70 ALMA MATER

Rudolf Weigl zmarł 11 sierpnia 1957 roku w Zakopanem. Dla współpracowników śmierć profesora była wielkim zaskoczeniem ze względu na bardzo dobre zdrowie, jakim cieszył się mimo swych 74 lat. Pochowany został na cmentarzu Rakowickim, w kwaterze zasłużonych. Na pogrzebie przemawiał między innymi ksiądz dr Henryk Mosing, jeden z najbliższych współ-pracowników Weigla z czasów lwowskich. Przybył specjalnie na pogrzeb profesora ze Lwowa, wzruszenie jednak nie pozwoliło mu wygłosić całego przemówienia.

Po śmierci prof. Weigla laboratoria przy ul. św. Sebastiana 6 przez krótki czas kierowane były przez wdowę – dr Annę Wei-glową. Od niej wszyscy pracownicy otrzymali piękne zdjęcia profesora. Dwa z nich trafi ły do Janiny Pabian i reprodukowane są w niniejszym artykule. Anna Weiglowa, od lat ciężko chora, zmarła w dwa lata po śmierci męża. W takiej sytuacji labora-toria Instytutu, we wrześniu 1959 roku, zostały zlikwidowane, a pracowników przeniesiono do laboratoriów bakteriologicznych Wojewódzkiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej lub Wytwórni Surowic i Szczepionek w Krakowie. W pomieszczeniach Instytutu przy ul. św. Sebastiana 6 znalazł natomiast swą nową siedzibę Dział Higieny Pracy WSSE w Krakowie.

Maciej Bilek

L I T E R AT U R A I ŹR Ó DŁAM. Bilek, Dziennik z lat 1939–1968, AUJ, spuścizna Mieczysława Bilka, 51/2.Korespondencja służbowa pracowników Uniwersytetu Jagiellońskiego w sprawie przeniesienia Rudolfa Weigla z Krakowa do Poznania, AUJ, S III 246.

S. Kryński, Był w nauce artystą. „Polityka”, nr 24/1978.Odpis pisma dziekanatu Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Lwowskiego z 13 września 1920 r., AUJ, S III 246.

Pismo Ministerstwa Oświaty do Rudolfa Weigla z 23 lipca 1945 r., AUJ, S III 246. Pismo nominacyjne Ministerstwa Oświaty z 1 lipca 1945 r., AUJ, S III 246. Pismo Ministerstwa Oświaty do Rudolfa Weigla z 12 sierpnia 1945 r., AUJ, S III 246.Pismo rektoratu Uniwersytetu Jagiellońskiego do Rudolfa Weigla z września 1947 r., AUJ, S III 246.Pismo prezydenta i prezesa Rady Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej do Rudolfa Weigla z 27 marca 1948 r., AUJ, S III 246.

Rozmowy przeprowadzone przez autora z Janiną Pabian, prof. dr. hab. Romanem Lutyńskim, dr med. Wiesławą Mazur-Przybłkiewicz oraz Barbarą i Józefem Faryniarzami.

Z. Stuchly, Wspomnienia o Rudolfi e Weiglu. Odczyt wygłoszony 21 maja 1958 r. na wspólnym posie-dzeniu Oddziału Polskiego Towarzystwa Historii Medycyny oraz Oddziału Polskiego Towarzystwa Lekarskiego we Wrocławiu, drukowany w skróconej formie w „Przeglądzie Zoologicznym” nr 4/1959.

Z. Stuchly (red.), Zwyciężyć tyfus – Instytut Rudolfa Weigla we Lwowie. Dokumenty i wspomnienia (w tym m.in. Wiktora Weigla Wspomnienia o moim Ojcu), Wrocław 2001, Wydawnictwo Sudety.

