Ksztatowanie rozwoju fizycznego i zdrowia dzieckaZ poprzednich opisw przemian somatycznych i motorycznych zachodzcych w yciu osobniczym oraz z informacji o ich mechanizmach wyania si zarys roli dorosych w sterowaniu prawidowym rozwojem dziecka. W dotychczasowej treci przewijay si czciowe odpowiedzi na pytanie, co robi, by zapewni modym generacjom waciwe warunki rozwoju. Na zakoczenie wydaje si celowe zebranie tych zalece w jedn cao.Powtrzmy jeszcze raz ogln zasad: Jako rozwoju dziecka zaley od wrodzonych wartoci organizmu oraz od dziaajcych na nie w cigu ycia czynnikw rodowiskowych, ktre uzaleniaj moliwo rozwinicia cech wrodzonych.Na warto tworzywa przynoszonego przez dziecko na wiat, a wic na cechy wrodzone, wpyw nasz jest niewielki. Ogranicza si on jedynie do opieki nad matk w okresie ciy, a w pewnym stopniu rwnie do oddziaywa eugenicznych, opierajcych si na fakcie, e ksztatowanie biologicznych wartoci rodzicw moe mie dodatni wpyw na zdrowie1 rozwj potomstwa. Natomiast wykorzystywanie czynnikw rodowiskowych, jako modelatorw ontogenezy, stwarza szerokie pole do waciwego sterowania rozwojem osobniczym.Rola dorosych, odpowiedzialnych za rozwj modych pokole, polega na waciwej organizacji czynnikw rodowiskowych: na ograniczaniu dziaania czynnikw negatywnych, na intensyfikowaniu czynnikw stymulujcych rozwj we waciwym kierunku, na zachowaniu proporcji midzy bodcami rozwojowymi i dostosowaniu ich charakteru oraz siy do potrzeb i warunkw dziecka. Jest to rola pedagogiczna niezalenie od tego, czy peni j nauczyciel, lekarz, rodzice, czy te instytucje i organizacje skupiajce w swych szeregach dzieci i modzie.Celowo podkrelono tu pedagogiczn rol lekarza pracujcego z dziemi. Zreszt caa wspczesna medycyna, preferujca zabiegi profilaktyczne, coraz bardziej przejmuje od pedagogiki formy dziaalnoci, coraz bardziej si humanizuje. Do przeszoci naley skupianie jej zainteresowa wycznie na chorobie. Dzisiaj zajmuje si ona czowiekiem, ktrego chce od choroby uchroni bd uodporni na ni i pomc w jej zwalczeniu. Dlatego lekarz pediatra troszczy si, na rwni z pedagogiem, o wszechstronny rozwj dziecka.Maciej Demel wskazuje na trzy formy medycyny. Mwi o medycynie naprawczej", ktrej treci jest terapia czowieka chorego, o medycynie zapobiegawczej", obejmujcej profilaktyk czowieka zagroonego, oraz o medycynie pozytywnej" zajmujcej si czowiekiem zdrowym. Treci medycyny pozytywnej jest wychowanie zdrowotne, dziedzina powstaa z poczenia medycyny i pedagogiki[footnoteRef:1]. Przyszo medycyny to wanie wychowanie zdrowotne czowieka. A w jego ramach mieci si sterowanie rozwojem somatycznym, motorycznym, jak rwnie innymi przejawami rozwoju osobniczego dzieci i modziey. [1: M. Demel: O wychowaniu zdrowotnym. Warszawa 1968 PZWS,, Bi blioteka Nauczyciela"), s. 25.]

Wspczesna pedagogika take coraz bardziej zblia si do nauk biologiczno-medycznych i nie godzi si ju na oddawanie spraw rozwoju fizycznego i zdrowia dziecka w monopolistyczne wadanie lekarzy. Niniejszy tom wydany w ramach Biblioteki Psychologicznej" jest skromnym wyrazem pogbiajcego si zainteresowania biologicznymi aspektami onto-genezy wrd pedagogw i wiadectwem zacieniania si istniejcych od dawna zwizkw midzy psychologi a nauk o rozwoju fizycznym czowieka.Tak wic dbanie o prawidowy rozwj somatyczny i motoryczny modych pokole jest w rwnej mierze spraw pedagogw, jak i lekarzy. Dziaalno na tym polu, niezalenie od tego, do jakiej grupy zawodowej czy kategorii wiedzy zaliczymy ludzi j wykonujcych, sprowadza si do dwch gwnych zada.Zadaniem pierwszym jest zapewnienie warunkw gwarantujcych waciwy rozwj biologiczny dzieci i modziey, inaczej mwic, umoliwiajcych pene dokonanie si zdeterminowanych genetycznie, naturalnych przemian rozwojowych, ktrym podlegaj wszystkie ywe organizmy. Mieci si ono w obrbie norm i nakazw higieny.Zadanie drugie polega na czynnym stymulowaniu i sterowaniu rozwojem. Jest to ju nie tylko zapewnienie higienicznych warunkw do prawidowego rozwoju osobnika, ale aktywne pobudzanie tego rozwoju przez dobr odpowiednich czynnikw rodowiskowych. To zadanie wchodzi w zakres wychowania.Dziaem wychowania, ktry od lat z powodzeniem peni t rol, jest wychowanie fizyczne.Wychowanie fizyczneWychowanie fizyczne stanowi dziedzin, ktra z natury swojej tworzy pomost midzy pedagogiczn i biologiczn wizj wszechstronnie rozwinitego czowieka. Podkrelone to jest w jej nazwie.Wychowanie fizyczne, jako suma zabiegw i oddziayw na dzieci i modzie w przedszkolu, w szkole czy poza ni, wpywa bardzo wyranie na rozwj somatyczny i motoryczny czowieka. Wanie przede wszystkim w ramach wychowania fizycznego odbywa si zamierzone oddziaywanie czynnikami rodowiskowymi na rozwijajcy si organizm dziecka.Naley podkreli, e czynniki rodowiskowe, wykorzystywane w procesie wychowania fizycznego, nie polegaj tylko na bodcach ruchowych i nie ksztatuj tylko aparatu ruchu dziecka. Dziaaj one na cay rozwijajcy si organizm, a take wywieraj wpyw na osobowo wychowankw.Wychowanie fizyczne wykorzystuje wielorakie czynniki rodowiskowe[footnoteRef:2]. Jeeli by cay proces wychowania fizycznego sprowadzi tylko do wicze ruchowych, to take wwczas trzeba by dostrzec w nim znacznie intensywniejsze ni w innych sytuacjach yciowych dziaanie bodcw pozaruchowych, istotnych dla organizmu czowieka w ogle, a dla rozwijajcego si ustroju dziecka w szczeglnoci. [2: Rozwinicie tych zagadnie odszuka Czytelnik w ksice Z. Gilewicza: Teoria wychowania fizycznego. Warszawa 1964, Sport i Turystyka, s. 60 94.]

