WSTĘP

Moneta, to pieniądz metalowy (zazwyczaj), opatrzony znakiem lubnazwą emitenta gwarantującego jego wartość.

Z geometrycznego punktu widzenia, moneta jest walcem o wysokościnieznacznej w stosunku do średnicy podstawy. Głównymi elementami monetysą:

• awers – główna strona monety; to na niej znajduje się znak lub nazwaemitenta, w tym przypadku nazwa państwa: Polska RzeczpospolitaLudowa,

• rewers – na obiegowych monetach PRL najczęściej jest na nimnominał monety,

• brzeg (rant)

Współczesna technologia produkcji monet sprawia, że wszystkie

6

egzemplarze wybranego rodzaju monety z pozoru są identyczne, nawet jeśliwybito ich kilkaset milionów. Rzeczywistość jest jednak nieco inna ze względówtechnologicznych. W największym uproszczeniu proces produkcji monetw okresie PRL przedstawiał się następująco:

1. Na podstawie projektu rysunkowego wykonuje się pozytywowy modelmonety - w glinie, gipsie, plastelinie lub innym tworzywie. To, co namonecie ma być wypukłe, jest wypukłe i na modelu. Napisy możnaczytać normalnie, a nie w odbiciu lustrzanym.

Model rewersu dwuzłotówki projektu W. Jastrzębowskiego

2. Z modelu wykonuje się odlew, który jest odwrotnością modelu, czylijego negatywem. Odlew wykonuje się z materiału, który postwardnieniu można cyzelować, czyli poprawiać szczegóły rysunkuprzy pomocy specjalnych rylców i skalpeli, a także wygładzać płaskiepowierzchnie.

3. Z poprawionego odlewu negatywowego wykonuje się kolejny odlew- pozytywowy. Ten odlew wykonuje się z metalu lub tworzywaodpornego na uszkodzenia i zniekształcenia. I ten model poddaje sięcyzelowaniu.

4. Kiedy trwały model jest już gotowy, w ruch idzie maszyna redukcyjna -urządzenie oparte na znanym od wieków przyrządzie rysunkowymzwanym pantografem. Kiedy jednym z ostrzy pantografu obrysowujesię wybrany wzór (litera, rysunek), jego drugie ostrze kreśli ten samwzór w skali ustalonej przez stosunek odległości ostrzy od osi obrotu.

7

Pantografem można wzór powiększać albo zmniejszać. Maszynaredukcyjna odtwarza wzór przestrzenny, „na wyjściu” pojawia się nierysunek, a płaskorzeźba. Ważne jest, aby wiernie przenieść wszystkieistotne szczegóły projektu monety. Przy okazji gubią się szczegółynieistotne - drobne nierówności, których nie sposób uniknąć przyręcznej pracy nad modelem, mającym przecież 30 do 45 centymetrówśrednicy. Powstający w maszynie półfabrykat też jest pozytywowymwizerunkiem monety. Proces redukcji modelu może mieć kilka etapów.Dla osiągnięcia wymaganej precyzji rysunku o zaplanowanychwymiarach - to po pierwsze. Po drugie, dla wyeliminowaniawspomnianych już drobnych odchyłek kształtu od ideału.

5. Po zakończeniu tej operacji mamy pozytywowy model monety w skali1:1 nazwany patrycą lub prototypem. Amerykanie nazywają tonarzędzie mennicze „master hub”. Patryca jest metalowym prętem,zwężającym się z jednej strony do średnicy zaplanowanej dla monety.

6. Patryca z rysunkiem monety zostaje utwardzona i umieszczona w prasie(np. hydraulicznej) naprzeciw podobnego pręta z gładką powierzchniączołową – przyszłej matrycy. Pod naciskiem kilkuset ton, relief patrycyjest wtłaczany w matrycę - negatywową oczywiście. Przenoszeniewzoru monety na matrycę też odbywa się wieloetapowo. Po każdymetapie (mogą być dwa, albo więcej) matryca jest zmiękczana(odpuszczana) termicznie. Po zmiękczeniu matrycy, patryca ponowniejest w niej odciskana, dzięki czemu uzyskuje się dokładneodwzorowanie najmniejszych detali rysunku monety. Tak powstajematryca I, czyli po amerykańsku „master die”. Zazwyczaj z patrycywykonuje się jedną albo dwie matryce I.

7. Analogiczną metodą z matrycy I otrzymuje się matrycę II - tym razempozytywową. Tu widać pewną nielogiczność polskiej terminologii.

8

Amerykanie nazywają to narzędzie bardziej konsekwentnie - „workinghub”. Naszym odpowiednikiem powinna być „patryca robocza”.