A. Śródka, Uczeni Polscy XIX–XX stulecia, Warszawa 1994, wyd. Aries.R. Weigl, Życiorys oraz curriculum vitae, AUJ, S III 246. E. Więckowska, Szczepionka Weigla. „Magazyn Historyczny Farmacji i Medycyny” nr 4/1994.R. Wójcik, Pakt z diabłem. „Przegląd Tygodniowy” nr 4/1994.R. Wójcik, Kapryśna gwiazda Rudolfa Weigla, „Odra” nr 9 i 10/1980.J. Złotorzycka, Profesor Rudolf Weigl (1883–1957) i jego instytut, „Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki”, nr 1/1998.

Urodziła się 9 marca 1926 roku w War-szawie. Była córką znanego warszaw-

skiego lekarza Antoniego Stefanowskiego (pułkownik, zamordowany przez NKWD w Katyniu) i Marii Haliny Stefanowskiej z d. Ciąglińskiej, działaczki niepodległoś-ciowej (Polska Organizacja Wojskowa) i społecznej. Przez swoją matkę Zofia Stefanowska-Treugutt była związana z katolickim środowiskiem Lasek pod Warszawą. Miała dwie starsze siostry: Halinę (ur. 1919) i Ewę (ur. 1923). Obie zginęły w czasie wojny. Halina, student-ka medycyny, zginęła 25 września 1939 roku podczas wielkiego bombardowania Warszawy w trafi onym bombą Szpitalu Dzieciątka Jezus, gdzie pracowała przy rannych. Ewa (sanitariuszka AK) poległa 22 sierpnia 1944 roku podczas natarcia na Dworzec Gdański, trafi ona kulą, kiedy biegła do rannego pod ostrzałem.

WSPOMNIENIE O ZOFII STEFANOWSKIEJ-TREUGUTT

W 1948 roku Zofi a Stefanowska wyszła za mąż za Stefana Treugutta (znanego kry-tyka teatralnego i historyka literatury, zm. 8 lipca 1991 r.), z którym miała dwoje dzieci: Ewę (ur. 1949) i Jana (ur. 1952). Doczekała się pięciorga wnucząt: Romana, Haliny, Olafa, Marii i Zofi i.

Miejsce, do którego Zofi a Stefanowska była szczególnie przywiązana, to Olszanka pod Żyrardowem, gdzie przed wojną jej matka nabyła dwuhektarową działkę i wybu-dowała dom letniskowy. Niemalże do ostat-nich chwil życia Zofi a Stefanowska chętnie spędzała wolny czas, pracując w ogrodzie w Olszance, pielęgnując kwiaty i krzewy ogrodowe. Była gorącym zwolennikiem ochrony przyrody. Mając już siedemdziesiąt lat, chodziła po Tatrach. Wielokrotnie również jeździła do Katynia, gdzie zginął jej ojciec. Planowała wycieczkę w jego strony rodzinne na Białorusi, ale nie zdążyła już jej odbyć.

ODESZLI...

Prof. Zofi a Stefanowska-Treugutt

ALMA MATER 71

SŁUŻBA W AK

W 1942 roku wstąpiła do młodzieżowej organizacji samokształ-ceniowo-wychowawczej Pet. Wiosną 1943 roku trafi ła do Szarych Szeregów. Została zwerbowana jako łączniczka dowódcy 4. Drużyny Grup Szturmowych Szarych Szeregów (dowódca Andrzej Romocki „Morro”). W ramach szkoleń odbyła kurs sanitarny i posługiwania się bronią. We wrześniu 1943 roku, po utworzeniu się batalionu „Zośka”, trafi ła do sekcji tzw. donosicielek. Jej zadaniem było dostarczanie broni i materiałów wybuchowych na akcje i szkolenia. Wspominała, jak na pl. Narutowicza rozerwała się jej torba z amunicją, którą zbie-rała na oczach przechodniów. Oprócz tego mieszkanie Stefanowskich przy ul. Kopernika 11 było skrzynką kontaktową i miejscem odpraw. Odbywały się tam również tajne komplety.