Za przykad niech posu tu wpywy na organizm ludzki czynnikw termicznych, mechanicznych i promienistych.Czynniki termiczne s nierozerwalnie zwizane z ruchem. Kade wiczenie ruchowe zmienia rwnowag ciepln organizmu podnoszc temperatur ustroju. Zmusza to organizm do usprawniania mechanizmw termoregulacji.Jednoczenie rne formy zaj ruchowych naraaj organizm wiczcych na dziaanie zmiennych temperatur otoczenia. Tak dzieje si, kiedy uczniom kaemy si przebiera w kostiumy wiczebne. To samo zjawisko zachodzi podczas nauczania dzieci pywania, gdy woda ma niemal zawsze inn temperatur ni powietrze. Ze zmianami temperatury otoczenia spotykaj si dzieci w czasie jazdy na ywach, sankach i nartach, podczas wycieczki, kiedy przebywaj w strugach przemieszczajcego si powietrza (wiatr), gdy pi w namiotach itp. Intensyfikacja oddziaywa czynnikami termicznymi zachodzi niemal we wszystkich sytuacjach stwarzanych w czasie zaj wychowania fizycznego.Czynniki termiczne, dziaajce jednoczenie z bodcami ruchowymi, zmieniaj gospodark ustroju, wpywaj na wikszo funkcji organicznych i poszerzaj margines tolerancji na zmiany temperatury otoczenia (co jest bardzo czste w naszej strefie klimatycznej) do tego stopnia, e w kracowych przypadkach umoliwia to nawet kpiel w zimie w przerbli.Czynniki mechaniczne polegaj na dziaaniu bodcw, dajcych wraenie dotyku, tarcia, ucisku, uderzenia itp., a odbieranych gwnie przez tangoreceptory znajdujce si na powierzchni ciaa. Kady czowiek naraony jest na takie bodce biorce si z kontaktu z rnymi przedmiotami otoczenia, a choby tylko wynikajce z faktu noszenia ubrania.Czowiek wspczesny znacznie ograniczy dziaanie bodcw mechanicznych, szczeglnie bodcw dajcych mao przyjemne odczucia. Okazuje si jednak, e pozbawienie si mechanicznych bodcw ucisku czy tarcia jest dla organizmu niekorzystne, prowadzi do wydelikace, uczule, nieraz wprost schorze skry. A stosowanie ich jest zabiegiem pomagajcym w przemianie materii, usprawniajcym funkcj krenia, nawet dziaajcym leczniczo. Dowodem tego s od lat uznane wartoci naciera szorstkim rcznikiem, wielorakie oddziaywania masau, a przykadem szczeglnym zabiegi akupunktury w ludowej medycynie chiskiej, w ktrej system nakuwa metalowymi igami potrafi leczy organizm z wielu chorb kopotliwych take dla wspczesnej medycyny.Ot zajcia wychowania fizycznego wzmagaj dziaanie rnorodnych czynnikw mechanicznych (szczeglnie nasilone przy wszelkiego rodzaju ruchach, wiczeniach ze wsp-15 Rozwj somatyczny i motoryczny

partnerem, walkach), a przez to dodatnio wpywaj na organizm i jego rozwj.Czynniki promieniste wi si gwnie z wpywem wiata sonecznego, intensyfikowanym w czasie wicze ruchowych na otwartych przestrzeniach. Higieniczne i sty-mulatywne dziaanie promieni sonecznych na organizm ludzki, a take ich korzystny wpyw na samopoczucie i psychik, s znane od dawna.Dla penego rejestru przytaczanych tu czynnikw rozwojowych naley jedynie przypomnie o roli promieni nadfiokowych, ktre wnikajc a 1,5 mm w skr dziaaj bakteriobjczo, a jednoczenie bior udzia w wytwarzaniu witaminy D niezbdnej do prawidowego przebiegu procesw wzrastania organizmu.Nie jest to jedyna rola promieni pozafiokowych, pobudzaj one bowiem wiele funkcji organicznych. Midzy innymi wpywaj na morfologi krwi, powodujc wzrost liczby erytrocytw i podniesienie poziomu hemoglobiny, oddziauj tonizujco na ukad nerwowy, sprzyjaj prawidowej ossy-fikacji koci, usprawniaj zachodzce w skrze procesy oddychania i wydzielania itp.Oprcz powyszych trzech grup czynnikw w procesie wychowania fizycznego uczestnicz liczne inne bodce rodowiskowe (nawet chemiczne)1. Z bodcami fizykalnymi wspdziaaj czynniki spoeczne, czsto osabiajce lub podporzdkowujce modela tory biologiczne, albo bezporednio wpywajce na zjawiska rozwoju somatycznego i motorycznego, jak na przykad nowe stosunki interpersonalne tworzce si214w grupie sportowej, czy w sytuacjach pozaszkolnych atmosfera mioci rodzinnej1.Podstawowym czynnikiem ksztatujcym rozwj somatyczny i motoryczny oraz zdrowie dziecka, a stanowicym gwn tre wychowania fizycznego, jest ruch. Czynnoci ruchowe czowieka, wykonywane pozornie tylko przez minie, tak aktywizuj niemal wszystkie procesy organiczne, e mona mwi, i inne narzdy i ukady ludzkiego ustroju s na usugach aparatu ruchu. Z. Gilewicz, ktry przeznaczy wiele miejsca na analiz ruchu jako czynnika rozwojowego, nazywa bodce ruchowe najlepszym regulatorem i modelatorem wszelkich funkcji ustrojowych[footnoteRef:3]. [3: % Z. Gilewicz: Teoria wychowania fizycznego, jw., s. 147 155.]

Nie sposb w ksice, omawiajcej przejawy rozwoju fizycznego, przedstawi w kompletnym opisie mechanizmw wpywu ruchu na rosncy organizm. Fizjologia pracy i fizjologia sportu powicaj temu zagadnieniu osobne tomy[footnoteRef:4]. Dlatego tutaj wystarczy zatrzyma uwag Czytelnika tylko na niektrych momentach charakteryzujcych wiczenia ruchowe jako czynnik rozwijajcy somatyczne i motoryczne wartoci organizmu, nawizujc do opinii i stwierdze wyraonych ju w poprzednich rozdziaach. [4: Por. W. Missiuro (przy wspudziale W. Bogusawskiego): Zarys fizjologii pracy. Warszawa 1965, PZWL; J. Malarecki: Wstp do fizjologii wysiku i treningu sportowego. Warszawa 1969, Wyd. AWF.]

1. wiczenia ruchowe ksztatuj waciwoci morfologiczne organizmu przez intensyfikowanie wzrastania i przez wpyw na struktur narzdw biorcych w wiczeniu udzia. Dzieje si to zgodnie z prawem wspzalenoci struktury i funkcji, wedug ktrego funkcja ksztatuje budow, a budowa warunkuje funkcj. Dlatego minie pracujce podlegaj rozrostowi, a koczyny pozbawione ruchu (np. w gipsie) szybko chudn. Std take przy duszym unieruchomieniu1 S. Panek: Wpyw rozbicia rodziny na rozwj fizyczny dzieci. Materiay i Prace Antropologiczne" 1971 nr 80.15* 215

ciaa (podczas choroby czy w kabinie statku kosmicznego) pojawiaj si symptomy usztywnienia staww, rzeszotowie-nia (osteoporozy) koci i zaniku aktywnych tkanek mikkich.wiczenia ruchowe s wic niezbdne do utrzymania na odpowiednim poziomie struktur ju osignitych w toku rozwoju osobniczego oraz stanowi bodziec pobudzajcy proces ronicia. Wspczesna nauka dysponuje na to wieloma dowodami.[footnoteRef:5] [5: Por. H. Milicerowa: Problemy antropologii w wychowaniu fizyczn m i sporcie. Wychowanie Fizyczne i Sport". T. XIII, 1969 nr 3.]

