58 Wiadomości Konserwatorskie 18/2005

W grudniu 2002 r. we wspólnocie oo. Bernardynóww Kalwarii Zebrzydowskiej obchodzony był uroczyście ju-bileusz 400-lecia fundacji Mikołaja Zebrzydowskiego. Fun-dacja ta powołała do życia w 1602 r. Sanktuarium Kalwa-ryjskie. Jedną z wielu osób, które w znaczący sposób wpi-sały się w karty historii tego sanktuarium, jest niewątpliwiewspółpracownik Zebrzydowskiego w tej inwestycji J.M.Bernardoni, twórca m.in. planów pierwszego klasztoru i ko-ścioła w Kalwarii.

Jan M. Bernardoni, architekt i budowniczy, jezuita dzia-łający w Polsce w latach 1583-1605 na zaproszenie i zlece-nie Polskiego Prowincjała Jezuitów, pracował również dlaindywidualnych zleceniodawców – takich magnatów pol-skich, jak Mikołaj Radziwiłł, prymas Karnkowski czy wspo-mniany powyżej Mikołaj Zebrzydowski, wojewoda krakow-ski i starosta lanckoroński.

Jan M. Bernardoni1 był Włochem, urodził się ok. 1541 r.w Cagno, w prowincji Como w Lombardii. W wieku oko-ło 23 lat, będąc biegłym w sztuce murarskiej i matematyce,wstępuje w Rzymie do zakonu Jezuitów, z zamiarem zo-stania w przyszłości architektem. W Rzymie pracuje podkierunkiem G. Tristano, a następnie w Abruzo i Neapolupod kierunkiem G. de Rossis. Od 1577 r. pracuje na Sardy-nii, gdzie wykonuje projekty kolegiów jezuickich w miej-scowościach Sasari, Cagliari i Busachi.

Około 1583 roku opuszcza Włochy i przyjeżdża do Pol-ski, do Lublina, będąc wydelegowanym przez Generała Za-konu do pomocy polskim jezuitom przy wznoszeniu ichobiektów na terenie ówczesnej Polski.

Z Lublina wyjeżdża do Poznania, gdzie wykonuje dlatamtejszych jezuitów projekt kolegium i kościoła, którychjednak najprawdopodobniej nie zrealizował. Wraca do Lu-blina – współpracuje przy przygotowaniu planów tamtej-szego kolegium i przebudowuje kamienicę Tęczyńskiego(darowizna) na dom zakonny. W 1586 r. Jan M. Bernardo-ni rozpoczyna w Lublinie budowę tymczasowej drewnia-nej kaplicy, przeprowadza adaptację starej kamienicy naszkołę i rozpoczyna budować fundamenty pod kościółoo. Jezuitów. Prawdopodobnie w tym samym okresie przy-gotowuje plany kościoła i kolegium w Kaliszu2 oraz spo-rządza projekt odbudowy (po pożarze) kościoła ss. Brygi-dek w Gdańsku. Po 1586 r. Jan M. Bernardoni pracujew Nieświeżu, gdzie buduje kościół Bożego Ciała i kole-gium Jezuickie oraz przysposabia do zawodu architekta tam-

tejszego kuśnierza Jana Frankiewicza (późniejszego twórcękościoła św. Kazimierza w Wilnie). W 1589 r. Jan M. Ber-nadoni zostaje skierowany do Krakowa, na budowę jezu-ickiego kościoła św. Piotra (zostaje kierownikiem budowy)realizowaną wg prawdopodobnego projektu Giovanniegode Rossis. Kierownikiem tej budowy Bernadoni jest dośmierci, tj. do 15 X 1605 r.3

W czasie pobytu w Krakowie J.M. Bernardoni, na pry-watne zlecenie Mikołaja Zebrzydowskiego, wojewody kra-kowskiego, ok. 1600 r. sporządza plany zespołu klasztor-no-kościelnego (ok. 1600 r.) mającego powstać na szczyciegóry Żarki koło Zebrzydowic, rodowej własności Zebrzy-dowskiego, a przeznaczonego dla oo. Bernardynów z Kra-kowa4. Właśnie ten zespół klasztorno-kościelny pod wezwa-niem Matki Bożej Anielskiej, przebudowywany i rozbudo-wywany jeszcze przez stulecia stał się „jądrem” ufundowa-nej przez M. Zebrzydowskiego – i rozbudowywanej jesz-cze przez następne dwa pokolenia Zebrzydowskich – drogiMęki Pańskiej.

