Wybrane Zmiany Przeciążeniowe w narządzie ruchu u muzyków instrumentalistów - Izabela...

AKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO I SPORTU

IM. JĘDRZEJA ŚNIADECKIEGO W GDAŃSKU

Wydział Wychowania Fizycznego

Katedra Nauk Przyrodniczych

Zakład Anatomii i Antropologii

Izabela Dudkiewicz

nr albumu 020829

WYBRANE ZMIANY PRZECIĄŻENIOWE W NARZĄDZIE

RUCHU U MUZYKÓW INSTRUMENTALISTÓW

I PROPOZYCJE ĆWICZEŃ PREWENCYJNYCH

Praca magisterska wykonana

pod kierunkiem

prof. nadzw. dr hab. Barbary Duda

Gdańsk 2013

2

WSTĘP

Podstawowym działaniem muzyka w czasie gry na instrumencie jest ruch

fizyczny i praca określonych części narządu ruchu. Choć powszechnie praca

instrumentalisty uznawana jest jako lekka, umysłowa (Janiszewski 1992), to jednak

w opinii muzyków, wymaga ona umiejętności połączenia pracy intelektualnej z kontrolą

fizyczną ciała. Naukowcy podejmujący problematykę zdrowia muzyków jednoznacznie

twierdzą, że na zawodową grę na instrumentach muzycznych składa się duża

sprawności układu mięśniowo – szkieletowego kończyn górnych, tułowia oraz układu

krążenia i układu oddechowego. Tak więc wyznacznikiem warunkującym zdrowie

instrumentalisty jest jego sprawność fizyczna. Długoletnie doskonalenie umiejętności

gry od strony fizycznej poprawia koordynację nerwowo – mięśniową, zwiększa

elastyczność więzadeł palców rąk, poprawia pamięć ruchową, jednak nie wpływa na

rozwój i kształtowanie zdolności motorycznych niezbędnych do prawidłowego –

zdrowego funkcjonowania w zawodzie muzyka. Brak siły mięśniowej i wytrzymałości

fizycznej na odpowiednim poziomie utrudnia kształcenie muzyka i komplikuje jego

życie zawodowe. Janiszewski i wsp. (2005) dowiedli, że gra na instrumencie stwarza

obciążenia narządu ruchu zarówno w zakresie jego statyki jak i dynamiki. W niektórych

specjalnościach muzycznych obciążenia kręgosłupa są cztero- i pięciokrotnie większe,

niż u człowieka w pozycji stojącej. Praca statyczna mięśni stwarza stałą dysproporcję

w zapotrzebowaniu mięśni na tlen, a jego dostarczeniem i może prowadzić do

czynnościowych dysfunkcji upośledzających zdolności i efektywność gry.

Kształcenie na instrumentach muzycznych niesie znaczne ryzyko przeciążeń

zawodowych już na początku „kariery”. Jednym z powodów jest konieczność przyjęcia

przymusowej pozycji przy instrumencie / z instrumentem, która niedozowana

i niekorygowana w odpowiedni sposób prowadzi do problemów zdrowotnych. Według

badań Nawrockiej i Wołyńskiej – Ślężyńskiej (2008) dolegliwości bólowe zgłasza 78%

skrzypków i 60% pianistów w wieku 12 – 18 lat. Gra na instrumentach obciążających

narząd ruchu zarówno symetrycznie, jak i asymetrycznie zwiększa częstość

występowania wad postawy w płaszczyźnie strzałkowej i czołowej. U młodych

pianistów stwierdzono w 90% wysunięcie głowy do przodu, w 70% pogłębioną lordozę

lędźwiową, w 65% powiększoną kifozę piersiową, w 50% asymetryczne ustawienie

barków i w 40% asymetryczne ustawienie łopatek. U skrzypków zaobserwowano

3

w 87% uniesienie lewego barku i w 81% uniesienie lewej łopatki. Lewostronne

skrzywienie kręgosłupa posiada 58% skrzypków. Jednak autorka dostrzega, że zakres

ruchu całego kręgosłupa jest znacznie większy, niż w grupie kontrolnej (nie grającej na

instrumentach). Badania podają, że 31% młodych muzyków nie uprawia żadnej

aktywności fizycznej poza obowiązkowymi lekcjami wychowania fizycznego.

Heming (2004) przypisuje wszelkie problemy zdrowotne muzyków słabej

kondycji fizycznej. Drabik (1995) podaje, że regularna aktywność fizyczna zmniejsza

ryzyko powstawania psychofizycznych chorób. Niedostatek wiedzy muzyków oraz ich

pedagogów z dziedziny edukacji zdrowotnej przyczynia się do wzrastającej liczby

przeciążeń zawodowych muzyków i powstawania chorób nie tylko w obrębie narządu

ruchu, ale także układu krążenia, układu oddechowego, układu nerwowego, czy

narządów zmysłów. Ponadto wiele schorzeń jest ukrytych, trudnych do rozpoznania

(Janiszewski, 1992). W analizie zawodu artysty nie można pominąć udziału roli stanu

emocjonalnego działającego pod wpływem napięć układu autonomicznego. Dogłębnej

analizie należałoby poddać obszary z zakresu biomechaniki, fizjologii, psychologii,

ponieważ wszystkie wiążą się z wykonawstwem muzycznym – interpretacją estetyczną

dzieł, techniką gry i wpływają na obciążenia organizmu artysty.

Kształcenie do zawodu muzyka rozpoczyna się w wieku 6 – 7 lat, kiedy

dziecko ma pierwszy kontakt z wybranym instrumentem (klawiszowym lub

strunowym). W pierwszych dwóch latach nauki pedagodzy zalecają dzienny czas

ćwiczenia 30 – 45 minut. Wymaga to od dziecka utrzymania ciała w przymusowej

pozycji statycznej zgodnej ze specyfiką instrumentu. Już na tym etapie może się ona

przyczynić do powstawania wad postawy ciała. Z każdym kolejnym rokiem czas

ćwiczenia wydłuża się. Wiąże się to z koniecznością opanowania większych dzieł

muzycznych, doskonaleniem sprawności technicznej i swobody palcowej w grze. Uczeń

kształtuje nawyki ruchowe i niejednokrotnie zdarza się, że trudności techniczne

przekraczają możliwości organizmu będącego w trakcie intensywnego rozwoju

(Janiszewski, 1992). Uczeń kończący pierwszy stopień szkoły muzycznej ćwiczy

codziennie średnio 2 – 2,5 godziny, a uczeń kończący drugi stopień od 4 – 5 godzin. Po

12 latach kształcenia muzyk poświęcający się całkowicie temu zawodowi pracuje przy

instrumencie około 6 godzin dziennie. Pojawiające się nieprawidłowości

funkcjonowania narządu ruchu zależą też od wielu zmiennych czynników, tj. rodzaju

instrumentu, techniki gry i nakładu wysiłku psychofizycznego.

4

Zawodowi sportowcy obciążeni wielogodzinnymi treningami, przy

niedostatecznej ilości czasu na regenerację organizmu, narażeni są na wystąpienie

kontuzji. Podobna sytuacja ma miejsce wśród muzyków. Problemy zdrowotne mogą

doprowadzić do tego, że muzyk zmuszony jest zrezygnować z kariery instrumentalisty.

Jak podaje Bodnar (2006) z badań przeprowadzonych w Medical Center for Performing

Artist w Ohio wynika, że 64,4% zawodowych muzyków cierpi na dolegliwości układu

mięśniowo – szkieletowego.

Właściwa kontrola i analiza ruchu (Meinel, 1967) może mieć znaczący wpływ

na uniknięcie nieprawidłowości i przeciążeń. Nieprawidłowe ustawienie narządu ruchu

szczególnie w okresie wzrostu i dojrzewania organizmu mogą prowadzić do trwałych

zmian anatomicznych w zespole wykonawczym. Pedagog muzyczny przeznacza swój

czas na pracę z uczniem dwa razy w tygodniu po jednej godzinie. Indywidualna,

wielogodzinna koncentracja wymagana od ucznia oraz wzmożony udział emocjonalny

obciążają ćwiczącego, niosąc zagrożenie kontuzji. W programie kształcenia muzyków

nie planuje się czynnego udziału psychologów muzycznych, ani stałej kontroli

lekarskiej. Przez większość czasu spędzanego przy instrumencie muzykowi nie

towarzyszy nauczyciel. Realizuje on swoje zadania samodzielnie kontrolując technikę

gry, pozycję ciała w czasie gry, ilość powtórzeń tych samych ruchów i stopień

obciążenia emocjonalnego. Ryzyko chorób psychofizycznych wzrasta.

Autorzy analizujący przypadki zawodowych muzyków w swoich publikacjach

opierają się o literaturę sportową oraz wiedzę z dziedziny anatomii, fizjologii,

biomechaniki i nauk medycznych. Szukają wyjaśnienia skomplikowanych problemów

związanych z techniką gry na instrumentach oraz przyczyn powstawania schorzeń

zawodowych muzyków. Próbują ustalić najbardziej skuteczne formy rehabilitacji

i leczenia chorób.

Środowisko medyczne podjęło zainteresowania problemem zdrowia muzyków

w latach siedemdziesiątych XX wieku (Bodnar, 2006). Pierwszą pracę dotycząca

schorzeń zawodowych muzyków przedstawił włoski lekarz Bernardino Ramazzini

w „Disease of tradesmen” w 1713 roku. Niemiecki uczony Singer w „Disease of

musical profession” w 1932 roku opisał najczęściej występujące przykurcze mięśniowe,

objawy zmęczenia i problemy neurologiczne wśród pianistów i muzyków grających na

instrumentach smyczkowych. Praca Critchley’a i Hensona „Music and the brain”

opublikowana w 1977 roku daje początek współczesnej dyscyplinie medycznej zwanej

„performing arts medicine”, która zajmuje się diagnostyką, leczeniem i profilaktyką

5

schorzeń muzyków, jak również tancerzy i aktorów. Przez szereg lat kraje zachodnie:

USA, Wielka Brytania, Niemcy poświęcają się pracom nad zdrowiem w środowisku

artystów. Problem podejmują lekarze oraz instytuty badawcze i kliniki: Miller

Healthcare Institute for Performing Artists (USA), Institute for Music Physiology and

Musicians’ Medicine (Niemcy). W Wielkiej Brytanii powołano do życia

Międzynarodowe Stowarzyszenie do Studiów nad Napięciem w Wykonawstwie

Muzycznym.

6

1. PROBLEMATYKA W ŚWIETLE LITERATURY

1.1. Zdrowie i aktywność fizyczna uczniów szkół ponadgimnazjalnych i studentów

Problematyka związku aktywności fizycznej ze zdrowiem podejmowana jest od

czasów starożytnych. Pierwsze dokumentacje na ten temat znajdują się u myślicieli,

filozofów – Hipokratesa i Arystotelesa, a nieco później u Horacego. Hipokrates

w V – VI w. p.n.e. głosił, że „gdybyśmy mogli dać każdemu właściwą ilość pożywienia

i nie za dużo i nie za mało, to bylibyśmy na bezpiecznej drodze do zdrowia”. Następnie

dodał: „samo jedzenie nie utrzyma człowieka przy życiu, musi on jeszcze ćwiczyć”

(Drabik, 1999 a). Hipokrates był wielkim zwolennikiem spacerów, marszów i biegów

jako form profilaktycznych i leczniczych (Kuński, 1991). Horacy w I wieku p.n.e.

potwierdza ich wartości: „jeśli nie biegasz pókiś zdrów, będziesz biegać kiedy

zachorujesz”. Większość myślicieli starożytnych opowiadało się za naturalnymi

formami ruchu w stosowaniu ich jako metod leczniczych. Według Hipokratesa natura

(gr. physis) człowieka ma znaczenie szczególne, „jest bowiem czynnikiem, który

w chorobie sam leczy”. W czasie największego rozkwitu medycyny greckiej Rzymianie

utrzymywali własne zdrowie bez pomocy lekarzy. Dbali o „wielki hart ciała” oraz

o zdrowie psychiczne poprzez kształtowanie odporności na trudy i cierpienia. Kuński

(1991) podaje, że odznaczali się tzw. „zręcznością życiową”. Czerpali przyjemność

z aktywności ruchowej, takiej jak jazda konna, umiarkowana gimnastyka, masaż a także

zabawy na huśtawce. Uznawali te zajęcia jednocześnie jako element leczenia.

Największe osiągnięcia medycyny starożytnej zebrał Galen (130 – 200).

W trzech dziełach poświęconych ćwiczeniom fizycznym wydzielił gimnastykę

właściwą służącą zachowaniu lub odzyskaniu zdrowia. Podstawy nauki Galena wyłożył

Avicenna w XI wieku jako kanon – księgę obowiązującą w medycynie przez kilka

stuleci, aż do pierwszych znacznych odkryć w fizjologii w XVII wieku. W swojej

praktyce zalecał intensywność i formę ćwiczeń fizycznych dostosowane do wieku,

poziomu zdrowia, czy stadium choroby. W XVIII wieku nastąpiły odkrycia

w dziedzinach anatomii i fizjologii. Ustalono, że ćwiczenia fizyczne przedłużają życie

i zapobiegają przedwczesnemu starzeniu się. Powyższe idee przenikały do Polski.

Pierwszym pionierem ruchu podkreślającym jego ogólnozdrowotne walory był Henryk

Jordan (1842 – 1907). Następnie od połowy XX wieku popularyzację ćwiczeń

fizycznych dla celów zdrowotnych rozwijał Włodzimierz Missiura i jego uczeń

7

Stanisław Kozłowski. W Europie tematem tym zajmują się ośrodki w Kopenhadze,

Sztokholmie i Oslo (Kuński, 1991).

Współcześnie za kluczowy i integrujący czynnik zdrowego stylu życia traktuje

się aktywność fizyczną (Drabik, 1995). Kozłowski i Nazar (1984) w swoim dziele

„Wprowadzenie do fizjologii klinicznej” podają, że aktywność fizyczna jest „pracą

mięśni szkieletowych wraz z całym zespołem towarzyszących jej czynnościowych

zmian w organizmie”. Bliską tej definicji zamieszcza Drabik cytując Casparena i wsp.

(1985) – „to każda praca wykonana przez mięśnie szkieletowe, która prowadzi do

wydatku energetycznego powyżej poziomu spoczynkowego”. Właściwe planowanie

wysiłku fizycznego pozwala chronić, utrzymywać, pomnażać i doskonalić zdrowie.

Niedobór, ale i nadmiar szkodzi zdrowiu, jest przyczyną wielu zaburzeń i zwiększonego

ryzyka chorób ludzi w każdym wieku: dzieci, młodzieży i dorosłych (Drabik, 1995).

Planowana, racjonalna aktywność fizyczna, czyli trening zdrowotny według

Chromińskiego (2001) powinna prowadzić do wzrostu potencjału energetycznego oraz

psychicznej determinacji w walce z chorobą. Osiągnięcie potrzebnego poziomu

potencjału energetycznego wymaga aktywowania wszystkich układów organizmu.

Pomimo stresorów występujących w środowisku, wszechstronne działania pomagają

i warunkują utrzymanie zdrowia.

Światowa Organizacji Zdrowia (WHO) w 1947 r. pojęcie zdrowia ujmuje jako

„stan pełnego fizycznego, psychicznego i społecznego dobrostanu, a nie tylko brak

choroby czy niepełnosprawności”. Do chwili obecnej naukowcy podejmują żywą

dyskusję dotyczącą powyższej definicji, jednak są zgodni co do ujmowania zdrowia

interdyscyplinarnie. Demel (1980) w swojej koncepcji przedstawia model

biopsychospołeczny, gdzie podkreśla, że zdrowie powinno obejmować aspekt zarówno

subiektywny i obiektywny. Woynarowska (2010) proponuje model holistyczny

ujmujący człowieka globalnie, całościowo, wszechogarniająco. Wyróżnia w nim

4 płaszczyzny: fizyczną, psychiczną, społeczną i duchową. Zaznacza, że zdrowie jest

procesem dynamicznym i zmiennym. Stanowi ono kontinuum, którego jednym krańcem

jest zdrowie, a drugim choroba. Kielanowski określa zdrowie jako „zdolności do

pokonywania przeszkód, poczucie siły, chęć podejmowania trudów fizycznych

i umysłowych”. Na szczególną uwagę zasługuje ujęcie zdrowia według Jabłońskiego

cytowane przez Słopiecką (2012). Według autorki ta definicja jest przydatna

w praktycznym zastosowaniu wśród osób, u których w przeszłości wystąpiły mniejsze

lub większe zaburzenia: „zdrowie to zdolność i gotowość każdej części organizmu

8

człowieka do podjęcia w normalnych warunkach mikro- i makrośrodowiska wszystkich

typowych czynności z wystarczającą wydolnością”. Drabik (1999) zaznacza, że

wydolność fizyczna jest miernikiem zdrowia.

Chromiński (2001) mówi, że podstawą zdrowia człowieka jest równowaga

morfofunkcjonalna. W zdrowym organizmie człowieka istnieje pełna integracja

wszystkich jego układów. Ich sprawne współdziałanie pełni rolę obronną w walce

z czynnikami chorobotwórczymi.

Światowa Organizacja Zdrowia w strategii „Zdrowie dla wszystkich w roku

2000” ujmuje zdrowie jako wartość, do której się dąży lub nie chce utracić. Dzięki niej

osoba lub grupa osób może realizować swoje aspiracje i potrzebę osiągnięcia

satysfakcji, może rozwijać się społecznie i ekonomicznie oraz zmieniać środowisko.

Tobiasz – Adamczyk (2000) dodaje, że zdrowie stanowi niewymierną wartość w życiu

każdego człowieka. W ujęciu filozoficznym holizm wskazuje na wzajemne powiązanie

wszystkich aspektów ludzkiego istnienia: fizycznego, umysłowego, emocjonalnego

i duchowego (Chromiński, 2001). Zdrowie jest rozpatrywane w kategoriach

powiązanych ze sobą procesów zachodzących w organizmie, a człowiek jako

psychofizyczna całość.

Podążając za Woynarowską (2010), drugim biegunem zdrowia jest choroba,

czyli zaburzone funkcjonowanie pojedynczych narządów lub całych układów, czy

całego organizmu. Powszechnie zatwierdzony raport Lalonde (1974) podkreśla, że 50%

zdrowia człowieka zależy od jego stylu życia, a w dalszej kolejności od wpływu

czynników środowiska (25 – 30%), czynników genetycznych (10 – 15%) czy opieki

medycznej (10 – 20%).

Wśród badań przeprowadzonych w Polsce, Supranowicz i wsp. (2002)

potwierdzają, że u młodzieży szkolnej samoocena stanu zdrowia koreluje z samooceną

sprawności fizycznej. Ci którzy, oceniają swoje zdrowie jako bardzo dobre określają

własną sprawność fizyczną wysoko. Podobne badania Litwic – Kamińskiej

i Izdebskiego (2012) przeprowadzone na studentach informatyki, wychowania

fizycznego oraz słuchaczy szkół policealnych i kursów zawodowych potwierdzają, że

osoby bardziej aktywne fizycznie określają wyżej własny stan zdrowia. Skibińska

(2001) podaje, że 46% uczniów szkół licealnych w Warszawie przeznacza na zajęcia

rekreacyjno – sportowe od 1 do 2 godzin tygodniowo, natomiast 14% nie bierze

w ogóle czynnego udziału w kulturze fizycznej. Baran i wsp. (2010) podają, że średnio

7% uczniów szkół ponadgimnazjalnych posiada długoterminowe zwolnienia

9

z wychowania fizycznego wystawiane głównie przez lekarzy. Natomiast co drugi

nauczyciel nie widzi w tym problemu.

Bajorek i wsp. (2010) podają, że w wyniku spadku czynnika demograficznego

w Polsce, młodzież akademicka stanowi coraz większy procent ogółu polskiej

młodzieży. Wśród badań dotyczących stanu zdrowia przeprowadzonych na studentach

wyższych uczelni państwowych i prywatnych w Polsce ustalono, że 12% ocenia własny

stan zdrowia jako bardzo dobry, 69% jako dobry, a 3% jako zły. W przypadku

wystąpienia bólu po pomoc lekarską zgłasza się 64% badanych. Leki bez recepty

regularnie (raz w miesiącu) kupuje 22% studentów. Przynajmniej jeden raz w tygodniu

fizycznie ćwiczy 44% badanych. Do form aktywności fizycznej należą m.in.: jazda na

rowerze, pływanie, bieganie, gry zespołowe. Drabik (1995) podaje, że 39% studentów

uprawia aktywność fizyczną 2 – 3 razy w tygodniu, 38% raz w tygodniu, a pozostali

jeszcze rzadziej. Z udostępnionych autorowi badań szwedzkich wynika, że 31%

mężczyzn, a 18% kobiet uprawia aktywność fizyczną 3 razy w tygodniu. Natomiast

uwzględniając dowolną formę ruchu – tzw. aktywność ruchową 50% studentów

poświęca łącznie 6 godzin w tygodniu na: dojście i powrót z uczelni, obligatoryjne

wychowanie fizyczne i rekreację, w tym dyskotekę, zakupy. Tu znajduje się 6% więcej

kobiet niż mężczyzn, a w porównaniu z grupą Szwedek, Polki są aktywne dwa razy

bardziej (Drabik, 1999 b). Wolańska (1997) podaje, że aktywność fizyczna dotyczy

wszelkiej aktywności ruchowej człowieka także tej o znaczeniu utylitarnym jak chód,

czynności zawodowe. Zaznacza, że młode kobiety częściej podejmują tak zwaną

utylitarną aktywność ruchową w związku z wykonywaniem czynności domowych,

zakupów, prac na działce. Drabik (1995) ukazuje, że aktywność fizyczna, to też inaczej

obciążenie fizyczne, któremu jest poddawana osoba podczas codziennej pracy, w czasie

wolnym lub łącznie. Można ją sklasyfikować w 2 grupach: pierwsza – spontaniczna

np. marsz, natomiast druga to odpowiednio zorganizowana i zaplanowana aktywność

pod względem obciążenia. Ten sam marsz o zaplanowanym czasie trwania,

intensywności i systematycznie powtarzany jest ćwiczeniem fizycznym w sensie

treningu.

Woynarowska i Mazur (2000) podają, że zachowania zdrowotne są

najważniejszymi czynnikami stymulującymi zdrowie. Działają one bezpośrednio lub

pośrednio na samopoczucie i zdrowie ludzkie. Wyróżnia zachowania sprzyjające

zdrowiu, takie jak odpowiednia aktywność fizyczna, racjonalne odżywianie,

utrzymywanie właściwych relacji międzyludzkich, radzenie sobie ze stresem,

10

utrzymywanie czystości ciała i otoczenia. Z drugiej strony wyróżnia zachowania

szkodzące zdrowiu: palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu, używanie innych środków

uzależniających. Głąbicka (2012) podaje, że najczęstsze problemy zdrowotne obywateli

Unii Europejskiej związane są z wysokim ciśnieniem krwi, cholesterolem, cukrzycą,

uzależnieniem od tytoniu, chorobami serca. Natomiast oddzielną kwestię stanowią

choroby zawodowe, których doświadcza 8,6% pracowników Unii Europejskiej (ponad

20 mln osób). Jednak stan zdrowia obywateli UE różni się w zależności od miejsca,

pochodzenia etnicznego, statusu społecznego.

Kijo (2010) podaje, że największy wpływ na samoocenę ma postawa człowieka

wobec zdrowia i styl życia. Wszelkie zachowania zdrowotne zależą od indywidualnego

sposobu wychowania, edukacji zdrowotnej, a także doświadczenia życiowego.

Natomiast aktywność fizyczna w dzieciństwie może determinować tę aktywność

w życiu dorosłym (Drabik, 1999 b).

11

1.2. Zmiany przeciążeniowe narządu ruchu

Narząd ruchu poddawany jest przez całe życie zróżnicowanym napięciom

i obciążeniom związanym z naturalną potrzebą ruchu, doskonaleniem sprawności ciała,

„eksploatacją sportową”, wymogami wyuczonego zawodu, czy też utrzymaniem

wyprostowanej postawy ciała. Niekiedy może dochodzić do specyficznych przeciążeń

z racji długotrwałości, powtarzalności i natężenia wysiłków fizycznych.