Najwicej przykadw, jak systematyczne wiczenia ruchowe wpywaj na podniesienie dynamiki rozwoju somatycznego, dostarczaj obserwacje modziey uprawiajcej sport. Liczne polskie i zagraniczne eksperymenty dowodz, e grupy modziey trenujcej osigaj znaczn przewag nad rwienikami nie trenujcymi w takich cechach wzrastania, jak wysoko, ciar ciaa, obwd klatki piersiowej i obwody koczyn. Rwnie dzieci nie uprawiajce adnej dyscypliny sportu, ale majce w programie szkolnym poszerzony wymiar zaj wychowania fizycznego, osigaj wyran przewag w rozwoju somatycznym[footnoteRef:6]. [6: M. akowa: System ,,mi-temps" we Francji i Belgii. Kultura Fizyczna" 1962 nr 9 i 10; L. Denisiuk: Program WF a sprawno fizyczna modziey szkolnej. Warszawa 1968, Sport i Turystyka; R. Przewda: Sport dziecicy i modzieowy. W: Teoria i metodyka sportu. Praca zbiorowa pod red. T. Ulatowskiego, jw., s. 335 336.]

Zwikszenie dawki ruchu, szczeglnie kontrolowanej, jak to jest w wiczeniach zorganizowanych i prowadzonych pod kontrol pedagoga, dziaa korzystnie na rozwj somatyczny. Nie mona jednak obcienia ruchowego mnoy bez ogranicze.Procesy wzrostowe, odbywajce si gwnie w pytkach chrzstkowych u nasad koci dugich, przebiegaj dziki umiarkowanemu ruchowi sprawniej, co jest spowodowane gwnie bogatszym ukrwieniem miejsc rozrostu. Przy wysi216kach zbyt duych (uwaa si, e granic stanowi tutaj obcienie wynoszce 37 g/mm[footnoteRef:7]) nastpuje szybciej ossyfikacja chrzstek wzrostowych i w efekcie okres rozrostu trwa krcej, a osignite przez dziecko ostateczne wymiary ciaa s mniejsze. Inaczej mwic, czynnik ruchu, tak jak i wszystkie inne fizykalne czynniki rozwoju dziecka, nie moe by zbyt duy, gdy jego oddziaywanie staje si wwczas niepodane, szkodliwe, [7: M. akowa: System ,,mi-temps" we Francji i Belgii. Kultura Fizyczna" 1962 nr 9 i 10; L. Denisiuk: Program WF a sprawno fizyczna modziey szkolnej. Warszawa 1968, Sport i Turystyka; R. Przewda: Sport dziecicy i modzieowy. W: Teoria i metodyka sportu. Praca zbiorowa pod red. T. Ulatowskiego, jw., s. 335 336.]

Nasuwa si tutaj analogia z lekarstwami (mona je take traktowa jako chemiczne czynniki rodowiskowe), przy stosowaniu ktrych dawka musi by optymalna: za maa bowiem nie skutkuje, a za silna zabija. Jeeli w czynnikach pobudzajcych rozwj fizyczny preferujemy bodce ruchowe, nie moemy zapomina o tym zastrzeeniu.2. wiczenia ruchowe wpywaj nie tylko na budow i rozwj somatyczny, ale take na przemian materii i na czynnociowe doskonalenie si organizmu. Jest to konsekwencj zalenoci i staej wsppracy wszystkich ukadw w organizmie. Zaangaowanie do pracy jednego z nich ukadu miniowego powoduje aktywno innych i prowadzi do usprawnienia wszystkich funkcji ustrojowych.Wzmoenie przemiany materii pod wpywem wicze ruchowych ma charakter konsekwencji acuchowych. Praca miniowa wymaga przede wszystkim materiaw energetycznych i tlenu. Kade wiczenie powoduje wic wzrost zapotrzebowania tlenowego, a w rezultacie potguje wentylacj puc oraz prac serca i caego ukadu krenia. Wiksze zapotrzebowanie na produkty spalania stawia wysze zadanie przed ukadem trawienia. W ten sposb wiczenia miniowe powoduj wzmoone dziaanie tych ukadw i wszystkich z nimi wsppracujcych. Krtko mwic, praca miniowa mobilizuje funkcje caego organizmu, rozwijajc je i dostosowujc do nowych zada.Funkcjonalne moliwoci organizmu ludzkiego, tzw. wy217

dono ustroju, mierzy si zazwyczaj wartoci maksymalnego zuycia tlenu z wdychanego powietrza. Wartoci te u dzieci i modziey s nisze ni u dorosych. W wieku 46 lat wynosz one 48 49 ml na 1 kg ciaru ciaa w cigu 1 minuty, w wieku 79 lat warto ta wzrasta do 5557, w wieku 12 13 lat wynosi 5658 ml/kg/min. Uprawianie wicze ruchowych wpywa na znaczne podniesienie tych wskanikw, a wic wzmaga robocz wydolno ustroju.Podobne efekty wychowania fizycznego i treningu sportowego u rozwijajcych si osobnikw obserwujemy w zwikszonej maksymalnej wentylacji puc i w yciowej ich pojemnoci, w doskonaleniu si pracy serca i ukadu krenia, w zmianach skadu krwi, w usprawnieniu procesw regulacji nerwowej widocznej w poziomie koordynacji nerwowo-mi-niowej, w wyostrzeniu zmysw i w wielu innych przejawach wzrostu funkcji organizmu dziecicego[footnoteRef:8]. [8: A. B. Handelsman, K. M. Smirnow: Rozwj dzieci i modziey w wieku szkolnym i wynikajce z niego zalecenia treningowe. Sport Wyczynowy" 1971 nr 8.* Por. R. Przewda: Rola sportu w ksztatowaniu motorycznoci dzieci. Sport Wyczynowy" 1967 nr 6.]

3. Wspomniane wyej strukturalne i funkcjonalne efekty wpywu wicze ruchowych na organizm dziecka znajduj szczeglny wyraz w rozwoju sprawnoci fizycznej. Wychowanie fizyczne i sport w najbardziej widoczny sposb wpywaj przede wszystkim na sprawno dzieci i modziey i staj si gwnym czynnikiem ich rozwoju motorycznego.Poprzednie rozdziay niniejszej ksiki, jak te liczne dowody naukowe i codzienne obserwacje, zgodnie potwierdzajce t tez, zwalniaj od dalszej jej argumentacji2. Dlatego wystarczy tu tylko przypomnie, e wanie przez zajcia sportowe dzieci ucz si wielu nowych ruchw, rozwijaj swoje cechy motoryczne, bogac ideomotoryczno, nabywaj dowiadcze, a przede wszystkim uzupeniaj potrzeby ruchu,218czsto tumione warunkami wspczesnego ycia i pracy szkolnej. ;To dobroczynne dziaanie wychowania fizycznego i zaj sportowych ha rozwj motoryczny oraz na inne przejawy rozwoju dzieci i modziey nie wyklucza jednak moliwoci oddziaywa negatywnych w przypadku wicze jednostronnych lub nie dostosowanych do moliwoci dziecicych organizmw. Na szczcie wspczesna wiedza w tym zakresie, a take zawodowe przygotowanie nauczycieli wychowania fizycznego, pozwalaj z powodzeniem unika takich niebezpieczestw.' . . ; . rr.Znaczenie ruchu dla rozwoju fizycznego wskazuje na kor nieczno zapewnienia dzieciom i modziey odpowiedniej jego dawki. Mona sformuowa ogln zasad, e dzienna porcja ruchu powinna by tym wiksza, im modsze jest dziecko. co odpowiada, ujawnianym w zachowaniu dzieci potrzebom ruchu. ... . ":Z tego wynikaj obowizki rodzicw i pedagogw. Polegaj one, po pierwsze, na stworzeniu takich warunkw wzrastania i takiego rozkadu dnia dziecka, by mogo ono w naturalnych reakcjach zaspokoi gd" ruchu, i po drugie, na organizowaniu specjalnych wicze ruchowych, majcych charakter przemylanych i dobranych do potrzeb dziecka zaj wychowania fizycznego.Czynniki ruchowe, jak rwnie pozostae czynniki zewntrzne, bezustannie dziaaj na organizm dziecka, starajc si zakci jego rwnowag wewntrzn. Dla zachowania rwnowagi rodowiska wewntrznego i utrzymania optymalnych warunkw funkcji ustrojowych, organizm musi cigle uruchamia mechanizmy obronne i przystosowywa si do bodcw rodowiskowych. Zaleno stabilnego, dcego do utrzymania staej rwnowagi, rodowiska wewntrznego od cigle zmieniajcego si rodowiska zewntrznego doprowadza do nieustannego poszukiwania przez ustrj ludzki stanu ho219