W Powstaniu Warszawskim walczyła w plutonie „Sad” kom-panii „Rudy” batalionu „Zośka”. Brała udział w walkach na Woli (cmentarz żydowski, ul. Okopowa), Starym Mieście (ul. ul. Stawki, Sapieżyńska, Franciszkańska), Śródmieściu (dokąd ze Starego Miasta przedostała się kanałami) i na Czerniakowie. Tam odznaczyła się bo-haterstwem, wyrywając się kolegom i biegnąc na odsłoniętą pozycję do śmiertelnie rannego dowódcy Andrzeja Romockiego. Opuszczała pozycje na Czerniakowie 23 września jako jedna z ostatnich powstań-ców. Swoje wspomnienia z walk na Czerniakowie opublikowała w zbiorowym tomie Pamiętniki żołnierzy baonu „Zośka”.

Po kapitulacji Powstania przebywała krótko w obozie przej-ściowym w Ożarowie. W trakcie transportu do Pruszkowa uciekła razem z koleżanką. Wspominała brak zainteresowania strażników niemieckich pilnowaniem jeńców. Odnalazła swoją matkę i babcię w Olszance pod Żyrardowem. Tam pracowała w szpitalu, opieku-jąc się rannymi powstańcami i rekonwalescentami. Do Warszawy wróciła pod koniec stycznia 1945 roku. Brała udział w powojennej ekshumacji szczątków żołnierzy „Zośki”. Po wpadce pierwszego kierownictwa Wolności i Niezawisłości (1945 r.) przeżyły razem z matką tak zwany kocioł w mieszkaniu, w którym podnajmowały pokój – główną lokatorką była w nim aresztowana Emilia Ma-lessa. We wspomnieniu o swojej matce (praca zbiorowa Pisane miłością. Losy wdów katyńskich, t. 2, Gdynia 2001) Zofi a pisała: Mamę i mnie przesłuchiwano z powodu znalezionych u nas ulotek z wierszem Czekamy na ciebie, czerwona zarazo. Mama twierdziła, że ulotki należą do niej, ja – że do mnie. Na tym cała sprawa się skończyła.

WYKSZTAŁCENIE I PRACA NAUKOWA

W latach 1932–1938 uczęszczała do Prywatnej Szkoły Po-wszechnej Wandy Czurukowej przy ul. Sewerynów 5 w Warsza-wie. Następnie uczyła się w Prywatnym Żeńskim Gimnazjum i Liceum Jadwigi Kowalczykówny i Jadwigi Jawurkówny przy ul. Wiejskiej 5, kończąc przed wybuchem wojny pierwszą klasę. Maturę zdała w 1944 roku na tajnych kompletach szkoły Kowal-czykówny i Jawurkówny. W 1945 roku podjęła pracę w Bibliotece Narodowej równolegle ze studiami w zakresie fi lologii polskiej (początkowo chciała iść w ślady swojego ojca i studiować medycynę) na Uniwersytecie Warszawskim. Od 1948 roku pracowała jako młod-szy asystent w ówczesnym Seminarium Historii Literatury Polskiej kierowanym przez prof. Juliana Krzyżanowskiego, potem przez prof. Wacława Borowego, pod którego opieką w 1950 roku uzyskała tytuł magistra na podstawie rozprawy Listy Słowackiego jako źródło sądów o poecie. W 1953 roku zrezygnowała z pracy na Uniwersy-

tecie Warszawskim (przed 1968 przez parę lat prowadziła jeszcze na polonistyce zajęcia zlecone) i podjęła pracę w Instytucie Badań Literackich PAN, najpierw jako członek Pracowni Romantycznej, potem jako kierownik Zespołu Psychosocjologii Literatury, następnie jako kierownik zespołu przygotowującego wydanie krytyczne dzieł Mickiewicza. W IBL PAN pracowała aż do emerytury. W 1964 roku uzyskała stopień doktora na podstawie rozprawy Człowiek rozsądny i człowiek szalony w Dziadach wileńskich Mickiewicza; promotorem rozprawy był prof. Kazimierz Wyka. W 1965 habilitowała się na podstawie książki Historia i profecja. Studium o Księgach narodu i pielgrzymstwa polskiego (1962). Nadto wydała między innymi książkę Próba zdrowego rozumu. Studia o Mickiewiczu (1977), Strona romantyków. Studia o Norwidzie (1993). Jako kierownik Zespołu Psychosocjologii Literatury IBL PAN zorganizowała kil-ka sesji interdyscyplinarnych, których materiały przygotowała do druku w książkach Przemiany tradycji barskiej (1972), Swojskość i cudzoziemszczyzna w kulturze polskiej (1973), Tradycje szlacheckie w kulturze polskiej (1976), Dzieło literackie jako źródło historyczne (1978, wraz z Januszem Sławińskim). Przygotowała do druku pięć tomów prac Wacława Borowego oraz tom studiów Wiktora Wein-trauba o Mickiewiczu.