Jagier i wsp. (2005) podają, że uszkodzenia narządu ruchu mogą przybierać

postać ostrą, lub przewlekłą. Postać ostra objawia się nagle, natomiast przewlekła do

pewnego momentu przebiega bezobjawowo, jako następstwo niemal prawidłowych

czynności, tzn. prostych ruchów, różnego stopnia zaawansowanych czynności

zawodowych lub ćwiczeń treningowych. U podłoża większości zmian leżą zespoły

przeciążeniowe, tzw. neuropatie, miopatie, tenopatie, meniskopatie, dyskopatie i wiele

innych. Preisler (1984) zamieszcza, że obok postaci ostrej i przewlekłej przeciążenia

mogą także przybierać formę zaburzeń w ogólnym stanie ustroju, tj. występowanie bólu

o różnej lokalizacji lub zmienne (samo)poczucie ogólne, ociężałość. U wielu osób,

szczególnie starszych, każdy ostry uraz stwarza możliwość ujawnienia choroby

przeciążeniowej, szczególnie w układzie ścięgnisto – mięśniowym.

Patomechanizmy zmian przeciążeniowych, chociaż różne i indywidualnie

zmienne, mają jedną wspólną cechę: utrudniają lub wręcz uniemożliwiają odżywianie

(ukrwienie i utlenowanie) określonych tkanek narządu ruchu. W przypadku mięśni

najczęściej pojawia się roboczy przerost nadmiernie pracującego mięśnia w obrębie

sztywnego przedziału powięziowego czy „tunelu” kostnego. Przy przekroczeniu

pojemności „tunelu” dochodzi do utrudnienia lub odcięcia dopływu krwi do

poszczególnych włókien mięśniowych lub szkodliwego tarcia i odczynów tkankowych,

będących skutkiem odczynu zapalnego (np. ścięgna Achillesa).

W odniesieniu do krążka międzykręgowy i łąkotek, które odżywiają się głównie

na drodze dyfuzji i osmozy, sumujące się przeciążenia oraz obciążenia przekraczające

możliwość fizjologii komórek niszczą precyzyjny, fazowy mechanizm metaboliczny

(pobieranie i oddawanie płynów tkankowych).

Niedokrwione i niedotlenione komórki poszczególnych tkanek tracą

zakodowane genetycznie właściwości, co powoduje np. utratę kurczliwości mięśni,

rozciągliwości funkcjonalnej ścięgien, więzadeł i torebek stawowych, czy też zdolności

amortyzujących łąkotek i krążków międzykręgowych.

12

Preisler (1984) pojęcie przeciążenia definiuje jako „stan patologiczny o różnej

lokalizacji narządowej, powstały na skutek chronicznego przedawkowania wysiłku

fizycznego przede wszystkim w okresie młodości”. Natomiast Świderski (1990) cytuje

podręcznik ortopedii: „przeciążeniem narządu ruchu nazywamy taki zespół zjawisk,

w którym działanie mechaniczne przekracza fizyczną wytrzymałość lub wydolność

czynności mięśni, stawów, kości”. Z kolei Wągrowska – Koski (2008)1 zamieszcza

modyfikację powyżej definicji: „przeciążenie układu ruchu to zespół zjawisk, w którym

działanie mechaniczne przekracza wytrzymałość fizyczną lub wydolność czynnościową

elementów dynamiczno – statycznych”.

W 1960 r. Gerwazy Świderski wyłonił nową gałąź medycyny – naukę

o przeciążeniu, tzw. hiperponologię.

Mclvor (1992) pojęcia schorzenia przeciążeniowe, urazy z powtarzającego się

przeciążenia i choroby RSI (repetitive strain injury) używa jako nazw określających

grupy urazów i schorzeń powstałych w wyniku pracy zawodowej wymagającej

utrzymywania statycznej postawy ciała i wykonywania długotrwałych, powtarzających

się ruchów. Dzieli je na 3 grupy:

1) urazy spowodowane szybkimi ruchami,

2) urazy z obciążenia statycznego,

3) urazy powstające przy wykonywaniu ruchów wymuszonych.

Przyczyną przeciążeń spowodowanych szybkimi ruchami jest przyjęcie

niewłaściwej postawy ciała i wykonywanie dynamicznych czynności ruchowych. Siła

do wykonania skurczu mięśnia jest niewielka, natomiast częstotliwość powtarzających

się ruchów znacząca. Praca dynamiczna mięśni, oparta na skurczu izotonicznym,

odbywa się w warunkach zmiany ich długości przy stałym napięciu mięśni. Janiszewski

(1992) ten rodzaj pracy nazywa pracą balistyczną lub koncentryczną, polegającą na

skracaniu się przyczepów mięśniowych i powstawaniu dużych sił w krótkim czasie.

Urazy z obciążenia statycznego powstają na skutek stabilizacji obręczy

barkowej, której utrzymanie pozwala na wykonywanie dłońmi ruchów manualnych,

powtarzających się i precyzyjnych. Spośród różnych odmian pracy statycznej

Janiszewski (1992) podaje tzw. pracę ustalającą, która zapewnia stabilizację

określonego odcinka narządu ruchu. Wiąże się ona z antagonistycznym

współdziałaniem grup mięśniowych i angażuje w znacznym stopniu wiele mięśni.

1. 1

www.republika.pl/zdrowiep.htm (8.03.2013)

http://www.republika.pl/zdrowiep.htm

13

Przykładowo stabilizacja obręczy barkowej i ustalenie ramienia w pozycji odwiedzenia

prowadzi do pojawiania się przeciążeń mięśni i ścięgien.

Urazy powstające przy wykonywaniu ruchów wymuszonych są spowodowane

silnym naprężeniem mięśni. Wszelkie ruchy odbywają się przy intensywnym i nagłym

skurczu mięśnia potrzebnym do wykonania określonego zadania.

Wyłonione przez Mclvor’a (1992) pojęcie RSI (repetitive strain injury)

obejmuje całą grupę schorzeń objawiającą się chronicznym przeciążeniem mięśni

i ścięgien. Przyczyną jest wykonywanie długotrwałej pracy o charakterze zawodowym

wymagającej ciągłego aktywowania tych samych grup mięśniowych. Teorie dotyczące

fizycznych i fizjologicznych aspektów urazów z przeciążenia do definicji RSI włączają:

zapalenie ścięgien, zapalenie pochewek ścięgien, zapalenie powięzi mięśniowej,

zapalenie mięśnia, mialgia, wtórny zespół tunelu nadgarstka, zapalenie nadkłykci,

ganglion (torbiel galaretowata – okołostawowa), a także przemęczenie mięśni szyi,

barku, ramienia, nadgarstka. Urazy powstają na skutek powtarzającego się

nadwerężenia lub statycznego przeciążenia mięśni narządu ruchu. Najczęstszym

objawem jest stan przewlekłego zmęczenia, dyskomfortu, w następstwie czego pojawia

się ból. Początek dolegliwości bólowych bywa łagodny i przewlekły lub

natychmiastowy i ostry. Osoby pracujące pod wpływem stresu często mają problem

z dokładnym określeniem momentu pojawiania się pierwszych dolegliwości.

Rozpoznanie niektórych z tych schorzeń może być trudne, szczególnie jeśli

charakteryzują się stopniowym i długotrwałym początkiem.

Objawy choroby RSI dzielą się na fazy, gdzie faza 1 – 2 charakteryzuje się

zwiększoną wrażliwością mięśni i ścięgien, częstym zmęczeniem mięśni i uczuciem

dyskomfortu. Z kolei faza 3 – 4 łączy się z występowaniem bólu (szczególnie przy

statycznym obciążeniu mięśni), obrzęku, uczuciem mrowienia, słabości lub nagłej

utraty siły ucisku. Faza najpoważniejsza 4 – 5 charakteryzuje się ciągłym bólem

uniemożliwiającym użycie całej grupy mięśni. Występuje obrzęk miejscowy lub

uogólniony (np. od nadgarstka do całego przedramienia), zmiana koloru i temperatury

skóry, drętwienie i mrowienie, niekiedy trzeszczenie.

Rakowski (1989) przeciążenia powstałe w wyniku pracy wymagającej

stabilizacji narządu ruchu dzieli na:

1) przeciążenia statyczne mięśni,

2) psychogenne przeciążenia statyczne mięśni,

3) miejscowe przeciążenia statyczne mięśni,

14

4) antygrawitacyjne przeciążenia statyczne mięśni,

5) antybólowe przeciążenia statyczne mięśni.

Przeciążenia statyczne mięśni związane są z zaburzeniem równowagi statycznej.

Mięsień pracuje w stałym napięciu, bez zmiany długości w oparciu o skurcz

izometryczny. Brak fazy rozkurczu mięśnia utrudnia przepływ krwi, a w konsekwencji

upośledza czynność funkcjonalną mięśnia. Podnosi się spoczynkowy tonus mięśniowy,

następuje przyspieszenie akcji serca i wzrost ciśnienia tętniczego krwi.

Psychogenne przeciążenia statyczne mięśni powstają w wyniku działania

czynników psychicznych człowieka. Wewnątrz organizmu następuje nagromadzenie

szkodliwych substancji. Silny stres, emocje sprawiają, że siła mięśni wykorzystywana

jest w sposób nieekonomiczny i powoduje wzrost ich napięcia. Przeradza się

w przeciążenie statyczne mięśni, gdzie wysiłek zmniejsza dopływ krwi do serca,

powoduje wzrost katecholamin (hormonów stresu) i wpływa ujemnie na czynność serca

wywołując jego niedotlenienie, a nawet zaburzenia rytmu.

Miejscowe przeciążenie statyczne mięśni powstaje w wyniku asymetrii napięcia

grup mięśniowych.

Antygrawitacyjne przeciążenia statyczne mięśni oznaczają schorzenia powstałe

na skutek utrzymywania nieprawidłowej postawy ciała w stosunku do działania siły

grawitacji. Rakowski (1989) podaje, że u wielu ludzi przeciążenia statyczne miejscowe,

psychogenne i antygrawitacyjne mięśni są sprzężone.

Antybólowe przeciążenie statyczne mięśni może przybierać charakter

miejscowy, odcinkowy lub wieloodcinkowy. Przyczyną może być uciśnięcie na korzeń

nerwowy oraz może wynikać z bezpośredniego przeciążenia miejscowego lub

ogólnego. Ból wywołuje odruchowy skurcz mięśni, zwiększa przeciążenie, powodując

narastanie bólu. W wyniku tego powstaje patologiczny łuk odruchowy. Mięśnie

znajdują się w stanie ciągłego napięcia spastycznego ze znaczną przewagą napięcia

o charakterze izometrycznym.

Dziak i Rusin (2000) wśród najczęściej występujących uszkodzeń i dysfunkcji

nadgarstka i ręki (pojawiających się na skutek przeciążeń, patologii przeciążeniowych,

ucisku) wymienia: zespół ciasnoty kanału nadgarstka, chorobę de Quervaina, palec

trzaskający, niestabilność kciuka, zapalenie ścięgien zginaczy nadgarstka. Natomiast

wśród uszkodzeń i dysfunkcji łokcia i przedramienia może wystąpić: neuropatia nerwu

pośrodkowego, neuropatia nerwu międzykostnego przedniego, neuropatie nerwu

międzykostnego tylnego, uszkodzenie obwodowego przyczepu mięśnia dwugłowego

15

ramienia, zapalenie kaletki łokciowej, zespoły ciasnoty przedziałów powięziowych

w obrębie kończyny górnej. Z kolei do uszkodzeń i dysfunkcji barku i ramienia

zaliczają się: zespół umierających palców, niedokrwienie palców i ręki spowodowane

sumowaniem się mikrourazów, neuropatia nerwu podłopatkowego, neuropatia nerwu

grzbietowego łopatki, zespół bark – ręka, zespół cieśni stawu podbarkowego,

uszkodzenie stożka rotatorów barku, zapalenie ścięgna i pochewki głowy długiej mięśni

dwugłowego ramienia. W obrębie uszkodzeń i dysfunkcji kręgosłupa występuje:

cervikalgia, zespół przeciążenia mięśni szyi i karku, zespół zużycia tarcz

międzykręgowych oraz tzw. spondyloza szyjna, choroba Scheuermanna, bóle krzyża.

Janiszewski (1992) na podstawie specjalistycznych badań przeprowadzonych na

689 muzykach podzielił występujące schorzenia powstałe w wyniku przeciążeń

zawodowych na:

1) zaburzenia o charakterze czynnościowym, mające charakter zmian odwracalnych,

2) zaburzenia o charakterze organicznym, mające charakter zmian nieodwracalnych,

a wśród nich:

a) zaburzenia pierwotne – rozwijające się u osób zdrowych,

b) zaburzenia wtórne – pojawiające się u osób, u których wcześniej stwierdzono

zaburzenie statyki narządu ruchu i różnego rodzaju zespoły bólowe.

Autor wśród zaburzeń o charakterze czynnościowym wyłonił zespoły bólowe,

które lokalizują się w tkance podskórnej, więzadłach, ścięgnach, mięśniach,

podwięziach mięśniowych, okostnej, tkance kostnej, torebce stawowej. Należą tu: bóle

tkanki podskórnej, mięśniobóle właściwe, mięśniobóle odruchowe, bóle z torebek

stawowych. Wśród zaburzeń pierwotnych u muzyków Janiszewski wyłonił: zapalenie

pochewek ścięgnistych mięśni przedramienia i dłoni, chorobę Quervaina, zapalenie

okołostawowe łokcia, zespół bolesnego barku, przedwczesne zmiany zwyrodniająco –

zniekształcające. Natomiast wśród zaburzeń wtórnych: zespoły bólowe kręgosłupa

lędźwiowego, zespoły bólowe kręgosłupa piersiowego, zespoły bólowe kręgosłupa

szyjnego, dodatkowe żebra szyjne. Zmiany czynnościowe, jeśli utrzymują się przez

dłuższy czas mogą przybierać charakter zmian nieodwracalnych. Przeciążenia

działające na przyczepy ścięgniste lub więzadłowe mogą być przyczyną uszkodzenia

mikrostruktury włókien. Pourazowe zmiany mikrostruktury prowadzą do lokalnych

zwyrodnień i miejscowych odczynów zapalnych. Janiszewski podaje, że niekiedy może

dojść do nieprawidłowego wbudowania w ścięgno elementów kostnych lub do

zwapnienia ścięgien.

16

1.3. Zmiany przeciążeniowe w obrębie kręgosłupa

Z przeprowadzonych w rozdziale 1.1. różnych klasyfikacji zmian

przeciążeniowych, do szczegółowej analizy zmian przeciążeniowych w obrębie

kręgosłupa wybrano klasyfikację Dziaka i Rusina (2000). Na potrzeby tematu pracy

wyłoniono te z nich, które mogą pojawiać się w wyniku przeciążeń, patologii

przeciążeniowych, patologii na skutek sumujących się mikrourazów, czy ucisku

w różnych specjalnościach zawodowych.

Do uszkodzeń w obrębie kręgosłupa należą:

Cervikalgia – zespół bólu i sztywności szyi oraz karku, którego przyczyną są

skręcenia kręgosłupa szyjnego lub przymusowe ustawienie głowy. Mogą wystąpić bóle

głowy, niekiedy bóle pozagałkowe, bóle karku i grzbietu. Jednocześnie mogą pojawić

się bóle korzeniowe. Niekiedy towarzyszą objawy zawrotów głowy, niedosłyszenie,

zaburzenia widzenia. Wszystkie te objawy są wynikiem zmiany ustawienia kręgosłupa

szyjnego. Badaniem klinicznym wykrywa się miejsce bólu, od tyłu – nad wyrostkami

kolczystymi lub od przodu – palpacyjnie zlokalizowanie trzonów kręgów. Ważne jest

określenie ruchomości czynnej i biernej odcinka szyjnego kręgosłupa. Ocenienie braku

występowania przykurczu mięśni mostkowo – obojczykowo – sutkowych,

czworobocznych, czy około kręgosłupowych. Badanie ortopedyczne uzupełnia się

zawsze badaniem neurologicznym.

Zespół przeciążenia mięśni szyi i karku – jest to uszkodzenie mięśni w wyniku

nadwerężenia lub długotrwałego ustawienia głowy w przymusowej pozycji powodujące

podrażnienie stawów kręgosłupa. Objawami przeciążeń kręgosłupa szyjnego są

dokuczliwe bóle w obrębie mięśni okołokręgosłupowych – górna część mięśnia

czworobocznego między kręgosłupem a łopatką lub okolica przyczepu do łopatki i do

potylicy. Głęboko umiejscowione bóle promieniują niekiedy do tylnej części łopatki lub

do górnego odcinka ramienia. Powodem jest przymusowe ustawienie kręgosłupa –

pochylenie głowy. Stwierdza się ograniczenie ruchów, zarówno czynne jak i bierne we

wszystkich płaszczyznach oraz odruchowe napinanie się bolesnych mięśni

(tu: czworoboczny, dźwigacz łopatki). Najbardziej ograniczona jest rotacja w stronę

przeciwną od miejsca bólu. Tym objawom może towarzyszyć ból i zawroty głowy. Siła

mięśniowa oraz odruchy kończyn górnych pozostają w granicach normy.

Zespół zużycia tarcz międzykręgowych oraz tzw. spondyloza szyjna –

rozpoczyna się od uszkodzenia pierścienia włóknistego oraz następczego osłabienia

17

i fragmentacji jądra miażdżystego. W miarę wyrodnienia jądro miażdżyste traci należną

funkcję poduszki hydraulicznej, dochodzi do osiadania przyległych trzonów kręgów

i przenoszenia szkodliwych obciążeń na stawy międzywyrostkowe. Więzadła podłużne

ulegają zwiotczeniu, zaś uwypuklające jądro miażdżyste odrywa ich przyczepy kostne.

Stopniowe wapnienie oderwanych więzadeł daje w obrazie rentgenowskim tzw.

wyrośla. Zwiotczeniu ulega także więzadło żółte, które uwypukla się do środka kanału

kręgowego. Osiadanie sąsiadujących trzonów kręgowych powoduje, że stawy ulegają

zmianom przerostowym, w wyniku czego dochodzi do powstawania wyrośli na ich

krawędziach tylnych, wypuklających się w głąb kanału kręgowego. Wyrośla mogą

powodować ucisk na tętnice kręgowe, co doprowadza do zaburzeń krążenia w obrębie

podstawy czaszki lub do niedokrwienia rdzenia. Początek choroby może być ostry lub

powolny. Rozpoczyna się bólem szyi promieniującym do okolicy międzyłopatkowej

i do ramienia. Mogą też wystąpić bóle głowy i osłabienie mięśni rąk.

Choroba Scheuermanna – polega na zaburzeniu procesu kostnienia jąder

w listwach granicznych trzonów kręgów (plecy okrągłe, kifoza dorastających).

Pierwszym objawem choroby jest pochylenie postawy ciała ku przodowi. W przypadku

umiejscowienia się zmian w odcinku piersiowym (70% przypadków) pojawiają się tzw.

plecy okrągłe, z wysunięciem barków ku przodowi oraz kompensacyjną hiperlordozą

lędźwiową i szyjną. Powoli dochodzi do ograniczeń ruchomości zajętego odcinka

kręgosłupa. Choroba zazwyczaj przebiega bezboleśnie, jedynie wieczorem chory może

odczuwać zmęczenie mięśni grzbietu. Potwierdzeniem choroby Scheuermanna

w obrazie radiologicznym są:

spłaszczenie i klinowate zniekształcenie kilku sąsiadujących ze sobą kręgów;

wyraźna nierówność płytek granicznych (niekiedy fragmentacja)

obecność guzków Schmorla – wpuklanie się jąder miażdżystych w trzon kręgów;

zwężenie przestrzeni międzytrzonowych;

trójkątne naddatki cieniowe na przedniej ścianie trzonu przy górnej lub dolnej

krawędzi (objaw niestały), tzw. zjawisko Knutssona.

Bóle krzyża – kręgosłup lędźwiowy i stabilizujące go mięśnie poddawane są

dużym naciskom i obciążeniom, działającym w różnych płaszczyznach powstające

w wyniku trybu życia, rodzaju pracy zawodowej. O kształcie i funkcji kręgosłupa

decyduje ustawienie miednicy. Nieprawidłowości w tym zakresie (nadmierne

przodopochylenie / tyłopochylenie miednicy) wywołują zaburzenia równowagi

18

mięśniowej i pojawiają się bóle jak i zmiany przeciążeniowe kręgosłupa. Duże

znaczenie ma świadomość biomechaniki ciała i ergonomii własnej pracy zawodowej.

Odcinek dolny kręgosłupa lędźwiowego najbardziej narażony jest na uszkodzenia

(tu przypada maksimum ruchomości i obciążeń). Prawidłową funkcję kręgosłupa

zapewniają zdrowe krążki międzykręgowe.

19

1.4. Zmiany przeciążeniowe w obrębie kończyny górnej

W rozdziale 1.4. podobnie jak w rozdziale 1.3. do szczegółowej analizy zmian

przeciążeniowych kończyny górnej wybrano klasyfikacją Dziaka i Rusina (2000).

W obrębie barku i ramienia autorzy wyróżniają:

Zespół umierających palców – jest specyficzną odmianę dysfunkcji barku, lecz

objawy nierzadko obejmują samą rękę. Ucisk przez tzw. nożyce żebrowo –

obojczykowe (najczęściej żebro szyjne) wywołuje mikrozatory w drobnych tętnicach

ręki, które dodatkowo upośledzają krążenie. Jedynie istnienie krążenia obocznego

utrzymuje palce przy życiu. Do takiego stanu może dochodzić pod wpływem zimna lub

po prostu przy używaniu rąk. W wyniku niedokrwienia tętnic palcowych postępuje

upośledzenie w placach. Przejściowe niedokrwienie napadowe przechodzi

w niedokrwienie stałe i palce przybierają zabarwienie fioletowe.

Niedokrwienie palców ręki spowodowane sumowaniem się mikrourazów – jest

chorobą, do której może dojść na skutek wykonywania wielu czynności sportowych,

zawodowych, gdzie nadgarstek i palce narażone są na sumujące się mikro-

i makrourazy. Powierzchniowe położenie tętnic ręki i palców umożliwia powstawanie

niedokrwienia rąk. Obraz kliniczny bywa różny: od barku o różnych objawach, aż po

ciężkie niedokrwienie i objawy zespołu bark – ręka. Zazwyczaj stwierdza się

drętwienie, bóle i / lub oziębienie palca / palców, których tętnice są dotknięte chorobą.

Zespół bark – ręka (dystrofia kończyny górnej) stanowi jedną z postaci

klinicznych odruchowej dystrofii współczulnej w obrębie kończyny górnej.

Odruchowymi dystrofiami nazywa się zespół bólu, obrzęku, sztywności i upośledzenia

funkcji kończyny powstających w wyniku urazów. Choroba objawia się

nieproporcjonalnymi do urazu dolegliwościami i zmianami obiektywnymi, jak; ból,

przeczulica bólowa, obrzęk, sztywność stawowa i przykurcze stawów (zmiany późne),

demineralizacja i zrzeszotnienie kości, a niekiedy guzowatego typu zmiany zapalne

rozcięgna dłoniowego. Choroba przebiega w trzech etapach. Pierwszy – ostry, gdzie

występuje ból barku i ramienia oraz bolesny obrzęk i usztywnienie obejmujące rękę

wraz z palcami (trwa od 3 do 6 miesięcy). Drugi etap – dystroficzny, gdzie stopniowo

ustępują dolegliwości bólowe i obrzęk, lecz pozostaje ograniczenie ruchomości ręki

i zgięciowego ustawienia palców. Trzeci – okres zanikowy, który pozostawia

zaawansowane zmiany odżywcze ręki, ograniczenie zginania palców i ręki, oraz

„rozlanymi” bólami barku. Zwraca uwagę blade lub sinawe zabarwienie skóry ręki

20

z ogniskami przeczuliny w okolicy stawów międzypaliczkowych i śródręczno –

paliczkowych. Proces chorobowy może zatrzymać się na którymś z etapów. Całkowite

wyleczenie jest możliwe, tylko wtedy, jeśli nie doszło do zmian włóknistych w układzie

torebkowo – więzadłowym ręki oraz zaawansowanych zmian w obrębie mięśni

wewnętrznych ręki.

