DODATEK SPECJALNY

10 (91) padziernik 2007 I

Wstp do prawoznawstwadr Tatiana Chauvin*

Niniejsze opracowanie zawiera informacje, bez ktrych nie sposb rozpocz studiw prawniczych. Jego celem jest zaznajomienie studentw z podstawow aparatur pojciow nauk prawnych, metodami stosowanymi w tych naukach oraz elementarnymi instytucjami i zasadami prawa. Cz teoretyczna jest uzupenieniem wykadu, natomiast pytania testowe pozwol sprawdzi, czy dana partia materiau zostaa dostatecznie opanowana.

Pojcie prawa. Prawo a inne systemy normatywne. Funkcje prawa Pojcie prawaPrawo kojarzy si nam zazwyczaj z porzdkiem, adem. To jest pierwsza istotna i trafna intuicja (autor myl?). W miar pogbiania wiedzy na temat prawa odkrywamy, e termin ten ma wiele rnych znacze nie tylko w jzyku potocznym czy jzykach nauk formalnych i przyrodniczych (prawo silniej-szego, prawo cienia), ale rwnie w ramach samych nauk prawnych. Terminem prawo okrelamy poszczeglne ga-zie (dziedziny) regulujce okrelone stosunki spoeczne, np.: prawo administracyjne, podatkowe, karne, rodzinne. O prawie mwimy rwnie w znaczeniu przysugujcych nam uprawnie (prawo do czego, prawo podmiotowe). Prawo w szerszym zna-czeniu to take uniwersalny porzdek normatywny, podstawa adu spoecznego, zesp wzorcw, norm i ideaw, ktrych istot jest wytyczanie sposobw zachowania si czowieka, wskazywanie powinnoci, ktre wi niezalenie od norm przyjmowanych przez poszczeglne grupy spoeczne lub pa-stwa, np. prawo natury, prawo moralne, reguy sprawiedli-woci itp. Wreszcie prawo to ograniczony terytorialnie system norm, system nakazw, zakazw i dozwole wprowadzonych i chronionych (sankcjonowanych) w terytorialnie zorganizowa-nym spoeczestwie przez podmioty penice wadz publicz-n (pastwo). Niezalenie jednak od tych usankcjonowanych i znanych nawet laikom podziaw, na ktre raczej wszyscy si zgadzaj, definiowaniu prawa towarzysz refleksje filozoficzne. Udzielaj one rnych i w rny sposb uzasadnionych odpo-wiedzi na pytania: czym jest prawo, jak je poznajemy.

Definicja terminu prawo przyjmowana na potrzeby wykadu z prawoznawstwa nawizuje do ostatniego z przedstawio-nych sposobw rozumienia prawa: jest to wic przymusowy porzdek norm postpowania, ustanowiony/uznany i chroniony przez pastwo.

Definicja ta oddaje spojrzenie na prawo typowe dla nurtu tzw. pozytywizmu prawnego. Wedug pozytywistw prawo jest dzie-em czowieka i (radykalna posta pozytywizmu) nie powin-no wykazywa zwizkw z innymi systemami normatywnymi, przede wszystkim z moralnoci czy religi. Obowizuje z mocy ustanawiajcego je autorytetu (wadzy, suwerena (autor prze-cinek potrzebny?) niezalenie od tego, czy jego reguy uznamy za sprawiedliwe czy suszne. Ma ono w stosunku do swoich adresatw charakter heteronomiczny, zewntrzny, a swoje uza-sadnienie czerpie z mocy autorytetu, ktry je ustanowi i narzu-ci adresatom (uzasadnienie tetyczne). Koncepcja prawa zapro-ponowana przez pozytywistw wywiera najwikszy wpyw

na praktyk tworzenia i, przede wszystkim, stosowania prawa. Inne podejcie reprezentuje tzw. szkoa prawa naturalnego, ktra w skrajnej wersji moc obowizywania prawa tworzonego przez czowieka opiera na jego zgodnoci z jakim prawem wyszym (pochodzcym od Boga w wersjach religijnych, w wersjach laickich wywodzcym si z godnoci czowieka, rozumu ludzkiego, natury jednostki czy spoeczestwa).

Zwrmy uwag, e dzisiaj, szczeglnie w krgu kultu-ry zachodniej i przede wszystkim na skutek XX-wiecznych dowiadcze historycznych, pozytywistyczne podejcie do prawa uzupeniane jest zespoem praw ludzkich i obywa-telskich oraz rozmaitego rodzaju odwoaniami do regulacji o naturalnym charakterze.

Warto w tym kontekcie wspomnie o koncepcji wewntrznej mo ralnoci prawa L.L Fullera. Zdaniem Fullera rzdy prawa s urze-czywistnione, jeeli: a) prawo jest dostatecznie oglne, b) jest nale-ycie ogoszone, c) nie dziaa z moc wsteczn, d) jest jasne, e) nie zawiera norm sprzecznych, f) nie wymaga od adresatw rzeczy niemoliwych, g) jest wzgldnie trwae w czasie, h) spenio-ny jest warunek zgodnoci dziaa urzdowych z prawem.Trzeci sposb patrzenia na prawo reprezentowany jest przez nurt realizmu prawniczego. Odnajdujemy tutaj psychologiczne i socjo-logiczne podejcie do prawa, analizujce prawo w dziaaniu. W ramach analiz tego typu pytamy, jak w porzdek funkcjonuje w spoeczestwie, z jakich pobudek jest ono przestrzegane (nie-przestrzegane), jakie s skutki dziaania norm prawnych czy te jakie s perspektywy na to, by regulacje prawne byy efektywne. Badania tego typu wykazuj szczegln uyteczno w procesie tzw. racjonalnego tworzenia prawa, majcym dopomc wadzy w osigniciu zamierzonych celw poprzez odpowiedni dobr rodkw (tu: norm prawnych), i s prb przewidzenia skutecz-noci planowanych norm prawnych.W zalenoci od przyjmowanego stanowiska filozoficznego, od pyta, ktre stawia sobie badajcy prawo, mona wyr-ni rozmaite metody badawcze. Najczciej spotykane korzy-staj z narzdzi badawczych typowych dla logiki i lingwistyki (metoda tzw. jzykowo-logiczna) i nauk empirycznych (socjo-logia, psychologia). Wspczenie teoria prawa nawizuje take do argumentacji i hermeneutyki. W polskiej literaturze bardzo popularne jest stanowisko postulujce tzw. wielopasz-czyznowe badanie prawa, ktre zakada, e jednostronne metodologicznie badanie prawa podaje jego zredukowany obraz. Najlepiej jest wic, wedle zwolennikw tego podejcia, bada poszczeglne problemy z rnych perspektyw.

* Autorka jest..........

www.edukacjaprawnicza.pl

PRAWOZNAWSTWO

II 10 (91) padziernik 2007

Prawo jako zjawisko normatywne Normatywno prawa to jego podstawowa cecha. System prawa zbudowany jest z norm postpowania (regu, zasad) przybierajcych na gruncie jzyka form tzw. wypowiedzi dyrek-tywalnych (normatywnych). Normy prawne rekonstruowane s w procesie wykadni z przepisw prawnych, te za stanowi podstawow form redakcyjn aktw normatywnych (ustaw, rozporzdze, zarzdze itp.). Normy prawne tworz system i w jego ramach s hierarchicznie uporzdkowane: wyrnia si normy wyszego i niszego rzdu, zaczynajc od konstytucji przez ustawy, umowy midzynarodowe po akty wykonawcze. Prawo jest tworzone przede wszystkim jako prawo stanowione, jest wyrazem aktu woli prawodawcy, std najczciej przyjmuje posta ustawy.

Prawo jako zjawisko spoeczne (ubi societas ibi ius) Kada organizacja spoeczna dla swego rozwoju powinna uksztatowa wzory zachowa gwarantujce pewne minimum wspdziaania w deniu do osigania dbr majcych zaspo-koi potrzeby spoeczne. Prawo ogranicza si do regulowania zewntrznych relacji midzyludzkich. Jednym z celw prawa jest zapewnienie i zagwarantowanie realizacji praw jednostki i spoeczestwa (praw czowieka). W demokracji spoeczny cha-rakter prawa uwidacznia si w procesach decyzyjnych. Realne (por. wyej) funkcjonowanie norm prawnych zalene jest od spo-ecznego przyzwolenia i gotowoci do ich przestrzegania.

Prawo jako zjawisko politycznePolityczny charakter prawa wynika z faktu, e jest ono pod-stawowym instrumentem sprawowania wadzy. Z jednej strony jest ram, w ktrej porusza si wadza publiczna (praworzd-no, cile przez prawo wyznaczone kompetencje, struktu-ra instytucji wadzy), z drugiej strony poprzez prawo pastwo ustala dla podmiotw podlegych wadzy wzory zachowa podanych i czuwa nad ich przestrzeganiem (sankcje, dyspo-nowanie legalnym przymusem). Prawo wyraa rwnie pod-stawowe dla pastwa wartoci (aksjologia pastwa, przepisy konstytucji o charakterze zasad). Zgodnie z art. 2 Konstytucji z 2.4.1997 r., Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym pa-stwem prawnym. Na charakterystyk takiego pastwa skadaj si dwie grupy elementw o charakterze formalnym i material-nym. Podstawowe cechy pastwa prawnego: a) prawo rzdno (zgodno z prawem art. 7 Konstytucji RP) dziaa pastwa, b) niezaleno sdw i niezawiso sdziw od wadzy wyko-nawczej (art.173 i 178 ust. 1 Konstytucji RP), c) zasada podzia-u wadzy (art. 10 Konstytucji RP), d) gwarantowanie przez pastwo praw i wolnoci obywatelskich (rozdz. II Konstytucji RP), e) zapewnienie instytucjonalnych i proceduralnych gwa-rancji ww. praw i wolnoci (TK, NSA, RPO), f) zasada prymatu prawa stanowionego przed innymi systemami normatywnymi (moralnoci, religi, obyczajami), g) zasada prymatu konsty-tucji i ustaw w systemie rde prawa, hierarchia rde prawa (art. 87 i n. Konstytucji RP).

Prawo jako dyskursJest to proceduralna wizja prawa, nawizujca do prac J. Habermasa i R. Alexyego, koncentrujcych si na dyskur-sywno-argumentacyjnym ujciu prawa. Wedle tych koncep-cji prawo jest instytucj podlegajc reguom racjonalnoci komunikacyjnej (Habermas), a dyskurs prawniczy jest odmian dyskursu praktycznego (Alexy). Przedmiotem dyskursu s albo sporne twierdzenia (dyskurs teoretyczny), albo problematyczne normy (dyskurs praktyczny). Celem dyskursu jest doprowadzenie

do porozumienia podmiotw biorcych udzia w dyskursie. Aby osignity w dyskursie konsens mg by uznany za konsens rzeczywisty, a nie tylko pozorny, dyskurs musi spenia okrelo-ne warunki etyczne. Zakadajc, e dyskurs stanowi fundament, na ktrym zbudowana jest komunikacyjna koncepcja prawa, Habermas przyjmuje tym samym koncepcj prawa jako rozmo-wy, w ktrej dyskurs wyznacza idealn form tworzenia i sto-sowania prawa, a zarazem idealny model organizacji instytucji i stosunkw spoecznych.

Prawo i inne systemy normatywne W adnym spoeczestwie prawo nie jest jedynym wzorcem postpowania. Wzajemne zachowania ludzi wobec siebie reguluj rwnoczenie inne normy spoeczne, takie jak: normy moralne, obyczajowe, religijne, organizacji politycznych i spoecz-nych itp. Normami moralnymi s te normy, ktre wyznacza-j (nakazuj lub zakazuj) okrelone zachowania ze wzgldu na przyjte w danej grupie ideay dobra, mioci, sprawiedli-woci, susznoci itp. Normy obyczajowe odwouj si przede wszystkim do pewnej konwencji spoecznej i dotycz zachowa ujmowanych w kategoriach wypada/nie wypada lub jest/nie jest przyjte. Natomiast normy religijne wyrniamy ze wzgl-du na ich odwoywanie si do pewnego autorytetu religijnego, cho ich tre moe si pokrywa z treci norm moralnych (np. nie zabijaj, kochaj bliniego swego itp.). Normy organiza-cyjne (partii politycznych, stowarzysze) maj w swym formali-zmie charakter najbardziej zbliony do norm prawnych. Normy wymienionych systemw normatywnych rni si od prawa stopniem sformalizowania, przedmiotem normowania, typem sankcji, niektre z nich maj, w przeciwiestwie do heterono-micznego prawa, charakter autonomiczny, s przez jednostk internalizowane.

Prawo jako najbardziej uniwersalny system ze wzgldu na swj przymusowy charakter (sankcje) z koniecznoci wchodzi w rne typy relacji (treciowe, funkcjonalne) z inny-mi systemami normatywnymi. Z korzyci dla norm prawnych (w ich socjologicznym aspekcie) jest ich zbieno z warto-ciami wyznawanymi spoecznie, zwizanymi z dominujcymi przekonaniami moralnymi czy religijnymi, cho taka sytuacja nie zawsze ma miejsce.

Funkcje prawaFunkcje prawa to rzeczywiste, obiektywne skutki czy rezultaty istnienia jakiej instytucji, normy. Rezultat ten moe by zaoo-ny i oczekiwany, ale (...........????)Podstawowe funkcje: kontrolna (poddanie ludzkich zachowa spoecznej kontroli za pomoc formuowanych w normach prawnych zakazw, nakazw i dozwole), dystrybutywna (rozdzia najczciej deficytowych dbr i ciarw), regulacji konfliktw (o charakterze indywidualnym i spoecz-nym), inne funkcje: stabilizujca, dynamizujca, ochronna, organiza-cyjna, represyjna i wychowawcza.