W latach 1994–1996 była wykładowcą Instytutu Filologii Polskiej Akademii Podlaskiej w Siedlcach i prowadziła zajęcia z edytorstwa na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Była związana ze środowiskiem fi lologów Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, miała także uczniów i współpracowników za granicą. Wykładała również na Wydziale Polonistyki UJ, gdzie była częstym gościem jako uczestnik konferencji naukowych i recenzent prac naukowych.

Od 1964 roku była członkiem redakcji „Pamiętnika Litera-ckiego”, od 1983 roku – założonego wówczas przez Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego pisma „Studia Norwidiana”. Była również członkiem zespołów pracujących nad wydaniem krytycznym pism Żeromskiego i wydaniem krytycznym Norwida. Od 1991 roku pełniła funkcję redaktora naczelnego wyda-nia krytycznego Mickiewicza, a także popularnonaukowego wydania Dzieł Mickiewicza.

W 1976 roku została mianowana profesorem nadzwyczajnym, później zwyczajnym. Była promotorem dwóch przewodów doktor-skich, miała również wielu uczniów, którzy zawsze mogli liczyć na jej naukową pomoc i fachową poradę.

Była członkiem Zarządu Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza, nadto członkiem Towarzystwa Popierania i Krzewie-nia Nauk, Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, Towarzystwa Naukowego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i Komitetu Nauk o Literaturze PAN. Działała jako wiceprezes Ogólnopolskiego Komitetu Mickiewiczowskiego, którzy przygotowywał jubileusz 200-lecia urodzin poety (1998).

Do ostatnich niemalże chwil życia aktywna zawodowo, w marcu 2007 roku brała udział w konferencji naukowej w Toruniu, gdzie wygłosiła dwa referaty. Planowała wystąpienie na konferencji na-ukowej w Rzymie w maju i w październiku 2007 roku na Wydziale Polonistyki UJ.

Została pochowana 7 maja 2007 roku na cmentarzu Powązkow-skim w Warszawie z pełnymi honorami wojskowymi. W ostatniej drodze towarzyszyli jej – obok żołnierza batalionu „Zośka” – przed-stawiciele Uczelni i środowiska polonistycznego z całej Polski.

Roman Werpachowskiwnuk

72 ALMA MATER

Przyjaciele, współpracownicy, uczniowie pamiętają docent Annę Dzierżankę-Wyszyńską jako osobę przychylną

innym. Raczej wyjaśniała, niż oceniała zachowania innych osób. Cecha ta ułatwiała jej pełnienie wielu funkcji, takich jak dyrektor ds. dydaktycznych Insty-tutu Psychologii, kierownik Zakładu Psychologii Defektologicznej, wiceprze-wodnicząca Stowarzyszenia Absolwen-tów Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jej osobowość ułatwiała jej nawiązywanie kontaktów z dziećmi podczas prowadzo-nych przez wiele lat badań nad rozwo-jem psychomotorycznym, poznawczym i społecznym; wchodzenie w kontakty z niepełnosprawnymi, kiedy kierowała badaniami nad różnymi formami niepeł-nosprawności.