Zespół cieśni stawu podbarkowego – istotą choroby jest patologia

przeciążeniowa, głównie mięśnia nadgrzebieniowego w przebiegu sumujących się

mikrourazów. Istotne znaczenie w rozwoju choroby ma (zdaniem Dejoura) zaburzenie

równowagi między działaniem mięśnia naramiennego i stożka rotatorów, w wyniku

czego dochodzi do destabilizacji głowy kości ramiennej w stosunku do panewki

stawowej, a następnie do szkodliwego ucisku stożka rotatorów. Choroba może

przybierać 3 fazy. Pierwsze stadium – zapalenia i obrzęku kaletki podbarkowej, objawia

się bólami barku po wysiłku fizycznym. Drugi etap jest początkowym stadium zmian

typu zwyrodnienia w obrębie stożka rotatorów – objawy bólowe pojawiają się w czasie

wykonywania wysiłku fizycznego / treningu. W stadium trzecim dochodzi do

uszkodzenia stożka rotatorów – dolegliwości bólowe są stałe i często występują w nocy.

Zapalenie ścięgna i pochewki głowy długiej mięśnia dwugłowego ramienia –

jest częstą przyczyną bólów i dysfunkcji barku, występuje nierzadko wraz z zapaleniem

kaletki podbarkowej i zmianami zwyrodnieniowymi stożka rotatorów. Do zmian

zapalnych dochodzi najczęściej pod wpływem sumowania się mikrourazów sportowych

lub zawodowych, w tym nawet przeciążeń związanych z wykonywaniem rutynowych

czynności domowych. Zazwyczaj trudno jest określić podłoże choroby. Proces zapalny

najpierw obejmuje osłonkę, a następnie samo ścięgno głowy długiej mięśnia

dwugłowego ramienia w obrębie rowka międzyguzkowego. Objawami są stałe, silne

bóle barku utrzymujące się w dzień i w nocy, ograniczające czynność ręki. Ból

umiejscowiony jest na przedniej powierzchni ramienia, szczególnie przy ruchu

unoszenia ręki nad głowę. Stwierdza się ograniczenie ruchu odwiedzenia. Typowy ból

w rowku międzyguzkowym nasilającym się przy ucisku jest najważniejszym objawem

patognomonicznym dla tej jednostki chorobowej.

W obrębie nadgarstka i ręki Dziak i Rusin (2000) wymieniają:

Zespół ciasnoty kanału nadgarstka, którego przyczyną jest ucisk nerwu

pośrodkowego w zamkniętej przestrzeni nadgarstka. W zaawansowanej chorobie oprócz

bólu dochodzi do upośledzenia funkcji nerwu pośrodkowego. Przyczynami mogą być:

zmiany pourazowe, zmiany zapalne, czy zmiany przeciążeniowe spowodowane

21

wysiłkiem fizycznym, treningiem sportowym, czy charakterem pracy zawodowej.

Niekiedy procesy chorobowe powodują zwiększenie napięcia tkankowego oraz przerost

tkanki łącznej lub odkładanie złogów będących produktami przemiany materii

w obrębie kanału nadgarstka. Choroba objawia się bólem nadgarstka (o różnym stopniu

nasilenia), drętwieniem i uczuciem sztywności palców. Objawy mogą obejmować

także przedramię, ramię, bark, a niekiedy sięgać aż do potylicy. Dolegliwości mogą

pojawiać się w nocy podczas snu. Stwierdza się często wyraźne zaburzenie czucia

powierzchniowego w obrębie opuszków palców I i II. Upośledzenie funkcji

motorycznej nerwu stwierdza się, gdy wystąpią trudności w wykonywaniu prac

wymagających znacznej precyzji ręki oraz zanik mięśni kłębu kciuka.

Choroba de Quervaina – jej istotą jest zapalenie pochewki ścięgnistej

pierwszego przedziału prostowników, który zawiera ścięgna mięśni odwodziciela

kciuka długiego i prostownika krótkiego kciuka. Przyczyną są sumujące się urazy

i przeciążenia ścięgien w wyniku powtarzających się mocnych chwytów ręki

połączonych z ruchem odwiedzenia. Choroba objawia się bólami w okolicy wyrostka

rylcowatego kości promieniowej oraz obrzękiem powiększającym obrysy obwodowej

nasady przedramienia. W wyniku silnego napięcia ścięgien niekiedy dochodzi do

przeskakiwania ich ponad wyrostkiem.

Palec trzaskający – jest zaburzeniem płynności ruchów czynnego zginania

i prostowania palca. Po wykonaniu pewnego zakresu ruchu palca, dochodzi do

zablokowania stawów i wymuszenia wysiłku. Dokończenie ruchu odbywa się przy

słyszalnym trzasku stawów, niekiedy połączonych z bólem. Powodem jest

zakleszczenie pogrubiałego ścięgna zginacza palca u wejścia do pochewki ścięgnistej.

Pierwszym objawem jest pojawienie się guzka u podstawy palca po stronie dłoniowej.

22

2. METODOLOGICZNE PODSTAWY PRACY

2.1. Problem badań – uzasadnienie wyboru tematu

W opinii muzyków w procesie ich kształcenia pojawiające się problemy

zdrowotne, ściśle związane z wykonywaniem zawodu, są bagatelizowane. Liczba

naukowych publikacji na ten temat z XX i XXI wieku jest niewielka. Większość

autorów nie posiada przygotowania interdyscyplinarnego, koniecznego aby dostatecznie

wnikliwie zgłębić zagadnienia. Leczenie schorzeń jest długotrwałe i uciążliwe dla

muzyka, a środki farmakologiczne nie dają spodziewanych efektów: wpływają

niekorzystnie na pamięć, koncentrację i czas reakcji (Cieślik i Janiszewski, 2004), a te

czynniki są kluczowe w zawodzie muzyka. Profesjonalna kariera instrumentalisty

często trwa ponad 80 lat. Artur Rubinstein (czy Andrea Segowia) pierwszy koncert

zagrali w wieku 5 lat, a ich koncertowe granie rozciągało się do 90 roku życia (Lledo

i wsp., 2012). Staż zawodowy muzyka jest trzykrotnie dłuższy niż u sportowców.

Artyści grają średnio 28 koncertów rocznie. Repertuar zależy od zamówień instytucji

muzycznych i wymaga od artysty szybkości opanowywania nowych dzieł muzycznych.

Organizm ludzki jest całożyciowym narzędziem pracy, stąd holistyczne podejście do

zdrowia ma znaczenie nadrzędne.

Autorka tej pracy dostrzega, że niewiele prac poświęconych jest przewidywaniu

zagrożeń i wczesnemu zapobieganiu im. Należałoby zaplanować strategię pozwalającą

zapobiegać urazom narządu ruchu. Dotychczas w Polsce nie został opracowany

program ćwiczeń pomagających utrzymać i poprawiać sprawność, zdrowie i prezencję

muzyka. Autorka z zawodu jest pianistką po 12 latach kształcenia. W swojej pracy

spróbuje określić jakie sygnały mogą być ostrzeżeniem dla zdrowia, przedstawi jak

przedwcześnie zapobiegać powstawaniu przeciążeniom zawodowych muzyków.

Zaproponuje rodzaje aktywności fizycznej, ich czas trwania i intensywność. Przygotuje

ćwiczenia prewencyjne ukierunkowane do zawodu muzyka instrumentalisty. Z autopsji

zna badane problemy, potrafi posługiwać się językiem używanym przez muzyków

pozwalającym nawiązywać z nimi szczery, bezpośredni kontakt. W oparciu o własne

badania przedstawi stan zdrowia uczniów i studentów szkół muzycznych w Polsce.

23

2.2. Cel badań i pytania badawcze

Celem badań jest ocena:

stanu zdrowia badanych,

poziomu aktywności fizycznej respondentów,

częstości występowania zmian przeciążeniowych w narządzie ruchu oraz

efektów ich leczenia.

Ponadto podjęto próbę przygotowania autorskich ćwiczeń prewencyjnych

zapobiegających przeciążeniom narządu ruchu w zawodzie muzyka instrumentalisty.

Autorka w toku pracy postara się odpowiedzieć na następujące pytania

badawcze:

1. Jak respondenci oceniają swój stan zdrowia?

a) Czy samoocena stanu zdrowia badanych zależy od dziennego czasu trwania

ćwiczenia na instrumencie?

b) Jakie metody stosują badani, aby poprawić swoje samopoczucie?

c) Jakie objawy zmian przeciążeniowych narządu ruchu występują

u respondentów?

d) Jak badani oceniają swój stan zdrowia w odniesieniu do trudności

w wykonywaniu czynności w życiu codziennym?

2. Jak badani oceniają swoją aktywność fizyczną?

a) Jaka jest częstość podejmowania aktywności fizycznej?

b) Jakie formy aktywności fizycznej podejmują respondenci?

c) Jak często uczniowie uczestniczą w zajęciach wychowania fizycznego

w badanych szkołach muzycznych w Polsce?

3. Jak respondenci oceniają swoje dolegliwości i zmiany w narządzie ruchu?

a) Jak często występuje ból w poszczególnych odcinkach kręgosłupa?

b) Jakie objawy towarzyszą bólom kręgosłupa?

c) Jak często występuje ból stawów i mięśni w obrębie kończyn górnych?

4. Ile osób zgłosiło się do lekarza i jakie zmiany przeciążeniowe w narządzie ruchu

stwierdził lekarz?

5. Jakie leczenie okazało się najskuteczniejsze?

6. Jaki jest stan zdrowia badanych osób po zastosowaniu zaleceń lekarskich?

24

2.3. Materiał i metoda badawcza

Materiał badawczy stanowiło 114 uczniów szkół średnich i wyższych

muzycznych w Polsce wybranych losowo. Zbadano 50 studentów Akademii Muzycznej

im. Stanisława Moniuszki w Gdańsku, w wieku 20 – 26 lat i jedna osoba w wieku

35 lat. Wśród respondentów 34 osoby studiowały na II roku, 16 osób na IV roku.

Natomiast 64 osoby stanowili uczniowie ostatnich klas szkół muzycznych w Gdańsku

i w Warszawie:

23 osoby uczące się w Ogólnokształcącej Szkole Muzycznej I i II stopnia

im. Feliksa Nowowiejskiego w Gdańsku w wieku 17 – 18 lat,

26 uczniów z Zespołu Państwowych Szkół Muzycznych nr 4 im. Karola

Szymanowskiego w Warszawie w wieku 16 – 18 lat,

9 osób z Zespołu Państwowych Szkół Muzycznych nr 3 im. Grażyny Bacewicz

w Warszawie w wieku 18 lat,

6 uczniów z Ogólnokształcącej Szkoły Muzycznej II stopnia im. Zenona

Brzewskiego w Warszawie w wieku 18 lat.

Autorka do weryfikacji stanu zdrowia muzyków posłużyła się metodą

ankietowego badania sondażowego oraz techniką wywiadu.2 Według Pilcha (2001)

sondaż diagnostyczny jest „sposobem gromadzenia wiedzy o atrybutach strukturalnych

i funkcjonalnych oraz dynamice zjawisk społecznych, opiniach i poglądach wybranych

zbiorowości, nasilaniu się i kierunkach rozwoju określonych zjawisk i wszelkich innych

zjawisk instytucjonalnie nie zlokalizowanych – posiadających znaczenie wychowawcze

– w oparciu o specjalnie dobraną grupę reprezentującą populację generalną, w której

badane zjawisko występuje”. W badaniach sondażowych najczęściej występujące

techniki to: wywiad, ankieta, analiza dokumentów osobistych i inne. Według

Zaczyńskiego (1968) „ankieta jest metodą zdobywania informacji poprzez pytanie

wybranych osób za pośrednictwem drukowanej listy zwanej kwestionariuszem.

Natomiast wywiad według Kamińskiego (1974) jest to "czynność dwustronna, oparta

na bezpośrednim kontakcie informatora z przeprowadzającym wywiad".

W przeprowadzonych badaniach została opracowana anonimowa ankieta "Wybrane

zmiany przeciążeniowe w narządzie ruchu u muzyków instrumentalistów"

(załącznik 1). Osobom ankietowanym udzielono wskazówek do wypełnienia ankiety

2 W państwowych placówkach kształcenia muzycznego, uczniowie nie są objęci stałą opieką lekarską,

stąd brak możliwości zasięgnięcia po karty lekarskie.

http://www.google.pl/url?sa=t&rct=j&q=szko%C5%82a%20muzyczna%20warszawa&source=web&cd=7&cad=rja&ved=0CGgQFjAG&url=http%3A%2F%2Fwww.bacewicz.edu.pl%2F&ei=NqlDUK6sNI6RswaqpIDIDw&usg=AFQjCNHLlHnqL6nwpmMe3d9hui5UiTwWKQ

http://www.brzewski.edu.pl/


25

oraz poinformowano o celu badań. Badania obejmowały czas od 31.03.2011 r.

u studentów Akademii Muzycznej w Gdańsku, do dnia 16.12.2011 r. u uczniów szkół

warszawskich. Wszystkie zostały przeprowadzone w okresach przedświątecznych –

regularnej pracy muzyków. Ankieta składała się z 53 pytań otwartych i zamkniętych.

Odpowiedzi respondentów pozwoliły prześledzić stan zdrowia badanej próby. Osiem

osób zgłosiło się do wywiadu, jedna osoba udostępniła własny materiał z leczenia oraz

jedna zgłosiła się do wykonania zdjęć fotograficznych rąk. Respondenci, których stan

zdrowia wymagał podjęcia leczenia specjalistycznego przedstawiają w sondażu jego

przebieg. Muzycy, którzy nie zgłaszali się do lekarza oceniają swój stan zdrowia na

podstawie subiektywnych odczuć (regularności występowania bólu i obszarów, który

on obejmuje). Zebrane dane zostały poddane opracowaniu, a wyniki badań starannej

interpretacji. Ponadto wyniki zestawiono w tabelach i na rycinach oraz omówiono

w tekście.

26

2.4. Charakterystyka grupy badawczej

Zbadano 114 muzyków instrumentalistów. Zostali oni sklasyfikowani w dwóch

grupach. Kryterium podziału stanowił etap kształcenia muzycznego. W pierwszej

grupie znaleźli się uczniowie szkół średnich muzycznych (uczący się w drugim stopniu

szkoły muzycznej), natomiast w drugiej – studenci uczelni wyższej muzycznej.

W grupie badanej przeważa płeć żeńska, liczy 60,5% wszystkich badanych (tab. 1).

Tabela 1. Liczebność badanych osób z podziałem na etap kształcenia muzycznego

Etap kształcenia

muzycznego

Płeć

Średnie muzyczne

(uczniowie szkół muzycznych

w Polsce)

Wyższe muzyczne

(studenci Akademii Muzycznej

w Gdańsku)

N

[%] N [%]

Męska 24

37,5 21 42

Żeńska 40

62,5 29 58

Suma 64 100 50 100

Spośród wszystkich respondentów 32,5% badanych kształci się w grze na

skrzypcach i altówce; 75,7% z nich stanowią kobiety. Dwukrotnie więcej uczniów, niż

studentów gra na instrumentach klawiszowych, co stanowi 15,8% wszystkich badanych.

Żadna z kobiet nie uczy się na instrumentach perkusyjnych. Dwukrotnie więcej

uczennic szkół muzycznych gra na instrumentach dętych – 8,8%. Wśród muzyków

grających na instrumentach klawiszowych znaleźli się: pianiści, klawesyniści,

akordeoniści, organiści. W grupie instrumentalistów dętych drewnianych i blaszanych

występują muzycy orkiestrowi: fleciści, klarneciści, oboiści, fagociści, trębacze,

puzoniści, waltorniści, jeden tubista oraz saksofoniści (tab. 2).

27

Tabela 2. Liczebność badanych osób w zależności od instrumentów, na których grają

Instru-

menty

Płeć

Skrzypce /

altówka

Wiolonczela

/ kontrabas

Klawiszowe Dęte

drewniane,

dęte blaszane

Gitara Perkusja

UCZNIOWIE SZKÓŁ MUZYCZNYCH

Męska 5 1 8 9 - 1

Żeńska 15

4 10 10 1 -

Suma

[N]

20 5 18 19 1 1

Badani uczniowie i studenci (44,7%) rozpoczynali zwykle naukę gry na

wybranym instrumencie w wieku 6 – 7 lat. Wcześniejszą edukację muzyczną podjęło

7,9% badanych (co wynika często z rodzinnych tradycji muzycznych). Muzycy

kształcący się na instrumentach dętych w odpowiedzi na pytanie ankietowe „od którego

życia grasz na swoim instrumencie” podali przedział 7 – 16 lat. Jednak w szkolnictwie

muzycznym nie praktykuje się rozpoczynania nauki gry na instrumentach dętych przed

12 rokiem życia – zanim układ oddechowy osiągnie funkcjonalną dojrzałość. Można

przypuszczać, że ankietowani wcześniej rozpoczęli naukę gry na innym instrumencie

(tab. 3).

STUDENCI AKADEMII MUZYCZNEJ

Męska 4 3 3 7 2 2

Żeńska 13 3 6 5 2 -

Suma

[N]

17 6 9 12 4 2

28

Tabela 3. Liczebność badanych osób w zależności od roku życia, w którym muzyk

rozpoczął naukę gry na wybranym instrumencie

Rok życia

rozpoczęcia

nauki gry

(lata) /

instrument

4 5 6 7 8 9 10 11 12 13-

14

15-

16

17-

20

fortepian 1 3 3 11 3 - 2 - - - - -

skrzypce 1 4 6 12 2 - 1 1 - - - -

altówka - - 3 1 2 - 1 2 - - 1 -

wiolonczela - - 1 5 - - 1 1 1 - - -

kontrabas 1 1

akordeon 1 1

gitara 3 1 1

klawesyn 1

organy 1

dęte

drewniane

4 2 3 3 3 2 1 4

dęte

blaszane

1 1 1 1 1 4

perkusja 2 1

Badania dziennego czasu ćwiczenia wykazały, że 98,4% uczniów szkół

muzycznych ćwiczy z instrumentem od 1 – 4 godzin dziennie, zaś 96,0% studentów gra

codziennie od 2 – 6 godzin. Uczennice (32,8%) pracują zwykle z instrumentem 2 – 3

godziny w ciągu dnia, a uczniowie ćwiczą 2 godziny. Natomiast studenci w 38,0%

ćwiczą 2,5 – 3 godzin dziennie. Powyżej 4 godzin (między 4,5 – 8,0 h) pracuje

z instrumentem 14 studentów. Z tych 14 osób 11 stanowią kobiety (studentki). Tylko

jedna uczennica szkoły muzycznej mieści się w tym przedziale (tab. 4).

29

Tabela 4. Liczebność badanych osób w zależności od dziennego czasu ćwiczenia

Płeć

Czas

gry [h]

Uczniowie

Studenci

męska żeńska

męska

żeńska

0,5 1 - - -

1,0 3 1 - 1

1,5 1 5 - -

2,0 7 11 1 3

2,5 4 7 5 -

3,0 3 10 7 7

3,5 5 2 - 3

4,0 - 3 5 4

4,5 - - 1 2

5,0 - 1 - 4

5,5 - - - 2

6,0 - - 2 2

8,0 - - - 1

Na podstawie powyższej tabeli wyłoniono trzy przedziały czasu pracy

w godzinach [h]:

1) 0,5 – 2,5 [h], do którego zalicza się 50 respondentów, z czego 40 stanowią

uczniowie, a 10 studenci,

2) < 2,5 – 4,0 [h], w którym mieści się 49 badanych, z czego 26 stanowią studenci i 23

uczniowie,

3) < 4,0 – 8,0 [h], w którym pracuje 15 osób, z czego 14 stanowią studenci, a tylko

jedna uczennica.

Ryc. 1. Liczebność badanych osób w zależności od dziennego czasu ćwiczenia

30

3. ANALIZA WYNIKÓW BADAŃ

3.1. Samoocena stanu zdrowia

Analiza samooceny stanu zdrowia badanych osób (tab. 5) wykazała, że

20 studentów (40,0%) i 20 uczniów (31,3%) ocenia własne zdrowie jako bardzo dobre.

W zdecydowanej większości należy tu płeć męska (26 osób). Wśród kobiet,

24 uczennice (37,5%) cierpią na dolegliwości bólowe różnych obszarów narządu ruchu.

Połowa z nich skarży się na słaby stan zdrowia, często odczuwa zmęczenie, dyskomfort

i ból przy pracy z instrumentem. Natomiast druga połowa uczennic (18,8%) oceniła

własny stan zdrowia jako zły i zgłosiła się po pomoc lekarską (u dwóch z nich choroby

nie były związane z wykonywanym zawodem). Wśród studentek sytuacja miała miejsce

u 10 badanych kobiet (20,0%). Wśród mężczyzn żaden student nie ocenia własnego

stanu zdrowia jako zły, a wśród uczniów trójka szukała pomocy lekarskiej.

Z przeprowadzonej analizy wynika, że co 8 kobieta i co 4 – 5 mężczyzna ocenia własny

stan zdrowia jako bardzo dobry, a po pomoc lekarską zgłaszają się głównie kobiety

(co 5 instrumentalistka).

Tabela 5. Samoocena stanu zdrowia badanych osób

Płeć

Ocena

Uczniowie

N = 64 (100%)

Studenci

N = 50 (100%)

Suma

114 męska

N = 24

żeńska

N = 40

męska

N = 21

żeńska

N = 29

N [%] N [%] N [%] N [%] N

Bardzo dobra 12 18,8 8 12,5 14 28,0 6 12,0 40

Umiarkowana 6 9,2 8 12,5 5 10,0 9 18,0 28

Słaba 3 4,7 12 18,8 2 4,0 4 8,0 21

Zła 3 4,7 12 18,8 - - 10 20,0 25

Spośród wszystkich 114 badanych, 4,0% respondentów podaje, że dolegliwości

nabyte podczas grania na instrumencie nasilają się dodatkowo w czasie innych chorób

okresowych. 19,3% badanych zgłasza, że podczas gry na instrumencie zawsze ma

zimne ręce, a temperatura dłoni nie podnosi się mimo upływu czasu. Żaden z muzyków

nie potrafi nazywać możliwych przyczyny, ani zmienić tego stanu. Wszyscy muzycy

31

podkreślają, że ich samopoczucie zależy również od zmiennych czynników, w tym:

liczebności koncertów (braku lub nadmiaru), czasu i ilości repertuaru do opanowania,

zaangażowania pedagoga pracującego z muzykiem.

Analiza samooceny stanu zdrowia badanych osób w zależności od dziennego

czasu ćwiczenia na instrumencie (tab. 6) wykazała, że niezależnie od samopoczucia

muzycy planują długości pracy z instrumentem. Studenci poświęcający się całkowicie

zawodowi muzyka, ćwiczą relatywnie dłużej. Wśród studentek, które oceniły swój stan

zdrowia jako zły, sześć z nich ćwiczy powyżej 4 godzin dziennie (w tym jedna

8 godzin). Czas ten przeznaczony jest na próby z orkiestrą, próby w zespołach

kameralnych, ćwiczenie własne i koncerty. Natomiast wśród uczniów oceniających

swój stan zdrowia jako słaby i zły 20 osób ćwiczy codziennie w pierwszym przedziale

0,5 – 2,5 godzin, a 10 w drugim przedziale < 2,5 – 4,0. Osoby zdrowe lub

umiarkowanie zdrowe ćwiczą codziennie w tych samych przedziałach czasowych.

W badanej próbie brak jest jednoznacznego związku między czasem dziennego

ćwiczenia na instrumencie a stanem zdrowia muzyków instrumentalistów.

Tabela 6. Samoocena stanu zdrowia badanych osób w zależności od dziennego czasu

trwania ćwiczenia na instrumencie

Ocena

Czas [h]

Bardzo dobra Umiarkowanie

dobra

Słaba Zła

UCZNIOWIE

męska żeńska męska żeńska męska żeńska męska żeńska

0,5 – 2,5 7 5 1 6 3 7 3 7

< 2,5 – 4,0 5 3 5 1 - 5 - 5

< 4,0 – 8,0 - - - 1 - - - -

Analiza metod wybieranych przez badanych w celu poprawy samopoczucia

wykazała, że były one związane z samooceną stanu zdrowia muzyków (tab. 7).

