Polska kryminalistyka w ubiegłym roku poniosła ogromną stratę - zmarł prof. drhab. Czesław Grzeszyk.Był wybitnym wszechstronnym ekspertem, zajmował się daktyloskopią, badaniami pismoznawczymi,odtwarzaniem wyglądu osób żywych i zwłok za pomocą metod antropologicznych, rekonstrukcją, super­projekcją, ustalaniem ojcostwa, osteologią. Miał na koncie ponad 180 publikacji, z których wiele ukazało

się w "Problemach Kryminalistyki". Dzięki uprzejmości córki Profesora Ewy Grzeszyk-Kiliańskiej redakcjapublikuje jeden z Jego ostatnich artykułów.

ICzesław Grzeszyk I

Wybrane procedury z zakresu kryminogenezy homo sapiensi jej zwalczania z wykorzystaniem osiągnięć nauki kryminologiii kryminali styki. Refleksje

Nazwa kryminologi a pojawiła s ię w j ęzyku naukowymokoło 1880 r. Termin ten wywo dzi się od łacińskiego sło­

wa erimen (zbrodnia) i z greckiego słowa logos (nauka ).Wyłon i ła s ię z ant ropologii krymina lnej i według podsta­wowych założeń nauk owych najściślej powiązana jestz kryminalistyką - nauką o zapobieganiu i zwalczaniuprzestępczości . Przedstawiciele włoskiej szkoły krymino­logicznej , którzy stwo rzyli łu ndamenty współczesnej kry­minologii. określali tę naukę term inem antropologia krymi­nalna. Około połowy XX w. zastąpiono tę nazwę te rminemkryminologia. Obecnie jest ona traktowana jako interdy­scyplinarna dziedzina nauki.

Kryminologia w sposób wszechstronny bada przestęp­

stwa, przestępczość oraz funkcjonowanie środków prze­ciwdz i ałan ia przestępczośc i. Wyróżniane są trzy szkoły

badania przyczyn przestępczo ści:

szkoła antropologiczna, biologiczna, genetyczna ­jej twórcami byli Włosi: Enrico Ferri, Ralael Garo­lalo, Cesare Lombroso - upatrywała przyczyn prze­stępczośc i w gena ch,socjologiczna - reprezentowana przez Ł akansana,

Tarde, Emila Durkheima - upatrywała przyczynprzestępczości w środowisku społecznym ,

ekonomiczna - jej twórcami byli: Anglik - ThomasMorus, Włoch - Filippo Turati , Duńczyk - WilhelmBagner - poszu kiwała przyczyn p rzestępczośc i

w warunkach bytu .kto więcej ma - więcej chce",a część społeczeństwa żyje w biedzie, dlatego m.in.dopuszc za się p rzestępstw.

Włoch C. Lombros o (psychiatra i antropolog) w 1876 r.napisał pracę "Człowiek - zbrodniarz", w której wysunąłtezę , że zbrodniarz to odrębny typ człowieka , który w wynikunieprawidłowości dziedzicznej prezentuje cechy fizyczne

36

i psychiczne człowieka pierwotnego (dzikiego) z predyspo­zycjami psychicznymi tzw. przestępcy urodzonego.

E. Ferri dopatrywał się przyczyn przestępczości w wa­runkach społeczno-biologicznych , opracował typologię

przestępców (z urodzenia, obłąkanych, z namiętności ,

przypadkowych, z nawyknienia, działających nieumyślnie) .

Autor pierwszego podręcznika kryminologii, R. Garofalo(wydanego w 1885 r.), jest twórcą znanej koncepcji prze­stępstwa naturalnego i sztucznego. Uważał . że przestęp­

czość naturalnie występuje w społeczeństwie jako elementnegatywnych przyczyn (uzależnień ) i równ i eż może mieć

postać sztuczną - okazjonalną.

W nauce dominowały trzy kierunki etiologii przestęp-

czo ś ci :

biopsychologiczny - reprezentowany przez antro­pologię kryminalną , który uwarunkowania przestęp­

czości tłumaczył przyczynami biologicznymi i psy­chicznymi człowieka;socjologiczny - uzasadn iający przestępczość spo­łecznym i uwarunkowaniami p rzestępczości ,

ekonomiczny - objaśniający przyczyny przestęp­

czości brakiem odpowiednich warunków bytu lubchęcią dorównania przez biednych w sposób nie­uczciwy dobrze sytuowanym, co czyniło z człowie­

ka uczciwego przestępcę .