Anna Dzierżanka-Wyszyńska od-znaczała się rzetelnością, dokładnością, punktualnością. To właśnie te cechy pozwoliły jej po zakończeniu drugiej wojny światowej podjąć studia na Wydziale Humanistycznym w Sekcji Pedagogiki Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie zo-stała wpisana warunkowo do czasu przedstawienia świadectwa dojrzałości (uzyskała je w 1945 r.). Studiując pedagogikę, jed-nocześnie uczyła przedmiotów zawodowych w Liceum Gospo-darczym. W tym czasie w Katedrze Psychologii UJ prof. Ste-fan Szuman realizował intensywnie program badań nad rozwojem dziecka i potrzebował osób, które pomagałyby w spisywaniu wyników. Oczekiwania profesora spełniała Anna Dzier-żanka – umiała dobrze pisać na maszynie i była niezwykle skrupulatna. Przez wiele lat uczest-niczyła w badaniach nad rozwojem pod kierun-kiem Stefana Szumana, spisując mozolnie pro-tokoły, licząc setki da-nych. Badania te konty-nuowała samodzielnie. Zebrała fotograficzny i fi lmowy zapis rozwoju praksji w okresie dzieciństwa, a wy-niki analiz przedstawiła w wielu artykułach i podsumowującej monografi i Rozwój psychomotoryki małego dziecka (1972). W pracach tych wyjaśniała proces opanowywania ruchów na-rzędziowych oraz uświadamiała, że opanowanie wielu ruchów tego rodzaju w okresie dzieciństwa stanowi podstawę do samo-

WSPOMNIENIE O ANNIE DZIERŻANCE-WYSZYŃSKIEJ

dzielnego radzenia sobie z nieskończoną liczbą przedmiotów i narzędzi w następnych okresach rozwojowych.

Współpracując z prof. Szumanem, w 1948 roku na Wydziale Filozofi cznym UJ uzyskała tytuł magistra fi lozofi i w zakresie

pedagogiki, ze specjalizacją w psychologii, a następnie pod kierunkiem profesora przy-gotowała rozprawę doktorską Kształtowa-nie nawyków w zakresie posługiwania się narzędziami i przedmiotami codziennego użytku (eupraksji) u dzieci, na podstawie której uzyskała w 1961 roku stopień dok-tora nauk humanistycznych na Wydziale Filozofi czno-Historycznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Współpraca ze Stefanem Szumanem zaowocowała wspólnym opracowaniem pt. Rozwój umiejętności opisywania i wyjaśniania przez dzieci splo-tu zdarzeń przedstawionego na obrazku (1957). Praca ta okazała się niezmiernie ważna nie tylko dlatego, że dostarczała danych na temat konstruowania dłuższych

wypowiedzi przez dzieci w różnym wieku, ale przede wszystkim dlatego, że ukazywała warsztat badacza mowy dziecka, a tego rodzaju badania dopiero rozpoczynano w świecie.

Rozwoju w okresie średniego dzieciństwa dotyczyła także pra-ca habilitacyjna: Rozwój orientacji w otoczeniu u dzieci w wieku przedszkolnym (1972), na podstawie której Anna Dzierżanka-Wy-

szyńska uzyskała stopień doktora habilitowanego. We wszystkich swoich pracach wskazywała na przydatność wiedzy psychologicznej w two-rzeniu korzystnych dla rozwoju dziecka warun-ków wychowawczych. Zdobyte podczas badań doświadczenia chciała, zgodnie z zaleceniami swego mistrza, prof. Szumana, przekazać praktykom. Współpra-cowała z Kuratorium Okręgu Szko lnego Krakowskiego MOiW, z ośrodkami metodycz-nymi w Krakowie i Rze-

szowie w zakresie wychowania przedszkolnego i szkolnictwa specjalnego. Jej praca naukowa i społeczna została nagrodzona Złotym Krzyżem Zasługi, Złotą Odznaką ZNP oraz Medalem Komisji Edukacji Narodowej.