meostazy, do cigej aktywnoci organizmu. Ona pobudza rozwj osobniczy i powoduje przystosowanie si do otoczenia.Wychowanie fizyczne, skupiajce najwaniejsze czynniki rozwojowe, peni w ontogenezie rol potrjn: 1 pobudza do intensywnego rozwoju somatycznego i motorycznego (stymuluje), 2 przystosowuje do oddziaywa rodowiska i uodparnia organizm na jego bodce (adaptuje) oraz 3 poprawia i wyrwnuje pojawiajce si dewiacje rozwojowe (koryguje i kompensuje). Tote gwnymi funkcjami wychowania fizycznego s: stymulacja, adaptacja, korektywa1 i kompensacja.Stymulacji, ktra pobudza organizm do rozwoju, powicono wyej nieco uwagi.Adaptacja dotyczy strukturalnego i funkcjonalnego przystosowania si czowieka do czynnikw rodowiskowych. Przejaww adaptacji stwierdzamy zbyt duo, by je wymienia w tym miejscu. Take jej biologiczne i spoeczne znaczenie jest na tyle oczywiste, e nie wymaga specjalnych dowodw. Dlatego wystarczy zatrzyma si na dwch wybranych momentach adaptacji wicych si bezporednio ze zdrowiem dzieci: na zjawisku hartowania i na nadmiernej adaptacji.Hartowanie jest swoistym wyrazem przystosowania organizmu do zmiennych warunkw otoczenia. Polega ono na takim usprawnieniu mechanizmw obronnych i przystosowawczych, ktre umoliwia znoszenie bez szkody nawet gwatownych zmian rodowiskowych.Najczciej pojcie hartowania odnosi si do czynnikw termicznych i rozumie si przez nie poszerzenie granic tolerancji ustroju na wahania temperatur w otoczeniu. Prawidowe jest jednak traktowanie hartowania jako uksztatowanej odpornoci na wszelkie czynniki rodowiska otaczajcego.Por. Z. Gilewicz: Teoria wychowania fizycznego, jw., s. 40 49.220Wychowanie fizyczne, operujc rnymi czynnikami, wszechstronnie hartuje dzieci, a przez to peni znaczc rol w profilaktyce ich zdrowia.Nadmierna adaptacja moe jednak okaza si niekorzystna. Tak jest na przykad w przypadku znieksztace zawodowych u ludzi dorosych, tak dzieje si nieraz take u dzieci, kiedy jednostronna dziaalno ruchowa lub zbyt czste te same pozycje statyczne (jak siedzenie w niewygodnej awce) doprowadzaj do widocznych zmian w postawie, do asymetrii morfologicznych i funkcjonalnych. Wzorcem wychowawczym jest dla nas czowiek rozwinity wszechstronnie, zatem adaptacje jednostronne wymagaj przeciwstawienia si im. Tak rol peni moe take wychowanie fizyczne w swojej funkcji wyrwnawczej, korektywnej.Korektywa i kompensacja odnoszone s najczciej do zmian somatycznych, przede wszystkim w aparacie ruchu. Korektywa lub wiczenia korekcyjne s rozumiane jako zabiegi poprawiajce postaw ciaa, natomiast kompensacja jako proces uzupeniania bodcw i wyrwnywania ubytkw (np. w przypadku kalectwa) przez uruchamianie mechanizmw i funkcji zastpczych.Rzeczywicie wiczenia ruchowe maj due znaczenie w tak pojmowanej korektywie i kompensacji. Dzi mona mwi o wprost imponujcym dorobku w tym zakresie, czego dowodem s powstae odrbne dziedziny pedagogicz-no-lekarskie, takie jak kinezyterapia, rehabilitacja czy rewalidacja ruchowa.Ale korektywna i kompensacyjna rola wychowania fizycznego jest szersza i obejmuje nie tylko aparat ruchu, ale cay organizm z wszystkimi jego funkcjami i ich przejawami.Oglnie mona stwierdzi, e korektywa i kompensacja przeciwdziaaj wszystkim przejawom jednostronnej zbyt daleko posunitej adaptacji oraz, uzupeniajc bodce rodowiskowe, staraj si usun braki rozwojowe nie majce charak-221

teru adaptacji, jak braki wrodzone. Przykadem tej roli wychowania fizycznego jest stopniowe usprawnianie modziey zaniedbanej ruchowo oraz z grup tzw. dyspanseryjnych1, czyli odbiegajcej od norm w zakresie zdrowia.HigienaPoza grup czynnikw aktywnie wpywajcych na rozwj somatyczny i motoryczny, ktre najpeniej wystpuj w procesie wychowania fizycznego, jako tego rozwoju zaley take od higienicznych warunkw wzrastania dziecka.Trudno byoby w tym miejscu omawia liczne sprawy higieny ycia dzieci i modziey. Higiena, jako dziedzina wiedzy oraz jako zbir norm i praktycznych zalece, jest zbyt obszerna, by mona j zamkn w paru oglnych twierdzeniach na zakoczenie opisu rozwoju fizycznego. Nawet ograniczonemu zakresowi higieny higienie szkolnej powicaj specjalici wieloarkuszowe osobne opracowania, z ktrych Czytelnicy mog czerpa cenne informacje szczegowe[footnoteRef:9]. Wydaje si jednak, e przy okazji omawiania czynnikw ksztatujcych rozwj i zdrowie dziecka warto wymieni zagadnienia najwaniejsze i przez to zasugujce na wyrnienie. [9: Patrz lip" Higiena szkolna. Praca zbiorowa pod red. m. Kacp.zaka, jwo J.yKopczyska: Higiena w wieku szkolnym. Warszawa 1958, PZWL; Kj Mitkiewicz: higiena szkolna. Wyd. 4 uzup. Warszawa 1964, PZWS; A. Jazewski: Higiena szkolna, jw.]

Warunki higieniczne, ktre wpywaj na rozwj dziecka, odnosz si do 1 jego higieny osobistej, 2 higieny jego rodowiska i 3 higieny pracy szkolnej.Wprawdzie higiena pracy szkolnej mieci si w zagadnie1 Bljsze informacje na temat grup dyspanseryjnych zawieraj ksiki S. B. Radiukiewicza: Pordrnk lekarza szkolnego. Warszawa 1966, PZWL i Poradnictwo czynne w ochronie zdrowia dzieci i modziey w zakadach nauczania. Warszawa 1971, PZWL.222niach higieny osobistej i higieny otoczenia, ale szkoa w yciu dziecka zajmuje tak znaczce miejsce, e mona mwi odrbnie o jej wpywie na rozwj i zdrowie uczniw.Higiena osobista obejmuje wiele spraw. Jeeli sprowadzioby si j tylko do wskazwek postpowania, ktrych naley przestrzega, oraz do ksztatowania u dziecka odpowiednich nawykw w tym zakresie, krg zagadnie tutaj si mieszczcych mgby stanowi tre pojemnego tomu.Na higien osobist skadaj si bowiem problemy czystoci i pielgnacji ciaa, do czego najwczeniej staramy si wdroy dzieci.Mieszcz si w niej take bardziej zoone sprawy higieny ubioru, ktry powinien odpowiada wielu warunkom w zalenoci od tego, do czego suy, niemniej zawsze powinien bye czysty, lekki, nie uciskajcy ani nie krpujcy ruchw, przepuszczalny, powinien chroni od chodu, a jednoczenie uatwia termoregulacj organizmu itp.Oprcz tego do zagadnie higieny osobistej zalicza si sprawy ywienia, obejmujce zarwno skad i warto odywcz posikw, szczeglnie wan dla procesw rozwojowych, jak te dotyczce norm i racji pokarmowych, sposobu i zasad ich przyrzdzania, godzin posikw, higieny i kultury jedzenia itp. Ta dziedzina doczekaa si ju bogatej literatury1, specjalnych instytutw badawczych i rozwina si w obszern dyscyplin naukow usankcjonowan midzynarodowymi organizacjami.Do problemw higieny osobistej, wanych ze wzgldu na rozwj osobniczy, zalicza si organizacj dnia, uwzgldniajc223