Bliska kryminologii pedagogika specjalna zajmujesię rewalidacją i resocja lizacją osób , które weszły w ko­l izję z prawem. ONZ. poszukując optymalnych rozwiązań

w zakresie etiologii kryrntnoqenezy, organizuje międzyna­

rodowe kongresy zapobiegania przestępczości .

Kryminologia dzieli się na:1. Kryminologię ogóiną .

2. Krymino log ię szczegółową :

PROBLE MY KRYMINALISTYKI 274(4) 2011

a) etiolog ię przestępczości badającą jej przyczyny,b) symptomatologię badającą objawy przestępczości ,

c) wiktymologię wyjaśniającą rolę ofiary/osoby poszko­dowanej w genezie przestępstwa ,

d) profilaktykę kryminologiczną ,

el prognozowan ie przestępczości.

3. Kryminologię kl i niczną zajmującą się:

a) diagnozowaniem przestępczości ,

b) resocjalizacją (metody socjal izacji przestępców) ,

c) rewalidacją (leczenie przestępców) .

4. Kryminologię porównawczą .

Kryminologia jest głównie nauką empiryczną, ma cha­rakter nauki interdyscyplinamej społeczno-przyrodniczej

z przewagą komponentów społecznych . Powiązana jestz wieloma dziedzinami nauki: kryminalistyką , psychologią ,

a w szczególności z psychopatologią rozwojową , wycho­wawczą , kliniczną , sądową , socjologią , psychosocjolog ią,

psychiatrią , anatomią i fizjologią człowieka , endokrynolo­gią, ekolog ią , prawem karnym, penologią (nauką o karze) ,antropologią, medycyną sądową i psych i atrią sądową,

ekonomią, ety ką, statysty ką kryminalną i wieloma innymidziedzinami nauki.

Kryminologia, antropologia kryminalna i kryminalisty­ka rozpatrują człowieka - homo sapiens raeens - jakojednostkę bi o-psycho-społeczną, uzasadniając przyczy­ny przestępczości elementami składowymi kryminologiiprzedstawionymi w tabeli .

Oddziaływanie człowiek - środowisko jest obustron­ne. Współczesny człowiek to najczęściej homo sapiens

recens ekonomikus nacechowany negatywnym wpływem

czynników endo- i egzogennych spowodowanych zatru­ciemśrodowiska zewnętrznego iwewnętrznego . W świetle

wspomnianych wyżej koncepcji zachowań homo sapiensrecens nasuwają się poniższe refleksje odnoszące się doetiologii przestępczości.

Z punktu widzenia antropologii kryminalnej. krymino­logii i krymina listyki rodzi się pytanie , jaki jest współcze­sny czfowiek ? Dlaczego coraz częściej wstępuje na drogę

przestępczą zmierzającą do unicestwienia otaczającego

świata . pośrednio przez pozbawienie życia własnej oso­by? Czy w społeczeństwie dominują ludzie przestrzega­jący zasad etyki i prawa, czy też ludzie ze skłonnościami

przestępczymi, patologicznymi?Aby rozstrzygnąć ten problem, należy wcześniej skie­

rować do samego siebie pytanie następujące : Czy ktokol­wiek może powied zi eć, że zna samego siebie i zawszepostępuje poprawnie pod względem prawno-etycznym?A następnie odpowiedzieć na kilka dalszych pytań: Czyktoko lwiek jest w stanie odpowiedzieć jak zachowa s ię

w sytuacji ekstrema lnej - napad u, zagrożenia życia , prze­żywania wielkiego szczęścia , niepowodzenia, stanu fru­stracji, wielkiego wzruszenia, awansu życiowego , k l ęsk i

żywiołowej, wybuchu bomby, pożaru , aktu terroru lub ka­taklizmutrzęsienia ziemi,czy zapadn ięcia na nieuleczalną

chorobę? Czy w stanie agresji, frustracji nie dokona czynubezprawne go, nieodpowiedzialnego , nieetyczne go, niety­powego dla siebie? Dlaczego każdy z nas j uż od rana matzw . dni dobre i złe? Czy ludzie, którzy nie są od niczego