Pytania sprawdzajce

1. Zwolennicy pozytywizmu prawnego gosz, e:a) prawo ma charakter heteronomiczny wobec czowieka,b) system prawny ma charakter nominalny i naturalny,c) prawem jest to, co robi z nim sdziowie.

Tatiana Chauvin

DODATEK SPECJALNY

10 (91) padziernik 2007 III

Prawidowa odpowied: a)Pozytywici przyjmuj, e prawo pochodzi od autorytetu (instytucji wadzy) i jest efektem dziaalnoci ludzkiej. Oznacza to, e jest ono w szczeglny sposb narzucone adresatom, nie wymaga od nich zgody ani wewntrznego uznania tych norm za wice (jak ma to miejsce w przypadku norm moral-nych czy religijnych). Prawa natomiast, niezalenie od pobudek, naley przestrzega.

2. Normatywistyczna teoria prawa:a) naley do nurtu tzw. realizmu prawnego,b) zostaa sformuowana przez w. Tomasza z Akwinu,c) naley do nurtu pozytywizmu prawnego.

Prawidowa odpowied: c)Normatywizm jest to kierunek w filozofii prawa bdcy radykal-n odmian pozytywizmu prawnego. Za jego najwybitniejszego przedstawiciela uwaa si Hansa Kelsena, twrc tzw. czystej teorii prawa. W wietle tej teorii prawo jest porzdkiem zoo-nym wycznie z norm (powinnoci) i nie moe mie na nie wpy-wu tak rzeczywisto empiryczna, jak i moralno, religia itp. Normy dla Kelsena istniay wycznie poprzez ich przynaleno do systemu prawnego, a podstaw ich obowizywania byy wystpujce midzy elementami systemu relacje formalne (hie-rarchiczne, kompetencyjne).

3. Typow dla dogmatyki prawniczej metod badania prawa bdzie:a) wykorzystanie narzdzi nauk o jzyku,b) badanie opinii publicznej przy wykorzystaniu tzw. wywiadu,c) obserwacja.

Prawidowa odpowied: a)Dogmatyka prawa oznacza najkrcej nauk prawa obowi-zujcego (jego interpretacj, konstruowanie poj, systematyza-cj). Suy ona przede wszystkim potrzebom praktyki prawniczej z zakresu szczegowych nauk prawnych. Przedmiotem bada dogmatyki s rda prawa, przede wszystkim teksty prawa obowizujcego. Podstawowym sposobem badania tekstw jest wykorzystanie tzw. metody logiczno-jzykowej, najbardziej typowej dla prawa.

4. Zwolennicy klasycznej szkoy prawa naturalnego:a) s nonkognitywistami aksjologicznymi,b) s kognitywistami aksjologicznymi,c) w ogle nie odwouj si do wartoci.

Prawidowa odpowied: b)Kognitywici (od cognosco, cognoscere ac. poznawa) stoj na stanowisku, e nie tylko wypowiedzi opisowe maj waciwo-ci poznawcze. Rwnie normy i oceny, na podstawie pewnego rodzaju intuicji co do tego, co jest dobre a co ze, maj charak-ter poznawczy (mog by prawdziwe lub faszywe). W filozofii prawa stanowisko takie wiza mona np. z tomizmem.

5. Boonarodzeniowy zwyczaj ubierania choinki naley do norm:a) prawnych.b) religijnych,c) obyczajowych.

Prawidowa odpowied: c)Jest to norma obyczajowa, poniewa ani prawo, ani religia nie formuuj nakazu ubierania choinki. Zwyczaj ten przyw-drowa do Polski ok. 200 lat temu (w niektre regiony nawet pniej), a przez Koci by pocztkowo traktowany nieufnie, jako pogaski.

6. Przepis art. 408 KPK: Po wysuchaniu gosw stron sd nie-zwocznie przystpuje do narady jest przepisem:a) prawa materialnego, b) prawa formalnego, c) prawa naturalnego.

Prawidowa odpowied: b)Prawo formalne okrela sposb postpowania przed organami wadzy publicznej (np. wymiar sprawiedliwoci, administracja). W ramach tych postpowa moemy dochodzi uprawnie przyznanych nam przez prawo materialne, egzekwowa obo-wizki, stosowa sankcje. Najwaniejsze procedury prawne przybieraj posta kodeksw, np. Kodeks postpowania cywil-nego, Kodeks postpowania karnego czy Kodeks postpowania administracyjnego.

7. Odwoanie do Boga w preambule do Konstytucji z 2.4.1997 r. jest przykadem:a) zwizkw funkcjonalnych zachodzcych midzy prawem a innymi systemami normatywnymi,b) zwizkw treciowych midzy tymi systemami,c) ustrojowej autonomii midzy pastwem a Kocioem kato-lickim.

Prawidowa o dpowied: a)Midzy normami prawnymi i normami innych systemw (moral-no, religia, obyczaje) mog zachodzi rnego typu relacje. O zwizkach funkcjonalnych midzy tymi systemami mwimy, kiedy widoczne jest ich wzajemne oddziaywanie na siebie. Normy prawne mog by tworzone, interpretowane i stosowa-ne pod wpywem rnych przekona aksjologicznych.

8. Leon Petraycki uznawany jest za reprezentanta:a) psychologicznej teorii prawa, b) neotomistycznej filozofii prawa,c) analitycznej teorii prawa.

Prawidowa odpowied: a)Leon Petraycki jest uznawany za twrc psychologicznej teorii prawa. Z tej przyczyny czymy jego pogldy z realistycznymi koncepcjami prawa. Wedug Petrayckiego istota prawa prze-jawia si w okrelonych zjawiskach psychicznych. Wyrni on jako rodzaj przey psychicznych pewien typ emocji, ktre czowiek odbiera jako narzucajce si poczucie powinnoci. Emocje zwizane z prawem maj charakter imperatywno-atry-butywny.

9. Ustanawiajc sankcj karn za naruszenie pewnych dbr, usta wodawca mia na celu realizacj przez prawo funkcji:a) dynamizujcej,b) ochronnej,c) stabilizujcej.

www.edukacjaprawnicza.pl

PRAWOZNAWSTWO

IV 10 (91) padziernik 2007

Prawidowa odpowied: b)Funkcja ochronna prawa nie tylko w systemie prawa karnego oznacza, e realnym skutkiem, ktry przynosi funkcjonowanie prawa, jest ochrona rozmaitych wartoci, istotnych czy cennych dla ycia spoecznego. W prawie karnym takimi dobrami (war-tociami), ktre ustawodawca poddaje ochronie, s np. ycie, zdrowie, wolno, mienie (wasno).

10. Szczegowe nauki prawne:a) odpowiadaj strukturze systemu prawa,b) nale do grupy nauk historyczno-prawnych,c) badaj postawy adresatw norm prawnych wobec prawa.

Prawidowa odpowied: a)Szczegowe nauki prawne, nazywane inaczej dogmatykami prawniczymi, zajmuj si rozwizywaniem problemw walida-cyjnych, interpretacyjnych i systematyzacyjnych poszczeglnych dziedzin prawa. System prawa, ze wzgldu wanie na istnie-nie rnych dziedzin (prawo cywilne, karne, administracyjne, pracy), zosta w swojej strukturze poziomej podzielony na tzw. gazie. Pionowy podzia systemu prawa odpowiada natomiast hierarchii norm wchodzcych w jego skad.

11. Sytuacj, w ktrej wadza publiczna uywa prawa do reali-zacji wasnych interesw, nazywamy:a) interpretacj prawa,b) instrumentalizacj prawa,c) implementacj prawa.

Prawidowa odpowied: b)Zjawisko instrumentalizacji (instrumentalnego posugiwania si pra-wem) pojawia si w sytuacji naruszenia rwnowagi midzy prawem jako instrumentem do osigania konkretnych celw a prawem jako nonikiem wartoci spoecznych. Prawo suy wadzy do realizacji, np. wasnych interesw czy rozwizywania doranych problemw, ale przestaje by elementem spoecznego adu. Upada pewno prawa, spada spoeczne zaufanie do systemu norm prawnych.

12. Istotn gwarancj praworzdnoci w pastwie prawnym jest:a) szczegowe uregulowanie obowizkw obywatelskich w konstytucji,b) zasada wieloinstancyjnego postpowania sdowego,c) funkcjonowanie pracownikw pomocy spoecznej.

Prawidowa odpowied: b)Niezawise i niezalene sdownictwo to podstawa pastwa prawnego daje gwarancj ochrony praw obywatelskich. Przewidziane przez Konstytucj z 1997 r. co najmniej dwuin-stancyjne sdownictwo powszechne i administracyjne to pro-ceduralna gwarancja praworzdnoci, przewidujca kontrol orzecze wydawanych przez sdy niszych instancji pod wzgl-dem zgodnoci z ustalonymi faktami, z przepisami prawa, a nawet ze susznoci czy sprawiedliwoci.

13. Za jednego z gwnych przedstawicieli socjologicznej jurys-prudencji uwaa si:a) J. Austina,b) R. Pounda,c) w. Tomasza z Akwinu.

Prawidowa odpowied: b)Socjologiczna jurysprudencja wizaa si z empirycznym bada-niem spoeczestwa i z odkryciem moliwoci oddziaywania na nie poprzez prawo. R. Pound by twrc programu tzw. iny nierii spoecznej.

14. Jedn z gwnych wartoci dyskursu argumentacyjnego jest:a) racjonalno,b) prawda,c) skuteczno.

Prawidowa odpowied: a)W przeciwiestwie do dyskursu teoretycznego, ktrego gw-nym celem jest dojcie do prawdy, celem dyskursu praktycznego jest osigniecie porozumienia i poszukiwanie rozstrzygnicia spornych przypadkw. Racjonalno dyskursu argumentacyjne-go wie si z zastosowaniem do jego przeprowadzenia odpo-wiednich regu szanujcych rwno i swobod wypowiedzi uczestnikw, spjne posugiwanie si jzykiem, respektowanie udowodnionych faktw itp.

15. Jest zgodne z zasad praworzdnoci formalnej:a) orzekanie przez sd na podstawie ustawy, ktrej tre po zostaje w sprzecznoci z pogldami moralnymi skadu sdziowskiego,b) odmowa orzekania przez sd na podstawie ustawy, ktrej tre pozostaje w sprzecznoci z pogldami moralnymi ska-du sdziowskiego,c) orzekanie przez sd na podstawie ustawy, ktra zostaa naleycie uchwalona i ogoszona i obowizuje formalnie w dniu orzekania.

Prawidowa odpowied: c)Praworzdno jest zasad, ktrej swoje dziaanie podporzd-kowuje pastwo i jego funkcjonariusze. Pastwo jest prawo-rzdne, jeeli dziaa w ramach wyznaczonych przez prawo i za pomoc zgodnych z prawem rodkw (sub legem i per legem). Praworzdno formalna oznacza, e prawo jest przez wadz przestrzegane niezalenie od tego, jakie treci ze sob niesie i jak przekada si na oceny moralne prawodawcy i pod-miotw stosujcych prawo.

Norma prawna jako zjawisko jzykowe. Norma praw-na i przepis prawnyNorma prawna jako zjawisko jzykoweAnaliza prawa z punktu widzenia jzykowego prowadzi do roz-rnienia jzyka prawnego jzyka aktw prawnych oraz jzy-ka prawniczego jzyka, ktrym posuguj si praktyka i nauka prawa. Przykad wypowiedzi w jzyku prawnym stanowi pub-likacje zawarte w dziennikach urzdowych, takich jak Dziennik Ustaw czy Monitor Polski. Jzykiem prawniczym zawierajcym wypowiedzi o obowizujcym prawie posuguj si nato-miast autorzy podrcznikw prawniczych lub np. sdziowie w orzeczeniach. Jzyki prawny i prawniczy s co do zasady tylko szczeglnymi postaciami jzyka naturalnego (etnicznego), ale ich specyficznym zadaniem jest penienie funkcji rodka przekazu informacji o prawie. Z tej przyczyny jzyk prawa rni si zarwno semantycznie (np. zawiera definicje legalne), jak i w pewnym stopniu syntaktycznie od jzyka potocznego. Wypowied danego jzyka to wyraz lub wyraenie, ktre peni funkcj komunikacyjn. Wypowiedzi peni rne funkcje

Tatiana Chauvin

DODATEK SPECJALNY

10 (91) padziernik 2007 V

znaczeniowe (np. opisow, ekspresywn, sugestywn, per-formatywn). Na podstawie wymienionych funkcji wyrnia-my w jzyku, rwnie w jzyku prawa, wypowiedzi opisowe (Budynek sdu mieci si przy ul. Winiowej), wypowiedzi oceniajce (Dzi jest adna pogoda), wypowiedzi optatywne (Dobrze byoby dla przyrody, gdyby spad deszcz), wypo-wiedzi performatywne (Mianuj pana na stanowisko...) oraz najwaniejsze z punktu widzenia prawa wypowiedzi dyrek-tywalne. Gwnym przykadem takiej wypowiedzi jest norma postpowania nakazujca okrelonym podmiotom bdcym jej adresatami okrelone postpowanie w okrelonych oko-licznociach lub zakazujca go. Norma postpowania moe przybiera rn posta sown: rozkazujc, hipotetyczn lub kategoryczn.

Charakter normy prawnejPrawo to zesp regu zachowania (norm postpowania), a wic wicych wzorw, zgodnie z ktrymi naley postpowa. S one sformuowane jako reguy generalne, tzn. skierowane do adresatw okrelonych rodzajowo, a nie indywidualnie (np. modociany, podatnik, funkcjonariusz publiczny), w generalnie okrelonych okolicznociach, i nakadaj na nich abstrakcyjnie obowizki (paci podatek, ponosi koszty itp.).