optymalne w czasie uoenie zaj i czynnoci wykonywanych przez dziecko. Dla rozwizania tej nieatwej sprawy J. Kopczyska postulowaa wprowadzenie dobowego regulaminu ucznia., .Unormowanie caodziennego trybu ycia ucznia jest korzystne zarwno ze wzgldw zdrowotnych, jak i wychowawczych. Racjonalnie opracowany rozkad dnia, uwzgldniajcy fizjologiczne odrbnoci i waciwoci ucznia, sprzyja wszechstronnemu rozwojowi i wzmocnieniu zdrowia, przyczynia si do lepszych postpw w nauce, wytwarza spokojny, pogodny nastrj"1. Autorka przytacza wzorce takich rozkadw oraz podaje orientacyjne wskazania tyczce wymiaru pracy i iloci godzin snu dzieci (wg nich dziecko jednoroczne powinno spa 1617 godzin, 23-letnie 1415 godz., 45-letnie 13 godz., 6 10-letnie 12 godz., 11 12-letnie 11 godz., 1316-letnie 10 godz., 1718-letnie 9 godz.).Wreszcie wrd zagadnie higieny osobistej naley wyrni obszern problematyk higieny psychicznej[footnoteRef:10], wic si te z higien otoczenia i higien szkoln. [10: W tym miejscu odsyamy Czytelnika do ksiek K. Dbrowskiego: Nerwowo dzieci i modziey. Warszawa 1958, PZWS; Higiena psychiczna. Warszawa 1962, PZWS i Spoeczno-wychowawcza psychiatria dziecica. Wyd. 2. Warszawa 1964, PZWS.]

Higiena otoczenia, w jakim przebywaj i rozwijaj si dzieci, obejmuje cao warunkw domowych (jako mieszkania, warunki wypoczynku i snu, miejsce do pracy domowej ucznia), waciwoci otoczenia domu, ktre jest dla dziecka terenem zabaw, oraz higieniczne warunki szkoy.Higiena otoczenia w mniejszym stopniu ni osobista zaley od naszych zabiegw i inspiracji. Decyduj o niej czsto pooenie domu (w miecie lub na wsi, w zadymionej dzielnicy przemysowej lub czystej parkowej), czynniki klimatyczne1 J. Kopczyska: Higiena osobista. W: Higiena szkolna. Praca zbiorowa pod red. M. Kacprzaka, jw., s. 248.224i geograficzne okolicy, ilo miejsca pozostajcego do dyspozycji dziecka itp.Te trudne do natychmiastowej zmiany warunki wzrastania modych pokole ulegaj stopniowo poprawie w miar rozwoju w miastach nowoczesnego budownictwa i urbanistyki (przez likwidacj mieszka w suterenach czy podwrek--studni") oraz w zwizku z podnoszeniem si poziomu ycia spoeczestwa. Czciowo jednak ulegaj pogorszeniu wraz z uprzemysawianiem regionw kraju i zmian naturalnego rodowiska, do ktrego organizm ludzki zosta przystosowany w cigu setek tysicy lat ewolucji.Jednoznacznie szkodliwymi dla rozwoju dzieci i modziey efektami przeksztace rodowiska s: zatruwanie przez przemys powietrza i wd, zmniejszanie areaw zalesionych, a take powikszanie skupisk ludnoci na ograniczonej przestrzeni miast i konieczno budowy ogromnych domw- termitier" dla tysicy mieszkacw.Te negatywne, uboczne produkty rozwoju cywilizacji, z ktrymi ludzko z pewnoci poradzi sobie w niedugim czasie, nie mog przesania dodatnich wpyww nowoczesnoci na rozwj dzieci i modziey. Zmniejszenie miertelnoci i akceleracja ontogenezy s najbardziej oczywistymi dowodami korzystnego oddziaywania cywilizacji na zdrowie i rozwj modych pokole.Wpyw higienicznych warunkw otoczenia na rozwj i zdrowie dzieci i modziey przybiera rnorodn posta. Na przykad badania wykazuj statystycznie istotne zalenoci midzy jakoci postawy ciaa dzieci a wielkoci mieszka1. Zgodnie stwierdza si dobroczynny wpyw na rozwj oraz na zdrowie wyjazdw dzieci na dobrze zorganizowa-225

ne letnie i zimowe kolonie[footnoteRef:11] w inne klimatycznie i geograficznie regiony kraju. Jednoczenie powszechnie znane s przypadki ujemnego dziaania niektrych wyzieww i odpadw przemysu chemicznego nie tylko na drogi oddechowe czowieka, ale na ukad nerwowy, co staje si przyczyn wzrostu przypadkw zaburze rozwojowych i nerwic u modziey. [11: K. Wyata: Metoda indywidualnego wyboru rodzaju zaj na kolonii letniej. Kultura Fizyczna" 1968 nr 8.]

Docenianie znaczenia higieny otoczenia dla rozwoju modych pokole ma w Polsce dug, 150-letni tradycj[footnoteRef:12]. Wyrazem naszej wspczesnej troski o zdrowe warunki wzrastania modziey jest rozwj licznych placwek wychowania pozaszkolnego, jak paace modziey w miastach, oraz podtrzymywanie wczeniej uksztatowanych orodkw oddziaywania, takich jak ogrody jordanowskie[footnoteRef:13] czy tereny zabaw. Godne pochway s ostatnie osignicia na tym polu Towarzystwa Krzewienia Kultury Fizycznej (TKKF), ktre z powodzeniem inicjuje tworzenie osiedlowych boisk i miejsc rekreacji. ; [12: M. Demel: Pocztki higieny szkolnej i wychowania zdrowotnego. W: Historia wychowania. Pod red. . Kurdybachy. T. II. Warszawa 1967, PWN, s. 728-739.] [13: Ogrd jordanowski. Praca zbiorowa pod red. czonkw Towarzystwa Przyjaci Ogrodw Jordanowskich. Warszawa 1961, PZWS; R. Wyso-czaski: Warszawskie ogrody jordanowskie w opinii rodzicw. Wychowanie Fizyczne i Higiena Szkolna" 1970 nr 1.]

