał istotny wpływ na muzykę w ramach liturgii, zwłaszcza pieśni wykonywane przez wiernych. Założeniem było uprosz-czenie melodii do tego stopnia, by każdy z obecnych w collegium pietatis mógł włączyć się do śpiewu. W ten spo- sób usunięto melizmaty i skomplikowane rytmy, zastępując je równymi wartościami (izometria). Por. W. E. Bu- szin, The Dynamic Power of Christian Hymnody, „The Musical Heritage of Lutheran Church”, t. VI, s. 40. W Polsce wykształcone zjawisko izometrii chorału zaczęto stosować znacznie później.

36 37

Przykład 5. Śpiewnik ewangelicki (nr 265)

Szata dźwiękowa chorału Ein feste Burg posiada duży ładunek ekspresji, co w połączeniu z warstwą poetycką wzmacnia sugestywność całej kompozycji. Zdaniem A. Fischera, cała melo- dia „z jednego ulana jest spiżu i tą samą co tekst tchnie pewnością i odwagą”30. Chorał rozpo- czyna charakterystyczny motyw (trzykrotnie powtórzony pierwszy stopień skali), a następnie skok o kwartę w dół. Taki kształt frazy wpływa na łatwe zapamiętanie utworu przez wyko-nawców. W efekcie słuchacz odnosi „wrażenie niewypowiedzianej siły czy może wielkiej pewności siebie”31. Ową potęgę może wzmacniać sposób wykonania przez zbór, co ilustrują słowa H. Lauterwassera: „jeder Vers endet […] mit einer langen Fermate […]. Das Tempo müssen wir uns sehr langsam vorstellen, und natürlich war die rhytmisch komplizierte Urfassung gänzlich verdrängt”32.

Środki perswazji obecne w tekście

Perswazja, czyli przekonywanie odbiorcy i agitacja, dotyczy wykorzystanego katalogu słów oraz ich sfery afektywnej. W tekście chorału wymieniono cztery osoby, między którymi rozgrywa się walka. Postacie zestawiono na zasadzie przeciwieństw: Bóg – Szatan, Chrystus – odkupieni (członkowie Kościoła). W dalszej analizie koncentrujemy się na sposobie przedstawiania bohaterów oraz opisie ich cech. Przedstawione rozważania obejmują wszystkie przekłady dzieła Lutra (por. aneks I.1–I.3).

Pierwsza para to przeciwnicy, między którymi rozgrywa się odwieczna walka o zbawienie ludzi. Metafory określające Stwórcę podkreślają Jego moc i majestat (gród warowny, zamek, mocna wieża). Mocarz toczy wojnę, co podkreślają toposy militarne: hetman najwyższy, oręż i obrona. Sprzyjająca siła boskiej armii (anielskie hufce), broni, wybawia z trwogi, ratuje w cza-sach niedoli i zapewnia ostateczne zwycięstwo. Równie barwnie opisano potęgę Szatana (nasz nieprzyjaciel duszny, książę [pan] tego świata, stary rajski wąż, czart), jego odwieczną wrogość

30 Za: Mazurkiewicz, dz. cyt., s. 33.31 Tamże.32 H. Lauterwasser, Kommentare zu den Liedern Ein feste Burg ist unser Gott, w: Handbuch zum Evangelischen Ge-sangbuch, Band 3: Liederkunde zum Evangelischen Gesangbuch, red. W. Herbst i I. Seibt, t. 17, Göttingen 2012, s. 73.

37

podkreślają przymiotniki (stary, dawny, zły, srogi). Zły duch także stroi swoje wojska, prowadzi na nas w bój, pragnie nas pożreć, zbroi się w podstęp. Diabeł pilnie myśli, chce nas połknąć, zmóc i zdradzić (Książę świata wzrok groźny rzuca w bok). Jednak od początku wiadomo, że w odróż-nieniu od armii Boga, demon zostanie pokonany (skazał go sąd boży, nie wzruszy Słowa Bożego, Ten [Bóg] go słówkiem powali, niech co chce broi). Człowiek wzmocniony łaską Stwórcy opór da [Diabłu] rzetelny, sąd Boży ten go jednym słówkiem rozbroi.