Uczniowie i studenci, którzy oceniają własny stan zdrowia jako bardzo dobry, w 75,0%

STUDENCI

męska żeńska męska żeńska męska żeńska męs

ka

żeńska

0,5 – 2,5 3 3 1 2 2 - - -

< 2,5 – 4,0 9 2 3 5 - 2 - 4

< 4,0 – 8,0 2 1 1 2 - 2 - 6

32

stosują przerwy w czasie ćwiczenia, gdzie czynnie odpoczywa 42,5% z nich. Badani

wykonują samodzielnie przygotowane ćwiczenia gimnastyczne i ćwiczenia

wzmacniające. Spośród wszystkich, którzy oceniają własny stan zdrowia jako bardzo

dobry 10 osób nie wykonuje przerw w czasie ćwiczenia i czuje się dobrze. Natomiast 11

respondentów podaje, że od 3 godziny pracy z instrumentem zaczyna odczuwać

obciążenie narządu ruchu. Ponadto 7 osób kontynuuję grę dłużej i z pojawianiem się

uczucia dyskomfortu około 4 godziny kończy pracę. Zmęczenie obejmuje różne odcinki

kończyny górnej i kręgosłupa. Jednak po zakończeniu wysiłku obciążenie fizyczne mija

bez udziału objawów bólowych. Żaden z badanych nie zgłasza występowania

dolegliwości podczas występów scenicznych.

Wśród 28 osób oceniających własny stan zdrowia jako umiarkowanie dobry,

zmęczenie narządu ruchu pojawia się szybciej, około 2 godziny grania i utrzymuje się

dłużej, niż w grupie osób oceniających własny stan zdrowia jako bardzo dobry. Badani

zaczynają sięgać po środki farmakologiczne. Leki i maści stosują 3 osoby, natomiast

5 osób kończy pracę z instrumentem po pierwszych sygnałach bólowych. Aktywność

fizyczną w przerwie od gry podejmuje 10 osób, w tym: 3 osoby wychodzą na spacer,

2 osoby biegają, 1 ćwiczy na rowerku stacjonarnym, pozostali wykonują ćwiczenia

gimnastyczne w miejscu. Dodatkowo skrzypkowie zmieniają pozycję ciała ze stojącej

na siedzącą odciążając kręgosłup i napięte mięśnie.

W grupie respondentów, którzy oceniają własny stan zdrowia jako słaby

(21 osób), gra na instrumencie wywołuje znaczne przeciążenie narządu ruchu. Po środki

farmakologiczne sięga 10 osób (46,7%). W tej grupie dyskomfort w czasie ćwiczenia

pojawia się średnio po upływie 1,5 do 2 godzin. Ból następuje najczęściej między 2 a 3

godziną grania. (Do obciążenia fizycznego pracą dochodzi dwukrotnie szybciej, niż

w grupie osób oceniających własny stan zdrowia jako bardzo dobry). U 7 osób często

występuje opóźniona bolesność mięśniowa. Pozostałym towarzyszy uczcie silnego

zmęczenia różnych segmentów kończyn górnych lub kręgosłupa. Dwie osoby od razu

kończą ćwiczenie po pierwszych mocnych sygnałach bólowych. Badani mimo

pojawiających się przeciążeń nie szukają pomocy specjalistycznej i często nie wiedzą

co jest przyczyna ich złego samopoczucia. Dodatkowo 4 studentów skarży się na brak

zainteresowania chorobami zawodowymi muzyków. Dwóch uczniów zgłasza, że nie

wie co myśleć o własnym stanie zdrowiu i nikt nie kształtuje ich postaw

prozdrowotnych w szkole.

33

Swój stan zdrowia jako zły ocenia 25 osób. Każdy z nich zgłosił się do lekarza.

Wcześniej 70,7% samodzielnie podejmowało się poprawy stanu zdrowia, lecz

dolegliwości powracały okresowo. Uczucie dyskomfortu w narządzie ruchu pojawiało

się zwykle między 30 – 40 minutą grania, a ból następował od razu lub w przeciągu

kolejnych 30 minut. Wysiłek z konieczności musiał być przerywany co 1 godzinę.

Z kolei 7 osób podaje, że nie było w stanie kontynuować gry tego samego dnia. Każda

kolejna praca z instrumentem rozpoczynała się na odczuwanym wcześniej poziomie

bólu i powodowała ciągłe uczucie zmęczenia aparatu ruchu. Leczenie poprawiło stan

zdrowia u 12 osób (54,5%). Do zaleceń lekarskich stosuje się 50,0% z nich.

Tabela 7. Metody stosowane przez badanych w celu poprawy samopoczucia

w zależności od samooceny stanu zdrowia

UCZNIOWIE I STUDENCI

Ocena

Metody

Bardzo dobra

N = 40

(100%)

Umiarkowana

N = 28

(100%)

Słaba

N = 21

(100%)

Zła

N = 25

(100%)

N

[%] N [%] N [%] N [%]

Zakończenie

ćwiczenia

- - 5 17,9 2 9,5 - -

Przerwa w

ćwiczeniach

(bierna)

13 32,5 3 10,7 4 19,0 - -

Przerwa w

ćwiczeniach

(czynna)

17 42,5 10 35,7 3 14,3 - -

Zmiana pozycji

ciała przy graniu

- - 4 14,3 - - - -

Środki

farmakologiczne

- - 3 10,7 10 47,6 - -

Leczenie - - - - - - 25 100,0

Nie podaje / brak 10 25,0 3 10,7 2 9,6 - -

Na choroby pośrednio związane z grą na instrumencie cierpi 3 uczniów w wieku

18 lat (tab. 8). Problemy zdrowotne wpływają na uciążliwość gry na instrumencie.

Każdy z nich zgłosił się do lekarza. Skrzypaczka odczuwa nerwobóle klatki piersiowej

i kręgosłupa, flecistka bóle serca, ucisk pod mostkiem, duszności. Natomiast puzonista

napady kaszlu w czasie gry. Lekarze zdiagnozowali u nich poważne choroby medyczne

34

wymagające długotrwałego leczenia. Nikt z badanych nie podaje, czy choroby mogą

być przeciwwskazaniem do gry na instrumencie.

Tabela 8. Choroby uczniów szkół muzycznych pośrednio związane z grą na

instrumencie

Przebieg choroby

Instrumentalista

Subiektywne

odczucia pacjenta

Specjalista i

materiał w oparciu,

o który postawił

diagnozę

Diagnoza

specjalisty

Skrzypaczka Częste nerwobóle

w klatce

piersiowej. Bóle

kręgosłupa

utrudniające grę.

Lekarz ogólny;

badanie RTG

Mononukleoza

Flecistka Ból serca, ucisk

pod mostkiem,

duszność

Neurochirurg;

rezonans

magnetyczny,

zdjęcie

rentgenowskie

Naczyniaki jamiste

mózgu.

Tachykardia i

wiotkość, wpadanie

płytek zastawki.

Puzonista Drapanie w gardle,

napady kaszlu w

czasie gry na

instrumencie

Laryngolog,

badanie krtani,

spirometria

Pofałdownie strun

głosowych

Analiza samooceny stanu zdrowia w zależności od trudności w wykonywaniu

czynności w życiu codziennym (tab. 9) wykazała, że spośród wszystkich badanych

57,9% nie odczuwa żadnych dolegliwości w czasie wykonywania innych czynności

życia codziennego. W grupie osób, które oceniają swój stan zdrowia jako umiarkowany

3 osoby zgłaszają bóle stawów śródręcza w czasie pisania, a 3 uczniów zgłasza

nasilenie objawów bólowych w czasie noszenia własnego instrumentu: wiolonczeli,

gitary. U respondentów, którzy oceniają własny stan zdrowia jako słaby w 95,2%

nabyte przeciążenia utrudniają im wykonywanie przynajmniej jednej z wymienionych

w tabeli 8. czynności. Osobom z medycznie stwierdzonymi diagnozami najwięcej

problemu sprawia utrzymywanie pozycji siedzącej. Ponadto u 12,0% z nich

dolegliwości bólowe sprawiają kłopoty ze snem. Cztery osoby zgłaszają, że cierpią na

regularne migrenowe bóle głowy.

Ogólne samopoczucie muzyka ma także znaczenie w czasie występów

scenicznych. U 12 studentów i 5 uczniów nabyte przeciążenia w czasie ćwiczenia

utrzymują się w czasie występu i utrudniają im grę. Ponadto 4 badanych zgłasza

występowanie na scenie dodatkowych objawów, w tym: kurczy mięśni i drętwienia

35

różnych odcinków kończyn górnych. Kolejne 14 osób podaje, że przestaje odczuwać

dolegliwości w czasie prezentacji scenicznej. W wywiadzie 4 osoby dodały, że od razu

po zejściu ze sceny ujawniają się u nich wszystkie wcześniej nabyte dolegliwości

bólowe.

Tabela 9. Samoocena stanu zdrowia w zależności od trudności w wykonywaniu

czynności w życiu codziennym

UCZNIOWIE I STUDENCI

Ocena

Czynności

Bardzo dobra

N = 40

(100%)

Umiarkowana

N = 28

(100%)

Słaba

N = 21

(100%)

Zła

N = 25

(100%)

N [%]

N [%] N [%] N [%]

Podnoszenie /

noszenie ciężkich

przedmiotów

- - 3 10,7 7 33,4 1 4,0

Utrzymywanie

pozycji siedzącej

- - - - 4 19,0 5 20,0

Pisanie

- - 3 10,7 4 19,0 1 4,0

Sprzątanie

- - - - 4 19,0 2 8,0

Sen

- - - - 1 4,8 3 12,0

Nie ma wpływu /

brak dolegliwości

40 100 22 78,6 1 4,8 3 12,0

Nie podaje

- - - - - - 10 40,0

Specyfika każdego instrumentu wymusza od muzyka opanowywanie

i pokonywanie trudności technicznych (tab. 10). Analiza badań wykazała,

że skrzypkowie i altowioliści w 100% za najbardziej wymagające fizycznie elementy

techniczne uznają „pochody” dwudźwięków: tercje, seksty, oktawy, decymy. Natomiast

granie w wysokich pozycjach jako uciążliwe ocenia co 4 skrzypek. Pianiści w 31,2%

podają, że szczególną sprawność fizyczną aparatu ruchu wymaga gra oktawowa,

akordowa oraz arpeggio. Wiolonczeliści wymieniają wibrację dźwięków, natomiast

gitarzyści chwyty barre. Dodatkowo 7,9% wszystkich instrumentalistów dodaje,

że zawsze odczuwa ból w czasie gry forte (z wł. głośno), a 14,0% przy wykonywaniu

szybkich figuracji. Około 65,0% wszystkich instrumentalistów podaje, że trudności

z opanowywaniem elementów technicznych związanych ze specyfiką ich instrumentu

36

wpływają na pojawianie się przeciążeń i nasilanie różnych dolegliwości bólowych

(tab. 10).

Tabela 10. Trudności techniczne związane ze specyfiką instrumentu podane przez

respondentów

Instrumenty

Elementy

techniczne

Fortepian/

klawesyn

Skrzypce/

altówka

Wiolonczela/

kontrabas

Gitara/

akordeon*

Dęte

Dwudźwięki

(tercje, seksty,

oktawy, decymy)

Akordy

Pasaże

Arpeggio

Tremolo *

Repetycje

dźwięku

Tryle

Flażolety

Chwyty barre

Staccato

Pizzicato

Spiccato

Wibracja

„Skoki” -

na gryfie,

klawiaturze

37

3.2. Subiektywna ocena aktywności fizycznej

Na podstawie odpowiedzi ankietowanych dotyczących regularności

podejmowania aktywności fizycznej wyłoniły się w badaniach trzy kategorie częstości

podejmowania przez muzyków spontanicznego wysiłku fizycznego (tab. 11). Pierwsza:

1 – 2 razy w tygodniu oceniana jest przez respondentów jako regularna, druga 1 – 2

razy w miesiącu uznana przez badanych za rzadką, natomiast trzecia kategoria dotyczy

osób, które nie podejmują żadnej aktywności fizycznej lub 2 razy w ciągu roku –

sporadycznie. Aktywność tą wiążą z porą roku: zimą uprawiają jazdę na nartach, latem

żeglarstwo i jak podają, służy ona ich dobremu samopoczuciu.

Z przeprowadzonej analizy (tab. 10) wynika, że studenci częściej niż uczniowie

podejmują aktywność fizyczną. Spośród wszystkich badanych studentów, 62,0%

respondentów (32,0% mężczyzn i 30,0% kobiet) ćwiczy w każdym tygodniu, 41,0%

raz w tygodniu, a dwa razy w tygodniu 21,0% (co piąty badany student).

Tabela 11. Częstość podejmowania aktywności fizycznej przez badane osoby

Ocena

stanu

zdrowia

Częstość

Bardzo

dobra

Umiarkowana Słaba Zła

SUMA

N

[%] N [%] N [%] N [%] N [%]

UCZNIOWIE

1-2 razy w

tygodniu

10 15,6

8 12,5 4 6,3 6 9,4 28 43,8

1-2 razy w

miesiącu

3 4,7 2 3,1 2 3,1 - - 7

10,9

Wcale / sporadycznie

7

10,9 4 6,2 9 14,1 9 14,1 29 45,3

SUMA

64

100

STUDENCI

1-2 razy w

tygodniu

13 26,0

11 22,0 3 6,0 4 8,0 31 62,0

1-2 razy w

miesiącu

- - 2 4,0 - - 4 8,0 6

12,0

Wcale / sporadycznie

7

14,0 1 2,0 3 6,0 2 4,0 13 26,0

SUMA 50 100

38

Przy takiej częstości podejmowania aktywności fizycznej 48,0% (24 osoby)

ocenia własny stan zdrowia jako bardzo dobry lub umiarkowany. Natomiast żadnej

aktywności fizycznej nie podejmuje 14,0% studentów, a mimo to ocenia własny stan

zdrowia jako dobry. Wśród uczniów ta sama wartość przypada u respondentów

określających własne zdrowie jako słabe i złe. Prawie połowa uczniów 45,3% nie

ćwiczy w ogóle, a 43,8% (28 osób) raz lub dwa razy w tygodniu. Spośród tych

28 uczniów, 18 osób (28,1%) ocenia własny stan jako bardzo dobry lub umiarkowany.

Czworo z nich biega codziennie. Całość obrazują ryciny 2 i 3.

Ryc. 2. Częstość podejmowania aktywności fizycznej przez uczniów w zależności od

samooceny stanu zdrowia

Ryc. 3. Częstość podejmowania aktywności fizycznej przez studentów w zależności od


39

Analiza form aktywności fizycznej podejmowanych przez badane osoby

przedstawia tabela 12. Do dyscyplin sportowych najczęściej wybieranych przez

respondentów należą pływanie 23,7% oraz bieganie 18,4%. Uczniowie głównie

wybierają gry zespołowe 12,5%. Natomiast 11,4% kobiet wybiera gimnastykę, fitness,

jogę, pilates oraz jazdę konną. Wśród indywidualnych zainteresowań sportowych

podejmowanych sporadycznie (nie ujętych w tabeli) muzycy wymieniają takie

dyscypliny jak: judo, karate, chi – kung, paralotnictwo, narciarstwo, wspinaczkę górską,

motorcross oraz dyscypliny sportowo – artystyczne, tj. gimnastykę artystyczną i tańce

polskie.

Tabela 12. Formy aktywności fizycznej podejmowane przez badane osoby

Płeć

Forma

aktywności

fizycznej

Uczniowie [64] Studenci [50] Suma

[114]

Męska Żeńska Męska Żeńska

N [%] N [%] N [%] N [%] N [%]

Pływanie 3 4,7 8 12,5 10 20 6 12 27 23,7

Bieganie 3 4,7 6 9,4 5 10 7 14 21 18,4

Jazda

na rowerze

- - 2 3,1 4 8 5 10 11 9,6

Taniec 2 3,1 3 4,7 1 2 5 10 11 9,6

Gry zespołowe 8 12,5 3 4,7 5 10 - - 16 14,0

Tenis 2 3,1 2 3,1 3 6 1 2 8 7,0

Gimnastyka - - 1 1,6 - - 4 8 5 4,4

Fitness - - - - - - 2 4 2 1,8

Joga / Pilates - - 1 1,6 - - 2 4 3 2,6

Jazda konna - - 3 4,7 - - - - 3 2,6

Analiza częstości czynnego udziału uczniów w lekcjach wychowania

fizycznego w czterech szkołach muzycznych w Polsce (tab. 13) wykazała, że spośród

64 badanych uczniów 25 osób (39,1%) uczestniczy w lekcjach wychowania fizycznego.

Kolejne 25 osób zgłasza, że nie ćwiczy na zajęciach z takich powodów jak:

organizowanie przez pedagogów instrumentu w tym czasie lekcji muzyki (4 osoby),

brak regularności odbywania się zajęć z wychowania fizycznego (6 osób), posiadanie

długoterminowego zwolnienia lekarskiego (6 osób, w tym 4 respondentów ocenia

własny stan zdrowia jako bardzo dobry). Z lekcji wychowania fizycznego ucieka aż 19

40

uczennic (29,7%). Na szczególną uwagę zasługuje Zespół Państwowych Szkół

Muzycznych nr 4 im. Karola Szymanowskiego w Warszawie (*), gdzie uczniowie

III klasy liceum podają, że w planowaniu roku szkolnego dla ostatniej klasy nie zostaje

w ogóle uwzględniony przedmiot wychowanie fizyczne. Uczniowie ci nie mają żadnych

zajęć ruchowych przez cały rok szkolny.

Tabela 13. Częstość czynnego udziału uczniów w lekcjach wychowania fizycznego w

czterech szkołach muzycznych w Polsce

Obecność na lekcji wychowania

fizycznego w zależności od płci

Nazwa szkoły

Męska

Żeńska Męska Żeńska

Obecni Nieobecni

Ogólnokształcąca Szkoła Muzyczna

I i II stopnia im. F. Nowowiejskiego

w Gdańsku

4 7 3 9

Zespół Państwowych Szkół

Muzycznych nr 4 im. Karola

Szymanowskiego w Warszawie

(III klasa liceum)*

- - 6* 8*


Muzycznych nr 4 im. Karola

Szymanowskiego w Warszawie

(I klasa liceum)

4 4 1 3


Muzycznych nr 3 im. G. Bacewicz

w Warszawie

- 3 1 5

Ogólnokształcąca Szkoła Muzyczna

II stopnia im. Zenona Brzewskiego

w Warszawie

3 - 1 2

Suma [N] 11 14 12 27

(*) Brak przedmiotu wychowanie fizyczne

W powyższej tabeli 13. nie uwzględniono grupy studentów. Badania dotyczące

częstości odbywania się zajęć z wychowania fizycznego nie zostały tu przeprowadzone

(autorka korzysta z materiału ankietowego do pracy licencjackiej). Natomiast

w programie studiów w Akademii Muzycznej w Gdańsku przez pierwsze 2 lata

planowe są obligatoryjne lekcje wychowania fizycznego w formie przedmiotu do

wyboru, które odbywają się w Akademii Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku.

Do dyscyplin należą głównie: pływanie, koszykówka, piłka nożna, taniec, jazda konna,

kulturystyka.





41

3.3. Subiektywna ocena zmian w narządzie ruchu

3.3.1. Zmiany przeciążeniowe w obrębie kręgosłupa

Częstość występowania bólu w poszczególnych odcinkach kręgosłupa

w badanych grupach instrumentalistów przedstawia tabela 13. Bóle kręgosłupa

pojawiają się w każdej z badanych grup muzyków. (Liczebność badanych osób

w zależności od instrumentów, na których grają – odniesienie tabela 2. podrozdział 2.4.)

Jednakże zespoły bólowe, na które cierpią muzycy, w indywidualnych przypadkach

obejmują więcej niż jeden odcinek kręgosłupa, a czasem nawet całe segmenty kończyny

górnej.

Tabela 13. Częstość występowania bólu w poszczególnych odcinkach kręgosłupa u

badanych osób

UCZNIOWIE

Instrumentaliści

Odcinek

kręgosłupa

Pianiści i inni

klawiszowcy

Skrzypkowie /

altowioliści

Wiolonczeliści /

kontrabasiści

Grający na

instrumentach

dętych

N [%] N [%] N [%] N [%]

Szyjny 5 27,8 10 50,0 - - 6 31,6

Piersiowy 6 33,3 10 50,0 - - 3 15,8

Lędźwiowy 4 22,2 9 45,0 1 20,0 5 26,3

Bóle mięśniowe na

całej długości

3 16,7 3

15,0 1 20,0 5 26,3

STUDENCI

Instrumentaliści

Odcinek

kręgosłupa

Pianiści i inni

klawiszowcy

Skrzypkowie /

altowioliści

Wiolonczeliści /

kontrabasiści

Grający na

instrumentach

dętych

N [%] N [%] N [%] N [%]

Szyjny 3 33,3 7 41,2 1 16,7 3 25,0

Piersiowy 1 11,1 3 17,6 2 33,3 - -

Lędźwiowy 7 77,8 8 47,0 - - 2 16,7

Bóle mięśniowe na

całej długości

4 44,4 3 17,6 3 50,0 1 8,3

42

Przewlekłe bóle w odcinku szyjnym kręgosłupa odczuwa 50,0% uczniów

i 41,2% studentów grających na skrzypcach / altówce (tab.13.). Wśród pianistów

i instrumentalistów dętych problem ten dotyczy co trzeciej osoby. Dolegliwości bólowe

w odcinku piersiowym kręgosłupa zgłaszają głównie uczniowie: co drugi skrzypek /

altowiolista i co trzeci pianista. Natomiast zespoły bólowe w odcinku lędźwiowym

występują głównie wśród dorosłych studentów: 77,8% pianistów i 47,0% skrzypków.

Bóle mięśniowe na całej długości kręgosłupa zgłasza połowa badanych wiolonczelistów

i co czwarty muzyk grający na instrumencie dętym.

Częstość występowania objawów towarzyszących bólom kręgosłupa u badanych

osób ukazuje tabela 14. Wśród objawów respondenci wymieniają: promieniowanie,

mrowienie, drętwienie, sztywność, a czasem brak czucia poszczególnych odcinków

narządu ruchu. Podobnie jak w tab. 13 badani w indywidualnych przypadkach

wymieniają więcej niż jeden z objawów.

Tabela 14. Częstość występowania objawów towarzyszących bólom kręgosłupa u

badanych osób

UCZNIOWIE

Instrumentaliści

Objawy

Pianiści i inni

klawiszowcy

Skrzypkowie /

altowioliści

Wiolonczeliści /

kontrabasiści

Grający na

instrumentach

dętych

N [%] N [%] N [%] N [%]

Promieniowanie 3 16,7 9 45,0 2 40,0 3 15,8

Mrowienie 2 10,0 3 15,0 - - 6 31,6

Drętwienie 5 27,8 3 15,0 1 20,0 5 26,3

Zesztywnienie 10 55,6 13 65,0 4 80,0 6 31,6

Brak czucia ręki - - - - 2 40,0 - -

STUDENCI

N [%] N [%] N [%] N [%]

Promieniowanie 2 22,2 4 23,5 2 33,3 - -

Mrowienie 1 11,1 8 47,0 - - 2 16,7

Drętwienie 1 11,1 2 11,7 1 16,7 1 8,3

Zesztywnienie 6 66,7 3 17,6 4 66,7 3 25,0

43

Respondenci najczęściej zgłaszają uczucie sztywności lub całkowite

zesztywnienie. Sytuacja ta ma miejsce wśród 66,7% studentów pianistów; 55,6%

uczniów pianistów; 65,0% uczniów skrzypków / altowiolistów. Ponadto ci ostatni

zgłaszają występowanie uczucia promieniowania, czasem aż do kończyny górnej

(45%). Studenci skrzypkowie / altowioliści zgłaszają uczucie mrowienia, aż do okolicy

łopatek (47,0%). Badani wiolonczeliści / kontrabasiści skarżą się na różnorodność

występowania objawów, a dwójka z nich zgłasza promieniujący ból przez cały

kręgosłup aż do kończyny górnej, w wyniku czego następuje brak czucia ręki. Wśród

instrumentalistów dętych, co trzeciemu muzykowi towarzyszy jeden z wymienionych

objawów.

44

3.3.2. Zmiany przeciążeniowe w obrębie kończyny górnej

Częstość występowania bólu stawów i mięśni kończyn górnych

w poszczególnych grupach instrumentalistów przedstawia tabela 15. Bóle w obrębie

kończyny górnej wstępują w każdej z badanych grup muzyków. Zespoły bólowe u co 3

osoby obejmują więcej niż jedną okolicę ciała, w tym kilka stawów i duże grupy

mięśni. Sytuacja ta dotyczy ponad 50,0% skrzypków / altowiolistów. W tej grupie, co

drugi uczeń cierpi na przewlekłe bóle stawów śródręczno – paliczkowych (10) lub

mięśni ramienia (10). Natomiast co trzeci cierpi na bóle stawów międzypaliczkowych

(6). U połowy skrzypków (zarówno uczniów jak i studentów) dolegliwości bólowe

obejmują również okolice barku.