Na podstawie wspczesnych tendencji mona zaoy, e najblisza przyszo przyniesie znaczny rozwj turystyki krtko- i dugoterminowej oraz niedzielnych wyjazdw wypoczynkowych co take bdzie miao znaczenie czynnika sprzyjajcego rozwojowi modych pokole dziki zmianie warunkw otoczenia.W deniu do poprawy higieny ycia i rozwoju modych pokole szczegln uwag powica si szkole. Przyczyna tego jest co najmniej trojaka.226\1. Szkoa przez wiele lat, w ktrych przebiega intensywny rozwj dziecka, peni w jego yciu rol wiodc, podporzdkowujc wasnym potrzebom niemal wszystkie inne sprawy. Na skutek tego stanowi ona sum czynnikw wyranie wpywajcych) na rozwj i zdrowie dziecka.2. Szkoa jest duym zbiorowiskiem modych osobnikw, co stwarza potencjalne zagroenia epidemiczne lub, w mniejszej skali, moliwo przenoszenia si chorb, pasoytw, insektw.3. Szkoa w swojej funkcji dydaktyczno-wychowawczej powinna wyksztaci w uczniach co we wspczesnej szkole zaczyna by zagadnieniem pierwszorzdnym nawyki higieniczne, to znaczy przyzwyczai ich do dbania o higien osobist, nauczy rozkada swoje siy i racjonalnie gospodarowa czasem przez umiejtne czenie pracy z odpoczynkiem. Krtko mwic, szkoa musi pokaza i skoni uczniw do tego, by wiedzieli jak i chcieli mdrze y"[footnoteRef:14]. Ta rola szkoy, ktr okrela si jako wychowanie do higieny", wychowanie do rekreacji", wychowanie zdrowotne" wymaga, by sama instytucja szkolna, realizujca tak uyteczne spoecznie i tak nieatwe zadania, bya wzorowa pod wzgldem wymaga higienicznych. [14: K. Wyata: Metoda indywidualnego wyboru rodzaju zaj na kolonii letniej. Kultura Fizyczna" 1968 nr 8.]

Ale troska o optymalizacj warunkw higienicznych szkoy i ycia uczniw natrafia na liczne trudnoci. Po prostu w szkolnej praktyce nie jest atwo przestrzega ustalonych w teorii zasad higieny.Przeciw higienie szkolnej sprzymierzyo si kilka czynnikw. Ju sam fakt znajdowania si przez wiele godzin na ograniczonym terenie budynku i boiska szkolnego duej rzeszy modych ludzi, ruchliwych, gonych, odznaczajcych si rnymi przyzwyczajeniami i potrzebami, stwarza powany kopot przy prbie cisego przestrzegania zalece higieny.A. Jaczewski: Higiena szkolna, jw., s. 5.227

/A szkoa przy tym nie moe by tylko wzorowym i higienicznym miejscem pobytu modych ludzi. Jest ona ich miejscem pracy. Ma ich przede wszystkim uczy i wychowywa, a nie tylko przechowywa przez kilka godzin dziennie w czystoci i spokoju. Dlatego w szkole uczniowie musz rezygnowa z higienicznych potrzeb ruchu na rzecz nieruchomego siedzenia w awce i podporzdkowa wasne postpowanie rygorom im narzuconym. I chocia mona uzna to za niewaciwe z punktu widzenia wymaga rozwoju fizycznego, za abiologiczne, jest to i bdzie nieuniknione tak dugo, dopki radykalnie nie zostanie zmieniony system nauczania i organizacja instytucji szkolnej.Wspczesnej szkole w Polsce, jak i we wszystkich innych krajach wiata, mona stawia rne zarzuty. Gwnym powodem krytyki jest niezadowolenie z efektw nauczania i wychowania. Wiedza dzisiaj ronie tak szybko, e szkoa, bdca na skutek swojej powszechnoci instytucj dosy tradycyjn, nie jest w stanie dokonywa cigych wyborw i selekcji nauczanego materiau. Doprowadza to do odczuwalnego przez uczniw paradoksu, e szkoa, ktra ma ich przygotowa do zada przyszoci, tkwi zbyt mocno we wzorach, treciach i metodach uksztatowanych w przeszoci.W rzeczywistoci przyrost wiedzy szybszy ni zmiany rodkw jej nauczania doprowadza do rozrostu programu. Materia do opanowania powiksza si, czsto bywa trudny, nauka w tych warunkach staje si cikim, nieatrakcyjnym obowizkiem, z ktrym ucze zmaga si gwnie pod strachem zego stopnia czy egzaminu. Niepokojcy dla pedagoga i lekarza jest fakt, e nierzadko szkoa bywa dla dziecka,, zmor" > e niemal nie spotyka si uczniw, jeli wykluczy klas I ktrzy by szczerze twierdzili, e szko lubi.Najbardziej widoczne skutki tego faktu obserwuje si w rnym stopniu zmczenia uczniw i wynikajcym z niego obnieniu odpornoci organizmw. Inn konsekwencj staje228 si ogtaniczenie potrzebnego rozwijajcym si ustrojom ruchu, gdy nauka odbywa si gwnie w pozycji siedzcej. Wreszcie nierzadko wystpuj stressy i napicia psychiczne, powodujce u osobnikw sabszych nerwice lub inne formy obrony czy protestu (wagary, ucieczki z domu, narkomania itp.).Jednoczenie ta sama szkoa, ktr si obarcza odpowiedzialnoci za rne ujemne oddziaywania na dzieci i modzie, ma na sw obron dowody, i nie tylko spenia naoone na ni obowizki nauczania i wychowania, ale take potrafi korzystnie wpywa na rozwj somatyczny i motoryczny swoich uczniw. Wanie konsekwentne przestrzeganie, mimo licznych obiektywnych przeszkd, zasad higieny doprowadza do tego, e w warunkach szkolnych znajduje dziecko dodatnie bodce rozwojowe. Dlatego nieraz okres wakacji, w ktrym nie dziaaj na modzie czynniki szkolne, moe okaza si przy zej organizacji odpoczynku mniej korzystny dla rozwoju uczniw ni okres nauki.Zjawisko takie wyranie wystpio w szkoach o specjalnych programach, prowadzonych od 40 lat we Francji i Belgii, tzw. szkoach systemu mi-temps"[footnoteRef:15], w ktrych pooono szczeglny nacisk na dzienny rozkad zaj. Niemal tyle samo czasu, co na nauk, przeznaczono w nich na zajcia ruchowe i rne formy czynnego wypoczynku. Rozwj somatyczny i motoryczny dzieci uczszczajcych do takich klas przebiega znacznie lepiej ni u innych uczniw, a okres wakacji, w czasie ktrych nie byo oddziaywa szkoy, zaznacza si zmniejszeniem dynamiki ich rozwoju. [15: W. Delawska: Badania wpywu zaj ruchowych i sportu na rozwj umysowy, fizyczny i moralny dzieci w szkole francuskiej, Kultura Fizyczna" 1958 nr 7; M. akowa: System mi-temps" we Francji i Belgii, jw.16 Ro2wj somatyczny i motoryczny 229]