Mwimy w zwizku z tym, e normy prawne maj charakter generalny i abstrakcyjny. Dziki temu kady obywatel jest trak-towany przez prawo na rwni z pozostaymi, nie jest narao-ny na ryzyko arbitralnoci wadzy.

Koncepcje budowy normy prawnej Koncepcja trjczonowa wyodrbnia zwykle trzy elementy ska-dowe normy: hipotez, dyspozycj i sankcj. Przy tym:a) hipoteza okrela adresata normy oraz okolicznoci, w jakich zobowizany jest on do pewnego zachowania (np. Podatnik, ktry w roku podatkowym osign dochd wyszy ni...). Zarwno okrelenie adresata, jak i okolicznoci, niezalenie od siebie, mog by sformuowane generalnie (akty tworze-nia prawa), jak i indywidualnie (akty stosowania prawa: wyroki sdowe, decyzje administracyjne);b) dyspozycja zawiera wzr powinnego zachowania, czyli okrela sposb, w jaki adresat normy powinien si zachowa w przypadku zaistnienia okolicznoci okrelonych w hipotezie (np. [podatnik]... zobowizany jest do zapacenia podatku obliczanego wedug stopy...). Ta cz normy ma wanie charakter abstrakcyjnie sformuowanego obowizku bd uprawnienia (w aktach stosowania prawa jest on konkretny). Przedmiotem dyspozycji mog by dwa rodzaje zachowa, wyodrbnione ze wzgldu na sposb ich uregulowania przez prawo: czyny, tzn. faktyczne zachowania psychofizyczne, kt-rych przebieg lub nastpstwo s uregulowane przez prawo, np. zabranie mienia, zabjstwo, prowadzenie gospodarstwa rolnego, pomoc toncemu itp., czynnoci konwencjonalne, czyli zachowania, ktrym istniejce normy nadaj specyficzne znaczenie, inne ni to, ktre wynika-oby z psychofizycznego przebiegu tych czynnoci i ich faktycz-nych skutkw. Dokonanie czynnoci konwencjonalnej wymaga respektowania uregulowanych przez prawo regu ich dokonania (regu sensu czynnoci konwencjonalnej). Przykadami czynno-ci konwencjonalnych prawnie istotnych i dokonywanych przez organy pastwa na podstawie norm prawa publicznego s akty wadcze organw pastwa, np. uchwalenie ustawy przez Sejm, wydanie orzeczenia przez sd, podjcie decyzji administracyjnej

przez wojewod itp. Z kolei zachowania obywateli majce cha-rakter prawnie istotnych czynnoci konwencjonalnych nazywa si zwykle czynnociami prawnymi. S to czynnoci wymagaj-ce owiadczenia woli i zmierzajce do wywoania okrelonych skutkw prawnych. Przykadem czynnoci prawnej ze sfery prawa prywatnego moe by zarwno sporzdzenie testamen-tu (czynno jednostronna), jak i zawarcie umowy (czynno dwustronna lub wielostronna);c) sankcja okrela konsekwencje (ujemne skutki prawne), jakie mog nastpi w przypadku zachowania niezgodnego z treci dyspozycji. W naukach prawnych najczciej wyodrbnia si trzy rodzaje sankcji prawnych: karna jej celem jest wyrzdzenie pewnej dolegliwoci spraw-cy czynu zabronionego, aby w przyszoci powstrzymywa si od naruszenia prawa (tzw. prewencja szczeglna), dziaanie odstraszajce innych czonkw spoeczestwa (tzw. prewen-cja oglna) oraz odwet, odpata za wyrzdzone zo spoeczne motywowana wzgldami sprawiedliwoci i susznoci, egzekucyjna ma na celu przymuszenie adresata normy sank-cjonowanej do zachowania zgodnego z prawem, jeli takiego zachowania adresat nie chce dobrowolnie zrealizowa (np. przymusowe cignicie alimentw lub nalenoci podatko-wych z wynagrodzenia dunika lub zwrot waciwej osobie rzeczy lub korzyci bezpodstawnie zabranych tzw. sankcja restytucyjna), albo te unicestwienie stanu faktycznego powsta-ego w wyniku naruszenia prawa (np. rozbirk budowli zbu-dowanej z naruszeniem prawa), niewano lub bezskuteczno czynnoci prawnych powo-duj one, e pewne zachowanie (np. zoenie owiadczenia woli), jeeli zostao dokonane w sposb niezgodny z reguami prawa (tzw. reguami sensu czynnoci prawnej), nie wywouje zamierzonych skutkw prawnych, czyli uznawane jest za nie-bye, takie, ktre nie zaistniao. W tym sensie sankcja niewa-noci jest prawem doskonaym (lex perfecta). Bezskuteczno moe nastpowa wobec wszystkich osb (tzw. niewano bezwzgldna) albo tylko wobec konkretnych osb, np. stron umowy, i w wszym zakresie (bezskuteczno).W poszczeglnych dziedzinach prawa kady rodzaj sankcji przyjmuje rne szczegowe postacie, np. katalog kar wymie-niony w art. 32 KK. S te takie rozwizania, ktre ze wzgl-du na swoiste cechy nie kwalifikuj si do trzech powyszych generalnych typw sankcji (np. niektre postacie obowizkw odszkodowawczych).

Niektrzy teoretycy przyjmuj, e wszystkie trzy elementy s koniecznymi czciami skadowymi prawidowo zbu-dowanej normy prawnej (tzw. trjelementowa koncepcja normy prawnej). Wikszo autorw uwaa jednak, e sank-cja jest w normie elementem o charakterze posikowym, tzn. znajduje zastosowanie tylko wwczas, gdy mamy do czy-nienia z naruszeniem normy. Istniej te normy prawne, dla ktrych w obrbie prawa nie ma sankcji (leges imperfectae), zawarte w nich reguy zachowa s natomiast sankcjonowa-ne jako normy moralne, obyczajowe lub polityczne.

W wietle koncepcji norm sprzonych wyrniamy:a) normy sankcjonowane wyznaczaj okrelonym podmiotom (adresatom pierwotnym) okrelone zachowanie w okrelonych okolicznociach, obejmuj tylko hipotez i dyspozycj w wyej okrelonym znaczeniu, nie zawieraj elementu przymusu, jakim jest sankcja. Ze wzgldu na t uomno musz by zwizane z inn norm (sankcjonujc), ktra nakazuje wymierza sank-cj za niezastosowanie normy sankcjonujcej;

www.edukacjaprawnicza.pl

PRAWOZNAWSTWO

VI 10 (91) padziernik 2007

b) normy sankcjonujce stanowi sankcj, cho skadaj si take z hipotezy i dyspozycji; hipoteza tej normy przewiduje naruszenie normy sankcjonowanej, dyspozycja wskazuje spo-sb reakcji pastwa na ten fakt, czyli sposb sankcjonowania. Normy te adresowane s raczej do organw pastwa zajmuj-cych si sankcjonowaniem norm prawnych (organw wymiaru sprawiedliwoci, organw administracji pastwowej w zakresie ich kompetencji do stosowania sankcji), czyli tzw. adresatw wtrnych. Normy sankcjonowane i sankcjonujce wzajemnie si uzupe-niaj, s to tzw. normy sprzone.H.L.A. Hart, angielski filozof i teoretyk prawa, zaproponowa jeszcze inny model budowy systemu prawnego. W wietle pro-ponowanych przez niego koncepcji na system prawa skadaj si dwa typy regu: reguy pierwotne, ktre zawieraj skierowane do ludzi nakazy i zakazy okrelonego postpowania, oraz regu-y wtrne, dziki ktrym mona orzec o obowizywaniu regu pierwotnych, wprowadza nowe reguy pierwotne, modyfiko-wa ju istniejce oraz orzeka o ich ewentualnym naruszeniu (odpowiednio reguy uznania, zmiany i orzekania).Konstrukcj normy prawnej moemy analizowa w jeszcze inny sposb, wyrniajc w normie dwa zakresy. Zakresem zastosowania normy bdziemy nazywa klas takich moliwych przyszych sytuacji, w ktrych norma znajduje zastosowanie. Zakresem normowania danej normy nazwiemy klas przyszych zachowa adresata normy, ktre wyznacza mu ona do spe-nienia.

Przepis prawny a norma prawnaPrzepis prawny to zdanie (w sensie gramatycznym) bdce czstk redakcyjn aktu wadzy pastwowej okrelajcego oglne i abstrakcyjne wzory postpowania. Przepis prawny jest wyodrbniony w takim akcie normatywnym w postaci artykuu, paragrafu, ustpu, punktu itp. Tak rozumiany prze-pis prawny jest tylko zewntrzn form ogoszenia normy prawnej. Norma prawna formuujc wzr postpowania wskazujcy adresata, okolicznoci i obowizek (uprawnienie) do zrealizowania jest treci, sensem przepisu prawnego. Nie jest ona bezporednio wyraona w przepisie: konieczne jest odkodowanie poszczeglnych jej elementw za pomo-c tzw. regu wykadni (o czym niej). Kady przepis prawny moe obejmowa ca norm prawn, jej cz lub kilka norm prawnych. W zalenoci od tego mwimy o kondensacji lub rozczonkowaniu normy prawnej.

Zachowania regulowane przez prawo Norma prawna moe rnie kwalifikowa zachowania okrelo-ne w dyspozycji. Podstawowy podzia zachowa regulowanych przez prawo polega na przyjciu, e zachowanie jest nakazane, zakazane lub dozwolone.Sformuowanie zakazu lub nakazu budzi na og mniej wtpli-woci interpretacyjnych. Natomiast z dozwoleniem czy si spr w nauce prawa. Niezbdne jest uwzgldnienie kilku istotnych okolicznoci. Po pierwsze, jest przyjt zasad, e w pastwie praworzdnym obywatelom i innym podmiotom prawa nieb-dcym organami wadzy publicznej dozwolone jest wszystko, co nie jest prawnie nakazane lub zakazane. Zachowania takie nazywa si niekiedy prawnie indyferentnymi. Prawo milczy, jest obojtne wobec sposobw zachowania mieszczcych si w tej sferze. Swoboda dziaania polega w tym przypadku na braku zakazw odnoszcych si do pewnej dziedziny spraw. Jest to tzw. dozwo-lenie sabe dziaania lub zaniechania podjte w jego granicach nie powoduj bowiem adnych skutkw prawnych.

Zasada: co nie jest zabronione, jest dozwolone, nie odnosi si jednak do organw wadzy publicznej (pastwowej, samorz-dowej). Organy te mog dziaa wycznie na podstawie prawa i w granicach prawem okrelonych kompetencji, tzn. mog czy-ni tylko to, co jest im przez przepisy prawne nakazane lub wyranie dozwolone. Na norm kompetencyjn skadaj si przy tym dwa odrbne zakresy normy: zakres zastosowania normy kompetencyjnej, ktra udziela upowanienia okrelonemu organowi do podjcia okrelonej czynnoci wadczej, wskazujc jednoczenie sposb dziaania (procedur) oraz przedmiot (materi) upowanienia, sposb sformuowania upowanienia i uycie odpowiednich funkto-rw normotwrczych, bdzie decydowa o jego obligatoryj-nym (Rada Ministrw okreli w drodze rozporzdzenia...) lub fakultatywnym (Rada Ministrw moe okreli w drodze rozporzdzenia...) charakterze, zakres normowania, ktry na adresata dokonanej przez organ czynnoci (np. wydanej decyzji administracyjnej) nakada obo-wizek podporzdkowania si tej czynnoci. Dozwolone moe by rwnie zachowanie, ktre jest uregu-lowane, chocia nie jest wprost ani nakazane, ani zakazane danemu adresatowi. Jego dopuszczalno jest wyranie wyra-ona w prawie. Ten przypadek zasuguje na baczniejsz uwag. Prawo zawiera dugi katalog zachowa, ktre maj charakter tzw. dozwole mocnych. Zachowania takie s uregulowane przez normy i rodz skutki prawne, mimo e nie s danym adre-satom ani nakazane, ani zakazane. Adresat moe, ale nie musi, z dozwole tych skorzysta.

Rozrnienie dwch typw dozwole prowadzi do wyod-rbnienia w teorii prawa rnych postaci wolnoci prawnie chronionych, upowanie lub uprawnie (wolno sumienia, prawo do spisania testamentu, prawo wniesienia pozwu itp.). Ze wzgldu na przyznanie ich okrelonym podmiotom prawa zwykle nazywamy je prawami podmiotowymi. Odrniamy je od prawa przedmiotowego oznaczajcego og regulacji normatywnych skadajcych si na system prawa.

Pytania sprawdzajce

1. Przepis art. 115 4 KK: Korzyci majtkow lub osobist jest korzy zarwno dla siebie, jak i dla kogo innego:a) zawiera klauzul generaln,b) zawiera definicj legaln,c) jest przepisem odsyajcym wewntrzsystemowo.

Prawidowa odpowied: b)Definicje legalne, czyli definicje, poprzez ktre prawodawca narzuca sposb rozumienia sw czy zwrotw uytych w akcie normatywnym, su usuwaniu nieostroci i naturalnej otwarto-ci jzyka. Zwrot korzy osobista moe by w jzyku potocz-nym rozumiany np. w sposb wszy tylko jako korzy dla siebie. Cytowany przepis pochodzi dodatkowo z tzw. sownicz-ka, czyli rozdziau KK powiconego wyjanieniu uytych w nim poj, ktre na potrzeby prawa karnego musz by rozumiane w sposb jednoznaczny.

2. Okrelenie sposobu dziaania adresata normy prawnej stano-wi bdzie skadnik:a) hipotezy normy prawnej,b) dyspozycji normy,c) nie moe to by w ogle przedmiotem normy prawnej.