Tabe la

Przyczyny przestępczości - koncepcje zachowań homo sapiens recens

Causes ot crime- homo sapiens recents behavioural concepts

Czynnik .Btc" Czynnik"psyche" Czynnik ..społeczny"Czynnik "sytuacyjny"

(przypadkowość)

Soma (cia ło) preferuje Część idealna: rozum, Kierunek socjologiczny, Teona przypadkowości

przewagę czynnika dusza, wg zasady, zdrowy wp~innychludzlna znana w filozofii : "życ i e

biologicznego, włoska duchw zdrowym ciele, przestępczość, wg zasady: składa Się z przypadków"szkoła antropologiczna w chorym Ciele chory duch, kto z kim przestajetakimi mimoplanowania, np.(C. Lombroso) akcentule który warunkuje skłonnośc i Się staje, wpływ na psychoza tłumu , okazjakierunek: bioloqiczny, do przestępnych zachowań , przestępczość rodziny, czyni złodzieja (przestępcę)

antropologiczny, zawiera 25-30% czynnika szkoty, środowiska , itp., wpływ na etiologIę

genetyczny, wg zasady: kryminogenezy. miejsca pracy,bezrobocia, przestępczości ok. 5-10%.w zdrowym ciele zdrowy alkoholizmu, narkomanii,duch, choreciało powoduje prostytuCjI(AIDS),skłonności przestępcze , wojen, "przywódców",zawiera ok. 25% etiologii recydywy przestępczej,

przestępnych zachowań . sfanatyzowanychwyznawców niektórych sekti religii, np. muzułmanów- odłamu islamu (talibów),zawiera ok. 40%kryminogenezy.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 274(4) 2011 37

uzależnieni , potrafią zachować homeostazę - równowa­gę biologiczną? Czy jesteśmy skłonni do uzależnień?

Dlaczego nie ma osoby dorosłej nieuza leżn ionej - sensulargo , od któregoś z czynników: alkoholu, kawy, mocnejherbaty (teiny), narkotyków, leków psychotropowych, ta­bletek od bólu głowy , kibicowania imprezom sportowym,kina, gry w karty, komputera, telewizji , czasopism porno­graficznych, seksu, określonych artykułów spożywczych

(np. słodyczy) , szybkiej jazdy samochodem, katechezy,przebywania w grupie (towarzyskiej, w sekcie religijnej,kawiarni czy restauracji) czy przebywania w samotno­ści, a także nawet przesadnego oddania się nauce? Czymożna zaplanować (zaprogramować) cele życiowe , czymożna tylko chcieć je zaprogramować i ewentualnie zbli­żać się do koncepcji zaplanowanej lub oddalać od niej?Czy można tak postępować, aby nie było odstępstw odnorm etycznych i prawnych (nieplanowane zajście w cią­

żę , pójście "w tango" (tzw. "cug"), czy życie w tajnymkonkubinacie)? Dlaczego w okresie 12-1 4 lat dla mło ­

dzieży większym autorytetem od rodziców są przywód­cy grup rówi eśniczych - nie zawsze pozytywni , równ i eż

sekt i band? Czy istnieje teoria przypadkowości w życiu ?

Czy istnieje pojęcie normy człow i eka zdrowego na cielei duszy? (nie, istnieje jedynie pojęcie grupy kontrolnej ­osoby zbl iżon ej do zdrowego "normalnego", z odchylenia­mi w górę lub w dół) . Dlaczego różn i ludzie mają różne

potrzeby i prezentują odmienne osobowości społeczne?

Dlaczego oszukujemy samych siebie? Chcemy się wytłu ­

maczyć przynajmniej przed samym sobą, kiedy zachowa­my się niepoprawnie, a więc jesteśmy obłudni? Wszyscyludzie w sytuacjach najtrudniejszych uciekają się do sił

nadprzyrodzonych (vis majO/j. Dlaczego? Może brakujenam siły duchowej (brak wszechstronnego wychowa­nia)? Czy podstawą dla większości ludzi jest wiara, czyempiria? Czy istnieje ewolucja? (K. Darwin to udowodnił

i nie zakłóca ona zasad wiary. Podstawy założenia ewo­lucji zostały potwierdzone jedynie w obrębie gatunków,tzw. przystosowanie pozagatunkowe nie istnieje. I w tymzakresie nauczanie biologii musi ulec zmianie). Kiedyu chorego człowieka zabraknie możliwości odwołan i a s ię