Take w szkoach polskich nierzadko obserwuje si obnienie poziomu sprawnoci fizycznej dzieci po wakacjach, co wiadczy o tym, e zorganizowane, prowadzone w szkole racjonalnie i pod kierunkiem specjalistw zajcia rekreacyj

ne i wiczenia ruchowe, nie tylko niweluj ujemne oddziaywanie pracy szkolnej na niektre przejawy fizycznego rozwoju dziecka, ale ten rozwj korzystnie stymuluj i koryguj.Tak wic szkoa, rozumiana jako suma licznych czynnikw dziaajcych na ucznia, moe wpywa na jego rozwj fizyczny ujemnie albo dodatnio. Wysiki higieny szkolnej zmierzaj od lat w tym kierunku, by zmniejszy oddziaywanie ujemne, a zintensyfikowa wpywy korzystne.Aby to byo moliwe, szkoa musi by przede wszystkim czysta i nowoczesna". Na tyle czysta, by skania modzie do zachowania czystoci i porzdku, i na tyle nowoczesna, by przy niewielkim wysiku mona byo czysto zaprowadzi i by sam ucze mg atwo porzdek utrzymywa.Jednoczenie urzdzenia i tereny szkolne powinny by funkcjonalne, celowe, bezpieczne, a cao estetyczna, pogodna, niemal komfortowa. Trzeba przyzna, e w naszym kraju mamy do odnotowania na tym odcinku znaczne osignicia.Wrd zagadnie higieny szkolnej kilka zasuguje na wyrnienie, poniewa mona w nich dostrzec bliskie zwizki z rozwojem somatycznym i motorycznym.Do zagadnie tych nale, po pierwsze, jako i stan budynkw szkolnych i pomieszcze zamknitych oraz boisk i urzdze otwartych. Szczeglnie ostro wystpuje tutaj potrzeba odpowiedniego wyposaenia, owietlenia, temperatury i wilgotnoci oraz czystoci miejsc, w ktrych ucze przebywa duej (sala klasowa, pracownia), czy te naraony jest na urazy lub, wskutek wysiku ruchowego, na intensywniejsze dziaanie bodcw (sala gimnastyczna, boisko), oraz gdzie istniej szczeglne zagroenia przenoszenia si chorb (ubikacje, szatnie, natryski). Ta grupa spraw rozrosa si do szerokiej dziedziny penej wskaza i przeciwskaza, zalece i nakazw, norm i przepisw1.230Druga grupa zagadnie higieny szkolnej, zasugujca w tym miejscu na wymienienie, wie si z wpywem na dziecko mechanicznych obcie, mogcych doprowadzi do statycznych znieksztace w postawie ciaa1. Gwnymi przyczynami obcie, wpywajcych wyraniej na uczniw klas IIII, jest siedzenie w awkach, nie zawsze odpowiednio dobranych do ich wzrostu, a take noszenie ksiek w teczkach lub niewaciwe ubranie.Modzie szk zawodowych jest ponadto naraona na wpyw pracy w warsztatach szkolnych lub wpyw statycznych pozycji, cigle powtarzajcych si, w ramach przygotowania do zawodu. Nawet pozycja stojca, jeli trwa dugo i powtarza si czsto, moe mie ujemny wpyw na organizm, na funkcj krenia (szczeglnie w obrbie koczyn dolnych), na ustawienie miednicy i krzywizny krgosupa.Praca w warsztatach szkolnych oraz inne formy przygotowania do zawodu stanowi osobn grup zagadnie higienicznych, ktre naley wymieni w zwizku z rozwojem modziey[footnoteRef:16]. Jest to grupa zagadnie dosy zrnicowana, gdy w zalenoci od charakteru pracy pojawia si bd problemy nie spotykane w szkoach zawodowych innej specjalnoci. Mona w skrcie powiedzie, e higiena pracy warsztatowej uczniw czy w jedn cao elementy higieny szkolnej z elementami higieny pracy, powstaej z wieloletnich dowiadcze ludzi dorosych. Poczenie to polega przede wszystkim na dostosowaniu zasad higieny pracy zawodowej do praw, potrzeb i rozwojowych moliwoci uczniw oraz do wymaga wychowawczych i dydaktycznych szkoy. Jest to wic wyodrbniajcy si dzia higieny szkolnej. [16: K. Sokal: Higiena pracy w warsztatach szk zawodowych. W: Higiena szkolna, jw., s. 589 622.]

Osobno naley wymieni krg zagadnie zwizany z haa1 M. Demel, M. Muller: Niektre zagadnienia programowe zwizane z mechanicznym obcieniem dzieci szkolnych. ycie Szkoy" 1959 nr 5.I6231

sem, z wpywem bodcw akustycznych na organizm, a przede wszystkim na ukad nerwowy, oraz z koniecznoci chronienia dzieci i modziey (jak zreszt w rwnym stopniu ludzi dorosych pracujcych w szkole) przed przekraczaniem dopuszczalnych w tym zakresie norm.Ten problem swoim zasigiem wybiega daleko poza szko (jest aktualny dla wikszoci rodowisk wspczesnych cywilizacji), jednak w szkole walka z haasem moe by wygrana atwiej i szybciej ni w fabrykach czy na ulicy. Nasze szkoy charakteryzuj si znacznym nateniem haasu, zbyt duym jak na potrzeby poprawnego funkcjonowania szkoy i tolerancj organizmw ludzkich na bodce dwikowe. Walk o zmian tego stanu prowadzi take higiena szkolna.Wana grupa zagadnie higieny szkolnej, bardziej psychologicznych i pedagogicznych ni lekarskich, wie si ze spraw adaptacji dziecka do szkoy w pocztkach nauki, a nastpnie rozadowania pniejszych napi i psychicznych stres-sw uczniw oraz konfliktw midzyosobniczych.Wreszcie wielki zesp problemw higienicznych, za ktry odpowiedzialno spada na grono pedagogiczne oraz personel lekarski i pielgniarski, a take rodzicw, stanowi wprowadzenie do szk, do zaj pozaszkolnych i domowej pracy ucznia odpowiedniego trybu, logicznego nastpstwa czynnoci.W trybie ycia ucznia naley optymalnie wykorzystywa 24-godzinn dob dla efektywnej nauki, zaj dodatkowych, odpoczynku czynnego, snu, dla ycia kulturalnego, ycia rodzinnego i koleeskiego krtko mwic, dla zaspokojenia wszystkich potrzeb modziey[footnoteRef:17]. Jest to zadanie o tyle trudne, e organizacja pracy szkolnej nie zezwala na zbyt dalekie indywidualizowanie rozkadu zaj dziennych, tygodniowych, okresowych i rocznych, a nie wszystkim odpowiada taki sam schemat. [17: Por. K. Zuchora: Zagadnienie aktywnoci ruchowej uczniw. Wychowanie Fizyczne i Sport". T. XI, 1967 nr 3.]

232Zadanie stworzenia optymalnego trybu ycia, zgodnego z zasadami higieniczno-zdrowotnymi i gwarantujcego efekty wychowawczo-dydaktyczne, nie jest atwe. Wymaga ono od szkoy uwzgldnienia wielu postulatw, a przede wszystkim przestrzegania, aeby: 1 budowa kadej godziny lekcyjnej bya oparta na teoretycznej krzywej wysiku, 2 ukad lekcji by zgodny z dziennym rytmem narastania wydajnoci pracy i momentami zmczenia oraz przeplata! zajcia trudniejsze atwiejszymi; 3 tygodniowy rozkad obowizkw ucznia przewidywa najtrudniejsze zajcia na rodkowe dni tygodnia (wtorek i roda), po ktrych nastpowaby jeden dzie (czwartek) atwiejszy, wypoczynkowy; 4 by brany pod uwag rytm roczny i stopniowe kumulowanie si zmczenia, najwysze w marcu i na przeomie maja czerwca; oraz 5 programy szkolne uwzgldniay waciwoci okresw rozwojowych, bowiem na przykad nasilenie procesw dojrzewania pciowego w jednej klasie moe by przeszkod w penej realizacji treci programowych, a zwikszenie zaj ruchowych w odniesieniu do dzieci modszych moe przyczyni si do szybszych postpw w nauce przedmiotw pamiciowych.Z tego skrtowego wyliczenia waniejszych zagadnie higieny szkolnej wicych si z problematyk osobniczego rozwoju i zdrowia dziecka wynika, e od szkoy oczekuje si spenienia trudnej roli poza jej podstawow funkcj nauczania i wychowania. Szkoa moe t rol peni tylko wwczas, jeli sprawy higieny przestan by przedmiotem zainteresowania jedynie lekarza, a stan si trosk caego grona pedagogicznego, wszystkich pracownikw i samej modziey, wsplnie realizujcych zasady wychowania zdrowotnego. W tej dziaalnoci sprzymierzecem szkoy powinni by rodzice, uczniowskie organizacje spoeczne (PCK) i ideowo-wychowawcze (ZHP, ZMS, ZSMW) oraz liczni partnerzy spoza szkoy, ktrym prawidowy rozwj i zdrowie modych pokole ley na sercu.233