Z licznych budowli Bernardoniego, zrealizowanych naprzełomie XVI/XVII w. w Polsce przekazy źródłowe obec-nie potwierdzają 5 jego realizacji, a to:

• kościół jezuicki w Kaliszu (przed 1586 r.),• katedra w Lublinie (1586 r.),• kościół jezuicki w Nieświeżu i kolegium (po 1586 r.),• kościół jezuicki św. Piotra w Krakowie (1599-1605 r.),• kościół i klasztor oo. Bernardynów w Kalwarii (po

1600 r.).Jan M. Bernadoni jako architekt i budowniczy nie miał

możliwości pracować od początku do końca przy realizacjiswych dzieł, niezależnie od tego, czy był ich autorem czyteż budowniczym. Był przez swoich przełożonych odwo-ływany od aktualnie prowadzonej pracy i przenoszonyw nowe miejsce. Inne realizacje Bernadoniego w Polsce,o których wspomniałem, nie dotrwały do naszych czasów,pomimo iż autorstwo projektu Bernardoniego czy też jegowspółudział są źródłowo udokumentowane.

Do tej grupy prac zaliczyć możemy prace dotyczące ta-kich obiektów jak:

• kolegium jezuickie w Poznaniu,• kamienica Tęczyńskich w Lublinie (przebudowa),• kościół drewniany w Lublinie (projekt i przypuszczal-

nie nadzór nad realizacją),• kościół w Zebrzydowicach (projekt).

Leszek Sobol

Wybrane realizacje sakralne architektai budowniczego jezuickiego Jana MariiBernardoniego działającego w Polscew końcu XVI w. i początku XVII w.

PREZENTACJE – RAPORTY

Wiadomości Konserwatorskie 18/2005 59

1c. Kościół oo. Jezuitów w Lublinie (1586−1617) – rzut 1d. Kościół św. św. Piotra i Pawła w Krakowie (1596−1630) – rzut

1e. Kościół i klasztor oo. Bernardynów w Kalwarii Zebrzydow−skiej (1602−1702) – rzut parteru (zaciemniony obrys murów narzucie obrazuje pierwotne założenie Bernardoniego)

1f. Kościół parafialny w Zebrzydowicach (1599−1602) – rzut

1a. Kościół oo. Jezuitów w Kaliszu (1587−1595) – rzut 1b. Kościół oo. Jezuitów w Nieświeżu (1587−1593) – rzut

2a. Elewacja frontowa Kolegium oo. Jezuitów w Kaliszu – XVI/XVII w.

60 Wiadomości Konserwatorskie 18/2005

Przyjrzyjmy się zatem bliżej tym realizacjom architek-tonicznym Bernardoniego, w których jego autorstwo jestw stopniu dostatecznym źródłowo i formalnie udokumen-towane.

IIBudowa kościoła jezuickiego w Kaliszu związana jest

z fundacją prymasa Karnkowskiego z 1582 r., który pragnąłw Kaliszu wybudować seminarium duchowne i powierzyćpieczę nad nim jezuitom.

Zarówno kolegium jezuickie, jak i funkcjonalnie i prze-strzennie związany z nim kościół były budowane począw-szy od 1584 r. w kilku fazach i z różnym natężeniem wy-datków z funduszy Prymasa; po jego śmierci prace byłykontynuowane przez jego następców.

Główny korpus zespołu kościelno-klasztornego i kole-gium został uformowany w XVI w., natomiast szkołę za-kończono budować w XVII w.

Kościół jezuicki stanowiący centralny element tego za-łożenia linearnego, rozciągającego się wzdłuż głównej uli-cy, był budowany w latach 1592-1597 wg planów Bernar-doniego.

Obiekt ten jest rozplanowany na rzucie prostokąta o pro-porcjach 1:1,2, oparty na schemacie bazyliki 3-nawowej,z emporami, zakończonej wydłużoną absydą ukierunkowa-ną na płd.-wsch. – rys. 1a.