Tatiana Chauvin

DODATEK SPECJALNY

10 (91) padziernik 2007 VII

Prawidowa odpowied: a)Wszystkie elementy przepisu, ktre maj jakikolwiek zwi-zek z adresatem normy i jego cechami, stanowi cz hipo-tezy (wiek, stan zdrowia, moment dziaania, sposb dziaa-nia itp.).

3. Jan Kowalski, wynajmujcy lokal nr 14 pooony w budynku komunalnym, ul. Konwaliowa 10 w Koninie, jest zobowizany wnosi czynsz za wynajmowane mieszkanie do 10. dnia kade-go miesica, to norma:a) indywidualna i konkretna,b) indywidualna i abstrakcyjna,c) generalna i abstrakcyjna.

Prawidowa odpowied: b)Jest to norma indywidualna, poniewa dotyczy imiennie wskazanego adresata, ktrego dodatkowo charakteryzuje miejsce zamieszkania. Jest to jednoczenie norma abstrakcyj-na ze wzgldu na sposb normowania przewidzianego pra-wem zachowania tego podmiotu. Norma ta nie wyczerpuje si w akcie jednokrotnego uregulowania czynszu, ale zakada pewne zachowanie powtarzalne.

4. Artyku 279 KK: Kto kradnie z wamaniem, podlega karze pozbawienia wolnoci od roku do lat 10, jest:a) norm sankcjonowan,b) norm sankcjonujc,c) lex imperfecta.

Prawidowa odpowied: b)Jest to norma sankcjonujca, poniewa stanowi dopenienie innej normy normy z zakresu prawa cywilnego, przyznajcej wacicielowi rzeczy prawo do korzystania z niej i dysponowa-nia ni z wyczeniem innych osb.

5. Jeeli czynno prawna ze wzgldu na wadliwe dokonanie nie wywouje zamierzonych skutkw prawnych, mwimy o:a) sankcji niewanoci,b) sankcji egzekucyjnej,c) taka sytuacja w ogle nie moe mie miejsca.

Prawidowa odpowied: a)Sankcja niewanoci jest konsekwencj nieprzestrzegania regu sensu czynnoci konwencjonalnej, czyli przewidzianych prawem regu, ktrych respektowanie jest warunkiem wanego (wywo-ujcego skutki prawne) dokonania czynnoci. Jest to sankcja typowa dla stosunkw prywatnoprawnych, chocia w pimien-nictwie omawia si rwnie wady czynnoci konwencjonalnych prawa publicznego (np. nieprzestrzeganie przewidzianej pra-wem procedury ustawodawczej czy naruszenie przyznanego zakresu kompetencji).

6. Faktyczne czynnoci psychofizyczne, z ktrymi normy prawne wi skutki prawne, to: a) czyny,b) umowy,c) uprawnienia,

Prawidowa odpowied: a)

7. Ktra z poniszych wypowiedzi jest wypowiedzi performa-tywn:a) Ustawa Prawo o szkolnictwie wyszym uchwalona zostaa przez Sejm w dniu 25.7.2005 r.,b) Sd rejonowy skazuje XY na kar pozbawienia wolnoci na 1,5 roku,c) Przepis P zawiera elementy hipotezy normy N.

Prawidowa odpowied: b)Wypowied performatywna to inaczej wypowied dokonawcza. Poprzez jej wygoszenie dokonujemy zmiany w rzeczywistoci. W tym przypadku poprzez ogoszenie wyroku sdu ulega zmia-nie sytuacja prawna osoby, ktra przez ten sd zostaje skazana na ptora roku pozbawienia wolnoci. Na istnienie performaty-ww zwrci uwag J.L. Austin w ksice Jak czyni co za pomo-c sw (1962 r.). Wskaza na ich odmienno od zda.

8. Prawa czowieka i obywatela to inaczej:a) prawa podmiotowe,b) obowizki wobec pastwa,c) prawo formalne (procesowe).

Prawidowa odpowied: a)Prawa czowieka to oczywicie rodzaj praw podmiotowych, czyli zespou uprawnie przysugujcych jednostce z mocy prawa (jak ma to miejsce w przypadku praw majtkowych) bd z racji naturalnych, ze wzgldu na to, e jest si czowiekiem, czyli istot wyposaon w godno (prawo do ycia, zakaz tortur czy poni-ajcego traktowania). Wiele z praw czowieka ma dodatkowo charakter absolutny, czyli naley je respektowa niezalenie od okolicznoci (wojna, stany nadzwyczajne, klski ywioowe).

9. Art. 115 10 KK: Modocianym jest sprawca, ktry w chwili popeniania czynu zabronionego nie ukoczy 21 lat i w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat zawiera:a) norm prawn,b) klauzul generaln,c) przepis prawny.

Prawidowa odpowied: c)Jest to przepis prawny zawierajcy definicj legaln. Jest on dopiero materiaem (obok innych przepisw) do budowy normy prawnej (lub zgodnie z zasad rozczonkowania kilku norm prawnych), czyli wypowiedzi wskazujcej okre lo nym adresa-tom okrelone zachowania w okrelonych okolicz nociach.

10. Orzeczenie sdu pracy to:a) czynno konwencjonalna,b) zdanie w sensie logicznym,c) akt stanowienia prawa.

Prawidowa odpowied: a)Orzeczenia sdw akty stosowania prawa s to czynnoci konwencjonalne prawnie istotne. Jest to czynno konwencjo-nalna, poniewa nie mamy tu do czynienia z psychofizycznym zachowaniem sdziego, ale z pewnym aktem konwencjonal-nym, ktremu sens i wano (skuteczno) nadaje prawo, wymagajc rwnie do wydania orzeczenia okrelonej formy i okolicznoci. Nie jest to zdanie w sensie logicznym, opisujce rzeczywisto zgodnie lub niezgodnie z prawd.

www.edukacjaprawnicza.pl

PRAWOZNAWSTWO

VIII 10 (91) padziernik 2007

Rodzaje norm i przepisw prawnych Dla potrzeb praktyki wyodrbnia si rozmaite szczegowe rodzaje norm oraz przepisw prawnych. Najwiksze znaczenie maj nastpujce typologie: normy bezwzgldnie wice (ius cogens) oraz normy wzgld-nie wice (ius dispositivum). Pierwsze wskazuj w dyspozycji wzr zachowania i nie dopuszczaj zachowania odmiennego, nie mona ich w aden sposb ksztatowa wol stron; zacho-wanie odmienne bdzie stanowio naruszenie normy. Drugie wskazuj wzr zachowania, ale zapewniaj moliwo zacho-wania odmiennego, jeeli bdzie to przewidywaa np. umowa midzy stronami. Takie odmienne uregulowanie jest rwnie zgodne z prawem. Wyrni take mona szczegln podgru-p przepisw semiimperatwnych (iuris semi-dispositivi), ktre daj moliwo umownego uksztatowania stosunku prawne-go tylko w okrelony sposb, np. na korzy strony sabszej (np. odpowiedzialno z tytuu rkojmii za wady mona rozsze-rzy, ale nie mona jej drog umown ogranicza), normy oglne (lex generalis) oraz normy szczeglne (lex specia-lis) wyodrbnione ze wzgldu na tre norm. Pierwsze stano-wi regu zachowania, drugie przewiduj wyjtek od reguy. Podzia ten ma szczeglne znaczenie ze wzgldu na zasad (regu kolizyjn), e norma szczeglna uchyla norm ogln, tzn. tam, gdzie mamy do czynienia z wyjtkiem, nie stosujemy reguy oglnej. Porwnywanie norm szczeglnych i oglnych powinno by dokonywane jedynie wwczas, gdy mamy normy hierarchicznie rwne, przepisy odsyajce s wyodrbniane ze wzgldu na szczegl-n funkcj, jak peni w aktach normatywnych. Wyodrbnia si przepisy odsyajce: wewntrzsystemowo nie wskazuj bezporednio wzoru zachowania, lecz odsyaj do innych przepisw, gdzie taki wzr zachowania mona odnale, pozasystemowo (klauzule generalne) odsyaj do regu moral-nych, zasad wspycia spoecznego, zasad sprawiedliwoci itp. (dobro dziecka, wany interes, raca niewdziczno). przepisy blankietowe zapowiadaj wydanie okrelonego przepisu, jednoczenie upowaniajc okrelony organ do usta-nowienia takich przepisw. Przepisy blankietowe zwykle zawie-raj normy kompetencyjne, przepisy przejciowe (intertemporalne, midzyczasowe) za-wieraj regu postpowania na cile okrelony, zwykle krt-ki, czas albo usuwaj kolizj powsta w wyniku ustanowienia nowych norm. Drog ustanowienia tych przepisw prawodaw-ca decyduje o tym, ktre normy znajduj zastosowanie w sytu-acji zmian w prawie: zawarte w dawnym akcie normatywnym czy te w akcie nowym. W przepisach przejciowych rozstrzyga si sposb zakoczenia postpowania w sprawach bdcych w toku; rozstrzyga si, czy i w jakim zakresie stosuje si nowe przepisy do uprawnie i obowizkw powstaych pod dziaa-niem dotychczasowego prawa; decyduje si o tym, czy i przez jaki czas utrzymuje si instytucje znoszone przez nowe prawo; rozstrzyga si o utrzymaniu w mocy dotychczasowych przepi-sw wykonawczych, przepisy kocowe: derogacyjne (uchylajce) uchylaj wczeniejsze akty prawne lub konkretne przepisy prawne, wprowadzajce (o wejciu w ycie aktu normatywnego) okre-laj termin wejcia w ycie aktu normatywnego, czsto prze-widuj okres spoczynku aktu prawnego (vacatio legis), czyli okres midzy ustanowieniem okrelonych przepisw a ich p-niejszym wejciem w ycie. Wprowadzenie vacatio legis suy przede wszystkim zapewnieniu organom pastwa stosownego

czasu na wydanie aktw wykonawczych (rozporzdze, zarz-dze itp.), a take adresatom norm prawnych, dajc im czas na zapoznanie si z treci norm prawnych, o wyganiciu mocy aktu normatywnego.W przypadku bardzo obszernych i kompleksowych aktw norma-tywnych (np. kodeksw) przepisy przejciowe i kocowe mona uregulowa odrbn ustaw, tzw. ustaw wprowadzajc.Ze wzgldu na sposb wyznaczania zachowania dzielimy prze-pisy prawne na:a) nakazujce (do ich formuowania uywamy czsto tzw. funk-torw normotwrczych musi, powinien, ma obowizek lub trybu oznajmujcego),b) zakazujce (nie moe, jest zakazane, jest zabronione),c) zezwalajce na dokonanie prostych czynnoci psychofizycz-nych lub upowaniajce do dokonywania czynnoci konwen-cjonalnych (moe, ma prawo, moe da).

Zasady prawa Zasady prawa to szczeglny rodzaj norm, przez ktre rozumiemy wypowiedzi normatywne bardziej oglne i doniose w stosunku do innych norm prawnych. Zasady prawne skierowane s przede wszystkim do organw wadzy publicznej, cho nie formuuj obowizkw w sposb bezporedni. S natomiast, podobnie jak normy-reguy, wyraone w przepisach prawnych. Zasady dzieli-my na dyrektywalne i opisowe. Moemy te mwi o zasadach ustrojowych (zasada suwerennoci narodu, demokracji, prawo-rzdnoci, podziau wadz, niezawisoci sdziowskiej), typowych dla caego systemu prawa (lex retro non agit, domniemanie nie-winnoci) czy dla jednej gazi prawa (zasada dobrej wiary, swo-body umw). Najwaniejsze funkcje zasad prawnych w systemie prawa to: wyznaczanie kierunkw tworzenia prawa, wyznacza-nie kierunkw interpretacji prawa, wskazywanie, w jaki sposb organ stosujcy prawo powinien wykorzysta zakres swobody w interpretowaniu prawa (jakie wartoci powinien chroni).

Pytania sprawdzajce

1. Przepis rozpoczynajcy si od sw Rada Ministrw okreli w drodze rozporzdzenia... jest przepisem:a) blankietowym i zarazem odsyajcym,b) zasad prawn,c) przepisem szczeglnym (lex specialis).

Prawidowa odpowied: a)Przepis blankietowy w przyjmowanym tutaj rozumieniu jest jed-noczenie przepisem odsyajcym, poniewa sam nie normuje adnego zachowania, ale dopiero zapowiada sytuacj i akt nor-matywny, w jakim takie uregulowanie nastpi. Jednoczenie wskazuje podmiot, ktry tak regulacj wadny jest wyda na tym polega ich blankietowo.

2. Przepis art. 243 Konstytucji RP: Konstytucja wchodzi w ycie po upywie 3 miesicy od dnia jej ogoszenia, naley do grupy przepisw:a) przejciowych,b) formuujcych norm dozwalajc,c) kocowych.

Prawidowa odpowied: c)Przepisy wprowadzajce (o wejciu w ycie), a do takich naley cytowany, s czci przepisw kocowych aktu normatywne-go, obok przepisw uchylajcych.

Tatiana Chauvin

DODATEK SPECJALNY

10 (91) padziernik 2007 IX

3. Norma wzgldnie wica:a) obowizuje tylko w okrelonym miejscu i czasie, b) ustanawia wzr powinnego zachowania, ale dopuszcza te zachowania odmienne,c) wie tylko niektrych adresatw.