Kolejna grupa osób to Chrystus i odkupieni. Autor tekstu przyznaje Zbawicielowi tytuł Boga Zastępów, jedynego Boga, Bożego Syna, Pana nad pany, naszego uwielbianego Boga. Jezus jest miły Bogu, także Ojcu w mocy i w bóstwie [jest] równy. Utożsamienie Chrystusa z potężnym Ojcem, udziela mu atrybutów władzy (chrobry wódz, on zburzy szatański plan), jemu bądź wszelkie zwycięstwo. I wreszcie człowiek – nękany przez złe moce, cierpiący hiobowe udręki – ma świa-domość, o co toczy się walka (szatan grozi nam srogo, świat-piekło obstąpi wszędzie). Pojawia-ją się błagalne eksklamacje (na ziemi kto mu sprosta?, kto on pytasz się?) i wyznanie swojej beznadziejnej sytuacji w obliczu wroga (moc nasza nic nie poradzi). Ewokowany afekt strachu nie trwa długo – kto się mu poddaje, wątpi w moc Słowa Bożego. Po heroicznym wyznaniu wiary (grodem mocnym jest nasz Bóg) występuje ciąg zapewnień (nam bojaźń nie panuje, pomoc pew- ną iście wiemy, Bóg jest z nami, królestwo wieczne po tym gotują). Padają nawet słowa, przy-pominające wypowiedź Apostoła Piotra (por. J 13, 9): żonę, żywot, majętność, puść z dobrą wolą, bowiem królestwo nam zostanie.

Na analizowany tekst spojrzeć można także z perspektywy całej kompozycji. Dostrzeżemy wówczas katalog wykorzystanych motywów i toposów. Najistotniejszym jest zaufanie Bogu (Wszechmocny, w psalmie 46. refugium, przełożony przez Lutra jako: Burg, Turm, befestigten Haus, w polskim tłumaczeniu: grunt, wieża, gród). Walka dobrego Ojca z mocami zła przybie- ra postać kosmicznej katastrofy, ale także symbolicznie odnieść ją można do sporów między Kościoła a Starym Zakonem (Ecclesia contra Synagoga). Apokaliptyczna wizja końca doczes-ności znajduje spełnienie w alegorii niebieskiego Jeruzalem, miasta Boga, czasu wiecznego panowania Chrystusa.

38 39

Tekst pieśni w kontekście nauki Lutra

Chorał Ein feste Burg jest parafrazą psalmu, a zatem gatunku o szczególnym znaczeniu dla teo- loga z Wittenbergi. W jego dziełach odnaleźć można kilka odniesień do toposów i afektów wystę- pujących w strofach hymnu. Przez topos rozumiem tutaj ujęcie zaproponowane przez Ernsta R. Curtiusa, czyli obiegowe pojęcie (clichés), możliwe do wykorzystania w każdej formie lite-rackiej i wszystkich dziedzinach życia33.

Psalm [1] pełni kluczową funkcję w Lutrowym rozumieniu modlitwy – zawiera nie tylko gotowe do odmawiania przez wiernych teksty, ale inspiruje ich do indywidualnej rozmowy z Bogiem własnymi słowami34. Modlitwa w nabożeństwie jest, obok pieśni, najwłaściwszą formą odpowiedzi wiernych na Słowo Boże. Kluczem do zrozumienia Księgi Psalmów jest osoba Chrystusa [2], który odkupił grzechy świata oraz przyjął wyrok Boga, w zamian otrzymując łaskę pojednania. Jednocześnie pokuta i skrucha obecna, której przykład dał Syn Boży, jest koniecznym aspektem przyswajania słów Pisma Świętego [3]. Obdarza ono mocą tego, który darzy je czcią, a dzięki wpływom Ducha i zwiastowaniu (słuchanie, czytanie i uczenie się) powoduje wewnętrzną przemianę.

„Luter identyfikował się bowiem z religijnością swojej epoki, naznaczoną poczuciem winy i strachem przed karą, trudnymi do pojęcia dla potomnych”35. Źródłem owych nieszczęść był diabeł [3] (Książę tego świata, wróg) obecny w myśleniu i nauczaniu reformatora do tego stopnia, że teolog Heiko Oberman mówi o odkryciu Szatana przez Lutra36. Odwieczna walka między Bogiem a upadłym aniołem nie jest jednak dla wierzących jednoznaczna z potępieniem. Reformator mówi bowiem o tym, że obecność Szatana w życiu chrześcijanina świadczy o zako-rzenieniu w Chrystusie, a także trosce Zbawiciela o wybranych37.