Fasada frontowa, tzw. parawanowa, architektonicznieniezależna od elewacji bocznych, oparta jest kompozycyj-nie i formalnie o zasady wielkiego porządku i jest lokalizo-wana na osi ulicy prostopadłej do ulicy, przy której zlokali-zowano ww. założenie kościelno-kolegiackie – rys. 2a.

Autorstwo Bernardoniego w tym przypadku jest po-twierdzone poprzez bezsprzeczną „rzymskość” obiektu orazzastosowanie we wnętrzu kościoła nowatorskich rozwią-zań architektonicznych, tak obcych jeszcze w Wielkopol-sce, a będących zwiastunem rozwiązań stylowych, swój peł-ny rozkwit mających osiągnąć dopiero w baroku5.

Najnowsze badania podbudowują autorstwo Bernardo-niego w tym przypadku tezą, iż sporządził on projekt kali-skiego kościoła przebywając już w Nieświeżu, a realizacjidoglądał tylko w trakcie bytności w Kaliszu – przejazdem.

Powstanie i budowa kolegium i kościoła jezuickiegow Nieświeżu związana jest z fundacją księcia MikołajaKrzysztofa Radziwiłła Sierotki z Nieświeża, który wsławiłsię niezwykłą energią i hojnością w rozbudowie i upiększa-niu swego rodowego miasta, fundując m.in. wiele kościo-łów tak w mieście, jak i całej ordynacji nieświeżskiej6.

Wiadomym jest, iż plany kolegium jezuickiego spo-rządzono w Rzymie, przypuszczalnie są autorstwa G. deRossis. Natomiast pewne jest, iż Bernardoni jest autoremparafialnego kościoła jezuickiego pw. Bożego Ciała w Nie-świeżu, o którego budowie zadecydowano na przełomie1586/87 r.

Fundator postanowił wybudować go wg planów Ber-nardoniego w miejsce wcześniej rozpoczętego znacznieskromniejszego w skali i wystroju kościoła7.

Kosztem 13 tys. złotych wypłaconych przez fundatorajezuitom, w latach 1587-1593 wybudowano kościół, któryswą formą zewnętrzną jak i wewnętrzną, elewacją i prze-pychem miał nie tylko oddawać chwałę Boga, ale i upamięt-niać prestiż i pobożność jego fundatora.

Kościół został zaprojektowany na rzucie krzyża łaciń-skiego, jako trójnawowy z eporami nad nawami bocznymi,obecnie nieistniejącymi, z półokrągłą absydą i kopułą zlo-

kalizowaną na skrzyżowaniu transeptu z nawą główną,w części podpiwniczony8.

Rzut głównego korpusu kościoła ma kształt prostokątao proporcjach 1:1,2 i to upodabnia go do bazyliki kaliskiej.

Całość założenia kościelnego otoczona jest ogrodze-niem. Na terenie przykościelnym założono cmentarz i wy-budowano w dwóch przeciwległych narożnikach dzwon-nicę oraz prostokątną kaplicę – rys. 1 b.

Fasada frontowa dwukondygnacyjna, przykryta w swejśrodkowej części trójkątnym tympanonem, komponowa-na w jednej płaszczyźnie podkreślając pilastrami swą wer-tykalność, choć fizycznie jest niższa niż na przykład w Ka-liszu czy Lublinie.

Detal architektoniczny fasady jest nad wyraz skromnyi prosty, choć całość stylistycznie tchnie włoskim duchem– rys. 2b.

Zespół jezuickich budowli w Lublinie był budowanyprzez jezuitów w kilku fazach, z różnym natężeniem pro-wadzenia prac w latach 1584-1701. Zaczęto go wznosićw 1584 r. wg planów autorstwa Bernardoniego (w latach1583-1586 Bernardoni przebywał w Lublinie), później bu-dowę kontynuowano w oparciu o plany Brizio i Hintza –również jak Bernardoni – zakonników-architektów9.