Prawidowa odpowied: b)Funkcjonowanie w systemie prawnym norm wzgldnie wi-cych (iuris dispositivi) jest dowodem na jego elastyczno i moliwo regulowania w pewnej mierze samodzielnie swo-jej sytuacji prawnej przez podmioty prawa. Strony (np. sto-sunkw cywilnoprawnych) maj swobod uregulowania konsekwencji prawnych zgodnie ze swoj wol i interesami. Jeli jednak tego nie uczyni, zastosowanie, np. przed sdem, znajd przepisy przewidziane przez prawodawc w normie wzgldnie wicej.

4. Zasada wyraona w art. 9 Konstytucji RP: Rzeczpospolita Polska przestrzega wicego j prawa midzynarodowego:a) jest zasad opisow,b) jest zasad dyrektywaln,c) oznacza ograniczenie suwerennoci pastwa polskiego.

Prawidowa odpowied: b)Pomimo swojej oznajmujcej formy, zgodnie ze specyfik jzy-ka prawnego, przepis ten zawiera szczeglnego typu norm. Jest to norma o charakterze zasady, ktrej w miar moliwoci pena realizacja jest obowizkiem pastwa. Nie stanowi ona ograniczenia suwerennoci R, poniewa zobowizania wyni-kajce z prawa midzynarodowego kade pastwo przyjmuje na siebie drog konsensulan (umowy, traktaty).

5. Normy prawa cywilnego:a) maj wycznie charakter norm iuris dispositivi,b) maj wycznie charakter norm iuris cogentis,c) maj zarwno charakter norm iuris dispositivi, jak i iuris cogentis.

Prawidowa odpowied: c)Specyfika prawa prywatnego przewiduje liczne uregulowania, dziki ktrym strony stosunkw prawnych mog ksztatowa samodzielnie swoje stosunki prawne. W KC znajdziemy jednak wiele norm odnoszcych si choby do formy czynnoci praw-nych czy niektrych obowizkw majcych charakter norm bez-wzgldnie wicych. Zastosowanie tych przepisw nie moe zosta wyczone ani ograniczone wol stron.

6. Norma kompetencyjna moe by zawarta w:a) przepisach blankietowych, b) przepisach uchylajcych,c) klauzulach generalnych.

Prawidowa odpowied: a)Por. wyjanienia do pytania nr 1.

7. Jest instytucj prawn:a) adopcja maoletniego, b) kada hipoteza kadej normy, c) obowizek zapaty przez najemc zalegego czynszu.

Prawidowa odpowied: a)Instytucja prawna jest to zesp norm powizanych ze sob funkcjonalnie, regulujcych powstanie, trwanie i ustanie jakie-go typowego stosunku prawnego. Mwimy np. o instytucji maestwa, wasnoci czy hipoteki.

8. Przepis art. 23 KRO: Maonkowie maj rwne prawa i obo-wizki w maestwie. S obowizani do wsplnego poycia, do wzajemnej pomocy i wiernoci oraz do wspdziaania dla dobra rodziny, ktr przez swj zwizek zaoyli, to norma o charakterze:a) lex minus quam perfecta, b) lex imperfecta, c) lex plus quam perfecta.

Prawidowa odpowied: b)Jest to norma o charakterze lex imperfecta (prawo niedosko-nae), czyli norma pozbawiona sankcji (sprzonej z ni normy sankcjonujcej). Dzieje si tak wiadom decyzj ustawodawcy, poniewa w cytowanym przypadku prawo formuuje obowizki natury moralnej.

9. Zgodnie z przewaajcym w doktrynie pogldem za norm kompetencyjn uznamy:a) konstytucyjne prawo rodzicw do wychowania dziecka zgodnie z wasnymi przekonaniami,b) prawo urzdnika wyjcia z biura o godz. 15, c) prawo sdu opiekuczego do zwolnienia opiekuna od obo-wizku inwentarza majtku, jeeli majtek ten jest nieznaczny.

Prawidowa odpowied: c)Wedug przewaajcej w doktrynie opinii podmiotami upowa-nionymi norm kompetencyjnych s podmioty sprawujce wadz publiczn: parlament, organy administracji, sdy itp. W odniesie-niu do podmiotw prawa prywatnego mwimy raczej o upraw-nieniach (sensu stricto, do wasnych zachowa). Kompetencja oznacza, e jeeli podmiot wyranie upowaniony przez norm kompetencyjn do dokonania danej czynnoci konwencjonalnej czynnoci tej dokona, inne podmioty (podmioty podlege kom-petencji) bd miay obowizek na t czynno zareagowa.

10. Normy-zasady tym si rni od norm-regu, e:a) w przypadku sprzecznoci zasad jedn z nich uznajemy za nieobowizujc,b) nie s sformuowane w postaci przepisw (w aktach nor-matywnych),c) funkcjonuj zgodnie z formu mniej lub bardziej.

Prawidowa odpowied: c)Podstawowe rozrnienie norm-zasad (czyli przede wszystkim zasad dyrektywalnych) i norm-regu zawdziczamy Ronaldowi Dworkinowi. Wprowadzi on dwa podstawowe kryteria pozwa-lajce odrni zasady od norm. Po pierwsze, w razie sprzeczno-ci norm jedna z nich nie znajduje zastosowania (reguy kolizyjne por. niej); w razie konfliktu zasad dokonuje si ich wywa-enia. Drugie kryterium mwi, e normy-reguy funkcjonuj na zasadzie albo albo (albo respektujemy zakaz kradziey, albo kradniemy i tym samym go amiemy), natomiast zasady zgodnie z formu mniej lub bardziej uwzgldniamy stopie doniosoci zasad dajcych si zastosowa w danej sprawie.

www.edukacjaprawnicza.pl

PRAWOZNAWSTWO

X 10 (91) padziernik 2007

Obowizywanie prawa Obowizywanie (poch. od obowizku) to w prawoznawstwie jeden z najwaniejszych terminw. W wskiej wersji pozyty-wizmu (w dogmatykach) obowizywanie to definicyjna cecha prawa: prawo to wycznie prawo obowizujce. Norma prawna to norma tetyczna, czyli taka, ktrej obowizywanie jest uzasad-nione faktem ustanowienia (nadania) przez kompetentny i legity-mowany do tego autorytet (wadz prawodawcz). Zagadnienie obowizywania prawa jest z perspektywy prawnika najwaniej-sze. Stosowa mona wycznie prawo obowizujce, nieuchylo-ne. Prawo obowizuje w okrelonym czasie i miejscu.

Obowizywanie prawa w czasieKada norma prawna (akt normatywny, przepis prawny) trwa w czasie: ma swj pocztek i swj koniec. Elementem systemu prawa jest tylko norma obowizujca, ktra zostaa do syste-mu wprowadzona zgodnie z przyjtymi reguami i nie zostaa z niego wyeliminowana. Jeeli norma jest rezultatem aktu stanowienia, wchodzi do systemu prawa (zaczyna obowizywa) z dniem ogoszenia, czyli podania do wiadomoci w oficjalnym organie promul-gacyjnym (Dzienniku Ustaw, Monitorze Polskim). Od obowi-zywania normy w systemie prawa naley odrni jej wejcie w ycie. Konstytucja w art. 88 stanowi, e warunkiem wejcia w ycie aktw normatywnych jest ich ogoszenie. Moment wej-cia w ycie jest tym momentem, od ktrego przepisy prawa maj by przestrzegane lub stosowane. Bardzo rzadko dzie ogoszenia aktu normatywnego jest jednoczenie dniem wej-cia w ycie. Najczciej midzy dniem ogoszenia a dniem wej-cia w ycie danego aktu (przepisu) prawodawca przewiduje tzw. vacatio legis, ktrego minimalny czas trwania przewidziany jest na dwa tygodnie. W zalenoci od wagi aktu czy te w uzasadnionych przypadkach okres ten moe by odpowied-nio duszy (np. konstytucja, kodeksy) lub krtszy.

Z norm i czasem wie si szczeglny problem zakazu retro-aktywnoci (niedziaania prawa wstecz). Zasada lex retro non agit oznacza, e nie mona oddziaywa poprzez normy praw-ne na sytuacje przesze, ktre nie powstay pod rzdami tej normy. Norma dziaa wstecz, jeeli wyznacza swojemu adre-satowi obowizek okrelonego zachowania si na przyszo, ale zachowanie to jest zwizane ze zdarzeniami, stanami rze-czy lub zachowaniami, ktre zaistniay, zanim ta norma wesza w ycie. Odstpstwa od tej zasady s bardzo rzadkie i wi si na og z polepszeniem sytuacji adresata (lex mitior retro agit).

Norma prawna obowizuje dopty, dopki nie zostanie wyeli-minowana z systemu, co rwna si utracie mocy obowizujcej. Norma traci moc obowizujc na skutek: derogacji (por. prze-pisy uchylajce), orzeczenia o jej niekonstytucyjnoci, upywu czasu, na jaki akt j zawierajcy zosta wydany, oraz, co dysku-syjne, w wyniku tzw. desuetudo.

Terytorialny aspekt obowizywania prawa Prawo obowizuje na okrelonym terytorium. Oznacza to, e roz-ciga si na nim jurysdykcja (zwierzchnictwo) danego pastwa.

Regu jest, e prawo wewntrzne ustanowione przez orga ny centralne wadzy publicznej obowizuje na caym terytorium pastwa (ldowym, morskim oraz powietrznym por. art. 5 KK), jak rwnie na nalecych do niego statkach morskich i powietrz-nych. Wyjtek stanowi placwki przedstawicielstw pastw obcych oraz tereny, na ktrych stacjonuj obce wojska.

Jako wyjtek mona potraktowa rwnie obowizywanie przepisw prawa miejscowego: naturalne jest, e obejmuj one jedynie t jednostk samorzdu terytorialnego, ktrej orga-ny dany przepis wyday. O moliwoci i sytuacjach, w ktrych na terenie danego pastwa znajduj zastosowanie przepisy prawa obcego, decyduje prawo prywatne midzynarodowe, ktre jest gazi prawa wewntrznego pastwa.

Podmiotowy aspekt obowizywania prawaZasada jest taka, e prawo danego pastwa obowizuje wszystkie podmioty (osoby fizyczne i prawne) przebywajce i dziaajce na jego terytorium. Jednak status osb przebywaj-cych na terenie danego pastwa nie jest jednolity (obywatele, cudzoziemcy i apatrydzi zamieszkujcy w pastwie lub tylko w nim przebywajcy, cudzoziemcy posiadajcy specjalny status prawny). Obywatele innych pastw z reguy podlegaj prawu pastwa, w ktrym przebywaj; ich sytuacj w tym zakresie mog modyfikowa przepisy prawa midzynarodowego lub umw midzynarodowych. W szczeglnej sytuacji znajduj si pracownicy placwek dyplomatycznych objci immunitetem.

Co to znaczy, e prawo obowizuje? Wedug Z. Ziembiskiego Obowizywanie normy jest stanem polegajcym na trwaniu elementw kontekstu sytuacyjnego, takich, ktre s uwaane za istotne przy danym rozumieniu obowizywania normy. W literaturze wskazuje si trzy pod-stawowe sposoby rozumienia obowizywania normy (cho poprawniej powinno si mwi o uzasadnieniu dla obowi-zywania):a) tetyczne (formalne) obowizywanie normy jest z prawni-czego punktu widzenia najistotniejsze. Jego ustalenie doko-nuje si przy wykorzystaniu tzw. regu walidacyjnych. Tylko prawo formalnie obowizujce mona stosowa. Formalne obowizywanie oznacza, e prawo zostao waciwie ustano-wione (przez kompetentny organ, w przewidziany prawem sposb), zostao prawidowo ogoszone; nie zostao uchylone, nie zostao przez Trybuna Konstytucyjny uznane za sprzeczne z konstytucj, ustawami lub ratyfikowanymi umowami mi-dzynarodowymi, nie zawiera norm sprzecznych lub przewidu-je reguy, ktre ewentualne sprzecznoci pozwalaj usuwa. O obowizywaniu prawa w tym znaczeniu mona rozstrzyga tylko w odniesieniu do okrelonego systemu norm (systemu prawnego por. niej), b) aksjologiczne prawo obowizuje aksjologicznie, jeeli ustanowione normy prawne pozostaj w zgodnoci z pod-stawowymi wartociami lub normami moralnymi. Pozwala to odrnia obowizywanie prawne i obowizywanie moralne norm prawnych. W skrajnych przypadkach treciowej niezgod-noci miedzy systemem prawnym i innymi systemami (szcze-glnie moralnym i religijnym) znajduje zastosowanie formua Radbrucha (por. wyej) i normy prawne zostaj uznane za nie-wice. Przykadem wykorzystania aksjologicznych uzasadnie dla nieobowizywania zego prawa jest idea obywatelskiego nieposuszestwa (Ghandi),c) realistyczne (socjologiczne, behawioralne) sprowadza si do badania, czy prawo jest realizowane: przestrzegane i sto-sowane. Obowizywanie w tym przypadku sprowadza si do masowej zgodnoci zachowa adresatw z normami praw-nymi. Wedug rnych koncepcji badaniu takiemu podlegaj albo wycznie adresaci pierwotni, albo i pierwotni, i wtr-ni (organy pastwa). Istotne problemy zarwno w badaniu prawa, jak i w praktyce jego stosowania wywouje zjawisko tzw. desuetudo (odwyknienia). Norma traci moc obowizujc

Tatiana Chauvin

DODATEK SPECJALNY

10 (91) padziernik 2007 XI

w wyniku desuetudo, jeeli pomimo formalnego obowizywa-nia przez duszy czas jest nieefektywna. Towarzyszy temu powszechne przekonanie, e nie jest ona ju norm wic. W zwizku z tym nie jest przestrzegana przez adresatw pier-wotnych, a jednoczenie taka forma amania prawa nie spoty-ka si z reakcj odpowiednich organw pastwowych. Jednak ta forma eliminowania norm z systemu prawa nigdy nie daje jednoznacznego rozstrzygnicia co do utraty przez norm mocy obowizujcej.