do pomocy u lekarzy, większość ludzi ucieka się do vismajor, szuka pomocy, obrony i przebaczenia u niej - np.udaje się do tzw. miejsc uzdrowień (świ ętych) . Czy tamnastępuje odreagowanie psyche i somy w stosunku doinnych ludzi i otaczającego świata? Wiadomym jest, że

te miejsca są tylko dla pewnej liczby osób zbawienne ,natomiast dla pozostałych nie, dlaczego? Czy jest pod­stawa materialna, aby wiara czyniła cuda? Współczesny

realista odpowie - nie wiem. Około 90% ludzi w wiekustarczym, schorowanych, pragnie pojednania i pomocyu vis major - nawraca się na wiarę , pragnie żyć według

wskazań Pisma Świętego , przestaje stronić od Kościoła ,

który przecież miał swoje słabości (kiedy np. na stosachpalono uczonych na oczach ludzi). U większości ludzi do­minuje majestatyczna si ła stwórcza Bogaw postaciwiary.

38

To niektóre z dyskusyjnych problemów współczesnej an­tropologii i kryminologii.

W ostatnich latach we wszystkich państwach nastąpił

wzrost przestępczości - w niektórych najwyższy z dotych­czas notowanych. Po drugiej wojnie światowej do chwiliobecnej ukazało się ponad 200 tys. publikacji z dziedzinykryminologii. Jak podają specja l i ści od początku historiinauki do 1980 r. ogłoszono ok. 10 mln artyk ułów nauko­wych. Od 1980 do 1990 r. ich liczba wzrosła o ok. 600 tys.rocznie, a od 1990 r. do chwili obecnej wzrasta po 700 tys.rocznie, a więc podwaja się obecnie co 14-1 5 lat dorobeknaukowy l udzkości , ale to wcale nie zapobiega przestęp­

czości , wojnom i terroryzmowi.Kształtowanie społecznie pożądanej postawy skaza­

nego wymaga znajomości tych czynników, które spowo­dowały jego wstąpienie na drogę przestępczą , a to niejest łatwe - wymaga indywidualnych metod działalności

resocjalizacyjnej.Przestępczość jest zjawiskiem wyznaczonym proce­

sami społeczno-ekonomicznymi, administracyjno-praw­nymi i kulturowymi państwa. Można ją oceniać jako ba­rometr stabilizacji społeczeń stwa . Przemiany zachodzące

we współczesnym świecie nasuwają refleksje, czy prawow obecnym kształcie będzie trwać w XXII wieku. Zdaniemautora nie wytrzyma próby zbyt szeroko pojętej demokracjii rodzącego się fanatyzmu. Różn ie jest rozpatrywane sło­

wo sprawiedliwość: w rodzinie, w szkole, w zakładzie pra­cy, w kontakcie władzy z obywatelem. Prokurator oskarża ,

adwokat broni - czy zawsze słusznie - rozstrzyga sąd.

Temida czasem bywa obłudna , jeżeli sąd nie oprze się naobiektywnych, sprawdzonych dowodach.

Obywatele żądają praworządności - przestrzeganiaprzepisów prawnych (karnych), odczuwają zagrożenie

bezpieczeństwa, domagają się ochrony, dlatego też autoruważa , że zniesienie kary śmierci w większości państw

jest aktem prawnym przejści owym . Ale w krajach muzuł­

mańskich karze się karą śmierci za cudzołóstwo , a 1/3społeczeństwa Europy i Ameryki żyje w niejawnych kon­kubinatach.Według większości ustaw w prawie karnym przestępca

"może" zab ijać drugiego człowieka, a ten, zgodnie z obo­wiązującym systemem prawnym nie ma prawa zabijać

przestępcy - z wyjątkiem obrony koniecznej i stanu wyższejkonieczności - z uwagi na zniesienie kary śmierci. Bardzociężko pracujący człowiek może tylko marzyć o płacach

niektórych oszustów społecznych (kombinatorów), osóbomijających prawo i bandytów. To rodzi frustracje i ag resję

wśród ludzi. Skazany ma dobre warunki bytu w zakładzie

karnym - za 1100 zł (a łącznie ok. 3 tys. zł miesięcznie

państwo łoży na każdego skazanego), podczas gdy pra­cujący przeciętny obywatel po 20 latach nauki i pracy maniewiele większą płacę .