W 1586 r. zaczęto budować kościół jezuicki – katedręw Lublinie wg Bernardoniego. Po 1596 r., kiedy zasadni-czy zrąb murów był gotowy, kierujący budową Hintz wpro-wadził na życzenie fundatora zasadnicze zmiany w budo-wie. Wprowadzono dodatkowo kaplice kopułowe orazzmiany w fasadzie. Doprojektowano dwie wieże10. W związ-ku z faktem, iż projekt Bernardoniego tych elementów nieprzewidywał, zaszła konieczność opracowania nowego, któ-ry łączyłby w całość nową koncepcję. Tym, który to uczy-nił, był prawdopodobnie naczelny architekt Ordynacji Za-mojskiej – Jan Jaroszewicz, i ta nowa koncepcja była w kil-ku etapach kontynuowana dalej. Bernardoni zaprojektowałświątynię na rzucie prostokąta o proporcjach 1:1,2, w for-mie bazyliki trójnawowej z emporami obecnie nieistnieją-cymi, z absydą o rzucie półokrągłym.

W sąsiedztwie absydy, po obu jej stronach zaprojekto-wał Bernardoni dwie zakrystie, które już nie istnieją, gdyżuległy zburzeniu podczas prac związanych z rozbudową ka-tedry w XVIII wieku.

Kaplice boczne zlokalizowane po obu stronach prezbi-terium przykryte są kopułami – doprojektowanymi jużw trakcie realizacji projektu Bemardoniego. Do czasów namwspółczesnych dotrwały w prawie niezmienionej formie –rys. 1c11. Fasada kościoła ukończona w roku 1617 (kościółkonsekrowano w 1605 r.), dwuwieżowa o nawie głównej,przykrytej stromym dachem dwuspadowym, trzykondygna-cyjna, a obecnie z kruchtą klasycystyczną zrekonstruowa-ną po II wojnie światowej, wg wzorów Corazziego, w swymobecnym kształcie i wyrazie – diametralnie odbiega odpierwotnego planu Bernardoniego – rys. 2c.

Po wykonaniu swej pracy w Nieświeżu, tj. od połowy1599 r. J.M. Bernardoni został przez przełożonych skiero-wany do Krakowa i mianowany kierownikiem budowy je-zuickiego kościoła św. Piotra.

Zastępuje on na tym stanowisku odwołanego wcześniejJ. Brizio, który dość nieudolnie kierował budową, rozpo-czętą już w 1596 r.

Świątynia ta była prawdopodobnie budowana w opar-ciu o plany autorstwa G. de Rossis – rys. 1d.

Po przybyciu do Krakowa Bernardoni z energią zabrałsię do pracy, tak iż po 3 miesiącach jego kierownictwa muryświątyni sięgały wysokości 10 łokci. Budowany przez Ber-

Wiadomości Konserwatorskie 18/2005 61

nardoniego kościół został zaprojektowany na rzucie krzyżałacińskiego zakończonego półokrągłą absydą, ukierunko-waną na wschód, zamiast naw bocznych posiadał dwa sze-regi przechodnich kaplic oraz kopułę w miejscu przecięciasię nawy głównej z traseptem. Nawy przykryto dachemdwuspadowym. W przeciwieństwie do dotychczas budo-wanych przez Bernardoniego świątyń, budowla ta posiadadość wysmukłe i surowe wnętrze o harmonijnych propor-cjach. Główny korpus budowli ma rzut kwadratu. Fasadadwukondygnacyjna, która była budowana już po śmierciBemardoniego, tj. po 1605 r. przez jego następcę, królew-skiego architekta Zygmunta III – J. Trevano (podobnie jaki kopuła) nacechowana jest równowagą proporcji, akcen-towaną wertykalnie i horyzontalnie gzymsami, a zwieńczo-na jest trójkątnym tympanonem – rys. 2d12.

Wejście do kościoła akcentowane jest smukłym porta-lem rozplanowanym podobnie jak wnętrze w kanonie po-rządku korynckiego. Całość fasady frontowej wyłożona jest

ciosami kamiennymi, w odróżnieniu od fasad bocznych, któ-rych fakturę zewnętrzną stanowi wątek murów ceglanych13.

Świątynia ta, w swym rozplanowaniu i organizacji prze-strzeni, w wyrazie artystycznym i ideowym, inspirowanawzorami zaczerpniętymi z rzymskich świątyń Il Gessu i SanAndrea de la Valle, stanowi znaczący pomnik rozwoju twór-czości barokowej w historii architektury polskiej, która prak-tycznie w niezmienionej formie i kształcie dotrwała do na-szych czasów.