Kiedy objęła kierownictwo Zakładu Psychologii Defektolo-gicznej, starała się wykorzystać do rozważań nad problemami nie-

Doc. Anna Dzierżanka-Wyszyńska

80. urodziny doc. Anny Dzierżanki-Wyszyńskiej w kapitularzu klasztoru oo. Dominikanów w Krakowie, 2005 r.; w środku jubilatka, od lewej stoją: prof. Maria Kielar-Turska, prof. Władysława Pilecka, Jarosław Zgud, dr Maria Ligęza, dominikanin o. Reginald

ALMA MATER 73

pełnosprawności wiedzę o rozwoju człowieka, aby zrozumieć za-chowania osób niepełnosprawnych. Zainicjowała i przygotowała wraz z pracownikami Zakładu Defektologii opracowanie zbiorcze Psychologia defektologiczna (1987 r.), zawierające kompendium wiedzy z zakresu psychologicznego funkcjonowania osób z róż-nymi rodzajami niepełnosprawności. Praca ta stanowi do tej pory jedyną pozycję tego rodzaju na rynku księgarskim. Także i w tej dziedzinie dostrzegała potrzebę współpracy z praktykami: Komi-sją Badań nad Słuchem przy Polskiej Akademii Nauk oraz Sekcją Psychologiczną Krakowskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Walki z Kalectwem, której była przez wiele lat przewodniczącą. Za działania te otrzymała Złotą Odznakę PTWK.

Chętnie podejmowała różne działania społeczne: była aktyw-nym członkiem Polskiego Towarzystwa Psychologicznego (od 1950 r.) oraz Związku Nauczycielstwa Polskiego (od 1946 r.). Przez wiele lat aktywnie działała w Stowarzyszeniu Absolwentów Uniwersytetu Jagiellońskiego, sprawując przez kilka kadencji funkcję wiceprzewodniczącej. Wspólnie z Józefem Pietruszą

opracowała biogramy wychowanków Uniwersytetu Jagielloń-skiego, którzy zginęli w czasie drugiej wojny światowej (1995 r.). Inspirowała spotkania naukowe i towarzyskie absolwentów, bu-dując środowisko osób, które nadal, mimo wielu lat, jakie minęły od ukończenia studiów, czuły się związane z Uniwersytetem.

Lubiła organizować spotkania towarzyskie; chętnie zapraszała do siebie do domu. W swoje osiemdziesiąte urodziny zorgani-zowała w kapitularzu oo. dominikanów spotkanie towarzyskie, poprzedzone mszą świętą, w którym uczestniczyli przyjaciele, współpracownicy, doktoranci, studenci.

Odeszła 25 sierpnia 2005 roku, pozostawiając dorobek na-ukowy, a także wzór relacji z drugim człowiekiem: dzieckiem, dorosłym, niepełnosprawnym, starym. Na cmentarzu Salwator-skim w Krakowie ciepłymi wspomnieniami i kwiatami żegnali Annę Dzierżankę-Wyszyńską jej współpracownicy, uczniowie i przyjaciele.

Opracowała Maria Kielar-Turska

Jan Czapkiewicz urodził się 27 grudnia 1933 roku w Poznaniu, w rodzinie nauczycielskiej. Jego ojciec, Józef, był kierownikiem

szkoły w Środzie Wielkopolskiej. 1 września 1939 roku Józef Czap-kiewicz został ostrzeżony, że jego nazwisko, jako jednego z liderów lokalnej społeczności, jest „na listach do rozstrzelania”. Bez chwili zwłoki wraz z żoną Felicją i dwójką dzieci, Halszką i Janem, opuścił Środę i rozpoczął wędrówkę na motocyklu, uciekając przed armią niemiecką.

Wędrówka miała trwać co najwyżej kilka ty-godni, a przeistoczyła się w ośmioletnią odyseję. Ta wojenna tułaczka wiodła kolejno przez Węgry, Rumunię, Turcję aż do Palestyny. Tam Józef Czap-kiewicz rozpoczął służbę w Wojsku Polskim, w od-działach dowodzonych przez generała Kopańskiego. Reszta rodziny – matka z trójką dzieci (druga siostra – Bożena – urodziła się na Węgrzech), zamieszkała, jak wiele innych rodzin polskich uchodźców w Je-rozolimie, u sióstr zakonnych, nieopodal Grobu Chrystusa. Matka pracowała jako pielęgniarka w brytyjskim szpitalu wojskowym, a także jako nauczycielka w pol-skim gimnazjum w Ain-Karemie.