Pytania sprawdzajce

1. Prawo obowizuje tetycznie zwrot ten oznacza, e:a) obowizywanie prawa moe by zakwestionowane, skoro prawo jest niesprawiedliwe,b) prawo obowizuje jako konsekwencja jego poprawnego ustanowienia i nieuchylenia,c) og adresatw prawa zachowuje si zgodnie z dyspo-zycjami norm prawnych w warunkach okrelonych przez ich hipotezy.

Prawidowa odpowied: b)

2. O zdolnoci do zawarcia maestwa przez obywateli dwch rnych pastw:a) bdzie decydowa prezydent pastwa o wikszym teryto-rium,b) bd decydoway przepisy prawa wewntrznego waci-wego dla kadej z tych osb,c) bd decydoway przepisy rozporzdze Unii Europejskiej.

Prawidowa odpowied: b)Zgodnie z ustaw z 12.11.1965 r. Prawo prywatne midzy-narodowe o zdolnoci do czynnoci prawnych osb rnych narodowoci chccych zawrze zwizek maeski decyduj przepisy prawa ojczystego kadej z tych osb.

3. Przepis art. 4 1 KK: Jeeli w czasie orzekania obowizuje ustawa inna ni w czasie popenienia przestpstwa, stosuje si ustaw now, jednake naley stosowa ustaw obowizujc poprzednio jeeli jest wzgldniejsza dla sprawcy, oznacza:a) bezwarunkowy zakaz wstecznego dziaania prawa,b) sdzia ma obowizek zastosowa ustaw obowizujc w czasie popeniania przestpstwa,c) zasad lex mitior retro agit.

Prawidowa odpowied: c)Jest to przepis prawa karnego dopuszczajcy wyjtek od zasady niedziaania prawa wstecz w sytuacji, kiedy wie si to z korzy-ci czy polepszeniem sytuacji sprawcy. Jeeli ustawa poprzednio obowizujca (w momencie popeniania przestpstwa) przewi-dywaa niszy wymiar kary za to przestpstwo ni obowizujca obecnie (w chwili orzekania), stosuje si niszy wymiar kary.

4. Obywatelskie nieposuszestwo oznacza:a) postaw oportunistyczn,b) zoenie petycji do wadz w okrelonej sprawie,c) protest przeciwko posuniciom wadzy (niesprawiedliwe-mu prawu), poprzez zastosowanie ktrego podmiot prote-stujcy naraa si na sankcje.

Prawidowa odpowied: c)Akt obywatelskiego nieposuszestwa wie si z aksjologicz-nym aspektem obowizywania prawa i ma na celu jawne zamanifestowanie niezgody na regulacje amice fundamen-talne dla czowieka wartoci. Niezgoda ta polega na nieprze-strzeganiu tych regulacji pomimo ich formalnego obowizy-wania.

5. Formua G. Radbrucha mwica o ustawowym bezprawiu i ponadustawowym prawie jest wyrazem:a) tego, e stosujcy prawo nie jest w ogle zwizany pra-wem pozytywnym,b) absolutnej swobody prawodawcy w ustalaniu treci prawa,c) pierwszestwa prawa natury, zgodnego z podstawowymi wartociami ycia ludzkiego przed skrajnie niesprawiedliwym prawem narzuconym przez pastwo.

Prawidowa odpowied: c)Teza G. Radbrucha dotyczya powojennego okresu w jego filo-zofii i bya naznaczona dowiadczeniem II wojny wiatowej. Radbruch odmwi miana prawa takiemu porzdkowi, ktry wiadomie narusza podstawowe prawa ludzkie.

6. Desuetudo to inaczej:a) tzw. zwyczaj negatywny,b) negatywne konsekwencje dla nieprzestrzegajcych prawa,c) norma zwyczajowa le oceniana pod wzgldem aksjolo-gicznym.

Prawidowa odpowied: a)Jest to okrelenie wprowadzone przez H.L.A. Harta, nawizu-jce do tego, e przy desuetudo utrata mocy obowizujcej wynika z tego, e przez odpowiednio dugi okres nie bya przez organy pastwa stosowana mimo wystpowania okolicznoci bdcych warunkiem jej zastosowania.

7. Ustawy obowizuj w aspekcie czasowym:a) do momentu uchylenia inn ustaw, b) dopki Rada Ministrw nie zakoczy ich obowizywania specjalnym rozporzdzeniem,c) jeeli sd nie odmwi ich stosowania.

Prawidowa odpowied: a)Derogacja jest podstawow form zakoczenia obowizywa-nia aktu normatywnego czy jego poszczeglnych przepisw. Zmian w aktach rangi ustawowej mona dokonywa jedynie ustaw nowelizujc; rozporzdzenie jest hierarchicznie nisze, a do tego ma jedynie charakter wykonawczy do ustawy.

8. Wedug tetycznej koncepcji obowizywania prawa:a) normy obowizuj mimo derogacji,b) nie ma moliwoci usunicia ewentualnych sprzecznoci midzy normami,c) ustawy moe uchwala tylko parlament.

Prawidowa odpowied: c)Tetyczna koncepcja obowizywania prawa zakada, e poszcze-glne normy (akty normatywne, przepisy) mog by ustanawia-ne wycznie przez podmioty do tego upowanione.

www.edukacjaprawnicza.pl

PRAWOZNAWSTWO

XII 10 (91) padziernik 2007

9. Ustawa, ktra zostaa ogoszona 1.10.2007 r., a termin jej wej-cia w ycie jest przewidziany na 1.1.2008 r., obowizuje od:a) 1.1.2008 r.,b) 1.10.2007 r.,c) w ogle nie obowizuje, gdy terminy ogoszenia i wejcia w ycie musz by tosame.

Prawidowa odpowied: b)Ustawa ta obowizuje (jej normy staj si elementami prawa) od momentu ogoszenia, natomiast termin jej wejcia w ycie pokazuje, od ktrego momentu adresaci wtrni maj j stoso-wa, a adresaci pierwotni przestrzega z konsekwencj narae-nia si na sankcj w przypadku nieprzestrzegania.

10. Terytorialny zakres obowizywania rozszerza si na:a) statki morskie, powietrzne i kosmiczne danego pastwa,b) zagraniczne hotele, w ktrych przebywaj polscy turyci,c) placwki dyplomatyczne innych pastw znajdujce si w danym pastwie.

Prawidowa odpowied: a)

System prawa pojcie i charakterystyka Pojcie systemu prawa. Rodzaje systemw prawnychSystem prawny to zbir uporzdkowanych i wzajemnie ze sob powizanych norm abstrakcyjnych i generalnych (por. wyej), wysowionych w tekstach aktw normatywnych i nieuchylonych w przewidziany prawem sposb, obowizujcych na okrelonym terytorium w okrelonym czasie. Systemem nazywa si taki zbir elementw, ktry: a) jest wyranie wedle pewnych kryteriw wyodrbniony (wytyczone s granice systemu), b) poszczeglne elementy s ze sob wzajemnie powizane i nie wykluczaj si ani nie przeszkadzaj sobie wzajemnie (niesprzeczno syste-mu), c) poszczeglne elementy wystpuj dokadnie w takiej liczbie, jaka jest dla caoci stanowicej system niezbdna, ani mniejszej, ani wikszej (zupeno systemu, brak luk).System norm prawnych obowizujcy na danym terytorium pastwowym w okrelonym czasie (np. system prawa polskiego w listopadzie 2007 r., system prawa rzymskiego w epoce cesar-stwa) to inaczej system konkretny. Natomiast jeeli wyodrbnia-my system poprzez zesp cech typowych i wsplnych dla kilku porzdkw prawnych (systemw konkretnych), to posugujemy si pojciem systemu-typu. Systemy-typy moemy analizowa w ukadzie diachronicznym, zgodnie z nastpstwem historycz-nym (np. prawo antyczne, feudalne, demokratyczne) lub syn-chronicznym (np. prawo kontynentalne, system common law, system prawa islamskiego itp.).

Elementy systemu prawaElementami systemu prawa s abstrakcyjne i generalne normy prawne. Nie s nimi przepisy prawne. Normy w systemie prawa powizane s midzy sob okrelonymi wiziami. W zalenoci od typu wizi czcego normy bdziemy okrela system jako dynamiczny lub statyczny. Dynamika systemu prawa wyraa si w istnieniu midzy normami wizi kompetencyjnych. T zbior-cz nazw okrela si wizi o charakterze hierarchicznym i formalnym. Istnienie wizi hierarchicznych (normy wysze, normy nisze) jest cile skorelowane z hierarchi rde prawa przyjt w danym systemie (por. niej): podstaw obowizywa-nia normy niszej znajdziemy na og w odpowiednich prze-pisach normy wyszej. Wizi formalne oznaczaj natomiast, e dla ustanowienia pewnych norm niezbdne s kompetencje

zawarte w innych normach. Dynamika systemu prawa ozna-cza, e system nie jest dany w jednej, zamknitej postaci, ale ksztatuje si poprzez kolejne akty tworzenia prawa. Normy s do systemu dodawane i eliminowane z niego w zalenoci od potrzeb spoecznych.System prawny ma z kolei charakter statyczny ze wzgldu na wystpujce midzy normami wizi treciowe. Moe ozna-cza relacje pionowe lub poziome. Te pierwsze wynikaj z hie-rarchii norm, z faktu, e normy wysze przynajmniej czciowo wyznaczaj tre norm niszego rzdu. Te drugie wi si ze wspln, spjn podstaw aksjologiczn caego systemu, ujednolicon terminologi, zgodnoci powiza logicznych (brakiem sprzecznoci). Podstawowe dla systemu wartoci dedukujemy z zasad prawnych (por. wyej), w tym przede wszystkim z zasad o charakterze konstytucyjnym. Normy nalece do systemu prawa to: a) normy wyprowadzone bezporednio z przepisw przy wykorzystaniu regu interpre-tacyjnych; b) normy wyprowadzone za pomoc regu infe-rencyjnych (wnioskowa prawniczych) z innych norm (normy konsekwencje).

Cechy systemu prawaNiesprzeczno systemu prawa zaoenie, e w systemie prawa nie powinny rwnoczenie obowizywa dwie lub wicej norm, ktre zawierayby sprzeczne dyspozycje (sprzeczno logiczna jedna norma zakazuje, a druga nakazuje, albo jedna zakazuje, a druga dozwala, albo przeciwiestwo logiczne dwie rwno-czenie nakazuj zachowania wzajemnie niemoliwe do zre-alizowania, albo niezgodno prakseologiczna zrealizowanie jednej normy niweczy skutki drugiej). W przypadku stwierdze-nia takich sprzecznoci posugujemy si reguami kolizyjnymi w celu ich wyeliminowania.

Reguy kolizyjne dzielimy wedug:a) porzdku hierarchicznego: lex superior derogat legi infe-riori,b) porzdku chronologicznego: lex posterior derogat legi priori,c) porzdku merytorycznego (treciowego): lex specialis dero-gat legi generali, przy czym lex posterior generalis non derogat legi priori speciali (relacja midzy b i c).

Zupeno systemu prawa zaoenie, e w systemie prawa nie wystpuj tzw. luki w prawie. W praktyce mamy jednak do czynienia z:a) tzw. swoistymi lukami w prawie gdy mimo zawartej w prze-pisie blankietowym zapowiedzi ustanowienia okrelonych prze-pisw, przepisy takie nie s wydane; organ pastwa nie wyko-nuje cicych na nim obowizkw w zakresie legislacji, b) konstrukcyjnymi lukami w prawie, gdzie mimo zakoczenia procesu legislacyjnego nadal nie mona znale wzoru zacho-wania waciwego dla okrelonej sytuacji, a moemy zakada, e racjonalny ustawodawca chcia unikn takiego braku, wic nie moemy posuy si zasad, e to, co nie jest zakazane, jest dozwolone. Luki te wi si najczciej z niepenym lub niewaciwym uregulowaniem czynnoci konwencjonalnych (np. brak podmiotu kompetentnego do dokonania jakiego aktu czy brak procedury do jego dokonania).Obok tych podstawowych luk, ktrych istnienie daje si dostrzec w systemie prawa i utrudnia jego funkcjonowanie, wyrnia si czasem w pimiennictwie tzw. luki aksjologiczne i luki logiczne. Luka aksjologiczna powstaje w wyniku oceny i porwna-nia obowizujcych norm z regulacjami postulowanymi,

Tatiana Chauvin

DODATEK SPECJALNY

10 (91) padziernik 2007 XIII

wynikajcymi z przekona moralnych lub wiatopogldu oce-niajcego. Przykad moe stanowi le widziany przez niekt-rych brak regulacji dotyczcych kary mierci. Luka logiczna z kolei powstaje w sytuacji pojawienia si w syste-mie norm sprzecznych (por. wyej). Ze wzgldu na to jednak, e w przypadku luk aksjologicznych chodzi o zastosowanie ocen, czyli sdw o charakterze subiektywnym, za w przy-padku luk logicznych dysponujemy reguami kolizyjnymi oba te rodzaje zaliczamy do tzw. luk pozornych. W przypadku stwierdzenia luki w prawie (swoistej lub konstruk-cyjnej) prawnicy posuguj si wnioskowaniami prawniczymi, przede wszystkim wnioskowaniem przez analogi, zgodnie z kt-rym do sytuacji nieuregulowanej stosujemy przepisy odnoszce si do sytuacji podobnej (analogia z ustawy analogia legis). Moliwe jest te sformuowanie normy konsekwencji przez odwoanie si do zasad okrelonej gazi prawa, podstawowych wartoci, celw prawa itp. (analogia z prawa analogia iuris). W pewnych dziedzinach (np. prawie karnym, prawie podatko-wym) stosowanie analogii uznawane jest za niedopuszczalne. Naruszaoby bowiem dawno ju ustalon zasad, e nie moe by uznany za przestpstwo czyn nieprzewidziany w ustawie (art. 1 KK zawiera zasad nullum crimen sine lege). Podobny zakaz istnieje w prawie podatkowym (art. 217 Konstytucji RP: Nakadanie podatkw, innych danin publicznych, okrelanie podmiotw, przedmiotw opodatkowania i stawek podatko-wych, a take zasad przyznawania ulg i umorze oraz kategorii podmiotw zwolnionych od podatkw nastpuje w drodze ustawy).