W trakcie nadzorowania prac budowlanych przy wzno-szeniu kościoła św. Piotra w Krakowie, J.M. Bernardoni naprośbę Mikołaja Zebrzydowskiego, wojewody krakowskie-go, ok.1600 r. zaprojektował na szczycie góry Żarki k. Ze-brzydowic kościół i klasztor dla oo. Bernardynów z Krako-wa – rys. 1e.

Bernardoni zaprojektował ów zespół sakralny na rzucieczworoboku, którego trzy boki tworzyły skrzydła budynkuklasztornego, a czwarty od południa skrzydło mieszczące

2e. Widok Kościoła i klasztoru oo. Bernardynów w KalwariiZebrzydowskiej od strony pd.−wsch., z roku 1617

2b. Elewacja frontowa Kościoła oo. Jezuitów w Nieświeżu 2c. Elewacja frontowa Kościoła oo. Jezuitów w Lublinie(fasada ukończona w 1853 r.)

2d. Elewacja frontowa Kościoła św. św. Piotra i Pawła w Krako−wie (fasada ukończona w 1630 r.)

62 Wiadomości Konserwatorskie 18/2005

w swym wnętrzu świątynię pw. Matki Bożej Anielskiej.Czworobok flankowany był na każdym narożu masywnymbastionem oraz otoczony był murem fortecznym. Klasztorzaprojektowany został jako dwukondygnacyjny (parter, pię-tro) przykryty stromym dachem dwuspadowym, któregookap podkreślony został ozdobnym gzymsem lunetowym14.Wejście do kościoła zaprojektowane zostało od strony po-łudniowej (obecnie nieistniejące), natomiast wejście doklasztoru od strony wschodniej i zachodniej (istniejąceobecnie). Dach kościoła dwuspadowy – stromy, nieco wy-ższy od dachów sąsiednich, w części środkowej Bernardo-ni przyozdobił czworoboczną wieżą z hełmem – rys. 2e.Obecny wygląd klasztoru i kościoła znacznie odbiega odpierwowzoru zaprojektowanego przez Bernardoniego (nad-zorującego z braku czasu jedynie tylko wykonywania fun-damentów) i jest efektem 3-etapowej przebudowy i rozbu-dowy prowadzonej przez spadkobierców M. Zebrzydow-skiego do 1702 r., kiedy to zespół klasztorno-kościelny uzy-skał obecny wygląd (fasada dwuwieżowa, wydłużony głów-ny korpus nawy)15.

Jeszcze za życia pierwszego fundatora Kalwarii, wo-jewody Mikołaja Zebrzydowskiego u stóp góry Żarki roz-poczęto wytyczanie w 1604 r. dróg i ścieżek Męki Pań-skiej i Boleści Matki Bożej, wznoszonych w otaczającymgórę terenie, w formie dwóch przecinających się dwu-krotnie elips (przez księdza Feliksa Żebrowskiego), usta-lając jednocześnie miejsca budowy przyszłych stacji (ka-plic)16.

Projekt tych kaplic oraz nadzór nad ich wykonaniem,z woli fundatora, powierzony został Flamandowi PawłowiBandarthowi, natomiast wzór ideowy tego wielkiego ze-społu modlitwy pasyjnej zaczerpnięto z książki ChrystianaAdrychomiusza (która była w posiadaniu Zebrzydowskie-go), opisującej Jerozolimę czasów Chrystusa17.

W końcu 1603 r. J.M. Bernardoni rozpoczął wytycza-nie fundamentów pod przyszły kościół i klasztor na górzeŻarek, który – razem z istniejącą w sąsiedztwie od 1601 r.kaplicą pw. św. Krzyża – stał się centralną świątynią w bu-dowanej przez fundatora, a następnie rozbudowywanejprzez dwa pokolenia Zebrzydowskich „polskiej Jerozoli-mie”. Również jedną z ostatnich realizacji Bernardoniego,której autorstwo jest mu przypisywane, jest kościół para-fialny w Zebrzydowicach wybudowany w 1599-1602 r.z fundacji Mikołaja Zebrzydowskiego. Kościół zaprojekto-wany został jako jednonawowy, kryty sklepieniem koleb-kowym z rytmicznymi przyściennymi pilastrami oraz „pła-ską” fasadą frontową.

Absyda zakończona jest półokręgiem oraz obudowanajest obustronnie kaplicami o rzucie kwadratu tworząc tzw.pseudotransept – rys. 1f18.