Tabela 15. Częstość występowania bólu stawów i mięśni kończyn górnych u badanych

osób

UCZNIOWIE

Instrumentaliści

Okolica ciała

Pianiści i inni

klawiszowcy

Skrzypkowie /

altowioliści

Wiolonczeliści /

kontrabasiści

Grający na

instrumentach

dętych

N [%] N [%] N [%] N [%]

Bark 6 33,3 11 55,0 1 20,0 4 21,1

Ramię – mięśnie

- - 10 50,0 - - 3 15,8

Łokieć – staw

łokciowy

- - 2 10,0 - - 1 5,3

Przedramię –

mięśnie

i ich ścięgna

- - 3 15,0 2 40,0 1 5,3

Ręka – stawy

nadgarstka

3 16,7 4 20,0 2 40,0 4 21,1

Ręka – stawy

śródręczno –

paliczkowe

6 33,3 10 50,0 1 20,0 5 26,3

Ręka – stawy

międzypaliczkowe

- - 4 20,0 1 20,0 3 15,8

Ręka – mięśnie

kłębu

- - 5 25,0 1 20,0 4 21,1

Ręka – mięśnie

kłębika

2 11,1 3 15,0 - - - -

45

STUDENCI

Instrumentaliści

Okolica ciała

Pianiści i inni

klawiszowcy

Skrzypkowie /

altowioliści

Wiolonczeliści /

kontrabasiści

Grający na

instrumentach

dętych

N

[%] N [%] N [%] N [%]

Bark

4 44,4 8 47,1 1 16,7 3 25,0

Ramię – mięśnie

- - 3 17,6 2 33,3 1 8,3

Łokieć – staw

łokciowy

1 11,1 1 5,9 1 16,7 - -

Przedramię –

mięśnie

i ich ścięgna

1 11,1 4 23,5 3 50,0 - -

Ręka – stawy

nadgarstka

2 22,2 4 23,5 1 16,7 1 8,3

Ręka – stawy

śródręczno-

paliczkowe

5 55,6 3 17,6 1 16,7 1 8,3

Ręka – stawy

międzypaliczkowe

2 22,2 6 35,3 2 33,3 2 16,7

Ręka – mięśnie

kłębu

3 33,3 3 17,6 1 16,7 2 16,7

Ręka – mięśnie

kłębika

2 22,2 2 11,8 - - 1 8,3

Podobne objawy dotyczą pianistów. Wśród nich co trzeci uczeń (6) i co drugi

student (5) zgłaszają zmiany w stawach śródręczno – paliczkowych. Natomiast połowa

badanych studentów wiolonczelistów (3) cierpi na przeciążenia ścięgien i mięśni

przedramienia. Z kolei wśród badanych instrumentalistów dętych, w porównaniu

z innymi grupami muzyków, występowanie zmian przeciążeniowych w obrębie

kończyny górnej jest znacząco mniejsze.

46

3.4. Zmiany przeciążeniowe narządu ruchu i ich leczenie

Przeprowadzone badania wykazały, że spośród wszystkich 114 badanych po

pomoc lekarską zgłosiło się 22 muzyków: 10 studentek, 10 uczennic i dwoje uczniów.

W wyniku kształcenia do zawodu muzyka instrumentalisty wystąpiły u nich problemy

zdrowotne, uciążliwe i długotrwałe, utrzymujące stale się. Wszystkim utrudniały lub

uniemożliwiały grę. Odmienność dolegliwości skłoniła autorkę do indywidualnego ich

przedstawienia i pogrupowania występujących prawidłowości. Problem przeciążeń

narządu ruchu dotyczy wszystkich grup instrumentalistów. W badanej próbie medyczną

diagnozę otrzymało 10 skrzypaczek, 7 pianistek, 4 muzyków grających na

instrumentach dętych (2 kobiety i 2 mężczyzn), 1 gitarzystka. Zwolnienie

z wychowania fizycznego wystawiło 2 lekarzy.

W grupie skrzypaczek (10), czwórka doznała uszkodzenia w obrębie lewej

kończyny górnej – wykonującej czynności manualne na gryfie. W trzech przypadkach

dysfunkcje narządu ruchu pojawiły się w prawej kończynie górnej – prowadzącej

smyczek. Dwie skrzypaczki doznały schorzeń kręgosłupa, a jedna uszkodzenia

w obrębie żuchwy. Szczegółowy przebieg leczenia każdej badanej osoby i stan zdrowia

po zastosowaniu zaleceń lekarskich został przedstawiony poniżej.

U skrzypaczki (18 lat), po 8 latach grania wystąpiły problemy ze zdrowiem.

Odczuwała nieustanne uczucie promieniowania i ucisk w okolicy lewego łokcia

w czasie gry na instrumencie. Zgłosiła się do ortopedy po pół roku od pojawienia się

pierwszych dolegliwości. Lekarz na podstawie zdjęcia rentgenowskiego postawił

diagnozę: „zapalenie stawu łokciowego”. Zalecił stosowanie leków i maści. Po 3

miesiącach nastąpiła poprawa stanu zdrowia, lecz dolegliwości powracają.

U drugiej skrzypaczki (18 lat) lekarz postawił tę samą diagnozę. Zgłosiła się do

ortopedy po 11 latach grania. Odczuwała promieniowanie i drętwienie kończyny górnej

lewej na całej długości: od barku do ręki. W tym przypadku również leki i maści

pomogły tylko na krótko, dolegliwości powracają. Pacjentka raz w tygodniu odczuwa

silne bóle barku.

Kolejna skrzypaczka (18 lat) po 9 latach zgłosiła się do lekarza z silnymi

objawami drętwienia prawego nadgarstka (16 r.ż.). Neurolog na podstawie badania

USG stwierdził zespół cieśni nadgarstka. Dokonano operacyjnego cięcia nadgarstka.

Następnie przez rok czasu prowadzono rehabilitacyjne usprawnianie ręki. Nie powiodło

się. Skrzypaczka z konieczności musiała zmienić zawód.

47

Kolejna niepomyślna operacja nastąpiła u studentki (22 lata), również

skrzypaczki. Problem wystąpił po 13 latach grania. Pacjentka odczuwała

przeskakiwanie stawów międzypaliczkowych palca piątego lewej ręki, co powodowało

blokowanie ich ruchomości. Dysfunkcja utrudniała grę w szybkim i równym tempie.

Chirurg zbadał rękę palpacyjnie i wykonał zdjęcie rentgenowskie (ryc. 4). Na podstawie

tych dowodów stwierdził nakładanie się ścięgien i konieczność operacji. Zabieg został

wykonany. W trakcie operacji chirurg zmienił diagnozę: „zakleszczające zapalanie

ścięgien.” Dokonał przecięcia tych ścięgien. Rehabilitacja trwała rok czasu. Ręka

skrzypaczki nie wróciła do sprawność, a wręcz respondentka zgłosiła zmianę na gorsze.

W zaistniałej sytuacji nie była zdolna kontynuować swojego zawodu i studiów

instrumentalnych.

Ryc. 4. Podwichnięcie w stawie międzypaliczkowym palca piątego lewej ręki (zdjęcie

rentgenowskie)

U kolejnej skrzypaczki (16 lat) po 5 latach grania wystąpiły pierwsze problemy

zdrowotne. Przez pół roku od pojawienia się pierwszych objawów bólowych,

obejmujących lewy staw ramienny i szczękę, pacjentka zgłosiła się do ortopedy. Lekarz

48

w oparciu o materiał USG i zdjęcie rentgenowskie wykonał serię zastrzyków oraz

wstrzyknął blokadę do barku. Pacjentka po zabiegu nie czuje bólu i kontynuuje zawód.

U studentki – skrzypaczki (21 lat) również lekarz zastosował blokadę do barku

(depomedrol). Pacjentka odczuwała ciągłe uczucie ciężkości i ból prawego barku,

a także bóle stawów kończyny górnej oraz zgrubienia w okolicach stawów palców rąk.

Chirurg w oparciu o USG i zdjęcie rentgenowskie postawił diagnozę ostrego zapalenia

ścięgna prawego barku. Pacjentka także gra, bez czucia bólu w stawie ramiennym.

U studentki – skrzypaczki (23 lata) po 12 latach grania pojawiały się kłopoty

zdrowotne. Odczuwała ból w obu rękach i całym kręgosłupie. Chirurg na podstawie

rozmowy i oglądu stwierdził przeciążenie narządu ruchu, zalecił masaże i gimnastykę

korekcyjną. Pacjentka stosowała je przez miesiąc. Nastąpiła poprawa stanu zdrowia,

lecz dolegliwości powracają co około 2 miesiące.

Skrzypaczka (21 lat) po 11 latach grania zaczęła odczuwać przeskakiwanie kości

w okolicy szczęki i żuchwy. Ortopeda na podstawie oglądu stwierdził podwichnięcie

w stawie skroniowo - żuchwowym. Nie zalecił żadnego leczenia. Pacjentka od roku

zmaga się z bólem.

Skrzypaczka (18 lat) po 7 latach zgłosiła się do lekarza z bólami kręgosłupa

i sztywnienia na całej długości. Ortopeda na podstawie zdjęcia rentgenowskiego

stwierdził wystąpienie zmian przeciążeniowych. Zalecił masaże i gimnastykę

korekcyjną. Instrumentalistka stosowała się do zaleceń lekarski pół roku. Zgłasza,

że dolegliwości powracają.

Skrzypaczka (16 lat) zgłosiła się do neurologa z promieniującym bólem od

prawego barku do kręgosłupa. Lekarz stwierdził ucisk na nerwy. Leczenie dopiero

zostało rozpoczęte.

W tabeli 16. (poniżej) prześledzono podobieństwa i różnice zmian

przeciążeniowych u skrzypaczek (10).

Natomiast wśród siedmiu pianistek sytuacja stanu zdrowia przedstawia się

następująco:

U dwóch pianistek (18 lat) po 8 latach grania uciążliwość bólów kręgosłupa na

całej długości, ze szczególnym nasileniem w odcinku szyjnym kręgosłupa zmusiła je do

zgłoszenia się po pomoc lekarską. W tych przypadkach po 2 miesiącach stosowania

intensywnych ćwiczeń fizycznych nastąpiła znacząca poprawa stanu zdrowia.

49

Tabela 16. Zmiany przeciążeniowe u skrzypaczek i ich stan zdrowia po zastosowaniu

zaleceń lekarskich

Liczba

osób

Diagnoza lekarska Metoda lecznicza Stan zdrowia po

leczeniu

1 Zakleszczające zapalenie

ścięgien palca piątego

lewej ręki

Operacja,

następnie rehabilitacja

Brak poprawy –

konieczność zmiany

zawodu

1 Zespół cieśni nadgarstka

prawego

Operacja,

następnie rehabilitacja

Brak poprawy –

konieczność zmiany

zawodu

2 Zapalenie

stawu łokciowego lewego

Leki, maści Poprawa z

nawrotami

dolegliwości

1 Zapalenie

ścięgna lewego barku

Blokada wstrzyknięta

do barku

Brak czucia bólu

1 Zapalenie

ścięgna prawego barku

Blokada wstrzyknięta

do barku

Brak czucia bólu

1 Ucisk na nerwy (okolice

prawego barku)

Leczenie w trakcie Leczenie

niezakończone

2 Przeciążenie kręgosłupa Masaże, gimnastyka

korekcyjna

Poprawa z

nawrotami

dolegliwości

1 Podwichnięcie w stawie

skroniowo- żuchwowym

Leczenie

nie podjęte

Brak poprawy

Kolejna pianistka (16 lat) po 5 latach grania zaczęła odczuwać znaczące

obciążenia pracą zawodową. Po 3 latach od pierwszych dolegliwości zgłosiła się do

lekarza. Specjalista w oparciu o zdjęcie rentgenowskie postawił diagnozę: „skolioza

rotacyjna”. Rehabilitacja trwa pół roku. Pacjentka odczuwa poprawę stanu zdrowia.

U pianistki (16 lat) występowały uciążliwe bóle kręgosłupa na całej długości,

sztywnienie barków i bóle stawów (jak podaje: „przy poruszaniu i bez poruszania”).

Ortopeda postawił diagnozę „przeciążenie kręgosłupa z nasileniem w odcinku

szyjnym”. Rehabilitacja poprawiła stan zdrowia.

U studentki pianistki (21 lat) występowały bóle kręgosłupa, ramion,

promieniowanie do rąk. Po 12 latach grania zgłosiła się do lekarza. Chirurg w oparciu

o zdjęcie rentgenowskie postawił diagnozę: „początkowe stadium zespołu cieśni

nadgarstka”. Przez rok czasu bezskutecznie trwała fizykoterapia. Kolejny lekarz –

spondyliatra postawił dwie diagnozy: „spondyloza zesztywniająca kręgosłupa i choroba

Raynauda”. Leczenie fizykoterapeutyczne trwa już drugi rok i nie jest zakończone.

U następnej pianistki (23 lata) chirurg również postawił diagnozę zespołu cieśni

nadgarstka. Pacjentka po 15 latach grania zgłosiła się do lekarza z uczuciem mrowienia

50

palców, zwłaszcza kciuka i bólem kręgosłupa. Zastosowano leczenie laserowe,

magnetoterapie oraz masaże. Po 2 tygodniach nastąpiło zmniejszenie dolegliwości

bólowych.

U pianistki (21 lat), po 16 latach grania wystąpiły uciążliwe bóle kłębu kciuka

lewej ręki. Lekarz wykonał badanie ortopedyczne i zdjęcie rentgenowskie. Zalecił

stosowanie niesterydowych leków przeciwzapalnych (maści). Po miesiącu nastąpiła

poprawa stanu zdrowia.

W tabeli 17. prześledzono podobieństwa i różnice zmian przeciążeniowych

u pianistek (7).

Tabela 17. Zmiany przeciążeniowe u pianistek i ich stan zdrowia po zastosowaniu

zaleceń lekarskich

Liczba

osób

Diagnoza lekarska Metoda lecznicza Stan zdrowia

pacjenta po

leczeniu

1 Spondyloza,

choroba Raynauda,

zespół cieśni nadgarstka

Fizykoterapia Leczenie 2-letnie

niezakończone

1 Zespół cieśni nadgarstka Fizykoterapia,

masaże

Poprawa z

nawrotami

dolegliwości

3 Przeciążenie

odcinka szyjnego kręgosłupa

Rehabilitacja

Ćwiczenia fizyczne

Poprawa stanu

zdrowia

1 Skolioza rotacyjna Rehabilitacja Poprawa z

nawrotami

dolegliwości

1 Zapalenie ścięgien kłębu

kciuka

Leki Poprawa

Gitarzystka (20 lat) również zgłosiła się do ortopedy z bólem lewego barku

i lewej ręki. Lekarz postawił diagnozę: „ucisk na nerwy – podejrzenie zespołu cieśni

nadgarstka”. Zalecił stosowanie leków i maści. Po miesiącu stosowania pomogły na

krótko, lecz dolegliwości powracają okresowo.

Wśród 4 instrumentalistów dętych każdy z badanych cierpi na inne dolegliwości

bólowe. Podają, że rozpoczęli naukę gry na swoich instrumentach w wieku od 12-16 r.ż.

Oboistka (26 lata) po 8 latach grania zaczęła odczuwać uciążliwe bóle

nadgarstka i palców, zwłaszcza kciuka. Ortopeda przeprowadził badania pod kątem

zmian reumatycznych oraz USG. Postawił diagnozę: „przeciążenie palców rąk”. Zalecił

51

stosowanie maści. Pacjentka od 2 lat zmaga się z bólem. Nie nastąpiła poprawa stanu

zdrowia.

Fagocistka (24 lata) już w drugim roku grania doznała promieniującego bólu od

lewego barku do ręki. Zgłosiła się do reumatologa, który również w tym przypadku

zalecił stosowanie maści oraz masaż. Nie nastąpiła poprawa stanu zdrowia.

Instrumentalistka już 7 lat zmaga się z dolegliwościami bólowymi.

Trębacz (19 lata) zaczął odczuwać silne bóle i mrowienie kręgosłupa w 14 r.ż. Do

lekarza zgłosił się 2 lata później. Ortopeda w oparciu o zdjęcie rentgenowskie postawił

diagnozę: „Choroba Scheuremanna”. Instrumentalista od 3 lat uczęszcza na zabiegi

fizykoterapeutyczne i stosuje ćwiczenia fizyczne. Leczenie nie zostało zakończone, lecz

pacjent zgłasza poprawę stanu zdrowia.

Saksofonista (18 lata) pierwsze dolegliwości zaczął odczuwać w 15 r.ż.

Po 2 latach zgłosił się do lekarza z bólami szczęki i odcinka szyjnego kręgosłupa.

Badania podjęli: ortopeda i neurolog. Stwierdzili przeciążenie odcinka szyjnego

kręgosłupa. Zalecili stosowanie ćwiczeń fizycznych i maści. Leczenie jest w trakcie.

Pacjent zgłasza poprawę stanu zdrowia.

Tabela 18. Zmiany przeciążeniowe u instrumentalistów dętych i ich stan zdrowia po

zastosowaniu zaleceń lekarskich

Instrumentalista Diagnoza lekarska

Metoda lekarska Stan zdrowia

Trębacz Choroba

Scheuremanna

Fizykoterapia,

ćwiczenia fizyczne

Poprawa stanu

zdrowia

Saksofonista Przeciążenie odcinka

szyjnego kręgosłupa

Maści, ćwiczenia

fizyczne

Poprawa stanu

zdrowia

Oboistka Przeciążenie stawów

rąk

Maści Brak poprawy

Fagocistka

Przeciążenie stawów

kończyny górnej

Maści, masaże Brak poprawy

Podsumowując, w badanej próbie pierwsze powtarzające się dolegliwości

pojawiają się średnio po 5 latach grania. Muzycy w większości sami zmagają się

z problemami. Zgłaszają się do lekarzy dopiero wtedy, gdy zmiany przeciążeniowe

uniemożliwiają grę (19,3%).

Szczególnie narażeni są instrumentaliści grający na skrzypcach (8,8%

wszystkich respondentów). W badanej próbie 4 kobiety cierpią na zespół cieśni

52

nadgarstka (niewyleczony), 2 na zapalenie stawu łokciowego (zaleczony),

2 na zapalenie ścięgna stawu barkowego (dodatkowo jedna ma podobne objawy),

5 na przeciążenie kręgosłupa, 3 osoby na poważniejsze choroby kręgosłupa

(spondyloza, choroba Scheuermanna, skolioza rotacyjna), 2 na zapalanie ścięgien

w obrębie rąk (kciuka, palca V), 2 na bóle reumatyczne stawów rąk, 1 na bóle stawu

skroniowo – żuchwowego, (ponadto inna skrzypaczka i saksofonista zgłaszają podobne

objawy bólowe).

Można również zaobserwować, że często wczesna interwencja lekarza

i kierowanie zdrowiem już po miesiącu / dwóch miesiącach przynosi poprawę stanu

zdrowia. Natomiast w wielu przypadkach zmiany przeciążeniowe doprowadziły do

poważniejszych urazów i dysfunkcji, gdzie leczenie (często długotrwałe – powyżej

2 lat) nie przyniosło spodziewanych efektów – 2 osoby z konieczności musiały zmienić

zawód. Spośród wszystkich osób, które zgłosiły się do lekarza, u 6 (5,3%) rehabilitacja

okazała się skuteczna. U 5 z nich lekarze zastosowali ćwiczenia fizyczne. Konieczna

jest zatem stała kontrola lekarska i działania profilaktyczne.

53

4.2. Propozycje ćwiczeń prewencyjnych

Ćwiczenia fizyczne są głównym środkiem kształtującym rozwój fizyczny.

Umiejętny ich dobór ze wzglądu na formę, treść, ilość, podwyższa ich efektywność jako

stymulatora rozwoju, wpływa na szybsze opanowanie innych trudniejszych ewolucji

ruchowych i prowadzi do uzyskania wysokiego poziomu cech motorycznych. Jak

twierdzi Janiszewski (1992) ruch fizyczny jest najpotężniejszym stymulatorem rozwoju

somatycznego i psychicznego człowieka. Ponadto w przypadku zagrożenia zdrowia

w odniesieniu do zawodowych muzyków może służyć jako środek leczniczy. Tak

pojmowali aktywność fizyczną i zdrowie starożytni myśliciele, m.in. Horacy,

Arystoteles (Kuński, 2005).

Z przeprowadzonego przeglądu literatury można dostrzec, że do chwili obecnej

w Polsce nie został opracowany szczegółowy program ćwiczeń prewencyjnych

ukierunkowanych do zawodu muzyka, jak również do budowy – specyfiki

poszczególnych instrumentów. W badaniach zagranicznych przeprowadzonych w

Uniwersytecie w Sydney, w Australijskiej Szkole Zdrowia Publicznego i innych (Chan

i wsp. 2012) proponowane są rodzaje aktywności fizycznej dla muzyków oraz

ćwiczenia dużych partii mięśni kręgosłupa i kończyn górnych w oparciu o literaturę

sportową. Nie dostrzeżono natomiast ćwiczeń manualnych, mobilizujących drobne

mięśnie i stawy rąk. W oparciu o własne doświadczenie autorka tej pracy opracowała

przykładowe ćwiczenia.

Stałe napięcie mięśni szyi i pleców powoduje często bóle głowy (Sutcliffe,

2004), które powstają w wyniku nienaturalnego napięcia oddziałującego na kości

czaszki. Przykładowo skrzypkowie i altowioliści, a także gitarzyści i fleciści narażeni są

na zaburzenie równowagi pracy mięśni szyi. Przechylenie głowy w lewą stronę

i długotrwałe utrzymywanie w tej pozycji powoduje, że włókna mięśniowe mogą stracić

zdolność do rozkurczania i powodować przykurcze. Natomiast włókna mięśniowe po

przeciwnej stronie są nadmiernie rozciągane. Ćwiczenia kompensacyjne są niezbędne.

Poniższe ćwiczenia (5) kompensacyjne, regulujące napięcie mięśni karku i szyi

przeznaczone są dla skrzypków, altowiolistów, gitarzystów, flecistów.

Osoby, u których nie wystąpiły przeciążenia odcinka szyjnego powinny

wykonywać ćwiczenia równomiernie na obie strony – prawą i lewą jako formę

profilaktyki.

54

1. Pozycja wyjściowa: stań prosto, wzrok skieruj przed siebie, ręce opuść luźno wzdłuż

tułowia, nogi ustaw na szerokość bioder, stopy równolegle

Ruch: a) wykonaj wdech nosem (pozycja w bezruchu), b) z wydechem skręć głowę

w prawo najdalej jak to możliwe, c) oddychaj miarowo i głęboko ok.10 sek.

utrzymując pozycję z głową w prawo, d) z wydechem wróć do pozycji wyjściowej.

Całość powtórz 4 razy.

Działanie: kompensacyjne mięśni karku i szyi

2. Pozycja wyjściowa: jak wyżej

Ruch: przechyl głowę w prawo w płaszczyźnie czołowej – „uchem do podłoża”


3. Pozycja wyjściowa: jak wyżej

Ruch: połóż ręce na potylicy oraz z wydechem opuść głowę w dół i lekko po skosie

w prawą stronę


4. Pozycja wyjściowa: stań prosto w pozycji skorygowanej (miednica w linii

z kręgosłupem, brzuch płaski), wzrok skieruj przed siebie, ręce opuść luźno wzdłuż


Ruch: a) wykonaj wdech nosem (pozycja w bezruchu), b) z wydechem wolno

opuszczaj ramiona w dół (siłą ciążenia). Jednocześnie próbuj wyciągać szyję i łączyć

łopatki. Całość powtórz 8 razy.

Uwaga: Zadbaj, aby brzuch nie zmieniał swojego położenia.

Działanie: symetryczne wydłużenie mięśni karku i szyi, stabilizacja łopatek

5. Pozycja wyjściowa: stań prosto w pozycji skorygowanej (miednica w linii

z kręgosłupem, brzuch płaski), wzrok skieruj przed siebie, ręce opuść luźno wzdłuż


Ruch: Na przemian uginaj i prostuj kolana („pulsacja w kolanach”). W momencie

uginania „strzepnij” barki mocno w dół. Wykonuj ćwiczenie w pełny rozluźnieniu.

Całość powtórz tyle razy, aż poczujesz zrelaksowanie w ramionach.