Wychowanie zdrowotneTroska o prawidowy rozwj modziey i ochron jej zdrowia doprowadzia do powstania nowej dziedziny, wyrosej na styku medycyny i pedagogiki do powstania wychowania zdrowotnego. Co prawda dziedzina ta na terenie polskiej szkoy stawia dzisiaj dopiero pierwsze kroki, ma jednak perspektywy szybkiego rozwoju, gdy wspczesna szkoa coraz bardziej rozszerza swoje funkcje wychowawcze, nie zadowalajc si ju tylko przekazywaniem wiedzy.Celem wychowania zdrowotnego jest dbanie o zdrowie i nauczenie dbaoci o nie. A poniewa wspczesne pojcie zdrowia orzeka, e nie jest to tylko nieobecno choroby i niedostwa, lecz stan dobrego fizycznego, psychicznego i spoecznego samopoczucia oraz odpornoci, przeto wychowanie zdrowotne jawi si jako dziedzina szeroka, obejmujca zagadnienia rozwoju fizycznego, psychicznego i spoecznego, higien i profilaktyk oraz te dziay pedagogiki, ktre stymulujc rozwj, hartujc organizm i korygujc wady, ksztatuj zdrowie czowieka.Wychowanie zdrowotne jest wic przykadem nowoczesnej integracji wiedzy i praktycznego czenia jednostkowych dziaa we wsplny, wszechstronny program postpowania. W szkole opiera si ono na gwnych czonach: na wychowaniu fizycznym i higienie, ale jednoczenie wykorzystuje pozostae przedmioty szkolne z nauk o czowieku na pierwszym miejscu i wszelkie formy pracy z modzie..Przy takim rozumieniu zakresu wychowania zdrowotnego powinno ono obj swoim obszarem wszystkie zagadnienia, ktre zoyy si na tre niniejszej ksiki, a wic rozwj somatyczny i wyodrbnion z niego postaw ciaa dziecka, rozwj motoryczny, wychowanie fizyczne i higien. Te zagadnienia bd przy tym tylko czci omawianej tu dziedziny. Bowiem jak pisze M. Demel Wychowanie zdro234wotne polega na: (1) wytwarzaniu nawykw bezporednio lub porednio zwizanych z ochron i doskonaleniem zdrowia fizycznego i psychicznego; (2) wyrabianiu odpowiednich sprawnoci; (3) nastawieniu woli i ksztatowaniu postaw umoliwiajcych stosowanie zasad higieny, skuteczn pielgnacj, zapobieganie chorobom i leczenie oraz (4) pobudzaniu pozytywnego zainteresowania sprawami zdrowia przez epizodyczne i systematyczne wzbogacanie i pogbianie wiedzy o wasnym organizmie i rozwoju, a take o prawach rzdzcych zdrowiem publicznym"J.Ambitne zamierzenia wychowania zdrowotnego, wyraone w przytoczonym cytacie, powinny by realizowane w zalenoci od etapu rozwoju osobniczego. M. Demel wyrnia rne szczeble wychowania zdrowotnego[footnoteRef:18]. [18: Tame, s. 125-146.]

Dla dziecka maego przeznacza szczebel heteroeduka-cji. Jest to ten rodzaj programu wychowania zdrowotnego, w ktrym dziecko wystpuje jako przedmiot zabiegw opie-kuczo-pielgnacyjnych. W efekcie tego nabywa ono rnych przyzwyczaje (mycia si, mycia rk, owocw itd.) oraz wiadomoci o swoim ciele, o funkcjach i reakcjach organizmu, o zabiegach pielgnujcych zdrowie itp.W wieku przedszkolnym i modszym szkolnym program wychowania zdrowotnego realizowany jest gwnie na szczeblu porednim, w ktrym okrelon rol peni wiadomy udzia w pielgnacji wasnego zdrowia oraz wzrasta stopie odpowiedzialnoci dziecka za nie.Zadania poredniego szczebla wychowania zdrowotnego prowadz do wniosku, e problematyka zdrowia powinna przesyca wszystkie przedmioty szkolne poczwszy od pienv-szego do ostatniego roku nauczania"[footnoteRef:19]. [19: Tame, s. 136.]

Wyszy szczebel, nazwany przez M. Demela szczeblem1 M. Demel: O wychowaniu zdrowotnym, jw., s. 55.

autoedukacji, wystpuje w peni w okresie pokwitania, chocia pewne przejawy samowychowania zdrowotnego mona dostrzec ju u maego dziecka.Na tym szczeblu zaczyna si tworzy yciowy program, zbudowany czsto na rewizji dotychczasowych nawykw higienicznych lub lansowanych przez otoczenie modeli i wzorcw. Pojawiaj si nowe zainteresowania lub pogbiaj dotychczasowe (zainteresowanie wasnym ciaem, wygldem, sprawnoci), rozwijaj nowe ambicje i zamiowania, a rwnoczenie rozszerza si wiedza o wasnym organizmie i rzdzcych nim prawach. One stanowi podoe autoedukacji w zakresie wychowania zdrowotnego, ktra bdzie trwa i pogbia si dalej, ju po zakoczeniu rozwoju.Ostatnim wymienionym przez M. Demela etapem wychowania zdrowotnego jest heteroedukacja odwrcona, kiedy to wychowanek sam zaczyna wychowywa innych: rodzestwo, kolegw, rodzicw, zwracajc im uwag na przestrzeganie zasad higieny, ktre dla niego ju stay si nienaruszalne. Uksztatowanie takiej postawy aktywnego propagatora zdrowia powinno by ostatecznym efektem wychowania zdrowotnego.Autor powyszych etapw wychowania zdrowotnego porzdkuje jego dziay, grupujc w trzy dziedziny dziaa[footnoteRef:20]. [20: Tame, s. 5354.]

Do pierwszej zalicza te, ktre maj na celu zapobieganie uszkodzeniu zdrowia (higiena osobista, ywienia, pracy i odpoczynku, otoczenia, przestrzeganie zasad bezpieczestwa), ochron zdrowia psychicznego, walk z naogami (nikotynizm, alkoholizm, Iekomania i narkomania) oraz profilaktyk przed chorobami zakanymi.Do drugiej wchodz zabiegi ratownicze (pierwsza pomoc w nagych wypadkach), umiejtno wspdziaania w chorobie pacjenta z lekarzem, zasady korzystania z lekw.236Trzeci grup tworz dziaania prowadzce do czynnego doskonalenia zdrowia, a wic hartowanie (rwnie psychiczne), umiejtno stymulowania i samokontroli swojego rozwoju somatycznego, motorycznego i psychicznego oraz stanu zdrowia, wiadome stosowanie wicze ruchowych, wychowanie seksualne, przygotowanie osobnika do samodzielnego ycia i pracy ze zdrowotnego punktu widzenia.Te rozliczne zadania wychowania zdrowotnego wskazuj, e jest to dziedzina suca dobru i szczciu czowieka. Pene korzystanie z niej wymaga jednak wielostronnej i rozlegej wiedzy, w tym gwnie znajomoci organizmu dziecka oraz umiejtnoci stawiania diagnoz jego stanu, rysowania prognoz jego rozwoju, ustalania optymalnego programu jego ksztatowania.Byoby dobrze, gdyby tre niniejszej ksiki okazaa si przydatna w tym zakresie.