W hymnie Ein feste Burg ewokowany jest afekt strachu [4], wszechobecnego grzechu i po- tępienia [5]. Nauczanie Lutra o życiu chrześcijanina mówi o trwaniu w napięciu między poczu- ciem własnej grzeszności i świadomością zbawienia (zasada simul iustus et peccator)38. Brak pokus i kryzysów wiary prowadzi w rezultacie do niewiary. Natomiast definicję zła [6] (nie-szczęść, mala) nękającego chrześcijan dał Luter w piśmie katechetycznym Czternaście pocieszeń dla utrudzonych i utrapionych z 1520 roku. Są to: nasz własny grzech, niedola i śmierć, doznane cierpienia, piekło, nasi wrogowie, cierpienia przyjaciół i cierpienia Chrystusa na krzyżu. Większość z nich wymieniona została w pieśni będącej przedmiotem naszych rozważań39. 33 Por. E. R. Curtius, Literatura europejska i łacińskie średniowiecze, Kraków 2009, s. 77.34 Ł. Barański, Drogi zbawienia w luterańskiej teologii XVII w. na podstawie dzieł Jana Arndta i Jana Gerharda, mps pracy doktorskiej napisanej na Wydziale Teologicznym Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej, Warszawa 2014, s. 37.35 J. Burkhardt, dz. cyt., s. 52.36 Ł. Barański, dz. cyt., s. 50.37 Hasła kontrreformacyjne również obficie korzystały z repertuaru słownictwa demonologii, np. ojcem Lutra był diabeł i wszystkie czyny i pisma Lutra powstały z diabelskiego poduszczenia, a na koniec diabli Lutra wzięli. J. Bukhardt, dz. cyt., s. 197.38 Pochwycenie przez pokutującego obietnicy zbawienia jest podstawą i początkiem procesu pocieszenia. Za-daniem duszpasterza jest ciągłe przypominanie tym, którzy są zbyt pewni swego zbawienia, że są grzesznikami, tym zaś, którzy pogrążają się w beznadziejnej walce z własnym grzechem, że mocą Bożej obietnicy są już zba-wieni. Por. Ł. Barański, dz. cyt., s. 51.39 Tamże, s. 30–31.

39

Ostatnia fraza hymnu, Królestwo nam zostanie, wyraża pewność, że po opisanych nie-szczęściach nastanie czas zbawienia [7]. Podobne pocieszenie znaleźć można w kazaniu Lutra o przygotowaniu do śmierci (Sermon von der Bereitung zum Sterben) z 1519 roku:

Co może dla Ciebie uczynić Bóg, byś pogodził się ze śmiercią i swój strach przezwyciężył? On wskazuje i daje ci w Chrystusie obraz życia, łaski i zbawienia, by cię nie przerażał już obraz śmierci, grzechu i piekła. Ponadto kładzie on twą śmierć, twój grzech i twe piekło na swego ukochanego Syna i przezwycięża je dla ciebie, czyniąc tobie nieszkodliwymi40.

Konkluzja

Na przestrzeni pięciu wieków funkcjonowania w polskiej kulturze chorału Lutra dostrzec moż- na liczne zmiany zachodzące w jego przekładach – wszystkie podporządkowane były celom sku- tecznego nauczania. Nakłanianie i przekonywanie dotyczą zarówno tekstu, jak i warstwy muzycznej. Do środków poetyckich zaliczyć można: treść chorału (walka dobra ze złem), dispositio tekstu (narracja w trzech pierwszych zwrotkach, podsumowanie w ostatniej) oraz sposób przedstawienia występujących w nim osób (Bóg, Diabeł, Chrystus i wyznawcy). Oprawa muzyczna wzmacnia przekaz słowny, czyniąc go bardziej skutecznym. Do tego typu zabiegów zaliczyć można charakterystyczny rytm (zwłaszcza początkowy motyw), rozległy ambitus i mu- zyczną ilustrację prozodii tekstu.