Normatywna koncepcja rde prawa Nazw t okrelamy zesp regu nakazujcy uznawa pewne fakty za fakty prawotwrcze oraz regu nakazujcych wiza z tymi faktami obowizywanie okrelonych norm prawnych. Koncepcja ta pozwala rozstrzyga, ktre normy nale do syste-mu prawa, a ktre nie. Na normatywn koncepcj rde prawa skadaj si reguy dwojakiego rodzaju:a) reguy walidacyjne, nakazujce uznawa okrelone fakty za fakty prawotwrcze danego systemu (np. precedens, umowa),b) reguy egzegezy, do ktrych zaliczamy reguy interpretacyjne (pozwalaj wyprowadza normy z przepisw), reguy inferen-cyjne (wnioskowania prawnicze, pozwalaj na wyprowadzanie z norm ich norm konsekwencji), reguy kolizyjne.

Struktura systemu prawa a) pionowa odzwierciedla przyjt w przepisach prawnych (przede wszystkim w przepisach konstytucyjnych) hierarchi rde prawa (por. niej), b) pozioma odzwierciedla przedmiotowe zrnicowanie poszczeglnych norm prawnych i instytucji prawnych, umoli-wia podzia prawa na gazie (np. prawo cywilne, prawo pracy, prawo karne). W ramach poziomej struktury zawiera si rw-nie podzia prawa na publiczne i prywatne.

Pytania sprawdzajce

1. Nie nale do systemu prawa normy prawne:a) uzyskane w drodze zastosowania regu inferencyjnych,b) co do ktrych Trybuna Konstytucyjny orzek o ich niekon-stytucyjnoci, c) wyprowadzone z przepisw ustawy z 20.7.2000 r. o oga-szaniu aktw normatywnych.

Prawidowa odpowied: b)

Trybuna Konstytucyjny nie jest upowaniony do uchylania norm, nie jest bowiem prawodawc. Nazywa si go nato-miast czasem prawodawc negatywnym, poniewa skutkiem stwierdzenia przez Trybuna niekonstytucyjnoci normy praw-nej jest utrata przez ni mocy obowizujcej. Ma to miejsce albo z dniem ogoszenia orzeczenia, albo w jakim innym wskazanym przez Trybuna Konstytucyjny terminie.

2. Przepis art. 17 KC: Z zastrzeeniem wyjtkw w ustawie przewidzianych, do wanoci czynnoci prawnej, przez ktr osoba ograniczona w zdolnoci do czynnoci prawnych zaci-ga zobowizanie lub rozporzdza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego oraz art. 21 KC: Osoba ograniczona w zdolnoci do czynnoci prawnych moe bez zgody przedstawiciela ustawowego rozporzdza swoim zarobkiem, chyba e sd opiekuczy z wanych powodw ina-czej postanowi pozostaj do siebie w relacji:a) lex posterior do legi priori (ze wzgldu na numeracj arty-kuw),b) w ogle nie maj adnego zwizku,c) lex specialis do legi generali.

Prawidowa odpowied: c)Przepis art. 21 stanowi wyjtek od oglnej zasady, wedle ktrej do dokonania wanej czynnoci prawnej przez podmiot ograni-czony w zdolnoci do czynnoci prawnych, potrzebna jest zgoda jego przedstawiciela ustawowego (np. rodzica). W dopuszczal-nym przez prawo zakresie przepis art. 21 KC uchyla przepis art. 17 KC.

3. Midzy przepisami ustawy o lobbingu w procesie stanowie-nia prawa i wydanego na podstawie zawartego w niej upowa-nienia rozporzdzenia Rady Ministrw o wysuchaniu publicz-nym zachodz relacje systemowe:a) formalne, a zarazem hierarchiczne oraz treciowe,b) tylko treciowe,c) tylko hierarchiczne.

Prawidowa odpowied: a)Rozporzdzenie nie jest samoistnym rdem prawa: moe by wydane jedynie na podstawie ustawowego upowanie-nia i w celu wykonania ustawy. Rozporzdzenie w hierar-chii aktw normatywnych ma charakter podporzdkowany ustawie. Wysuchanie publiczne jest instytucj przewidzia-n przez ustaw o lobbingu w procesie stanowienia prawa do wydania w tym przedmiocie stosownego rozporzdze-nia obliguje Rad Ministrw odpowiedni przepis blankieto-wy. Midzy tymi aktami zachodz wic wszystkie trzy typy relacji.

4. Orzeczenie Trybunau Konstytucyjnego o niekonstytucyjnoci normy:a) nie ma adnego wpywu na system prawa,b) powoduje usunicie tej normy z systemu prawa w terminie wskazanym przez Trybuna,c) powoduje wejcie w jej miejsce normy o treci ustalonej przez Trybuna.

Prawidowa odpowied: b)Por. wyjanienia do pytania nr 1.

www.edukacjaprawnicza.pl

PRAWOZNAWSTWO

XIV 10 (91) padziernik 2007

5. W przypadku konfliktu regu kolizyjnych:a) pierwszestwo ma najczciej regua merytoryczna,b) pierwszestwo powinna mie zawsze regua hierarchiczna,c) nie ma takiego konfliktu, poniewa te reguy s rwno-wane.

Prawidowa odpowied: b)Jest to jedna z zasad znajdujcych zastosowanie w przypadku, gdy wyniki uzyskane przy zastosowaniu rnych regu kolizyjnych s rozbiene. Uznaje si zawsze wynik zastosowania reguy hie-rarchicznej (przepis hierarchicznie wyszy, np. ustawa, ma pierw-szestwo przed przepisem niszym, np. rozporzdzeniem), o ile jest on niezgodny z wynikiem posuenia si regu chronolo-giczn albo merytoryczn. Take norma szczeglna niszego rzdu nie uchyli normy oglnej wyszej hierarchicznie.

6. Zgodnie z dominujcym stanowiskiem teorii prawa system prawa to uporzdkowany zbir:a) zda w sensie logicznym, b) norm prawnych, c) przepisw prawnych.

Prawidowa odpowied: b)

7. Sytuacja, gdy w relacj wchodz normy, ktrych nie mona speni jednoczenie, ale mona ich obu nie speni, to:a) sprzeczno logiczna, b) wyraz postawy oportunistycznej, c) przeciwiestwo logiczne.

Prawidowa odpowied: c)Normy przeciwne to takie, ktre maj czciowo lub cakowicie wsplny zakres zastosowania, ale nakazuj adresatowi wyklu-czajce si nawzajem zachowania, np. stawienie si studentw pierwszego roku prawa tego samego dnia o tej samej godzinie na dwa rne egzaminy w rnych salach. Mona nie stawi si na oba egzaminy i zama obie normy. W przypadku sprzecz-noci logicznej (nakaz zakaz lub nakaz/zakaz dozwolenie), realizujc jedn norm, przekraczamy drug.

8. System-typ, jakim jest civil law, charakteryzuje si:a) brakiem konstytucji, b) zasad prymatu ustawy, c) dominacj tzw. prawa sdziowskiego.

Prawidowa odpowied: b)System civil law to inaczej system prawa stanowionego. Jedn z jego cech podstawowych jest hierarchia rde prawa i domi-nujca pozycja ustawy jako aktu parlamentu (reprezentacji suwerennego narodu). Inn cech jest wyrane oddzielenie tworzenia prawa i jego stosowania; prawo sdziowskie formal-nie funkcjonuje jedynie w systemach common law.

9. Pojciem obywatel posuguje si przede wszystkim:a) prawo publiczne,b) prawo cywilne,c) prawo w ogle nie okrela w ten sposb swoich podmiotw.

Prawidowa odpowied:

Pojcie obywatela pojawia si ju w najwaniejszym akcie nor-matywnym pastwa w konstytucji. Obywatelstwo jest to wi prawna czca jednostk z pastwem, na mocy ktrego jed-nostka ma okrelone prawa i obowizki wobec pastwa i pa-stwo analogicznie ma obowizki i prawa wobec jednostki. Wszystko to stanowi przedmiot regulacji sfery publicznej (prawa publicznego). Oprcz prawa konstytucyjnego pojciem tym posu-guje si np. prawo midzynarodowe stanowice cz porzdku wewntrznego pastwa (np. dokumenty praw czowieka).

10. Prawo moemy podzieli na gazie wedug:a) charakteru sankcji, b) pci osb, ktrych dotycz regulacje, c) przedmiotu regulacji i metody regulacji.

Prawidowa odpowied: c)Wyrniamy rozmaite kryteria podziau prawa na gazie. Naj-bardziej typowe to: przedmiot unormowania, czyli charakter sto-sunkw spoecznych, ktre poddaje si normowaniu (np. podzia na prawo publiczne i prywatne), metoda regulacji (np. prawo cywilne, administracyjne i karne), podmiot regulacji (np. cz wojskowa Kodeksu karnego). Rodzaj sankcji nie jest wystarczaj-cym kryterium podziau, gdy np. prawo cywilne oprcz sankcji niewanoci moe przewidywa sankcje egzekucyjne itp.

Tworzenie prawa Powstawanie (tworzenie) prawa jest, niezalenie od formy przy-jtej w danym systemie prawnym, zoonym procesem spo-ecznym. Moe mie ono charakter spontaniczny wwczas mwimy o ksztatowaniu si prawa. Sytuacja taka ma miejsce w zwizku z prawem zwyczajowym. Wspczenie czciej jednak jest to proces o charakterze zorganizowanym, w kt-rego ramach samo prawo wskazuje podmioty upowanione (kompetentne) do tworzenia prawa oraz procedury, w jakich, w sposb wany, czynno ta ma zosta dokonana.

rda prawa (ac. fontes iuris) Pod tym pojciem teoretycy i dogmatycy prawa rozumiej rne zjawiska i przyjmuj dla nich rne klasyfikacje. Najczciej przyjmowany podzia wyodrbnia rda prawa w znaczeniu:a) formalnym akty normatywne zawierajce przepisy bdce podstaw konstruowania norm prawnych. W tym znaczeniu mianem rda prawa okrelimy rezultat tworzenia prawa w postaci ustawy, rozporzdzenia, uchway rady gminy itp.,b) materialnym czynniki spoeczno-ekonomiczne, moralne (religijne), polityczne, ideologiczne, wpywajce na tre norm prawnych,c) rda prawa w znaczeniu instytucjonalnym instytucje (orga-ny wadzy publicznej), ktre prawo tworz lub uznaj (parla-ment, minister, sdy),d) rda prawa w znaczeniu faktw tworzcych prawo (fakty prawotwrcze): stanowienie sensu stricto, umowa, precedens prawotwrczy, prawo zwyczajowe. Od rde prawa naley odrni wszelkie dokumenty czy inne-go typu rda przekazu, z ktrych czerpa mona wiedz o prawie (komentarze, podrczniki, pouczenia). S to rda poznania prawa.

Fakty prawotwrczeFakty prawotwrcze to sposoby, w jakich w okrelonych kultu-rach prawnych tworzy si prawo, formy, w jakich ono powstaje. Wyrniamy wrd nich:

Tatiana Chauvin

DODATEK SPECJALNY

10 (91) padziernik 2007 XV

stanowienie prawa czyli czynno konwencjonaln kompe-tentnego organu pastwa, poprzez ktr organ w wymaga, aby tworzone przeze normy abstrakcyjne i generalne byy rea-lizowane. Stanowienie prawa wystpuje w dwch postaciach:a) stanowienia sensu stricto, polegajcego na jednostronnym wydawaniu aktu normatywnego (ustawa, rozporzdzenie, uchwaa rady gminy),b) stanowienie prawa drog umw dwu- lub wielostronnych czynnoci konwencjonalnych, poprzez ktre strony j zawiera-jce ustalaj wice je normy abstrakcyjne i generalne (ukady zbiorowe pracy, umowy z art. 25 ust. 5 Konstytucji RP). Najistotniejsze elementy procesu stanowienia prawa to: a) sfor-muowanie projektu przez konkretnych autorw lub organ, b) konsultacje midzyresortowe, rodowiskowe itp., c) inicja-tywa ustawodawcza oficjalne zgoszenia projektu aktu praw-nego przez uprawniony podmiot, d) szczegowe uzgadnianie treci projektu aktu normatywnego, obejmujce (w przypad-ku ustaw) tzw. czytania parlamentarne na forum Sejmu lub poszczeglnych komisji, dyskusje plenarne, gosowanie podle-gajce odpowiednim wymogom co do quorum (liczba bior-cych udzia w gosowaniu) oraz wikszoci gosujcych (ilo osb popierajcych projekt w stosunku do caoci gosujcych), e) w przypadku ustaw, ustawa uchwalona przez Sejm musi by przyjta przez Senat, a take podpisana przez Prezydenta RP, ktry moe zgosi swoje weto wobec ustawy lub zaskar-y ustaw do Trybunau Konstytucyjnego, f) promulgacja aktu normatywnego, czyli opublikowanie w okrelonym dzienniku urzdowym (Dziennik Ustaw, Monitor Polski itp.).Rezultatem stanowienia sensu stricto s zbiory przepisw praw-nych uporzdkowane w akty normatywne (por. niej); precedens prawotwrczy szczeglny rodzaj praktyki prawo-twrczej, typowy dla kultury common law. Ze wzgldu na spo-sb tworzenia nazywamy go rwnie prawem sdziowskim (judge-made law).