8. Matrycą II (patrycą roboczą) produkuje się właściwe narzędzia służącedo bicia monet, a mianowicie stemple „working dies” – oczywiście sąone negatywowe.

Stempel awersu złotówki z 1988 r.

Z jednej patrycy mamy dwie matryce I, z nich po kilka lub kilkanaściematryc II, a z nich po kilkadziesiąt lub kilkaset stempli. Jeśli stempli ma byćwięcej, a tak bywa przy wielomilionowych nakładach monet, to możliwe jestwprowadzenie etapów pośrednich (matryca III i IV). Teoretycznie, kiedywszystko odbywa się idealnie i bez zakłóceń, wszystkie otrzymane stemplepowinny być identyczne, ale jak powszechnie wiadomo, praktyka nie zawszepodąża drogą wytyczoną przez teorię. Kiedy tak się dzieje?

Na każdym z etapów oznaczonych (6), (7) i (8) para patryca/matrycaalbo matryca/stempel trafia pod prasę więcej, niż jeden raz. Wystarczyminimalne wzajemne przesunięcie lub obrót i pewne elementy rysunku ulegajązdwojeniu. Na etapach (6) i (7) kontrola jakości jest tak wnikliwa, że tego typuusterka jest eliminowana. Na etapie wykonywania stempli czasem (bardzorzadko) stempel ze zdwojonymi fragmentami rysunku trafia do prasy menniczeji są nim bite monety. Powstałe w ten sposób monety za oceanem nazywa się„doubled die”. Klasycznym amerykańskim przykładem takiego błędu jest częśćjednocentówek z rocznika 1955, a wśród monet PRL, niektóre złotówki z roku1985.

9

Niezwykle rzadko zachodzi potrzeba powtórzenia całego procesu - odetapu (4). W roku 1917 zdarzyło się to w mennicy w Stuttgarcie i doprowadziłodo powstania odmiany dziesięciofenigówki Królestwa Polskiego nazywanej„napis blisko rantu” występującej w co najmniej dwóch wariantach.

Zdarza się też, że jedno z pośrednich narzędzi, np. matryca II ulegadrobnemu uszkodzeniu. Drobnemu na tyle, że nie opłaca się powtarzać całejkosztownej operacji od początku, tylko dokonuje się naprawy narzędzia rzeźbiącw nim zniszczony detal, czasem różniący się od pierwowzoru.

W przypadku monet obiegowych, z kolejnymi latami emisji zmieniająsię jedna, dwie lub trzy cyfry daty. Wydawało by się, że nic prostszego, jakprzygotować matrycę I z pustymi miejscami na cyfry daty właśnie i odpowiedniemodyfikacje wprowadzać na dalszych etapach. Niestety, a może na szczęście,trwałość narzędzi menniczych (patryc, matryc, stempli) jest ograniczona i zezmianą rocznika zmienia się patryce. To dzięki temu tak łatwo odróżnia sięfałszerstwa pięciogroszówki z 1934 r. od oryginałów. Minimalne różnicew rysunku monet obiegowych poszczególnych roczników wprowadza się teżz pełną świadomością – pełnią one rolę znaczników ułatwiającychdemaskowanie fałszerstw na szkodę emitenta.

10

Innym powodem różnego wyglądu monet, które powinny wyglądaćjednakowo, są błędy i usterki podczas bicia. Ich konsekwencją są tzw. destruktymennicze. Destrukty można podzielić na 3 podstawowe rodzaje i kilkapodrodzajów:

I. Usterki spowodowane wadami stempla.

A. Monety wybite uszkodzonym stemplem - pęknięcia, wykruszenia,zużycie stempla. Podczas bicia monet występują duże obciążeniadynamiczne stempli, co powoduje czasem ich uszkodzenia w postacipęknięć lub nawet odprysków. Monety wybite uszkodzonymi stemplamimają cieńsze lub grubsze, wypukłe linie w miejscu pęknięć stempla lubostrokrawędziowe wypukłości na powierzchni. Tarcie występującemiędzy powierzchniami stempli i krążka monetarnego powodujestopniowe zużywanie stempli. Z czasem rysunek staje się nieostry,zanikają jego szczegóły.

Złotówka wybita wykruszonym stemplem rewersu. Na awersie część rysunku odbiła sięsłabo ponieważ metal krążka wypełnił wykruszenie stempla.