Polskie tłumaczenia starają się wiernie oddać niuanse oryginału, późniejsze w szczególny sposób uwypuklają walory poetyckie pieśni, starając się uczynić ją bliższą współczesnemu od- biorcy. W tym samym kierunku podążały przeobrażenia melodii, w której zapisach widoczne są wpływy tonalności dur-moll (dźwięki prowadzące) oraz zmieniającej się praktyki wykonawczej (izorytmiczne wyrównanie wartości).

Hymn Lutra po kilku wiekach użytkowania zmienił swój charakter. Obecnie pełni funkcję liturgiczną, ale także indywidualnej modlitwy. Nie zachęca już do walki o naród i jego władcę ani do sięgnięcia po miecz w ich obronie. Chorał przekonuje nas raczej do wiary w lepszą przy-szłość, wolną od cierpienia i panowania demonów bogactwa, zdrady i chciwości.

40 Tamże, s. 60.

40 41

Aneks I.1 Tekst pieśni M. Lutra (współczesna transkrypcja zapisu z XVI wieku)41

1. Ein feste burg ist vnser Gott/

Ein gute wehr vnd waffen/

Er hilfft vns frey aus aller not/

die vns jtzt hat betroffen/

Der alt böse feind/

mit Ernst ers jetzt meint/

gros macht vnd viel list/

sein grausam rüstung ist/

auf erd ist nicht seins gleichen.

3. Vnd wenn die welt vol Teuffel wer/

vnd wolt vns gar verschlingen/

So fürchten wir vns nicht so sehr/

Es soll vns doch gelingen/

Der Fürst dieser welt/

wie sawr er sich stellt/

thut er vns doch nicht/

das macht/, er ist gericht/

Ein wörtlein kan jn fellen.

2. Mit vnsrer macht ist nichts gethan/

wir sind gar bald verloren/

Es streit für vns der rechte man/

den Gott hat selbst erkoren/

Fragstu wer der ist?

Er heist Jesus Christ/

der Herr Zebaoth/

Vnd ist kein andrer Gott/

das felt mus er behalten.

4. Das wort sie sollen lassen stahn/

vnd kein danck, da zu haben/

Er ist bey vns wol auff dem plan/

mit seinem Geist vnd gaben/

Nemen sie den leib/

Gut,/ ehr/ kind und weib/

las faren dahin/

sie habens kein gewin/

das Reich mus vns doch bleiben.

41 Za: Lass uns leuchtet des Lebens Wort. Die lieder Martin Luther, red. E. Krüger, W. Miersermann i M. Scholz, Halle 2017, s. 207–208.

41

I.2 Polskie tłumaczenia XVI–XIX wieku

Śpiewnik Seklucjana 1547 Doskonały Kancyonal Polski 1673Przekład J. Klusa

z 1865 roku

1. Przednie mocny grunt jest Pan Bog nasz

I zbroja dobra, broniąc nas

R. Broni nas tu w niebezpieczny Czas,

Ktory już potrawił ninie nas:

Nieprzyjaciel nas[z] duszny

Ten pilnie myśli,

Wielka Moc, Chytrość jest jego przyrodność

Na ziemi nie jest jemu rowność.

1. Mocną wieżą Pan Bog prawdziwy

Pan Bóg nasz zamek niewątpliwy:

R. Pan Bóg nas w trudny Czas ratuje,

Niechże nam Bojaźń nie panuje.

Stary Rayski Wąż Szatan

tego Świata Pan,

Woyska spisuje Głowa się gotuje

Bo już bliski Koniec swój snuje.

1. Grodem mocnym jest Bóg wieczny,

orężem i obroną.

Kto w nim ufa ten bezpieczny,

On w nieszczęściu zasłoną

Dawny, srogi wróg

Pragnie, by nas zmógł,

w podstęp się zbroi,

zgubić nas się stroi;

w świecie nie ma mu równego.

2. Nic tu nie pomoże Moc nasza,

bowiem przeciw jemu jest mała

R. Walczy za nami wszechmocny Pan,

ktory Bogu Ojcu jest mił sam:

Pytaszli kto to jest

Jezus Chrystus Pan

Bog Zastepow!, nie jest żaden inny Bog,

Jemu bądz wszelakie Zwycięstwo.

2. Słaba Moc nasza podłe siły

By też napoteżniejsze były:

R. Lecz mu zdoła najwyższy Hetman

Bóg Zastępów Król Królów Panów Pan.