Wspomniane powyżej prace Bernardoniego należą dojego ostatnich w życiu, albowiem umarł on w Krakowie pokrótkiej chorobie 15 października 1605 r.

Tak więc już ta skrótowa i schematyczna analiza twór-czości architektonicznej i budowlanej J.M. Bernardoniegopozwala na scharakteryzowanie indywidualnych cech jegotwórczości, w Polsce doby kontrreformacji.

Ten niezwyczajny jezuita, z pochodzenia lombardczyk,od dziecka marzący o karierze architekta, wykształconyw zakonie, uczący się rzemiosła budowlanego w Rzymiei Neapolu, szlifujący swój fach pod okiem G. Tristanoi G. de Rossisa, wczytujący się w dzieła Vignoli i Serlia –swój talent i doświadczenie rozwinął i spożytkował w Pol-sce, propagując w swej twórczości nowe idee, w formiei wyrazie nowatorskie, a w Polsce ówczesnej dotąd niezna-

ne. Do głównych zalet twórczości Bernardoniego w Polscezaliczyć musimy:

• odrodzenie układów bazyliki w kształtowaniu we-wnętrznej przestrzeni świątyń, zaczerpnięte z rzym-skich wzorów,

• kształtowanie wnętrz świątyń w oparciu o trójwy-miarowe przęsła i pilastrowanie,

• wprowadzenie kopuły jako elementu architekto-nicznego w miejscu przecięcia się nawy głównejz transeptem,

• upowszechnienie fasad bezwieżowych – kompono-wanych w oparciu o zasady klasycznego porządkui pełną surowości ich estetykę,

• upowszechnienie urbanistycznej reguły św. KarolaBoromeusza lokalizacji fasady kościoła na osi głów-nej ulicy prostopadłej do niej,

• zakomponowanie klasztoru i kościoła w Kalwariiw jedną formę architektoniczną i urbanistycznączworoboku z bastionami (rodzaj zamku obronne-go), będącą jedynym tego typu rozwiązaniem w Eu-ropie.

Zatem, podsumowując niniejszą wypowiedź o JanieMarii Bernardonim, architekcie – jezuicie, stwierdzić nale-ży, iż położył on fundamentalne zasługi dla rozwoju baro-ku w Polsce, wprowadzając naszą rodzimą sztukę budow-laną w krąg nowych idei i prądów, estetycznych rozważańarchitektonicznych i urbanistycznych, dotychczas w Polsceprzełomu XVI i XVII w. nieznanych.

Literatura przedmiotu– A. Miłobędzki, Architektura Polska XVII w.– J. Szablowski, Architektura Kalwarii Zebrzydowskiej.– J. Poplatek, J. Paszenda, Słownik Jezuitów Artystów,

1972.– J. Paszenda, Budowle Jezuickie w Polsce, tom l, 2; 1999/

2000.– Zeszyty Naukowe UJ. Prace z historii sztuki, V 1967.– KAiU tom XXI, zeszyt 3, s. 203, 1976.– K. Nowiński. Niezwykłe miejsca w Polsce – przewod-

nik, 1998.Ponadto wykorzystano plany i reprodukcje fotograficzneomawianych obiektów zamieszczone w ww. publikacjach.

1 Słownik Jezuitów Artystów – J. Poplatek, J. Paszenda, wyd.WAM, Kraków 1972, s. 83.

2 tamże, s. 84.3 tamże, s. 84.4 tamże, s. 84.5 Budowle Jezuickie w Polsce – J. Paszenda, wyd. WAM, Kra-

ków 1999, T. I, s. 121.6 tamże, s. 261.7 tamże, s. 291.8 tamże, s. 292.9 tamże, s. 159.10 tamże, s. 263.11 tamże, s. 264.12 Architektura Polska XVII w. – A. Miłobędzki, wyd. PWN,

1986 r., s. 121.13 tamże, s. 124.14 Architektura Kalwarii Zebrzydowskiej – J. Szablowski R/X

XXIV/1993, s. 24.15 tamże, s. 108.16 tamże, s. 27.17 Niezwykłe miejsca w Polsce – K. Nowiński, wyd. MUZA SA,

1998, s. 55.18 Architektura Polska XVII w. – A. Miłobędzki, wyd. PWN,

1986 r., s. 130.