Wszyscy płacą podatek od przestępczości : za wanda­lizm, zdemolowane klatki schodowe, windy, budki teleło­

niczne, środki transportu (wagony kolejowe i autobusy),

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 274(4) 2011

stadiony i hale sportowe. Kto wychował takie jednostki?

My - społeczeństwo - przestrzegające prawa. Państwo ,

które nie opracowało skutecznych metod i reguł krymino­logicznych, administracyjno-prawnych, wychowawczych.

Dlaczego? Czy małżeństwa osób tej samej płci roztoczą

opiekę nad niczyimi dziećmi? Czy zostanie wprowadzoneklonowan ie? Postępuje w zatrutym i sztucznie zmienio­nym środowisku degeneracja homo sapi ens - to droga do

unicestwienia rodzaju ludzkiego.Negatywny wpływma konsumpcyjny model życia. Ma­

leje cena iudzkieg o życia - j uż za 800 zł można wynająć

płatnego zabójcę, nawet nieletniego bandytę . Ma na towpływ dehumanizacja życia - wartości moraln e ustępu ­

ją przed kultem pieniądza. Nadal prawnie we wszystkichpaństwach obok przedmiotów politechniczn ych nie wpro­wadza się do programów nauczania etyki, estetyki, na­uki o zasadach dbałości o zdrowie. dobro człowieka czyzdrową przyrodę . Młody człowiek w dalszym ciągu będzie

startował w życie obdarty z humanizmu, nastawiony nakonsumpcyjny tryb życia . W da lszym ciągu co raz więcej

młodzieży - w tym szko lnej , głównie z rodzin rozbitychi rodzin alkoholików - będzie pozyskiwało ś rodowisko

przestępcze . Powyższe przyczyny sprawiają, że znacznaczę ś ć młodego pokolenia będzie jeszcze ba rdziej patolo­

giczna - z zaburzeniami natury psychosomatycznej, piją­

ca alkoho l, zażywająca narkotyki, a przez to sfrustrowana,słaba tizycznie i psych icznie - dlatego, że jej rozwój i wy­chowanie będzie coraz czę ście] oparte na negatywnychwzorcach.

W rodzinach inteligenckich, zwłaszcza biznesmenów,ojciec poświęca dziecku tylko 15-30 minut dziennie , a 1/3rodzin żyje w rozbitych rodzinach, niez lega lizowanych lubczęściej zakamuflowanych konkubinatach - i nie dziwimy

się - jeże li sami nie rozumiemy siebie. to czy możemy pokilku lub kilkunastu czy kilkudziesięciu latach zrozumieć,

a do tego jeszcze kochać drugą osobę - to potrafi czynić

mała cząstka społeczeństwa albo ty lko mówi, że potrafi.Aktu alny staj e się probl em obrony człowieka przed

wszel kiego rodzaju zagrożeniami i jego tota l ną zagładą.

W tym celu jes t n iezbędne interdyscyplinarne podei ście ­poparte globa lnie przez rządzących tym światem . Dla za­chowania gatunku homo sapiens konieczny jesthumanizmogólnoludzki, światowy, lecz z powodu jego zróżnicowania

nie jes t możliwy. Jest sposób na to , aby na ś w iec ie mogły

zapanować dobroć, zrozumienie dla drugiej osoby w po­

trzebie, aby ś wiat zdom i nowały : praworządność, postawyetyczno-moralne, a przede wszystkim zgodne z prawem?Takiej możliwości nie ma- można jedynie się do niejprzy­b l iżać lub od niej oddalać. Pojęc i e ideału , idealizowaniapostawjest utopią , z uwagi na zróżnicowanie świata oży­

wionego: roś l i n , zwierząt, a szczególnie człowieka . Ludziemają różną konst ru kcję biologiczną i zróżnicowane jestzapotrzebowanie każdego człowieka, oczywista jest stała

zmienność i ciągła walk a dobra ze złem , a także wal ka

o byt, dlatego też homo homini lupus est.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 274(4) 2011