Ktoby taki był pytasz?

Jezusa nieznasz?

Syna onego Boga najwyższego

Ojcu w mocy w Bostwie równego.

2. Nasza siłą nic nie zdoła,

w klęskach prędko giniemy;

lecz do boju wódz nas woła,

z nim pewnie zwyciężymy!

Pytasz, kto jest ten?

Chrystus Boży Syn,

nasz Pan nad pany,

Bóg nasz uwielbiany;

zwycięstwo Go nie minie!

42 43

3. By też ten świát pełen Dyabłow był,

á nas wszystkich pożrzeć uradził,

R. Jednak śie go nic nie bojimy,

gdyż Pomoc pewną iście wiemy:

Niech Książe światá tego

grozi nam srogo

nic nie może, bo mocnie osadzone,

á potępia go Słowo Boże.

3. Niechay Czartów Świat pełen będzie

niech y Piekło obstąpi wszędzie:

R. Słusznie śię naniniey nie lekamy

Którzy z nieba Hetmana mamy.

Niech Czart woyska swe stroi

Niech co chce broi

nic z Gniewu tego

nam nie przybędzie złego

on nie wzruszy Słowa Bożego

3. Choćby świat był diabłów pełny,

Pragnących nas pochłonąć,

Odpór damy i rzetelny,

Strach nas nie ma ozionąć,

Książę świata wzrok

groźny rzuca w bok;

próżno się sroży,

skazał go sąd Boży!

Ten go słówkiem rozbroi.

4. Bożego Słowá nikt nie zwalczy,

ále przed nim ustąpić muśi,

R. Boć z námi Bog stoi w Polu,

poćieszájąc nas łaską swoją:

Jeslić żywot twoy biorą,

żonę, Majętność

puść z dobrą Wolą, boć w tym zysku nie mają,

Krolestwo wieczne nam gotują. Amen.

4. Bożego nie wywróci Słowa

by najmędrsza śmiertelna Głowa:

R. Bóg przy Słowie Bóg przy swych zawżdy

dozna tego w potrzebie każdy.

Gardło, Dziatki na stronie

zbiory Cześć Żonie niech odbierają

na tym nie wskórają

bo do Nieba Prawa nie mają.

4. Słowa niech nie naruszają,

A zrzekną się wdzięczności!

Bóg z nami! Niech to znają,

On da męstwo, śmiałości,

Chcąli życie wziąć,

żonę dzieci jąć,

cześć majętność;

niech biorą w swej złości;

nam królestwo zostanie!

5. Przetoć wszyscy z Serca całego

Zawołajmy do Boga swego:

R. bądź z nami JEZU CHRYSTE zawżdzy

w Dzień Nieszczęścia w czas Trwogi każdey

w Wierze nas żywey wzmacniay

w Miłości zatwardzay

w boju ratować w nadzieji gruntować

Koronę chwały racz darować.

Amen

43

I.3 Współczesne przekłady

Anonimowy przekład z 1899 roku Przekład E. Romańskiego z 1956 roku

1. Warownym grodem jest nasz Bóg,

Orężem nam i zbroją!

On nas wybawia z wszelkich trwóg,

Co nas tu niepokoją.

Stary, chytry wróg

Radby on nas zmógł,

Moc i złości rój

On na nas wiedzie w bój,

Na ziemi któż mu sprosta?

1. Warownym grodem jest nasz Bóg,

Orężem nam i zbroją.

Wybawia On ze wszelkich trwóg,

Co nas tu niepokoją!

Stary, chytry wróg

Czyha, by nas zmógł;

Swych mocy złych rój

Prowadzi na nas w bój,

Na ziemi któż mu sprosta?

2. My złego nie zdołamy zmódz,

Wnet zginąć by nam trzeba;

Lecz walczy za nas chrobry wódz,

Co Bóg Go zesłał z nieba.

Kto On? pytasz się,

Jezus On się zwie,

Pan Sabaoth,

On złego strzaska grot,

Innego nie masz Boga.

2. My złego nie zdołamy zmóc,

Nam zginać wnet by trzeba;

Lecz walczy za nas chrobry Wódz

Anielskich hufców z nieba.

Kto On? – pytasz się,

Jezus On się zwie,

To Chrystus, nasz Pan,

Szatański zburzy plan,

Innego nie masz Boga.