Działanie: likwidacja napięcia w okolicy ramion, barków

Przyczyną bólu w odcinku lędźwiowym kręgosłupa może być nie tylko ucisk

wynikający z przeciążenia kręgosłupa i jego krążków międzykręgowych, ale także

przykurcze bądź wady postawy kończyn dolnych. Stąd poniższe ćwiczenie numer 5,

może być pomocne w ustaleniu przyczyny bólu. Natomiast ćwiczenia w pozycji

55

leżenia tyłem (numer 1 – 3) mogą być pomocne w odciążeniu kręgosłupa od ucisku

osiowego.

W badanej próbie 36 muzyków cierpi na przeciążenia odcinka lędźwiowego

kręgosłupa.

1. Pozycja wyjściowa: połóż się na plecach na podłodze (leżenie tyłem), przyciągnij

kolana lekko rozłączone do klatki piersiowej i chwyć każde ręką

Ruch: zataczaj koła w odcinku lędźwiowym kręgosłupa po 5 razy w każdą stronę.

Cały czas oddychaj nosem miarowo i głęboko. Łopatki próbuj przyciskać do podłoża.

Działanie: uzyskanie rozluźnienia w odcinku lędźwiowym kręgosłupa

2. Pozycja wyjściowa: połóż się na plecach na podłodze, wyprostuj nogi, ramiona

przenieś proste za głowę z dłońmi odwróconymi do sufitu

Ruch: a) wdech (pozycja w bezruchu), b) z wydechem wyciągnij jednocześni prawą

rękę i lewą nogę jak najdalej w przeciwnych kierunkach, c) wdech – rozluźnij

mięśnie, d) z wydech wyciągnij jednocześnie lewą rękę i lewą nogę jak najdalej

w przeciwnych kierunkach. Całość powtórz 10 razy.

Działanie: elongacja mięśni kręgosłupa

3. Pozycja wyjściowa: połóż się na plecach na podłodze, ramiona otwórz do boku

dłońmi skierowane do sufitu, jedną nogę wyprostuj wzdłuż ciała, a drugą zegnij

w stawie kolanowym

Ruch: a) wdech (pozycja w bezruchu), b) z wydechem przełóż zgiętą nogę na podłoże

po przeciwnej stronie. Oddychaj spokojnie około 30 sekund. Postaraj się utrzymać

jak największą część pleców na podłodze. Głowę skieruj w stronę przeciwną do nogi

ćwiczącej. Na wydechu wróć do pozycji wyjściowej i zmień nogę ćwiczącą.

Działanie: mobilizacja kręgosłupa

Uwaga: przeciwwskazania do wykonywania ćwiczenia przy skoliozie rotacyjnej

Trenerzy yogi i tai – czi przez lata praktyki zawodowej sprawdzili skuteczność

ćwiczeń, których wykonanie (szczególnie z samego rana) pozwala zlikwidować

napięcie w odcinku lędźwiowym kręgosłupa na cały dzień.

4. Pozycja wyjściowa: stań prosto, wzrok skieruj przed siebie, jedną rękę połóż na

podbrzuszu (stroną dłoniową), a drugą na odcinku lędźwiowym kręgosłupa (stroną

grzbietową), nogi ustaw na szerokość bioder, ugnij lekko kolana

Ruch: wdech, z wydech zataczaj bardzo wolno koło przez przód – bok – tył – bok

w jedną stronę. Skoncentruj się na relaksacji odcinka lędźwiowego kręgosłupa.

Powtórz 5 razy i zmień kierunek krążenia.

56

Działanie: likwidacja napięcia w odcinku lędźwiowym kręgosłupa

5. Pozycja: siad prosty, plecy naturalnie proste. Jeżeli nie możesz utrzymać prostego

kręgosłupa zrelaksuj kolana uginając je.

Ruch: z każdym wydechem wykonaj powolny skłon zachowując prosty kręgosłup.

Wydłużaj go jak najdalej w przód. Koncentruj się na odcinku lędźwiowym

kręgosłupa i jego relaksacji.

Uwaga: Naturalne jest ugięcie stawów kolanowych w początkowej fazie wdrażania

ćwiczenia.

Działanie: odprężenie odcinka lędźwiowego kręgosłupa

Podczas gry na instrumencie występują siły, które obciążają go poprzez

ściskanie, zgniatanie, rozciąganie, skręcanie (Janiszewski, 1992). Ważną rolę

odgrywa tutaj ekonomia ruchu palców i ich sprawność manualna, ponieważ to

właśnie one mają pierwszy kontakt z klawiszem, struną itd. Pomocne w usprawnianiu

mogą być ćwiczenia wykonywane bez użycia instrumentu. Ich celem jest

wzmocnienie mięśni dłoni i palców oraz mobilizacja stawów, dzięki pełnemu

zakresowi ruchu w stawach. Pełna amplituda ruchu w stawie pozwala na prawidłowe

jego odżywienie i wydzielanie mazi stawowej.

Autorka pracy opracowała 11 przykładów.

1. Pozycja wyjściowa: przed ćwiczeniem strzepnij dłonie

Ruch: Zwiń po kolei każdy palec ręki (od I do V i od V do I) tylko w stawach

międzypaliczkowych. Wytrzymaj chwilę zaciśnięte palce około 3 sekundy. Otwórz

dłoń i rozluźnij każdy palec poruszając nim w dość szybkim tempie. Powtórz 8 razy.

Działanie: Mobilizacja mięśni i stawów palców rąk.

2. Pozycja wyjściowa: przed ćwiczeniem strzepnij dłonie

Ruch: Zwiń po kolei każdy palec ręki w stawach międzypaliczkowych i śródręczu.

Zaciśnij dłonie w pięści. Wytrzymaj 3 sekundy, otwórz dłoń i rozluźnij. Całość

powtórz 5 razy.

Działanie: Mobilizacja stawów palców rąk. Pobudzenie krążenia i ukrwienie mięśni

dłoni.

3. Pozycja wyjściowa: Oprzyj łokcie o oparcie krzesła, dłonie opuść luźno w dół.

Ruch: Poruszaj siłą mięśni każdy palec uruchamiając stawy śródręczno – paliczkowe.

Działanie: Czynna mobilizacja i uzyskanie pełnego zakresu w stawach śródręczno –

paliczkowych.

57

4. Pozycja wyjściowa: Rozluźnij dłonie.

Ruch: Utrzymaj kciuk w pozycji neutralnej w bezruchu i dotykaj opuszkiem każdego

palca (od II do V i od V do II) do kciuka. Przy ćwiczeniu zachowaj proste wszystkie

palce. Powtarzaj ruch jednym palcem 8 razy zanim rozpoczniesz ćwiczenie kolejnym

palcem. Najdłużej skoncentruj się na pracy palca V.

Działanie: Ćwiczenie przeciwstawiania kciuka pozostałym palcom. Niezależność

palcowa. Mobilizacja ścięgien przedramienia.

5. Ćwiczenie j. w., lecz ćwiczy tylko palec piąty i kciuk. Całość 15 razy w dość szybkim

tempie – ruch zginania i prostowania.

Działanie: Mobilizacja przywodzicieli palca I i V.

6. Pozycja wyjściowa: łokcie oprzyj o krzesło i złącz wszystkie palce rąk.

Ruch: odstaw kciuki i zataczaj nimi jak najobszerniejsze koła. Całość powtórz po 10

razy w każdą stronę. Rozluźnij ręce.

Działanie: Rozgrzewka mięśni kłębu kciuka i odwodziciela kciuka.

7. Pozycja wyjściowa: Oprzyj łokcie o oparcie krzesła. Zaciśnij pięści i napnij lekko

mięsień dwugłowy ramienia.

Ruch: odtwórz palce piąte – (pozostałe zostają dalej zaciśnięte w pięść). Poruszaj w

pełnym zakresie palcem piątym uruchamiając mięśnie kłębika palca piątego. Ćwicz

10 razy z palcem prostym w stawach i 10 razy z palcem zgiętym zaokrąglonym (jak

przy instrumencie).

Działanie: Mobilizacja mięśni kłębika palca piątego i pośrednio ścięgien

przedramienia.

8. Pozycja wyjściowa: Rozluźnij ręce. Chwyć jedną ręka wszystkie palce drugiej ręki

(razem z kciukiem).

Ruch: Z wydechem pociągnij spokojnie całą rękę w dół wydłużając mięśnie

przedramienia. Wytrzymaj 10 sekund i zmień rękę. Całość powtórz 2 razy.

Działanie: Wydłużenie mięśni przedramienia.

9. Pozycja wyjściowa: Spleć palce rąk stroną dłoniową kierując je w dół.

Ruch: z wydech unieść całe proste kończyny górne na wysokość klatki piersiowej,

wdech – wytrzymaj, wydech – unieść ramiona aż nad głowę, wdech – wytrzymaj,

wydech – wyciągnij kończyny górne jak najwyżej do sufitu jednocześnie opuszczając

barki w dół. Wytrzymaj, poruszaj każdą z łopatek. Rozpleć palce i wolno z wydech

opuść bokiem w dół.

Działanie: Wydłużenie mięśni przedramion, ramion, kręgosłupa.

58

10. Pozycja wyjściowa: rozluźnij całe dłonie. Łokcie oprzyj o oparcie krzesła.

Ruch: Otwórz wszystkie palce obu dłoni najmocniej jak potrafisz. Wytrzymaj 20 – 25

sekund i rozluźnij. Całość powtórz 4 razy.

Działanie: Mobilizacja ścięgien palców rąk i przedramion. Uzyskanie przepływu

ciepła przez palce.

11. Pozycja wyjściowa: oprzyj łokcie o oparcie krzesła.

Ruch: zataczaj wolne, obszerne kółka w stawach nadgarstka. Wykonaj ćwiczenie po

8 razy w każdą stronę.

Działanie: Mobilizacja stawów nadgarstka.

Zalecenia: układając zestawy ćwiczeń należy pamiętać o każdej partii

mięśniowej i wykorzystaniu ruchu we wszystkich stawach palców rąk

i w maksymalnym ich zakresie. Prawidłowy zestaw ćwiczeń powinien obejmować

przynajmniej po jednym z każdej grupy, a całość rozgrzewki ukierunkowanej

powinna trwać nie mniej niż 10 minut.

59

4. DYSKUSJA

W przeprowadzonym przeglądzie literatury można dostrzec, że samoocena stanu

zdrowia młodych ludzi w Polsce jest zróżnicowana. Często wiąże się z aktywnością

życiową, zachowaniami zdrowotnymi i wykonywanym zawodem. Wyniki Binkowskiej

– Bury (2009) wykazały, że prawie co 4 student (24,8%) kierunków studiów

humanistycznych, medycznych i ścisłych określa swoje zdrowie jako bardzo dobre.

Natomiast Duda i Jerzemowski (2003) podają, że 45,9% studentów (mężczyzn)

kierunku wychowanie fizyczne ocenia swoje zdrowie jako bardzo dobre i 49,5% jako

dobre. Bajorek i wsp. (2010) podają, że w przypadku wystąpienia dolegliwości

bólowych po pomoc lekarską zgłasza się 64,0% studentów. Leki bez recepty regularnie

(raz w miesiącu) przyjmuje 22,0% studentów. Natomiast mężczyźni kierunku

wychowanie fizyczne podają, że chorują jeden raz w ciągu roku (Duda i Jerzemowski,

2003). Z przeprowadzonych badań własnych wynika, że średnio 35,6% muzyków

instrumentalistów ocenia własny stan zdrowia jako bardzo dobry, natomiast pozostali

cierpią na mniejsze lub większe choroby i jak zgłaszają, są związane z wykonywanym

zawodem. W badanej grupie szczególnie kobiety skarżą się na słaby lub zły stan

zdrowia, a u 20 z nich lekarze potwierdzili ten stan medyczną diagnozą. Żuk (1990)

podaje, że zarówno praca siedząca jak i stojąca przez wiele godzin dziennie obciąża

bardziej kobiety, niż mężczyzn. Przyczyną są z natury większe krzywizny kręgosłupa

i częstsze zaburzenia hormonalne u kobiet. Natomiast nacisk osiowy dodatkowo

zwiększa wygięcia krzywizn kręgosłupa. Badania Janiszewskiego (1992)

przeprowadzone wśród muzyków podają, że „kobiety częściej, niż mężczyźni

przyznawały się do kłopotów ze zdrowiem” (odpowiednio: 70,8 i 41,3%), a płeć była tu

czynnikiem bardziej determinującym, niż rodzaj instrumentu. Natomiast Manchester

i Flieder (1991) podają, że szczególnie u kobiet kontuzje zawodowe są częstsze,

niż u mężczyzn i wzrastają średnio o 8,5% na każde 100 koncertów.

Lledo i wsp. (2012) wymieniają wiek na pierwszym miejscu wśród czynników

ryzyka chorób zawodowych muzyków. W badaniach własnych 4,0% osób zgłasza, że

uciążliwość schorzeń wzrasta w czasie innych chorób. Ogólny stan zapalny ustroju

i działania antybiotyków mogą nasilać objawy bólowe i wzrost odczuwania zmian

przeciążeniowych. Prawie co 5 osoba w badanej grupie (19,3%) skarży się na zimne

ręce w czasie gry na instrumencie. Rakowski (1989) zauważa, że nadmierne napięcie

60

przeciążonych statycznie mięśni doprowadza do zaburzeń krążenia krwi. Sielużycki

(1962) podaje, że niewłaściwe ustawienie aparatu ruchu podczas gry blokuje właściwy

przepływ krwi. Jako przykład podaje uniesiony lub załamany nadgarstek w czasie gry

na fortepianie. Rakowski (1989) dodaje, że utrudnione jest także odprowadzanie

produktów przemiany materii, co pociąga za sobą wystąpienie bólu i obrzęków.

W badaniach własnych wyniki ukazują, że nie ma różnic między czasem

dziennego ćwiczenia na instrumencie / z instrumentem, a stanem zdrowia i własną

samooceną muzyków. Zarówno respondenci oceniający własne zdrowie jako bardzo

dobre, jak i Ci oceniający je jako złe spędzają czas na pracę z instrumentem od 0,5 do 8

godzin dziennie. Jednak uczniowie ćwiczą głównie w pierwszym i drugim przedziale

czasu (0,5 – 2,5h i <2,5 – 4,0h). Natomiast studenci poświęcający się całkowicie temu

zawodowi w przewadze znajdują się w drugim i trzecim przedziale (<2,5 – 4,0

i <4,0 – 8,0h). Z kolei około 36,0% osób oceniających własne zdrowie jako bardzo

dobre charakteryzuje lepiej przemyślany rozkład dnia pracy: wykonują przerwy

w czasie ćwiczenia (75,0%) i ćwiczenia gimnastyczne (50,0%). Już w grupie osób

oceniających własne zdrowie jako umiarkowane, badani zaczynają sięgać po środki

farmakologiczne (10,7%). Janiszewski (1992) zaznacza, że nie jest wskazane

przyjmowanie leków, ponieważ wpływają niekorzystnie na pamięć i koncentrację.

Opóźniona bolesność mięśniowa wystąpiła w grupie respondentów oceniających własne

zdrowie jako słabe i złe. Janiszewski (1992) oraz Kozłowski i Nazar (1984), podają, że

występuje ona na skutek nagromadzenia się w organizmie produktów przemiany materii

oraz mikrourazów mięśni. W sporcie zawodowym doprowadzanie do takiego stanu jest

wskazane w celu zwiększania możliwości wysiłkowych. Natomiast, czy jest to istotne

w zawodzie muzyka instrumentalisty? W literaturze trudno znaleźć jednoznaczną

odpowiedź. Można jedynie przypuszczać, że w celu poprawy koordynacji wzrokowo –

ruchowej i siły drobnych mięśni rąk, również ten proces jest nieunikniony. Należałoby

sprawdzić, czy wykonywanie ćwiczeń manualnych (propozycja własna – podrozdział

3.5) bez instrumentu pomogłoby w usprawnianiu rąk i wzrostu cyrkulacji krwi.

Nierzadko zmiany przeciążeniowe (u 43,1%) wpływają na trudności w wykonywaniu

czynności w życiu codziennym, takich jak pisanie (bóle stawów), noszenie ciężkich

przedmiotów i własnego instrumentu (bóle kręgosłupa), czy kłopoty ze snem. Dziak

i Rusin (2000) podają, że bóle nocne są powszechne przy uszkodzeniach narządu ruchu

(przykładem jest zapalenie ścięgna i pochewki głowy długiej mięśnia dwugłowego

ramienia, czy zespół ciasnoty nadgarstka). Ponadto z najnowszych badań Górskiego

61

(2012) wynika, że w przypadku występowania bezsenności skuteczny okazuje się

trening siłowy.

Wśród badań przeprowadzonych w Polsce, Supranowicz i wsp. (2002)

potwierdzają, że u młodzieży szkolnej samoocena stanu zdrowia koreluje z samooceną

sprawności fizycznej. Ci którzy, oceniają swoje zdrowie jako bardzo dobre określają

własną sprawność fizyczną wysoko. Podobne badania Litwic – Kamińskiej

i Izdebskiego (2012) wśród studentów informatyki, wychowania fizycznego oraz

słuchaczy szkół policealnych i kursów zawodowych ukazują, że osoby bardziej aktywne

fizycznie określają lepiej własny stan zdrowia. Z przeprowadzonych badań własnych

wynika, że 26,0% studentów podejmujących aktywność fizyczną raz lub dwa razy

w tygodniu ocenia własny stan zdrowia jako bardzo dobry. Skibińska (2001) podaje,

że 46,0% uczniów szkół licealnych w Warszawie przeznacza na zajęcia rekreacyjno –

sportowe od 1 do 2 godzin tygodniowo, natomiast 14,0% nie bierze w ogóle czynnego

udziału w kulturze fizycznej. W badaniach własnych wynik jest podobny: 43,8%

uprawia aktywność fizyczną 1 – 2 razy w tygodniu, natomiast nie podejmuje żadnego

usprawniania, aż blisko połowa (45,3%) badanych uczniów. Baran i wsp. (2010)

podają, że średnio 7,0% uczniów szkół ponadgimnazjalnych posiada długoterminowe

zwolnienia z wychowania fizycznego wystawiane głównie przez lekarzy. Natomiast co

drugi nauczyciel nie widzi w tym problemu. W badaniach własnych 6 osób posiada

długoterminowe zwolnienie lekarskie, w tym 4 z nich ocenia własny stan zdrowia jako

bardzo dobry. Niepokojące jest to, że w Zespole Państwowych Szkół Muzycznych nr 4

im. Karola Szymanowskiego w klasie maturalnej lekcje wychowania fizycznego nie są

w ogóle uwzględnione w planie zajęć. Należy nadmienić, że jest to rok intensywnych

przygotowań do egzaminów na studia muzyczne oraz obrony dyplomu dającego

kwalifikacje zawodowe i tytuł muzyka instrumentalisty.

Badania Janiszewskiego (1992) przeprowadzone na 689 muzykach

rekrutujących się spośród uczniów ostatnich klas szkół muzycznych, studentów

Akademii Muzycznych i zawodowych muzyków zatrudnionych w filharmoniach,

operach, operetkach i innych zespołach muzycznych z całego kraju wykazały, że 482

(62,1%) badanych cierpi na zaburzenia czynnościowe – subiektywne, mające charakter

zmian odwracalnych. Dolegliwości wystąpiły szczególnie w grupach pianistów

(61 osób) i skrzypków (48 osób). W zaburzeniach tych nie stwierdzono tradycyjnych

objawów klinicznych. Zaobserwowano obiektywne stwierdzone zmiany w niektórych

parametrach narządu ruchu, takich jak: napięcie spoczynkowe mięśni, czas połówkowy

62

narastania siły maksymalnej, wskaźnik zmęczenia statycznego mięśni, wartość

chronaksji, wartość współczynnika akomodacji oraz zakres ruchomości. Ponadto

instrumentaliści opisywali tory promieniowania bólu. Rakowski (1989) podaje, że

palpacyjny ucisk na punkty maksymalnie bolesne może powodować promieniowanie

bólu na inne segmenty ciała, z którymi dany mięsień nie jest anatomicznie połączony.

Dodatkowo ból wzmacnia się w czasie napięcia emocjonalnego. Janiszewski (1992)

wśród przeciążeń promieniujących podaje bóle torebek stawowych, które

charakteryzują się promieniowaniem wzdłuż torów właściwych dla każdego stawu,

niezależnie od dróg nerwowych. Wśród badanych uszkodzone torebki stawowe

w stawie barkowym powodują ból barku promieniujący na zewnętrzną stronę ramienia

i wzdłuż mięśnia naramiennego. Nasila się on przy próbie odwodzenia lub unoszenia

kończyny do przodu. W stawie barkowo – obojczykowym zaobserwowano bóle idące

w kierunku ramienia i przedramienia do dołu pachowego i klatki piersiowej, które

często łączone były z uczuciem „zamierania palców”, drętwienia i mrowienia.

W badaniach własnych podobne objawy zgłasza dwoje wiolonczelistów, gdzie

w wyniku promieniowania bólu pojawia się brak czucia ręki. W stawie mostkowo –

obojczykowym występuje rozległe promieniowanie bólu wzdłuż obojczyka i stawu

barkowego – obojczykowego, aż do okolicy potylicy. Powyższe zmiany doprowadzają

do przewężeń światła tętnic kręgowych i zaburzeń w ukrwieniu podstawy mózgu,

co przejawia się uporczywymi bólami i zawrotami głowy (Janiszewski, 1992).

W badaniach własnych 4 osoby (2 skrzypków, flecistka, puzonista) zgłaszają

występowanie „migrenowych” bólów głowy. Natomiast zmiany przeciążeniowe

w obrębie barku zgłasza 50,0% uczniów i 47,1% studentów grających na skrzypcach /

altówce. Można wysunąć przypuszczenie, że utrzymywanie instrumentu w wymuszonej

pozycji w okolicy stawu mostkowo – obojczykowego i barkowo – obojczykowego

niesie szczególne ryzyko uszkodzeń torebek stawowych tych stawów w grupie

skrzypków / altowiolistów. W badaniach Janiszewskiego (1992) najwięcej zaburzeń

czynnościowych u muzyków pojawiło się w 10 latach pracy zawodowej (u 236 osób).

Bóle kręgosłupa 24,0%, bóle głowy 22,0% i bóle stawów 20,0% zaobserwowano także

u studentów Akademii Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku (Duda

i Jerzemowski 2003).

Janiszewski (1992) podaje, że klinicznie stwierdzone zaburzenia organiczne

wśród muzyków instrumentalistów pojawiły się u 261 (37,9%) badanych. Zaburzenia

wtórne organiczne dotyczyły zespołów bólowych kręgosłupa. W odcinku szyjnym

63

wystąpiły u 14 (82,4%) badanych pianistów. W badaniach własnych subiektywne

zmiany przeciążeniowe w odcinku szyjnym kręgosłupa zgłosił co trzeci pianista

(5 osób) i co drugi skrzypek (10 osób). Obiektywnie postawioną diagnozę przeciążenia

w odcinku szyjnym stwierdzono u innych 3 pianistów. Z kolei badania Janiszewskiego

(1992) ukazują, że zespoły bólowe w odcinku lędźwiowym kręgosłupa wystąpiły u 31

(48,4%) muzyków grających na instrumentach dętych. Nie stwierdzono tego schorzenia

w grupach: pianistów, skrzypków, altowiolistów, wiolonczelistów. W badaniach

własnych w grupie dorosłych studentów wynik jest odwrotny: nie stwierdzono

medycznych przeciążeń odcinka lędźwiowego kręgosłupa w żadnej z badanych grup.

Natomiast subiektywne objawy przeciążenia w odcinku lędźwiowym kręgosłupa

zgłaszają pianiści (77,8%) i skrzypkowie / altowioliści (47,0%). Nie zaobserwowano

takich objawów u muzyków grających na instrumentach dętych. Nyman i wsp. (2007)

podają, że wśród 235 muzyków orkiestry szweckiej 25,5% zgłosiło bóle odcinka

szyjnego kręgosłupa i bóle ramion. Abréu – Ramos i wsp. (2007) stwierdzili, że spośród

75 muzyków Orkiestry Symfonicznej w Puerto Rico 75,0% cierpi na bóle odcinka

lędźwiowego kręgosłupa. Natomiast Hagberg i wsp. (2005) podają, że skrzypkowie są

dwukrotnie bardziej narażeni na uszkodzenia narządu ruchu niż pianiści. A Grieco

i wsp. (1989) dowiedli, że spośród 117 pianistów, 62,0% ma przynajmniej jedno

schorzenie narządu ruchu, a 14,0% aż do 3 dolegliwości.