Precedens to decyzja organu pastwa, przede wszystkim sdu, ktrej rozstrzygnicie staje si wicym wzorem na przyszo przy rozstrzyganiu spraw podobnych (zasada stare decisis zwizania sdu precedensem). Orzekajc w okrelonej, kon-kretnej sprawie, organ ten formuuje norm generaln, ktr czyni podstaw dla przyszych orzecze (ratio decidendi). Oglna i abstrakcyjna regua postpowania zawarta jest wic w konkretnym orzeczeniu sdu, a nie w przepisie prawnym;

prawo zwyczajowe obejmuje normy postpowania ukszta-towane w nastpstwie utrwalonej praktyki ycia spoecznego. Zwyczaje staj si rdem prawa w wyniku uznania ich przez organy pastwa za obowizujce prawo (usankcjonowanie zwy-czaju). Formuuje si rne, czasem sporne warunki, ktre speni musi norma zwyczajowa, by sta si rdem prawa. Istotne jest, by przekonanie o wicym charakterze zwyczaju byo powszech-ne, podmioty norm zwyczajowych w miar precyzyjnie okrelone, a pastwo, np. w aktach stosowania prawa, wykazywao wol wczania zwyczajw do systemu prawa. Prawo zwyczajowe byo podstawowym rodzajem prawa w redniowieczu. Dzi, w prawie wewntrznym wyparte przez prawo stanowione, jest wanym rdem prawa midzynarodowego publicznego.

Akt normatywnyAkt normatywny jest to dokument wadzy publicznej (organu upowanionego do wydawania aktw normatywnych), wyda-ny w okrelonej formie, zawierajcy ujte w formie przepisw normy prawne regulujce jaki zesp stosunkw spoecznych.

Akty normatywne wydawane w pastwie tworz struktur hie-rarchiczn. Wizi czce poszczeglne akty maj charakter for-malny (kompetencyjny), a czasem take treciowy (por. wyej).

Budowa aktu normatywnego:a) tytu aktu normatywnego przekazuje informacje o: rodzaju aktu (np. ustawa, rozporzdzenie) i o tym, kto jest twrc aktu, jeli nie jest to ustawa, ktra zawsze jest aktem parlamentu (np. Rada Ministrw), dacie wydania aktu, treci tego aktu (jakie sprawy on reguluje np. ustawa o rybowstwie morskim),b) preambua aktu normatywnego (zawieraj j tylko niektre akty regulujce szczeglnie donios materi) zwykle niemajcy charakteru norm prawnych (to znaczy niewyznaczajca obowiz-kw ani uprawnie) uroczysty wstp do aktu normatywnego, np. ustawy, wskazujcy cele i wartoci, jakie ustawodawca zamie-rza osign, ustanawiajc dany akt prawny. Deklaracje zawarte w preambule mog mie jednak istotne znaczenie dla dokonywa-nia wykadni innych przepisw ustawy, zwaszcza wykadni funk-cjonalnej. W aktach wykonawczych preambua, z reguy zawarta w paragrafie 1, wskazuje przepis ustawowy stanowicy podstaw kompetencyjn dla wydania danego aktu wykonawczego,c) przepisy merytoryczne waciwa cz aktu normatywnego, zawierajca materia do budowy norm prawnych. W przepi-sach merytorycznych wydzieli mona przepisy oglne i przepisy szczegowe. Przepisy oglne okrelaj zakres spraw regulowa-nych aktem normatywnym, podmiotw, ktrych one dotycz, oraz spraw i podmiotw wyczonych spod jej przepisw; defi-nicje legalne. Przepisy szczegowe zawieraj kolejno: przepisy prawa materialnego, przepisy ustrojowe (o organach), przepisy proceduralne, przepisy karne, d) przepisy zmieniajce,e) przepisy przejciowe (por. wyej) i dostosowujce w prze-pisach dostosowujcych reguluje si np. sposb powoywania organw kreowanych przez akt normatywny lub sposb likwi-dacji organw znoszonych tym aktem,f) przepisy kocowe (uchylajce, o wejciu w ycie, o wygani-ciu mocy obowizujcej).

rda prawa RPKwestia rde prawa, ich hierarchii oraz charakteru zostaa w sposb zasadniczy uregulowana w Konstytucji RP z 1997 r. Jest to w demokratycznym pastwie prawnym kwestia zasadni-cza. Ustawa zasadnicza narzuca hierarchiczn budow systemu rde prawa, jak rwnie usytuowanie konstytucji i ustawy na szczycie tej hierarchii. Wie si to rwnie z realizacj przez pastwo zasady suwerennoci Narodu.

rda prawa zostay podzielone na dwie grupy: rda prawa powszechnie obowizujcego, ktrych katalog jest zamknity, rda prawa wewntrznego, z ktrych konstytucja wymienia tylko nieliczne przykady. Podzia ten uzasadniony jest zakre-sem tematycznym i kwesti mocy obowizujcej poszczegl-nych aktw.

Przepisy prawa powszechnie obowizujcego mog wiza wszyst-kie podmioty w pastwie, ksztatowa (tak w sferze praw, jak i obo-wizkw i ciarw) sytuacj prawn obywateli i innych podmio-tw prawa (por. niej). Przepisy te ujte zostay przez Konstytucj w zamknity katalog. Wyliczenie aktw, ktrym Konstytucja nadaje taki charakter, znajdziemy w jej art. 87. Do rde prawa powszech-nie obowizujcego ustrojodawca zaliczy: konstytucj, ustawy, ratyfikowane umowy midzynarodowe, rozporzdzenia, akty prawa

www.edukacjaprawnicza.pl

PRAWOZNAWSTWO

XVI 10 (91) padziernik 2007

miejscowego. Z kolei art. 234 oraz art. 91 ust. 3 pozwalaj zaliczy do tej grupy rwnie rozporzdzenia Prezydenta z moc ustawy i wtrne (pochodne) prawo wsplnotowe. Pomimo e Konstytucja podaje powszechnie obowizujce rda prawa w kolejnoci oznaczajcej ich hierarchi, naley zwrci uwag na zoono relacji midzy ustawami i ratyfikowanymi umowami midzynaro-dowymi. Jeeli przepisy ustawy znajd si w kolizji z umowami midzynarodowymi ratyfikowanymi za uprzedni zgod wyraon w ustawie, pierwszestwo maj przepisy tej umowy. Od kiedy Polska zostaa czonkiem Unii Europejskiej, prawo tej organizacji musiao zaj do jasno okrelone miejsce w struk-turze rde prawa. Jeeli chodzi o tzw. prawo pierwotne (trak-taty zaoycielskie UE), stosuje si do niego zasad wyraon w art. 91 ust. 1 i 2 Konstytucji RP, na ktrej podstawie umowy te stanowi cz krajowego porzdku prawnego, podlega-j bezporedniemu stosowaniu i maj pierwszestwo przed ustawami. Jeeli chodzi o prawo pochodne, to zastosowanie znajduj tu obowizujce wszystkich czonkw Unii zasady: bezporedniej skutecznoci, pierwszestwa prawa wsplnotowe-go przed prawem krajowym oraz zasada jednolitoci. Ze wzgl-du na unormowanie art. 91 ust. 3 Konstytucji RP, wskazujce, e prawo wtrne ma pierwszestwo w przypadku kolizji z usta-wami, przedmiotem debat i rozbienych opinii w pimiennictwie pozostaje jego stosunek do polskiej Konstytucji.Przepisy o charakterze wewntrznym reguluj wycznie sytu-acj prawn podmiotw pozostajcych w strukturze organiza-cyjnej organu, ktry wydaje dany akt (art. 93 ust. 1 Konstytucji RP). Wycza to spod ich mocy wicej obywateli i inne pod-mioty pozostajce poza wadz organizacyjn takiego orga-nu. Konstytucja wymienia tylko dwa takie akty: uchway Rady Ministrw oraz zarzdzenia Prezesa Rady Ministrw i ministrw. Katalog tych rde jest jednak otwarty i jeeli tylko ustawa prze-widuje moliwo wydawania takich aktw przez organ wadzy publicznej, katalog moe zosta poszerzony. Szczegowe warun-ki dla tych kompetencji zawiera art. 93 Konstytucji RP in pleno.

Pytania sprawdzajce

1. Caociowe, spjne i pozbawione luk unormowanie z zakresu danej gazi prawa to:a) konstytucja,b) kodyfikacja,c) nowelizacja.

Prawidowa odpowied: b)Kodeks jest aktem normatywnym, ktrego celem jest caociowe, moliwie wyczerpujce, niesprzeczne oraz syntetyczne uregulo-wanie wybranej gazi prawa (sfery ycia spoecznego), majce zastpi dotychczasowe rozproszone akty normatywne. Kodeksy zajmuj szczeglne miejsce w systemie rde prawa najczciej maj form ustaw tworzonych drog szczeglnej procedury par-lamentarnej przy wydatnym udziale ekspertw. Tworzc kodeksy, zakada si te ich trwao i pewn odporno na nowelizacje (czyli zmiany polegajce na zmianie treci aktu normatywnego, uchyleniu czci przepisw lub dodaniu nowych).

2. Inicjatyw ustawodawcz w Polsce maj:a) Rada Ministrw, Prezydent, 15 sdziw Sdu Naj wy szego,b) obywatele w liczbie co najmniej 100 tys., komisja sejmowa, Senat,c) obywatele w liczbie co najmniej 100 tys., co najmniej 15 senatorw, Prezydent.

Prawidowa odpowied: b)Podstawa prawna to art. 118 ust. 1 i 2 Konstytucji RP. Przepisy Konstytucji mwi jedynie o posach, ale ju przepisy regulami-nowe precyzuj, e w przypadku posw moe to by komisja sejmowa lub co najmniej 15 posw.

3. Kodeks postpowania administracyjnego jest:a) ustaw,b) aktem prawa wewntrznie zobowizujcym organy admi-nistracji,c) uchwa Rady Ministrw.

Prawidowa odpowied: a)KPK jest ustaw. Por. wyjanienia do pytania nr 1.

4. Rada Ministrw:a) jest rdem prawa w znaczeniu instytucjonalnym,b) nie tworzy aktw prawa powszechnie obowizujcego,c) jest organem ustawodawczym.

Prawidowa odpowied: a)Rada Ministrw jest rdem prawa w jednym ze znacze poda-nych we wprowadzeniu do dziau. Tworzy prawo powszechnie obowizujce w postaci rozporzdze do ustaw. Nie jest nato-miast ustawodawc, poniewa kompetencja ta jest wyczn domen Parlamentu.

5. Racjonalny prawodawca to taki, ktry:a) potrafi osign zamierzone cele dziki dolegliwym sank-cjom,b) nie bierze pod uwag panujcych w spoeczestwie pogl-dw moralnych,c) posiada okrelon wiedz i jasne preferencje aksjologiczne w kwestiach, ktre zamierza regulowa.

Prawidowa odpowied: c)Racjonalno ustawodawcy jest to zaoenie, ktre znajduje swoje szczeglne zastosowanie w procesie wykadni prawa (por. niej). Nie naley jednak pomija jego znaczenia rwnie jako pewnej dyrektywy (zbioru dyrektyw) postpowania ju na eta-pie tworzenia prawa. Racjonalny ustawodawca to taki, ktry posiada okrelon wiedz w sferze stosunkw spoecznych, ktre zamierza regulowa, zna obowizujce w tej sferze regulacje prawne, potrafi przewidzie skutki wprowadzanych zmian, posuguje si komunikatywnym i adekwatnym jzykiem i posiada okrelone preferencje aksjologiczne (jego system war-toci jest spjny i zhierarchizowany).

6. W wyniku zawarcia ponadzakadowego ukadu zbiorowego pracy powstaj normy:a) indywidualne i konkretne, b) obowizujce erga omnes,c) majce moc wic ustawy.

Prawidowa odpowied: b)Ukady zbiorowe pracy (zakadowe czy ponadzakadowe) to jeden z nielicznych przykadw umw prawotwrczych. wiadczy o tym fakt, e ich postanowienia maj moc obo-wizywania erga omnes (czyli obowizuj nie tylko zwizki

Tatiana Chauvin

DODATEK SPECJALNY

10 (91) padziernik 2007 XVII

zawodowe i pracodawc strony zawierajce ukad, ale wszyst-kich pracownikw zakadu czy zakadw). Jest to podstawowa rnica midzy umowami z zakresu prawa publicznego a tymi z zakresu prawa prywatnego, ktrych drog strony kreuj tylko dla siebie i midzy sob uprawnienia i zobowizania.

7. Podmioty upowanione do stanowienia prawa powszechnie obowizujcego w RP to:a) Prezydent RP, sd rejonowy, Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji,b) rada miasta, Minister Gospodarki, parlament, c) Prezydent RP, parlament, Najwysza Izba Kontroli.

Prawidowa odpowied: b)Podstawa prawna: art. 10, art. 149 ust. 2 oraz art. 87 ust. 2 Konstytucji RP.

8. Dyrektywy Unii Europejskiej:a) s w Polsce prawem powszechnie obowizujcym,b) s prawem obowizujcym wewntrznie tylko Rad Mi-nistrw,c) w ogle nie nale do polskiego systemu prawa.

Prawidowa odpowied: a)

9. Obiter dicta to:a) zasada oglna, ktr kierowa si sd, wydajc wyrok pre-cedensowy,b) szczeglna posta omijania prawa,c) okolicz