3. Choć diabłów pełen byłby świat,

Co połknąć nas by chcieli,

My nie boimy się ich zdrad,

Będziemy tryumf mieli.

Książę ziemi tej

W całej złości swej

Nie poradzi nam,

Bo już skazany sam,

I Słowo go powali.

3. Choć diabłów pełen byłby świat,

Co połknąć nas by chcieli,

My nie boimy się ich zdrad,

Będziemy tryumf mieli.

Książę ziemi tej

W całej złości swej

Nie szkodzi już nam,

Bo jest skazany sam

Wszechmocnym Boga Słowem.

44 45

4. To Słowo nam zostawią wżdy,

„Bóg zapłać” nie powiemy,

Pan z nami jest po wszystkie dni

Z Swym Duchem, z dary Swemi.

Niech pozbawią źli

Żony, dzieci, czci:

Chytra grabież ta

Im zyski liche da;

Królestwo będzie nasze!

4. Niech Słowo wzruszać strzegą się,

Im go nie zawdzięczmy,

Sam Chrystus przy nas z Duchem swym

I z łaski swej darami.

Niech pozbawią źli

Żony, dzieci, czci;

Niech biorą, co chcą,

Ich zyski liche są,

Królestwo nam zostanie!

45

BIBLIOGRAFIA

Źródła:

Artomiusz Piotr, Cantional to iest pieśni krześcijańskie, Toruń 1587.

Cantional albo Księgi Chwal Boskych, to iest Pieśni Duchowne Kośćioła świętego podług Ewangelieiy Prawdziwego Pisma świętego slożone a teraz s czeskiego języka na Polsky przez Xiędza Walentego z Brzozowa nowo prze-łożone. W Królewcu Pruskiem, 1554 r.

Doskonały Kancyonal Polski zawierający w sobie Pieśni/Hymny y Psalmy Krześcijańskie: z Toruńskich, Gdańskich, Królewieckich y starszych Kancyonałów zebrane i częścią poprawione […], [online], http://obc.opole.pl/dlibra/ docmetadata?id=1305&dirds=1&tab=1 [dostęp: 16.06.2017].

Głos wiary, Warszawa 1979.

Harfa syjońska, Warszawa 1965.

Heczko Jerzy, Kancyonał czyli Śpiewnik dla chrześcian ewangelickich, Cieszyn 1865 [online], http://obc.opole.pl/ dlibra/docmetadata?id=638&from=publication [dostęp: 01.06.2017].

Klus Jan, Melodyje pieśni kościelnych używanych w zborach ewangelickich na Szląsku, Cieszyn 1886.

Nowo wydany Kancyonał albo Pieśni Na chwałę Boga w Troycy S. jedynego [...] z starey Edicyey Torunskiey we Gdan-sku drukowaney Roku 1646. Zebrane […], Królewiec 1684.

Pieśni duchowne a nabożne nowo zebrane i wydane przez Jana Seklucjana, Królewiec 1547.

Śpiewnik dla Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP, Bydgoszcz 1899 (wyd. I).

Śpiewnik Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP, Warszawa 1956 (wyd. I); 1965, 1966 i 1976 (wyd. II); 1988 (wyd. III, ukazało się dwukrotnie w tym samym roku).

Śpiewnik ewangelicki. Codzienna modlitwa, pieśń, medytacja, nabożeństwo, Bielsko-Biała 2002.

Literatura:

Barański Łukasz, Drogi zbawienia w luterańskiej teologii XVII w. na podstawie dzieł Jana Arndta i Jana Gerhar-da, mps pracy doktorskiej obronionej na Wydziale Teologicznym Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej, Warszawa 2014.

Burkhardt Johannes, Stulecie reformacji w Niemczech (1517–1617). Między rewolucją medialną a przełomem instytucjonalnym, Warszawa 2009.

Buszin Walter E., The Dynamic Power of Christian Hymnody, „The Musical Heritage of Lutheran Church”, t. VI.

46 47

Curtius Ernst Robert, Literatura europejska i łacińskie średniowiecze, Kraków 2009.

Fischer Michalel, Ein feste Burg [online], http://www.liederlexikon.de/lieder/ein_feste_burg_ist_unser_gott [dostęp: 10.05.2017].