B. Monety wybite uszkodzonym stemplem - zagniecenia. Pomimo

ścisłych reguł zachowania czystości pomieszczeń i urządzeńw mennicach zdarza się czasem, że pomiędzy stempel, a krążek dostanąsię zanieczyszczenia. Powstają wtedy usterki bicia opisane niżej (3.E.).Gdy są to zanieczyszczenia stałe lub trudno usuwalne, stempel możeulec trwałemu uszkodzeniu. Jego powierzchnia odkształca się w głąb,w rezultacie na bitych tym stemplem monetach pojawiają sięwypukłości. Najczęściej, zanieczyszczenia powodują uszkodzenia nadużych płaszczyznach w polu monety oraz na ostrych krawędziachrysunku i liter w napisach. Litery na monetach wybitych takimstemplem są nieregularnie poszerzone. Szczególnym przypadkiem tejusterki są monety wybite stemplami, które uległy uszkodzeniuspowodowanemu brakiem krążka między stemplami podczas bicia.Najwyższe punkty stempli mogą się wtedy zetknąć. Zwykle najwyższepunkty stempla to gładkie powierzchnie tworzące tło monety. Zetknięcie

11

w takich miejscach pozostawia bardzo słabo widoczne ślady. Jeślijednak naprzeciw takiego gładkiego fragmentu znajduje się jakiśkontrastowy element rysunku (np. legenda) to jego ślady odbijają się naprzeciwległym stemplu. Na monecie wybitej takimi stemplami naawersie pojawiają się drobne fragmenty rysunku rewersuw negatywowym odbiciu lustrzanym.

Fragment awersu mosiężnej dwuzłotowki z 1975 r.

z lustrzanym, negatywowym odbiciem liter ZŁ z rewersu.

C. Monety wybite stemplem z podwójnym rysunkiem. Jeżeli dopodwójnego uderzenia stempla (w tym przypadku patrycy) dojdzie przyprodukcji stempla, wszystkie monety wybite tym stemplem mająpodwójne linie części lub całego rysunku. Ta usterka jest niezwyklerzadka, bo stemple poddawane są bardzo wnikliwej kontroli, a i samemonety (jak każdy produkt) również podlegają kontroli jakości.

Fragment awersu złotówki 1985 ze zdwojonym rysunkiem.

D. Monety wybite stemplem otrzymanym z patrycy przy zbyt małymnacisku prasy. Jeżeli nacisk prasy przy tłoczeniu stempla jest zbytmały, na stempel najlepiej przenosi się to, co jest najbardziej wypukłe napatrycy (a tym samym, na monecie). Zanikają elementy mniej wypukłe

12

i szczegóły tła - odwrotnie do monet bitych przy niedostatecznymnacisku prasy (patrz 3.G.).

Po lewej „chudy Nowotko bez szyi” wybity stemplem wykonanym przy niedostatecznym

nacisku prasy – zniknęła linia szyi pod uchem. Po prawej moneta wybita normalnym stemplem.

II. Usterki spowodowane wadami krążka menniczego.

A. Zastosowanie krążka przeznaczonego dla innej monety i. Inna średnica. ii. Inny metal.

Niestety, większość usterek typu II.A.i. oraz II.A.ii. macharakter intencjonalny. W przeważającej większościzawdzięczamy je nieuczciwym pracownikom mennicypodkładającym niewłaściwe krążki pod stemple (oczywiścienie podczas normalnej produkcji, tylko przy okazji innych pracnp. podczas rozruchu po założeniu nowych stempli)

iii. Inny rant. I w tym przypadku najczęściej mamy do czynienia zeświadomym działaniem personelu mennicy. Usterki II.A.iii.dotyczą niemal wyłącznie monet okolicznościowych lubkolekcjonerskich z napisami na rancie. Spektakularnymprzykładem są monety NRD wybite na krążkach z napisem narancie przygotowanych do wykonania emisji dla Mongolii.

B. Zastosowanie źle przygotowanego krążka. Przed biciem, krążkipoddawane są skomplikowanym zabiegom zmierzającym doutrzymywania wysokiej jakości produktów mennicy. Błędy tej obróbki,lub zastosowanie krążka, który nie został właściwie przygotowany mogąspowodować złe przeniesienie rysunku na powierzchnię monety.Zdarzają się krążki z dużymi wgłębieniami - w tych miejscach rysunekstempla nie jest przenoszony ze wszystkimi szczegółami. Niekiedynastępuje rozwarstwienie blachy i część jej powierzchni ulega„złuszczeniu” (lamination).

13

Na awersie widoczna wypukłość obok cyfry 7 spowodowana niewłaściwymprzygotowaniem blachy na blankiety.

C. Ubytek materiału krążka. Zdarzają się monety wybite na krążkuwykrojonym, jak Słońce podczas zaćmienia – krążek dwukrotnie trafiłpod wykrojnik.

Zdarza się, że krążek zostaje wycięty w pobliżu krawędzi blachy – wówczas mamy niepełny krążek, odcięty linią prostą.