Jan Czapkiewicz rozpoczął naukę jeszcze na Węgrzech, gdzie Józef Czapkiewicz współuczestniczył w organizacji szkolnictwa dla dzieci Polonii. Jednak po roku i na Węgrzech nasiliły się niemieckie represje, tak że dopiero w Jerozolimie mógł kontynuować naukę w prowadzonej przez francuskich zakonników szkole (Collège des Frères). Była to szkoła o wysokim poziomie, ale i – jak po latach wspominał – bardzo surowej dyscyplinie.

W 1947 roku wrócił z rodziną do kraju i zamieszkał w Wieliczce. Maturę zdał w 1951 roku i rozpoczął studia na Wydziale Matematyki, Fizyki i Chemii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Chemią interesował się szczególnie i już wtedy potrafi ł mówić o niej z pasją. Tym za-pewne ujął komisję rekrutacyjną i został przyjęty na studia, mimo

WSPOMNIENIE O JANIE CZAPKIEWICZU

że jako „powracający z Zachodu” był – w opinii dyrekcji liceum – „politycznie niepewny”.

W 1955 roku ukończył studia z wyróżnieniem. Jego praca ma-gisterska na temat syntezy eterowych pochodnych chinoliny wykonana była w Katedrze Chemii Orga-nicznej pod kierunkiem prof. Jana Moszewa.

Po kilkumiesięcznym stażu pracy w przemyśle Jan Czapkiewicz rozpoczął swoją drogę akademi-cką od stanowiska asystenta w Katedrze Chemii Organicznej. Pracował tam do 1958 roku. W tym czasie zajmował się opracowaniem metod syntezy związków heterocyklicznych i został wyróżniony stypendium naukowym przyznanym przez Komi-sję Leków Polskiej Akademii Nauk. Następny rok przepracował w przemyśle farmaceutycznym. Do macierzystej Uczelni powrócił w 1960 roku, obej-mując stanowisko starszego asystenta w Katedrze Chemii Ogólnej (kierowanej w tamtym czasie przez prof. Bronisława Zapióra), gdzie pracował nieprze-rwanie aż do przejścia na emeryturę.

Jako pracownik tego zakładu obronił pracę doktorską zatytu-łowaną Synteza i własności powierzchniowe optycznie czynnych elektrolitów koloidowych, a także pracę habilitacyjną Równowagi podziału i właściwości asocjacyjne elektrolitów amfi fi lowych w wo-dzie i chlorowcoalkanach.

Działalność naukowa Jana Czapkiewicza skoncentrowana była głównie na badaniu fi zykochemicznych właściwości szczególnej grupy związków, jakimi są długołańcuchowe elektrolity koloidowe. Podejmując tę problematykę, miał dalekosiężny plan badawczy. Badanie każdego ze związków omawianej grupy zaczynał od prze-prowadzenia jego syntezy według opracowanej przez siebie metody. Kolejne syntezy, które przeprowadzał, miały na celu potwierdzenie lub obalenie pojawiającej się hipotezy badawczej. Chemicy wiedzą, jak wiele godzin pracy pochłaniają takie syntezy – zwłaszcza przy

(27 grudnia 1933 – 1 listopada 2004)

Dr hab. Jan Czapkiewicz

74 ALMA MATER

najwyższych wymaganiach co do czystości – a on wykonał takich syntez ponad siedemdziesiąt.

Stosując różnorodne techniki doświadczalne, takie jak pomiary rozpraszania światła, spektroskopia, osmometria, tensjometria, konduktometria, wyznaczał wybrane właściwości badanych związ-ków, a mianowicie izotermy podziału w układach faza wodna – faza organiczna, krytyczne stężenie micelizacji (CMC), napięcie powierzchniowe i inne. Analiza otrzymanych wyników pozwoliła mu na wyliczenie podstawowych stałych fi zykochemicznych, takich jak energia przeniesienia z fazy wodnej do fazy organicznej, stałe asocjacji, liczby solwatacji, stopnie jonizacji micel czy wielkości pro-mieni jonowych. Był w tej tematyce ekspertem, zapraszanym przez redakcje czasopism do recenzowania prac z omawianej dziedziny.