Człowiek w świecie Zoa czy antropomorpha jest naj ­bardziej zły. D rapieżca lew, tygrys zjada ofiarę, kiedy jes tgłodny i dalej nie mordu je, a człowiek opracowuje najsku­

teczniejsze metody zabijaniadrugiegoczłowieka za pomo­cą broni masowej zagłady - atomowej, wodorowej orazzaczął stosować brutalne aktyterroru. Naukowcy twi erdzą ,

że gdyby człowie k 1/3 tego, co wydaje na zbroje nia, wydałna waikę z głodem , na świecie byłby dobrobyt i ludzie nieumie raliby z głodu . Człowiek byłby w stanie sztucznie syn­

tetyzować białko organiczne. A więc, jak zmienić człowie ­

ka,czyjest tomożliwe? Odpowiedź brzmi - nie. Z uwaginazróźnicowanie i różne potrzeby oraz tryb życia poszczeq ól­

nych ludz i - jed ni są pracoholikami, pracują ponad siły , innimordują i zabijają dla paru złotych, a to też wynik zróżnico­

wania bio-psycho-społecznego , zróżn icowania przyrody,która rządzi się prawami natury . Czy współczesny wyso ­ce cywilizowany człowiek potrafi zmienić ten stan rzeczy?Kierując się prawem zróżnicowania przyrody i daną (przez

stwórcę) wolną wolą , chyba nie.Auto r wykazał powyżej , że człowieka nie da się po­

prawnie wychować. Człowiek, jak pokazuje praktyka, niepotrafi zachować założeń homeostazy endo- i egzogen ~

nej. A przec i eż we wszechświecie panuje równowaga,ponieważ zostały tam zachowane prawa natury, a homosapiens je zniszczył. Należałoby opracować prawo nawzó r prawa natury. Byłoby to możliwe , gdyb y ś wiat współ­

czesny nie burzył równowagi biologicznej, ty lko zmierzał

w kierunku odbudowania założeń homeostazy między ­

ludzkiej w zakresie doprowadzenia do równowagi w ob­

rębie elementów składowych bio-psycho-społecznych.

Praktyka pokazuje, że współczesny świat zmierza w od­wrotnym kierunku. Czy istnieje więc sza nsa pozytywnej

przebudowy? Tak, ale tylko pod warunkiem odbudowaniaprzez homo sap iens naturalnych praw przyrody opartychna etyce i humanizmie.

Reasumując, chodzi o przywrócenie zachwianej przezczłowie ka homeostazy bio-psycho-społecznej opa rtej nanaturalnej biologicznej oraz humanistyczno-etyczna-praw­nej równowadze zgodnejz prawami natury, która powinnabyć nadbudową dla nauk prawnych.

Tak refleksyjny temat autor celowo zamieśc!ł w ninie j­

szym artykule, aby pobudzić homo sapiens do realneg ospojrzenia na współczesny świat i występujące w nimzagrożenia, równocześnie , aby wykazać , że tylko wsp ól­

czesny człowiek rozumny jest w stanie zm ien ić ten świat

- czynić go ieps zym lub go rszym, a nawet doprowadz ić

do jego zagłady . Chodzi o to, żeby rozum homo sapi ens

posłużył wreszcie do wyboru wariantu lepszego , optymal­nego dla współczesnego świata, gdyż takie jest jego prze­znaczen ie. Dla tego większo ś ć cywilizowanych państw

poszukuje metod, a nawet zaczyna takie wprowadzać

w życie . Wiel ka p rzypadła więc rola organizacjom między­

narodowym na czele z ONZ, aby ten kierunek popie rać

w sposó b zorganizowany i solida rny , respektując natural­ne prawa przyrody.

39

Tylko pozytywna powszechna modyfikacja zachowań

(postaw) współczesnego homo sapiens pod wzg lędem

bio-psycho-społecznym pozwala zrozum ieć człowieka bezwzględu na rasę, na rodowość, wyznanie i inne zmienne- pod warunkiem pojednania materialno-psychicznego nawzór prawa natury, tak by mogło to doprowadzić na kuli

40

ziemskiej do niezbędnej jedności celów homo sapiens.Podstawą dla tych pozytywnych przemian może stać się

dbałość o odbudowanie według praw natury egzystencjiludności zamieszkującej wspólny glob ziemski. Jest to dro­ga trudna, ale jedynie realna. prowadząca do pozytywnejodnowy życia człowieka na Ziemi.

PROBLEMY KRYMINA LISTYKI 274(4) 2011