W badaniach Janiszewskiego (1992) pierwotne zaburzenia organiczne zgłasza

153 badanych (22,2%). Przewlekłe zapalenie pochewek ścięgnistych wystąpiło głównie

w grupie pianistów (13 osób). Ponadto Choroba de Quervaina miała miejsce

u wiolonczelistów i kontrabasistów (17 osób), zapalenie okołostawowe łokcia

u muzyków grających na instrumentach dętych (15 osób), a zespół bolesnego barku

pojawił się prawie we wszystkich grupach instrumentalistów (u 73 osób). W badaniach

własnych lekarze dwukrotnie postawili diagnozę zapalenia ścięgien mięśni w obrębie

barku i dwukrotnie zapalenie stawu łokciowego u skrzypaczek. U jednej pianistki

stwierdzono zapalenie mięśni kłębu kciuka. W tym przypadku nie uznano tego

przeciążenia za chorobę de Quervaina – schorzenie spowodowane przeciążeniem

odwodzicieli kciuka. Janiszewski (1992) podaje, że to przeciążenie powstaje

w warunkach intensywnego odwodzenia kciuka połączonego z oporem, czego

przykładem jest oktawowa gra na fortepianie. W podrozdziale 3.1. pianiści wymieniają

tę trudność techniczną jako szczególnie uciążliwą. Zmiany przeciążeniowe upośledzają

poślizg ścięgna, powodują drażnienie jego pochewki i ból. W badaniach własnych (brak

64

u Janiszewskiego) u 3 respondentów wystąpił zespół cieśni nadgarstka (2 pianistek,

1 skrzypaczki) i w jednym przypadku – gitarzystki podejrzenie tego schorzenia.

Kwarecki i wsp. (1990) podają, że w miarę postępu choroby dochodzi do stopniowego

upośledzenia funkcji czuciowej, a następnie motorycznej nerwu. Praca powodująca

mikrourazy dłoniowej powierzchni nadgarstka i kciuka predysponuje do zespołu cieśni

nadgarstka. Spondylozę i skoliozę rotacyjną stwierdzono w indywidualnych

przypadkach badań własnych. Frenkel (1990) podaje, że w przypadku skolioz łatwiej

o wystąpienie spondylozy kręgosłupa. Janiszewski podaje, że wtórnym zaburzeniom

organicznym zawsze towarzyszy ból, a w ponad 60,0% przypadkach również

ograniczenie ruchomości. Wołyńska – Ślężyńska (2008) dostrzegła, że w przypadku

bocznych skrzywień kręgosłupa w grupie skrzypków i ogólnej populacji młodzieży,

tych pierwszych charakteryzuje większy zakres ruchomości całego kręgosłupa.

W przypadku pierwotnych zaburzeń organicznych w 92,0% przypadkach występuje ból

i w 72,0% ograniczenie ruchomości (Janiszewski, 1992). Zatem wystąpienie

powyższych objawów klinicznych może być ostrzeżeniem dla zdrowia. Janiszewski

i Cieślik (2004) sugerują, że nie należy bagatelizować bólu i długo utrzymującego się

obciążenia statycznego narządu ruchu. Wśród osób mających problemy ze zdrowiem,

co druga była na jakiś czas (miesiąc 39,0%, kilka miesięcy 28,0%) wyłączona z pracy

zawodowej. W badaniach własnych podobna sytuacja dotyczyła 3 osób z zaleceniami

lekarskimi.

Janiszewski M. i wsp. (2010) przedstawiają skuteczność terapii leczniczych:

manualnej, kinezjoterapii i fizykoterapii w przeciążeniach zawodowych muzyków.

Z badań autorów wynika, że ich przydatność zależy od rodzaju występowania

przeciążeń. W zaburzeniach czynnościowych, najbardziej skuteczna okazuje się terapia

manualna. Wpływa na stabilizację napięcia układu wegetatywnego i oddziałuje na ściśle

ukierunkowane segmenty narządu ruchu. Zaburzenia czynnościowe prowadzą do

nieprawidłowej gry ślizgu stawowego, tak więc obie formy terapii manualnej –

manipulacyjna i mobilizacyjna – przywracają ruchomość w zablokowanych segmentach

i pozwalają na uzyskanie swobody gry ślizgu stawowego. W wyniku tej terapii wzrasta

siła dynamiczna mięśni i wytrzymałość statyczna mięśni. W zaburzeniach organicznych

największą skuteczność zaobserwowano przy leczeniu kinezjoterapią. Zapewnia ona

właściwą funkcję przeciążonych stawów poprzez wykorzystanie ruchu w odciążeniu

i w pełnej amplitudzie. Wpływa na przywrócenie funkcji tzw. czynnika smarowniczego

torebki stawowej oraz właściwe odżywienie stawu. Kinezjoterapia sprawia, że napięte

65

grupy mięśniowe ulegają rozluźnieniu poprzez stymulację ich antagonistów. Mniejszą

skuteczność w terapii zaburzeń organicznych zaobserwowano podczas leczenia

fizykoterapią. Jednak wpływa na zmniejszenie napięcia tonusu mięśniowego, co także

świadczy o jej korzystnym wpływie na poprawę funkcji motorycznych.

Z badań własnych wynika, że w większości przypadków leczenie nie przynosi

spodziewanych efektów. Z drugiej strony muzycy zgłaszają się po pomoc lekarską

często zbyt późno – gdy ból uniemożliwia grę – a wtedy zmiany przeciążeniowe mogą

być już w stadium mocno zaawansowanym. W przypadku zespołu cieśni kanału

nadgarstka, medycyna sportowa podaje, że jedynym skutecznym leczeniem jest

operacyjne odbarczenie (Dziak i Tayara 1999, Dziak i Rusin 2000). Badania własne

ukazują, że w 4 badanych przypadkach zespołu cieśni nadgarstka, mimo działań

lekarskich, żadna instrumentalistka nie kontynuuje zawodu w pełnym zdrowiu.

Skuteczność różnych form ćwiczeń fizycznych przeprowadził Janiszewski

(1992). Poddał badaniu 60 studentów Akademii Muzycznej grających na instrumentach

klawiszowych, smyczkowych, dętych. Trening trwał 6 tygodni, był zaplanowany pod

względem intensywności ćwiczeń oraz objętości obciążeń treningowych. Podstawą

doboru obciążeń była indywidualna ocena wydolności fizycznej i tolerancji wysiłkowej.

Udowodniono, że regularna aktywność fizyczna nie tylko poprawiła wentylację płuc,

ale także zmniejszyła wskaźnik zmęczenia statycznego mięśni, zmniejszyła czas

połówkowego narastania siły maksymalnej oraz obniżyła czas reakcji prostej. Wśród

form aktywność fizycznej badania zalecają: pływanie, narciarstwo biegowe, bieganie,

jazdę na rowerze, gry zespołowe i tenis ziemny. Z badań własnych wynika, że muzycy

najczęściej wybierają pływanie i bieganie. Autorka tej pracy dostrzega, że znaczące

walory zdrowotne z punktu widzenia zawodu muzyka instrumentalisty mają gry

zespołowe – piłka koszykowa, piłka siatkowa – w których kozłowanie, odbijanie piłki

wzmacnia palce rąk i poprawia ich ukrwienie. Chan i wsp. (2012) podają, że niewiele

jest efektywnych programów zapobiegających przeciążeniom zawodowych muzyków.

Autorzy przeprowadzili badania na własnym szczegółowo rozpisanym programie

ćwiczeń, obejmującym okolice: szyi, ramion, kręgosłupa, brzucha i bioder. Ćwiczenia

każdej z tych obszarów ciała łączyły ćwiczenia mobilizujące, rozciągające, aktywujące

mięśnie głębokie ciała. Naukowcy zauważają, że na przykład u instrumentalistów

dętych głównie praca i siła mięśni brzucha stanowi integralną część z kontrolą oddechu.

Natomiast Ostwald (1994) zwraca uwagę na planowanie rozgrzewki przed grą na

instrumencie, redukcję czasu ćwiczenia do minimum, korekcję techniki oraz

66

zapewnianie sobie wygodnych krzeseł przy pracy. Meinel (1967) zaznacza, że doniosłe

znaczenie ma także umiejętność patrzenia na ruch i analiza ruchu w pracy pedagoga.

Lledo i wsp. (2012) do szczególnych czynników ryzyka kontuzji zawodowych

u muzyków zaliczają: dużą i wzrastająca liczbę godzin pracy z instrumentem, brak

przerw w czasie gry, brak ćwiczeń treningowych „training exercises” ukierunkowanych

na poszczególne części ciała, nieprawidłową postawę przy instrumencie oraz wzmożone

napięcie fizyczne. To ostatnie wymaga mocnych palców, a u muzyków grających na

instrumentach strunowych również opuszków palców. W drugiej kolejności, wśród

czynników mających wpływ na zdrowie muzyka instrumentalisty, autorzy wymieniają:

właściwości instrumentu – budowę i jego wielkość dostosowaną do predyspozycji

instrumentalisty oraz umiejętności pedagoga pracującego wiele lat z muzykiem. Lledo

i wsp. (2012) oraz Mclvor (1992) dodają, że na powstawanie chorób zawodowych RSI

składa się również stres i presja zawodowa. W celu zapobiegania przeciążeniom Lledo

i wsp. (2012) opracowali (przedstawione w tabeli 19.) propozycje wysiłków fizycznych

dla muzyków zaplanowane pod względem częstotliwości, intensywności, czasu i formy

w oparciu o wiedzę sportową.

Tabela 19. Zalecane ćwiczenia fizyczne i sportowe (Lledo i wsp. (2012))

Cecha

motoryczna

Częstotliwość Intensywność Czas Forma

aktywności

fizycznej

Wytrzymałość

tlenowa

Przynajmniej

3 razy w

tygodniu

Od 55 do 90%

maksymalnego

skurczu serca

>20 minut

ciągiem lub z

przerwami

Marsz,

wolny bieg,

jazda na rowerze,

jazda konna,

pływanie,

taniec, i inne.

Siła mięśniowa Przynajmniej

2 razy w

tygodniu

Z użyciem

ciężarków od

30 do 45 minut.

Wykonanie

godzinnej

przerwy i

powtórzenie

zadania

Wykonanie

zestawu

ćwiczeń w

liczbie od 8

do 12

wykonywane

od 1 do 3

razy łącznie

Program ćwiczeń

siłowych

ukierunkowanych

na rozwój mięśni.

Gibkość Przynajmniej

2 razy w

tygodniu

Utrzymanie

lekkiego

napięcia

mięśniowego

(które znika po

3 – 4 minutach)

Wytrzymanie.

Minimum

łącznie 15

minut

Pilates, joga,

stretching.

67

Kwarecki i wsp. (1990) zauważają, że nie należy podejmować takich form

aktywności, które dodatkowo angażują przeciążone już segmenty ciała w pracy

zawodowej. Przykładem jest choroba zespołu cieśni nadgarstka, w której należy

wyeliminować wszelkie formy zaciskania dłoni. Wśród aktywności fizycznych

predysponują do zespołu cieśni nadgarstka: tenis, krykiet, baseball i jazda na rowerze.

Autorka tej pracy pragnie zwrócić szczególną uwagę na taniec jako formy łączącej

zawód muzyka z ruchem fizycznym. Taniec kształtuje świadomość ciała, umiejętność

poruszania się i prezencję sceniczną, podnoszącą pewność siebie artysty. W kształceniu

muzyków – artystów pedagodzy nie pracują z uczniami nad ruchem całego ciała oraz

nie podejmują analizy ruchu scenicznego. W Polsce dobrą formę rozwoju w tym

kierunku proponują Zespoły Pieśni i Tańca, które rozwijają ludzi w każdym wieku.

Rardin (2007) dla utrzymania i doskonalenia zdrowia zaleca tzw. prewencję holistyczną

– „holistic wellness”, opartą na wypracowanych metodach takich jak: Feldenkrais

Method, Alexander Techniqe, Mensendiech, Labananalysis, Dispolinesis, tai–chi i yoga.

Jak autor podaje, najpopularniejsze w zagranicznych konserwatoriach muzycznych są

techniki: Feldenkrais Method i Alexander Techniqe.

68

PODSUMOWANIE WYNIKÓW

1. Spośród 114 badanych, 40 osób ocenia własne zdrowie jako bardzo dobre (w tym 26

mężczyzn). Zły stan zdrowia zgłosiło 25 respondentów, w tym 22 osoby wiążą go z grą

na instrumencie. W zdecydowanej większości należą tu kobiety (20 osób). Pozostali

respondenci zmagają się z mniejszymi lub większymi dolegliwościami, a własne

zdrowie oceniają jako umiarkowane (28) lub słabe (21).

2. Muzycy niezależnie od samopoczucia planują długości pracy z instrumentem. Artyści

poświęcający się całkowicie temu zawodowi ćwiczą relatywnie dłużej – często powyżej

4 godzin dziennie. W celu utrzymania zdrowia i poprawy samopoczucia 30 osób stosuje

przerwy wypoczynkowe w czasie gry i zgłasza bardzo dobre zdrowie. Osoby

o umiarkowanym stanie zdrowia w 10 przypadkach zwiększają aktywność fizyczną.

Natomiast 3 osoby sięgają po środki farmakologiczne.

3. Respondenci oceniający własne zdrowie jako słabe prawie w połowie (46,7%) stosują

leki i maści. Pojawia się u nich często opóźniona bolesność mięśniowa. Osoby, które

oceniły swój stan zdrowia jako zły, zgłosiły się do lekarza. Do zaleceń stosuje się 50%

z nich. Ponadto 3 osoby cierpią na inne choroby pośrednio związane z grą na

instrumencie, w tym nerwobóle w klatce piersiowej, ból serca, ucisk pod mostkiem, czy

pofałdowanie strun głosowych. U 43,1% występujące dolegliwości są odczuwalne przy

wykonywaniu innych czynnościach życia codziennego, jak: pisanie (3), noszenie

instrumentu (3). Kłopoty ze snem zgłasza 12% badanych.

4. Aktywność fizyczną podejmuje 62% studentów: raz (41%) lub 2 razy (21%)

w tygodniu. Natomiast prawie połowa uczniów (43,8%) nie ćwiczy w ogóle. Do

dyscyplin najczęściej wybieranych należą pływanie 23,7% oraz bieganie 18,4%. Płeć

męska wybiera również gry zespołowe (12,5%), natomiast płeć żeńska gimnastykę,

fitness, jogę, pilates, jazdę konną (11,4%). Na lekcjach wychowania fizycznego

regularnie ćwiczy 39,1% uczniów, natomiast 29,7% uczennic nie uczestniczy

w zajęciach sportowych.

69

5. Skrzypkowie i altowioliści zgłaszają głównie bóle odcinka szyjnego kręgosłupa

(odpowiednio: 50% uczniów, 41,2% studentów). Wśród pianistów i instrumentalistów

dętych problem ten dotyczy co trzeciej osoby. Natomiast na bóle w odcinku

lędźwiowym kręgosłupa skarżą się głównie studenci pianiści (77,8%). Uczucie

sztywności lub zesztywnienia towarzyszy studentom pianistom (66,7%), uczniom

pianistom (55,6%), uczniom skrzypkom / altowiolistom (65%). Ponadto dwójka

wiolonczelistów zgłasza uczucie promieniowania, w wyniku czego następuje brak

czucia ręki.

6. Na zmiany przeciążeniowe w obrębie kończyn górnych cierpi każda z grup

instrumentalistów. Co drugi uczeń grający na skrzypcach / altówce zgłasza bóle stawów

śródręczno – paliczkowych lub mięśni ramienia. Natomiast co 3 z nich zgłasza również

bóle stawów międzypaliczkowych. Z kolei pianiści cierpią głównie na zmiany w obrębie

stawów śródręczno – paliczkowych (11 osób). Objawy zmian w ścięgnach zgłaszają

wiolonczeliści (3).

7. Lekarze, u osób ze złym stanem zdrowia, w 4 przypadkach stwierdzili zespół cieśni

nadgarstka, w 2 zapalenie stawu łokciowego, w 2 zapalenie ścięgna stawu barkowego,

u 5 przeciążenie kręgosłupa, u 3 osób poważniejsze choroby kręgosłupa (spondyloza,

choroba Scheuermanna, skolioza rotacyjna), w 2 przypadkach zapalenie ścięgien

w obrębie rąk, w 2 zmiany reumatyczne, w 1 podwichnięcie w stawie skroniowo –

żuchwowym. W 8 przypadkach leczenie pomogło poprawić stan zdrowia, lecz

w licznych przypadkach dolegliwości powracają okresowo. Najskuteczniejsza okazała

się rehabilitacja. W dwóch przypadkach interwencja lekarska nastąpiła zbyt późno

i instrumentalistki z konieczności musiały zmienić zawód. Szczególnie narażone na

kontuzje są skrzypaczki (w badanej próbie 10 kobiet).

70

STRESZCZENIE

Zawodowa gra na instrumentach muzycznych niesie duże ryzyko wystąpienia

zmian przeciążeniowych w narządzie ruchu. Działania prewencyjne mają istotny wpływ

na zdrowie, samopoczucie, aktywność życiową i powodzenie w długoletniej karierze

muzyka instrumentalisty.

Celem badań była samoocena stanu zdrowia i aktywności fizycznej badanych

muzyków oraz zbadanie częstości występowania zmian przeciążeniowych w narządzie

ruchu w ocenie subiektywnej i lekarskiej oraz ocena efektów leczenia. Ponadto w pracy

podjęto próbę przygotowania ćwiczeń prewencyjnych zapobiegających przeciążeniom

zawodowych muzyków.

Badaniu diagnostycznemu poddano 114 uczniów szkół średnich i wyższych

muzycznych w Polsce wybranych losowo, gdzie 50 osób stanowili studenci Akademii

Muzycznej im. Stanisława Moniuszki w Gdańsku, w wieku 20 – 26 lat i jedna osoba

w wieku 35 lat. Natomiast 64 badanych liczyli uczniowie ostatnich klas czterech szkół

muzycznych w Polsce – w Gdańsku i w Warszawie w wieku 16 – 18 lat.

W pracy posłużono się metodą sondażu diagnostycznego, wykorzystano

technikę ankiety we wszystkich przypadkach i technikę wywiadu u ośmiu zgłoszonych

respondentów. Jedna osoba udostępniła własny materiał z leczenia oraz jedna zgodziła

się na wykonanie zdjęć fotograficznych rąk.

Bardzo dobry stan zdrowia zgłosiło 40 (35,6%) badanych osób. Natomiast zły

stan zdrowia lekarze potwierdzili u 22 respondentów, z czego 20 stanowią kobiety.

W 2 przypadkach interwencja lekarska nastąpiła zbyt późno, instrumentalistki musiały

zmienić zawód. Z przeprowadzonych badań wynika, że samoocena stanu zdrowia nie

zależała od dziennego czasu ćwiczenia i lat gry na instrumencie. Duże znaczenie miała

częstość podejmowania aktywności fizycznej. Uczniowie 28,1% i studenci 48,0%

podejmujący aktywność fizyczną 1 – 2 w tygodniu są zdrowi. Zmiany przeciążeniowe

w odcinku szyjnym kręgosłupa występują głównie u skrzypków / altowiolistów,

natomiast w odcinku lędźwiowym u pianistów. W badanej grupie w 8 przypadkach

leczenie okazało się skuteczne, a najskuteczniejsza rehabilitacja. Najczęściej

wstępującym przeciążeniem był zespół kanału cieśni nadgarstka (4 osoby). Natomiast

szczególnie narażone na kontuzje są skrzypaczki (w badanej próbie 10 kobiet).

71

SUMMARY

To play musical instruments professionally carries a high risk of overload

changes in motor organs. Preventive measures have a significant impact on the health,

well - being, vitality and success in a long-term career of a musician.

The aim of this study was a self-assessment of the health and physical activity of

the examined musicians, as well as to study the prevalence of overload changes in

motor organs as assessed from both subjective and medical viewpoint, and an

evaluation of medical treatment effects. In addition, the study attempts to develop

preventive exercises which would prevent overloading in professional musicians.

Diagnostic tests were applied to 114 students of musical high schools and

musical universities in Poland, selected at random, where 50 people were students of

The Stanisław Moniuszko Academy of Music in Gdańsk, aged 20 - 26 years and one

person at the age of 35. 64 respondents were the students of final grades of four musical

schools in Poland, namely in Gdańsk and Warsaw, all of them at the age of 16 to 18.

The study method used was a diagnostic survey, a questionnaire was used in all

cases, and the interview technique was applied for eight respondents. One person

provided their own treatment history, and one agreed to have their hands photographed.

40 (35.6%) of the examined persons claimed to be in very good health.

However, poor condition was confirmed by doctors in 22 respondents, of which 20 were

women. In two cases a medical treatment was applied too late and the musicians had to

change their profession. The study shows that self-assessment of health does not depend

on the daily amount of time spent on playing musical instruments or the number of

years of such practice. The frequency of physical exercise was of great importance.

28.1% of university students and 48.0% of high school students who take up physical

activity once or twice a week are healthy. Overload changes in the cervical spine are

primarily in violin / viola players, and in the lumbar region in pianists. In 8 cases out of

the whole group, treatment proved successful, and what was the most effective was

rehabilitation. The most frequently found overload was the carpal tunnel syndrome

(4 persons). However, female violinists are the most vulnerable to injuries (10 women

in our sample group).