Geck Martin, Luthers Lieder. Leuchttrürme der Reformation, Hildesheim 2017.

Hann Grehard, Kommentare zu den Liedern Ein feste Burg ist unser Gott, w: Handbuch zum Evangelischen Ge-sangbuch, Band 3: Liederkunde zum Evangelischen Gesangbuch, red. W. Herbst i I. Seibt, t. 17, Göttingen, 2012, s. 63–71.

Jenny Marcus, Neue Hypotesen zur Entstehung und Bedeutung von „Ein feste Burg”, „Jahrbuch für Liturgie und Hymnologie”, t. 9, Göttingen 1964, s. 148.

Kalisz Anna, Jana Seklucjana pieśni chrześcijańskie dawniejsze i nowe, Kraków 2007.

Kalisz Anna i Poźniak Piotr, Pieśni z kancjonałów Jana Seklucjana (1547, 1550, 1559) oraz z różnych druków ok 1554– ok. 1607, Kraków 2012.

Lass uns leuchtet des Lebens Wort. Die lieder Martin Luther, red. E. Krüger, W. Miersermann, M. Scholz, Halle 2017.

Lauterwasser Helmut, Kommentare zu den Liedern Ein feste Burg ist unser Gott, w: Handbuch zum Evangelischen Gesangbuch, Band 3: Liederkunde zum Evangelischen Gesangbuch, red. W. Herbst i I. Seibt, t. 17, Göttingen 2012, s. 72–75.

Mager Inge, Martin Luthers Lied „Ein feste Burg ist unser Gott” und Psalm 46, „Jahrbuch für Liturgie und Hymno- logie”, t. 30, Göttingen 1986, s. 87–95.

Mazurkiewicz Roman, O melodiach kancjonałów Jana Seklucjana z 1547 i 1559 roku. Przyczynek do dziejów cho-rału protestanckiego w Polsce, Kraków 1967.

Mearns James, Ein feste Burg, hasło w: A Dictionary of Hymnology, red. J. Julian, t. I, (A–O), Dover 1956, s. 324–325.

Naumann Martin J., A Reflection on the Beginning, Middle, and End of Man’s Destiny, „The Musical Heritage of the Lutheran Church”, vol. VI.

Piotrkowski Igor, Pieśń i moc. Pieśni codzienne Franciszka Karpińskiego w kulturze polskiej XIX i XX wieku, War-szawa 2012.

Thomke Hellmut, Das Wort się sollen lassen stahn! Überlegungen zur Sprache zur poetischen Form von Luthers Liedern am Beispiel des Reformationslied „Ein feste Burg ist unser Gott”, „Jahrbuch für Liturgie und Hymno- logie”, t. 29, Göttingen 1986, s. 79–89.

Zieliński Alojzy, Wprowadzenie do dydaktyki historii, Kraków 2007.

47

Dawid Ślusarczyk Wrocław

PERSUASION IN POLISH TRANSLATIONS OF SONGS BY MARTIN LUTHER BASED ON THE CHORALE ENTITLED EIN FESTE BURG IST UNSER GOTT

Reformation songs were one of the most effective means to promote the idea of the new faith expressed in the “pure” Gospel. The message reaching the faithful and future members of the Church had to have the right form, full of relevant modes of persuasion. Martin Luther, a season- ed expert on rhetoric, was well aware of the power of songs as he created around a dozen cho-rales for liturgical and private use. Among his works, one has a special place – the song entitled Ein feste Burg ist unser Gott, which is regarded as the unofficial anthem of the Lutheran Church.

The meaning attributed to A Mighty Fortress Is Our God has been frequently changed through- out the ages. It has transformed from an expiatory psalm through a battle hymn of the Creator calling to defend the homeland and the throne, to finally turn into a song of trust in divine pro-tection. Such versatile interpretation of the text of the chorale makes it very good material for analysis. The article is an attempt to define the means used so as to convince the audience/performer in whom the author intended to raise specific emotions and social attitudes. These techniques have been illustrated based on Polish translations of Luther’s compositions a few versions of which can be found in Evangelical prints created throughout five centuries. This study is also an attempt to answer the following question: What did the song persuade recip-ients to do in the past and how should it be interpreted by modern-day Christians?

Keywords: Reformation, anthem, persuasion, Psalm 46

48 49