Czasem zdarza się, że krążek zostaje wycięty z końcówki blachy - gdziema ona mniejszą grubość. Wybita na nim moneta jest cieńsza i ma wyraźnie niższą wagę. W takim przypadku niekiedy rysunek monety jest mniej wyraźny.

D. Dodatkowy materiał na krążku. Usterka powstaje, gdy „ciało obce”zostanie wprasowane w powierzchnię krążka.

III. Usterki spowodowane nieprawidłowościami podczas bicia monety.

A. Hybrydy (mule errors) - do ich wybicia omyłkowo zastosowanostemple awersu i rewersu różnych monet. W starożytnościi średniowieczu takie monety powstawały stosunkowo często, czasemnie było to skutkiem omyłki, a świadomego działania. Obecnie zdarza

14

się to niezwykle rzadko. Najświeższe przykłady pochodzą z Kanadyi USA.

B. Przesunięcie krążka. Przesunięcie występuje, gdy moneta zostaniewybita bez pierścienia utrzymującego krążek w maszynie menniczej.W takich wypadkach średnica monety jest nieco większa, kształt możeodbiegać od kolistego, a rant jest zaokrąglony i gładki. Częścioweobsunięcie pierścienia objawia się przesunięciem ząbków (ornamentów)na rancie, i nieco większą średnicą monety.

C. Obrót stempla rewersu względem awersu. Polskie monety sąw znakomitej większości bite tak, aby góra awersu i góra rewersu byływ tym samym punkcie. Jeżeli stemple awersu i rewersu są obróconewzględem siebie, to powstają monety, na których pionowe osie rysunkuobu stron nie pokrywają się (tzw. skrętki lub obrotki) oraz monety,których rewers jest obrócony względem awersu o 180° (odwrotki).Przykładem odwrotki jest każda prawidłowo wybita moneta USA.

D. Sklejenie się 2 krążków. W ten sposób powstają dwie monetyjednostronne - na jednej jest tylko awers, na drugiej rewers.

E. Monety wybite zanieczyszczonym stemplem. Zanieczyszczeniepomiędzy stemplem, a monetą może być płynne (najczęściej olejz mechanizmu prasy) lub stałe (pyłki, opiłki itp.). Zanieczyszczeniepłynne powoduje niepełne przeniesienie rysunku ze stempla na monetę.Napisy, które zwykle na monetach są wypukłe, na stemplu sąwklęsłościami. W nich najczęściej gromadzą się zabrudzenia.W konsekwencji, litery na monecie są nieregularnie zwężone lub niemalniewidoczne. Usterka często określana, jako „zapchany stempel”.Dłuższe używanie zanieczyszczonego stempla uszkadza go (patrz I.B.).

15

Zapchanie stempla spowodowało brak kropki po prawej stronie cyfry 7.

F. Przylgnięcie wybitej monety do jednego ze stempli. W tym przypadkuz następnego krążka powstanie moneta, na której są dwa awersy lubrewersy, z których jeden jest wypukły, a drugi wklęsły. Moneta, któraprzylgnęła do stempla sama staje się stemplem na jedno lub kilkauderzeń prasy.

G. Podwójne bicie. Czasem ruchoma część prasy odskakuje po uderzeniuw krążek i uderza go powtórnie. Jeśli dojdzie przy tym do minimalnegochoćby przesunięcia krążka, powstaje moneta z częściowo lubcałkowicie zdublowanym rysunkiem. Takie monety trudno odróżnić odmonet otrzymanych ze stempla z podwójnym rysunkiem (powstałegoprzy podwójnym uderzeniu patrycy - patrz 1.C.). Jednymz ważniejszych kryteriów umożliwiających rozróżnienie jestpowtarzalność usterki. Podobny, ale znacznie silniejszy efekt powstaje, gdy między stemplezamiast pustego krążka trafi wcześniej wybita moneta.

H. Niewłaściwy nacisk prasy.Monety wybite przy zbyt małym nacisku prasy mają dobrze widoczneszczegóły tła i wklęsłych części rysunku oraz niedobite wyższe partierysunku. Odwrotnie do monet bitych stemplem otrzymanym z patrycyprzy niedostatecznym nacisku prasy (patrz 1.D.).

Dzisiaj część urządzeń mechanicznych, mennice zastąpiły sprzętemkomputerowym. Pantografowe maszyny redukcyjne zostały wyparte przez przezlaserowe skanery. Nadal jednak, modele wykonywane są rękami artystówrzeźbiarzy, nadal ręcznie cyzeluje się detale narzędzi menniczych na kolejnychetapach produkcji stempli. Nadal istnieją warunki powodujące, że monetyz poszczególnych wielkonakładowych partii mogą się różnić między sobą.

16