72

PIŚMIENNICTWO

1. Abréu – Ramos A., Micheo W. 2007. Lifetime prevalence of upper-body

musculoskeletal problems in a professional - level symphony orchestra: age, gender

and instrument-specific results. Medical Problem Performing Artist

2. Bajorek W., Król P., Rzepko M., Kiesznowska J. 2010. Samoocena stanu zdrowia

studentów. Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa, Krosno s. 267 – 282

3. Binkowska – Bury M. 2009. Zachowania zdrowotne młodzieży akademickiej.

Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów

4. Bittner – Czapińska E., Janiszewski M. 2004. Analiza wybranych parametrów

czynnościowego zespołu wykonawczego u akordeonistów, Medycyna Pracy; 55 (4),

s. 337 – 339

5. Bodnar A. 2006. Schorzenia narząd ruchu wśród muzyków instrumentalistów,

Fizjoterapia, 14 (4), s. 74 – 78

6. Chan C., Driscoll T., Ackermann B. 2012. Development of a specific exercise

programme for professional orchestral musicians, The University of Sydney,

Australia

7. Chromiński Z. 2001. Modularny człowiek a holistyczna teoria zdrowia.

W: Murawow I. (red.) Zdrowie istota, diagnostyka i strategie zdrowotne, Wyższa

Szkoła Ekologii i Zarządzania. Międzynarodowa Konferencja Naukowa,

Politechnika Radomska, s. 13 – 16

8. Cieślik A., Janiszewski M. 2004, Analiza skuteczności terapii manualnej

wspomaganej fizjoterapią w przeciążeniach zawodowych muzyków, Medycyna

Pracy; 55 (2), s. 169 – 173

9. Demel M. 1980. Pedagogika zdrowia, WSiP Warszawa

10. Drabik J. 1999. Aktywność fizyczna w kształtowaniu zdrowia człowieka – korzyści

i zagrożenia, Wychowanie Fizyczne i Sport; 43 (4), s. 121 – 133

11. Drabik J. 1995. Aktywność fizyczna dzieci, młodzieży i dorosłych. AWF Gdańsk

12. Drabik J. 1999. Ile ruchu wystarczy? Ruch jako lekarstwo za mało nie skutkuje za

dużo szkodzi. Konferencja naukowa 1 – 3 maja 1998, Uniwersytet Szczeciński

13. Drabik J., Resiak M. 2009. Nauczyciel jako pedagog i promotor zdrowia,

AWF Gdańsk

http://katalog.awf.gda.pl/cgi-bin/chameleon?sessionid=2013012219050312586&skin=default&lng=pl&inst=consortium&host=153.19.58.233%2b2323%2bDEFAULT&patronhost=153.19.58.233%202323%20DEFAULT&search=SCAN&function=INITREQ&sourcescreen=INITREQ&pos=1&rootsearch=3&elementcount=1&u1=4&t1=Nauczyciel%20jako%20pedagog%20i%20promotor%20zdrowia%20%2f%20pod%20red.%20J%c3%b3zefa%20Drabika%20i%20Ma%c5%82gorzaty%20Resiak%20%3b%20%5BAkademia%20Wychowania%20Fizycznegi%20i%20Sportu%20im.%20J%c4%99drzeja%20%c5%9aniadeckiego%20w%20Gda%c5%84sku%5D.&beginsrch=1

http://katalog.awf.gda.pl/cgi-bin/chameleon?sessionid=2013012219050312586&skin=default&lng=pl&inst=consortium&host=153.19.58.233%2b2323%2bDEFAULT&patronhost=153.19.58.233%202323%20DEFAULT&search=SCAN&function=INITREQ&sourcescreen=INITREQ&pos=1&rootsearch=3&elementcount=1&u1=4&t1=Nauczyciel%20jako%20pedagog%20i%20promotor%20zdrowia%20%2f%20pod%20red.%20J%c3%b3zefa%20Drabika%20i%20Ma%c5%82gorzaty%20Resiak%20%3b%20%5BAkademia%20Wychowania%20Fizycznegi%20i%20Sportu%20im.%20J%c4%99drzeja%20%c5%9aniadeckiego%20w%20Gda%c5%84sku%5D.&beginsrch=1

73

14. Dobrzański T. 1989. Medycyna wychowania fizycznego i sportu. Wybrane

zagadnienia., Wydawnictwo Sport i Turystyka, Warszawa

15. Duda B., Jerzemowski J. 2003. Samoocena własnego zdrowia i wyglądu przez

studentów AWFiS w Gdańsku. Międzynarodowa Konferencja Naukowa Polskiego

Towarzystwa Antropologicznego, Gdańsk, 11 – 13 września 2003, s. 27

16. Dziak A., Rusin Z. 2000. Traumatologia sportowa, Centralny Ośrodek Sportu,

Warszawa

17. Dziak A., Tayara S. 1999. Urazy i uszkodzenia w sporcie, Wydawnictwo Kasper,

Kraków

18. Dziak A., Czopik J., Forgalski M., Stelmasik T., Trzpil A., Zatruska M. 1990.

Ćwiczenia usprawniające w uszkodzeniach kości i stawów, PZWL Warszawa

19. Frenkel H. 1990. Zależność zwyrodnieniowych zmian w kręgosłupie od obciążeń

zawodowych. W: Kabsch A. (red.) Przeciążenia narządu ruchu w pracy zawodowej

i w sporcie. Tom II Etiopatogeneza, Warszawa s. 168 – 170

20. Głąbicka K. 2012. Ochrona zdrowia w Unii Europejskiej; 26 (2), s. 93 – 105

21. Grieco A., Occhipinfi E., Colombini D., Menoni O., Bulgheroni M., Frigo C. 1989.

Muscular effort and musculoskeletal disorders in piano students:

electromyographic, clinical and preventive aspects. Ergonomics; (32), s. 697 – 716

22. Górski J. (red.) 2012. Fizjologia Wysiłku i Treningu Fizycznego. PZWL Warszawa

23. Hagberg M., Thiringer G., Brandström L. 2005. Incidence of tinnitus, impaired

hearing and musculoskeletal disorders among students enrolled in academic music

education: a retrospective cohort study. Int. Arch. Occup. Environ Health.

(78), s. 575 – 583

24. Hansen P. A., Reed K. 2006. Common Musculoskeletal Problems in the Performing

Artist, Physical Medicine and Rehabilitation, University of Utah, Salt Lake City,

(17), s. 789 – 801

25. Heming M. 2004. Occupational injures suffered by classical musician through

overuse. Clinical Chiropractical, (7), s. 55 – 66

26. Jagier A., Nazar K., Dziak A. 2005. Medycyna Sportowa, Polskie Towarzystwo

Medycyny Sportowej, Warszawa

27. Janiszewski M., Gałuszka G., Ochwanowska A., Gąciarz A., Hak A., Ochwanowski

P., Gałuszka R., Oryniak M., 2005. Analiza biomechaniczna dynamiki i statyki

narządu ruchu u muzyków instrumentalistów, Medycyna Pracy; 56 (1), s. 25 – 33

28. Janiszewski M. 1992. Ergonomia zawodu muzyka, PWN, Warszawa – Łódź

74

29. Janiszewski M., Sosiński P., Janiszewski M., Osip P. 2010. Analiza skuteczności

terapii manualnej, kinezjoterapii i fizykoterapii w przeciążeniach zawodowych

muzyków, Polskie Towarzystwo Medycyny Naturalnej, tom XIV, nr 1 – 2, s. 12 – 20

30. Kamiński A. 1974. Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice

empirycznej; W: Wroczyński R., Pilch T.: Metodologia pedagogiki społecznej,

Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk, s. 41

31. Kaufman – Cohen Y., Ratzon N. Z. 2011. Correlation between risk factors and

musculoskeletal disorders among classical musicians, Occupational Therapy,

Tel Aviv University; 61, s. 90 – 95

32. Kijo P. 2010. Aktywność fizyczna wśród studentów kierunków pedagogicznych

łódzkich uczelni publicznych i niepublicznych. Państwowa Wyższa Szkoła

Zawodowa, Krosno s. 157 – 180

33. Księżopolska A., Komorowska W., Taczyńska K. 1998. Rozwój fizyczny młodzieży

z wybranych gdańskich szkół licealnych; (5), s. 216 – 219

34. Kozłowski S., Nazar K. (red.), 1995. Wprowadzenie do fizjologii klinicznej.

Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa

35. Kuński H., Janiszewski M. 1999. Medycyna aktywności ruchowej dla pedagogów,

Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź

36. Kuński H. 1991. Trening zdrowotny osób dorosłych. W: Dziak A. i Nazar K. (red.)

Medycyna Sportowa, Warszawa s. 281 – 293

37. Kwarecki J., Bieniawska M., Tyszka J. 1990. Zespół kanału nadgarstka jako

następstwo zmian przeciążeniowych. W: Kabsch A. (red.) Przeciążenia narządu

ruchu w pracy zawodowej i w sporcie. Tom III Etiopatogeneza, Warszawa

s. 48 – 52

38. Leaver R., Harris E. Clare, Palmer K. T. 2011. Musculoskeletal Pain In Elite

Professional Musicians From British Symphony Orchestras, Occupational

Medicine, University of Southampton, 61 (8), s. 549 – 555

39. Litwic – Kamińska K., Izdebski P. 2012. Pojęcie i samoocena zdrowia oraz

zachowania zdrowotne aktywności fizycznej w okresie wczesnej dorosłości,

Medycyna Sportowa; 28 (3), s. 167 – 178

40. Lledo, J.; Llana, S.; Perez, P; Lledo, E. 2012. Injuries prevention in string players,

Journal of Sport and Health Research. 4 (1), s. 23 – 33

41. Manchester R., Flieder O. 1991. Further observations on the epidemiology of hand

injuries in music students. Medical Problem of Performing Artist; ( 6), s. 11 – 14

75

42. Mclvor D. 1992. Urazy z przeciążenia, PZWL, Warszawa

43. Meinel K. 1967. Motoryczność ludzka. Zarys teorii czynności sportowych i działań

ruchowych z punktu widzenia pedagogicznego. Sport i Turystyka, Poznań, 4,

s. 155 – 162.

44. Nawrocka A., Wołyńska – Ślężyńska A. 2008. Wady postawy u młodych muzyków,

Fizjoterapia Polska; 4 (4), Vol. 8, s. 425 – 435

45. Nyman T., Wiktorin C., Mulder M., Johansson Y. 2007. Work postures and neck -

shoulder pain among orchestra musicians. American Journal Medicine (50),

s. 370 – 376

46. Ostwald P.F., Baron B.C., Byl N.M., Wilson F.R. 1994. Performing arts medicine.

West Journal Medicine;160, s. 48 – 52.

47. Pilch T., Bauman T. 2001. Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe

i jakościowe. Wydawnictwo Akademickie “Żak”, Warszawa

48. Preisler E. 1984. Fizjologiczne mechanizmy wydolności fizjologicznej. AWF Poznań

49. Rakowski A. 1989. Kręgosłup w stresie, Stenga Gdańska

50. Rardin M. A. 2007. The Effects Of An Injury Prevention Intervention On Playing-

Related Pain, Tension, And Attitudes In The High School String Orchestra

Classroom. University Of Southern California

51. Raszewska M. 2005. Postawy prozdrowotne i sportowe młodzieży a jej motywy

wyboru zdrowego stylu życia; Kultura Fizyczna; (5 – 6), s. 11 – 15

52. Shields N., Dockrell S. 1999. The Prevalence of Injuries among Pianists in Music

Schools in Ireland, Trinity College Dublin, Ireland

53. Sielużycki Cz. 1962. Ręka jako główny narząd ruchu w grze na instrumentach

muzycznych. Centralny Ośrodek Pedagogiczny Szkolnictwa Artystycznego

54. Słopiecka A. 2012. Współczesna koncepcja zdrowia i jej determinanty, Studia

Medyczne; 25 (1), s. 85 – 88

55. Skibińska K. 2001. Aktywność ruchowa młodzieży licealnej, Wychowanie Fizyczne

i Zdrowotne; s. 33 – 34

56. Stańkowska K., Bugajski A., Pawelec R. 1997. Ćwiczenia z medycyny wychowania

fizycznego i sportu, Wrocław

57. Supranowicz P., Miller M., Gębska – Kuczerowska A., Urban E., 2002. Samoocena

stanu zdrowia młodzieży a sprawność i aktywność fizyczna, Wychowanie Fizyczne

i Zdrowotne; 12, s. 18 – 20

76

58. Sutcliffe J. 2004. Jak utrzymać sprawne ciało? Zapobieganie kontuzjom i ich

leczenie. Warszawa

59. Świderski G. 1990. 40 lat badań nad przeciążeniem narządu ruchu. W: Kabsch A.

(red.) Przeciążenia narządu ruchu w pracy zawodowej i w sporcie. Tom II

Etiopatogeneza, Warszawa s. 153 – 165

60. Tobiasz – Adamczyk B. 2000. Wybrane elementy socjologii zdrowia i choroby,

UJ Kraków

61. Wolańska T. 1997. Leksykon. Sport dla wszystkich – rekreacja ruchowa,

AWF Warszawa

62. Woynarowska B., Mazur J. 2000. Zachowania zdrowotne i zdrowie młodzieży

szkolnej w Polsce i innych krajach. Tendencje zmian w latach 1990 – 1998.

UW Warszawa

63. Woynarowska B. 2010. Edukacja zdrowotna. Wydawnictwo Naukowe PWM

64. Zaczyński W. 1968. Praca badawcza nauczyciela, Warszawa; s. 117

65. Żuk T. 1990. Etipopatogeneza schorzeń przeciążeniowych narządu ruchu w pracy

zawodowej i sporcie. W: Kabsch A. (red.) Przeciążenia narządu ruchu w pracy

zawodowej i w sporcie. Tom II Etiopatogeneza, Warszawa s. 152

ŹRÓDŁA INTERNETOWE

1. www.fizjoartis.pl (10.02.2013)

2. www.republika.pl/zdrowiep.htm (8.03.2013)

3. www.rokwisz.pl/dr_hab.htm (13.04.2013)

4. www.ulgawbolu.pl (14.04.2013)

http://www.fizjoartis.pl/

http://www.republika.pl/zdrowiep.htm

http://www.rokwisz.pl/dr_hab.htm

http://www.ulgawbolu.pl/

77

SPIS TABEL

Tabela 1. Liczebność badanych osób z podziałem na etap kształcenia muzycznego

Tabela 2. Liczebność badanych osób w zależności od instrumentów, na których grają

Tabela 3. Liczebność badanych osób w zależności od roku życia, w którym muzyk

rozpoczął naukę gry na wybranym instrumencie

Tabela 4. Samoocena stanu zdrowia badanych osób

Tabela 5. Samoocena stanu zdrowia badanych osób w zależności od dziennego czasu

trwania ćwiczenia na instrumencie

Tabela 6. Metody stosowane przez badanych w celu poprawy samopoczucia

w zależności od samooceny stanu zdrowia

Tabela 7. Choroby uczniów szkół muzycznych pośrednio związane z grą na

instrumencie

Tabela 8. Samoocena stanu zdrowia w zależności od trudności w wykonywaniu

czynności w życiu codziennym

Tabela 9. Trudności techniczne związane ze specyfiką instrumentu podane przez

respondentów

Tabela 10. Częstość uprawiania aktywności fizycznej przez badane osoby

Tabela 11. Formy aktywności fizycznej podejmowanej przez badane osoby

Tabela 12. Częstość czynnego udziału uczniów w lekcjach wychowania fizycznego

w czterech szkołach muzycznych w Polsce

Tabela 13. Częstość występowania bólu w poszczególnych odcinkach kręgosłupa

u badanych osób

Tabela 14. Częstość występowania objawów towarzyszących bólom kręgosłupa

u badanych osób

Tabela 15. Częstość występowania bólu stawów i mięśni kończyn górnych u badanych

osób

Tabela 16. Zmiany przeciążeniowe u skrzypaczek i ich stan zdrowia po zastosowaniu

zaleceń lekarskich

Tabela 17. Zmiany przeciążeniowe u pianistek i ich stan zdrowia po zastosowaniu

zaleceń lekarskich

Tabela 18. Zmiany przeciążeniowe u instrumentalistów dętych i ich stan zdrowia po

zastosowaniu zaleceń lekarskich

Tabela 19. Zalecane ćwiczenia fizyczne i sportowe (Lledo i wsp. 2012)

78

SPIS RYCIN

Rycina 1. Liczebność badanych osób w zależności od dziennego czasu ćwiczenia

Rycina 2. Częstość podejmowania aktywności fizycznej przez uczniów w zależności od


Rycina 3. Częstość podejmowania aktywności fizycznej przez studentów w zależności

od samooceny stanu zdrowia

Rycina 4. Podwichnięcie w stawie międzypaliczkowym palca piątego lewej ręki

(zdjęcie rentgenowskie)

79

Załącznik 1 – ankieta

Ankieta anonimowa – wyłącznie do celów naukowych

Temat: „Wybrane zmiany przeciążeniowe w narządzie ruchu u muzyków

instrumentalistów”

Dane ogólne: Data badania:

1. Wiek:

2. Płeć:

3. Instrument:

Dane szczegółowe:

4. Od którego roku życia grasz na swoim instrumencie?

5. Ile godzin dziennie ćwiczysz?

6. Jak oceniasz własne zdrowie? Zakreśl jedną odpowiedź.

b. dobre umiarkowane słabe złe

7. Czy występują u Ciebie dolegliwości bólowe? a) NIE / b) TAK. Jeśli tak, opisz własnymi

słowami.

a) Jeśli a) NIE, czy i jakie stosujesz sposoby utrzymania zdrowia w dobrej formie?

b) Jeśli b) TAK, czy i jakie stosujesz metody poprawy stanu zdrowia? Na jak długo

pomagają?

8. Jeśli regularnie odczuwasz ból, zakreśl te segmenty ciała, które on obejmuje (P/L –

prawa/lewa kończyna górna):

*stawy międzypaliczkowe P / L *stawy śródręcza P / L *stawy nadgarstka

*staw łokciowy P / L *ból w okolicy barku i łopatki P / L *bóle mięśniowe ogólnie

*ból odc. szyjnego kręgosłupa *ból odc. piersi. kręgosł. *ból odc. lędźwi. kręgosł.

*bóle mięśni kłębu (kciuka) P / L *bóle mięśni kłębika (palca V) P / L

*bóle mięśni ramienia P / L *bóle mięśni przedramienia P / L

*bóle ścięgien mięśni przedramienia *bóle mięśniowe KG *bóle mięśniowe kręgosł.

9. Czy towarzyszą w.w. bólom dodatkowe objawy? TAK / NIE

Jeśli TAK, czy jest to: * promieniowanie, * mrowienie, * drętwienie, * zesztywnienie,

czy inne – opisz:

10. W którym roku grania i w jakim momencie wystąpił problem zdrowotny (np. ważny

koncert, egzamin, czy niespodziewanie)?

80

11. Czy w Twojej ocenie jest to poważny problem zdrowotny?

12. Czy Twoja dolegliwość powraca okresowo – jeśli tak, jak często?

13. Czy podejmowałeś(aś) się leczenia samodzielnie? Jeśli tak w jaki sposób?

14. Czy pomogło? Jeśli tak, na jaki czas?

15. Czy byłeś zmuszony zrobić dłuższą przerwę od gry? Jeśli tak, na jak długo?

16. Czy zgłosiłeś się do lekarza? Jeśli tak, po jakim czasie od pojawiania się pierwszych

dolegliwości?

17. Lekarz jakiej specjalności postawił diagnozę?

18. Jaką diagnozę / diagnozy postawił specjalista? W oparciu o jakie materiały?

19. Czy posiadasz zdjęcie rentgenowskie?

20. Czy możesz mi je udostępnić? … Jeśli TAK, proszę Cię o kontakt np. e-mail, skontaktuję

się.

21. Kto podjął się leczenia?

22. Jakie leczenie zostało zastosowane / stosujesz? (zachowawcze, operacyjne, fizykoterapia,

leki, maści… itp.)

23. Ile czasu trwało leczenie?

24. Efekt po leczeniu:

a) poprawa znacząca (ból nie wraca)….

b) poprawa z nawrotami dolegliwościami (jak często?)…..

c) brak poprawy…

25. Czy w wyniku leczenia miałeś(aś) przerwę od gry? Jeśli tak, po jakim czasie wróciłeś do

gry?

26. Jakie otrzymałeś(aś) zalecenia lekarskie?

27. Czy stosujesz je?

28. Czy w trakcie gry regularnie odczuwasz dyskomfort? Jeśli tak, jak on przebiega.

29. Po jakim czasie ćwiczenia odczuwasz ten dyskomfort?

30. Jak długo się on utrzymuje?

31. Czy możesz kontynuować grę mimo dyskomfortu?

32. Czy ten dyskomfort przechodzi w ból? NIE / TAK… jeśli tak, po jakim czasie?

33. Jak długo się utrzymuje?

34. Czy możesz kontynuować grę mimo bólu?

35. Czy mimo to dalej ćwiczysz?

36. Gdy zakończysz pracę, po jakim czasie ból przechodzi?

81

37. Czy potrafisz rozluźnić mięśnie i ścięgna poprzez myślenie o nich i skupienie na problemie,

czy czekasz aż ból sam ustąpi?

38. Czy przy innych czynnościach życia codziennego odczuwasz ból? Jeśli tak, przy jakich?

39. Czy szczególne elementy techniczne powodują u Ciebie wzmożone dolegliwości bólowe?

Jeśli tak, które powodują:

a) dyskomfort

b) ból

40. Wymień tytuł przykładowego utworu jaki grasz / grałeś(aś), w którym odczuwalne są u

Ciebie wyżej wymienione dolegliwości.

41. Czy w trakcie występu scenicznego odczuwasz ten ból?

42. Czy występują jakieś dodatkowe bóle, objawy?

43. Czy robisz przerwy w czasie ćwiczenia? TAK / NIE. Jeśli tak:

a) jak często?

b) ile one trwają?

c) co robisz w czasie przerwy w grze?

44. Czy stosujesz ćwiczenia fizyczne w przerwach od gry? Jeśli tak, jakie i jak często?

45. Jak oceniasz swoją koncentrację podczas ćwiczenia na instrumencie?

b. dobra ….. dobra….. słaba….

46. Gdy grasz, czy mimo ciepła w pomieszczeniu Twoje ręce są nadal chłodne/zimne, jak długo

trwa ten stan? (do 20 min norma – tyle czasu organizm potrzebuje na pełne rozgrzanie)

47. Czy regularnie ćwiczysz na WF? TAK / NIE – jeśli nie, dlaczego?

48. Czy samodzielnie podejmujesz aktywność fizyczną?

Jeśli tak, jakie dyscypliny?

49. Jak często uprawiasz ten sport / każdy z tych sportów?

50. Jak długo ćwiczysz za jednym razem?

51. Jak często robisz sobie dzień wolny od grania?

52. Czy w ostatnie wakacje zrobiłeś(aś) sobie dłuższą przerwę od grania? TAK / NIE, jeśli tak,

jak długą?

53. Jak często i po ile godzin ćwiczyłeś(aś) w wakacje?

Dziękuję Ci bardzo za wypełnienie mojej ankiety!

82

Załącznik 2 - oświadczenie o samodzielnym napisaniu pracy

OŚWIADCZENIE

Ja, niżej podpisana, Izabela Dudkiewicz, studentka Akademii Wychowania Fizycznego

i Sportu w Gdańsku oświadczam, iż przedkładana praca magisterska pt: „Wybrane

zmiany przeciążeniowe w narządzie ruchu u muzyków instrumentalistów i propozycje

ćwiczeń prewencyjnych” jest samodzielnym opracowaniem tematu.

Oznacza to, że przy pisaniu w/w pracy, poza niezbędnymi konsultacjami,

nie korzystałem/am z pomocy innych osób, ani nie przepisywałem/am jej fragmentów

z innych pisemnych opracowań tematu, poza dozwolonymi cytatami – w sposób

i zakresie określonym przepisami prawa autorskiego.

Jednocześnie przyjmuję do wiadomości, iż gdyby powyższe oświadczenie okazało się

niezgodne z prawdą, stanowić to będzie podstawę do wszczęcia postępowania

w sprawie uchylenia decyzji o nadaniu tytułu magistra.

Gdańsk, dnia 22.06.2013 r.

83

Załącznik 3 – zgoda na udostępnianie pracy do wglądu

OŚWIADCZENIE

Nazwisko i imię autora pracy: Izabela Dudkiewicz

Tytuł pracy: „Wybrane zmiany przeciążeniowe w narządzie ruchu u muzyków

instrumentalistów i propozycje ćwiczeń prewencyjnych”.

Adres zamieszkania: ul. Grunwaldzka 593 / 47; 80 – 339 Gdańsk, wyrażam zgodę na

udostępnianie w/w pracy mojego autorstwa przez Bibliotekę AWFiS w Gdańsku oraz

w jej czytelni.


84

Załącznik 4 – oświadczenie kierującego pracą

OŚWIADCZENIE

Oświadczam, że niniejsza praca została przygotowana pod moim kierunkiem.

Stwierdzam, że spełnia ona warunki do przedstawienia jej w postępowaniu uzyskania

kwalifikacji zawodowych.


85

Spis treści

WSTĘP.......................................................................................................................... 2

1. PROBLEMATYKA W ŚWIETLE LITERATURY................................................. 6

1.1. Zdrowie i aktywność fizyczna uczniów szkół ponadgimnazjalnych

i studentów ……………………………………………………………. 6

1.2. Zmiany przeciążeniowe narządu ruchu ……………………………….... 11

1.3. Zmiany przeciążeniowe w obrębie kręgosłupa ………………………… 16

1.4. Zmiany przeciążeniowe w obrębie kończyny górnej …………………... 19

2. METODOLOGICZNE PODSTAWY PRACY ………………………………….. 22

2.1. Problem badań – uzasadnienie wyboru tematu ………………………… 22

2.2. Cel badań i pytania badawcze ………………………………………….. 23

2.3. Materiał i metoda badawcza …………………………………………… 24

2.4. Charakterystyka grupy badawczej ……………………………………... 26

3. ANALIZA WYNIKÓW BADAŃ .......................................................................... 30

3.1. Samoocena stanu zdrowia ........................................................................ 30

3.2. Subiektywna ocena aktywności fizycznej ................................................ 37

3.3. Subiektywna ocena zmian w narządzie ruchu .......................................... 41

3.3.1. Zmiany przeciążeniowe w obrębie kręgosłupa ………………….. 41

3.3.2. Zmiany przeciążeniowe w obrębie kończyny górnej …………… 44

3.4. Zmiany przeciążeniowe narządu ruchu i ich leczenie………………….. 46

3.5. Propozycje ćwiczeń prewencyjnych…………………………………… 53

4. DYSKUSJA ……………………………………………………………………... 59

5. PODSUMOWANIE WYNIKÓW ………………………………………………. 68

STRESZCZENIE ………………………………………………………………... 70

PIŚMIENNICTWO ……………………………………………………………... 72

SPIS TABEL ……………………………………………………………………. 77

SPIS RYCIN ...........…………………………………………………………….. 78

ANEKS ………………………………………………………………………….. 79

Wybrane Zmiany Przeciążeniowe w narządzie ruchu u muzyków instrumentalistów - Izabela...

Documents

Transcript of Wybrane Zmiany Przeciążeniowe w narządzie ruchu u muzyków instrumentalistów - Izabela...