Jego dorobek zawarty jest w 66 publikacjach zamieszczonych w czołowych czasopismach poświęconych tej problematyce. Rezultaty swoich prac prezentował na konferencjach krajowych i zagranicznych. Wyniki tych prac mają znaczenie teoretyczne, a także znajdują prak-tyczne zastosowanie w fi zykochemii roztworów koloidalnych, ciekłej ekstrakcji jonowej, ciekłej katalizie międzyfazowej, analizie chemicz-nej, fi zykochemii układów membranowych oraz w elektrochemii ciekłych granic fazowych i elektrod jonoselektywnych. Potwierdzają to liczne cytowania jego prac w literaturze naukowej.

Współpracował z uczonymi zajmującymi się podobną prob-lematyką w kraju i za granicą. Wymienić tu można uniwersytety w Liège, Syrakuzach, a w szczególności Uniwersytet w Santiago de Compostela, gdzie w latach 1992–2004 prowadził badania w ra-mach polsko-hiszpańskiego programu badawczego. Przez dwa lata był koordynatorem tego programu. W latach 1977–1980 pracował w University of Sokoto w Nigerii na stanowisku readera. Prowadził tam wykłady z chemii fi zycznej i organicznej, a także zorganizował pracownie dla tych przedmiotów.

Przez dziesięć lat, od 1980 do 1990 roku, kierował jednym z tema-tów w ramach programu badawczego koordynowanego przez prof. Andrzeja Waksmundzkiego, a w latach 1994–1996 był kierownikiem tematu badawczego w ramach grantu KBN.

Jan Czapkiewicz był cenionym dydaktykiem. Z wielkim zapałem dzielił się swoją wiedzą i przemyśleniami z młodszymi kolegami z zakładu. Wiele serca wkładał w zajęcia ze studentami. Prowadził wykłady i ćwiczenia z chemii organicznej, nieorganicznej, ogólnej i fi zycznej dla studentów biologii, biotechnologii, ochrony śro-dowiska, wykłady monografi czne dla studentów chemii, a także

wykłady w języku angielskim dla studentów Międzynarodowej Szkoły Inżynierskiej na Akademii Górniczo-Hutniczej. Przez wiele lat prowadził zajęcia z chemii dla uzdolnionych uczniów w ramach współpracy z Krakowskim Młodzieżowym Towarzystwem Nauk i Sztuk. W ostatnich latach podjął pracę w Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Tarnowie, gdzie miał zajęcia ze studentami kierunku ochrona środowiska oraz z nauczycielami na studiach podyplomowych z chemii.

Był promotorem kilkudziesięciu prac magisterskich i licencjac-kich. Swoim podopiecznym poświęcał wiele czasu, opracowując z nimi tematy, które niekiedy stanowiły treść wspólnych publikacji. Jego dawni studenci wspominają nie tylko wiedzę i zaangażowanie swojego opiekuna, ale też podkreślają wielką kulturę i serdeczność, z jaką odnosił się do nich.

Pełnił szereg funkcji uczelnianych. Był opiekunem studentów zagranicznych UJ, przez wiele lat był członkiem wydziałowych komisji rekrutacyjnych, a także Komisji Chemicznej Krajowej Rady Egzaminów Medycznych. Pracował również w komisjach Rady Wydziału Chemii UJ. Był aktywnym członkiem Polskiego Towa-rzystwa Chemicznego, w tym – przez dwie kadencje – sekretarzem Oddziału Krakowskiego PTCh.

Miał szczególną wrażliwość językową. Był świetnym szermie-rzem słowa i mistrzem w różnego rodzaju asocjacjach, w kojarzeniu odległych pozornie faktów językowych. Imponował znajomością języków obcych – angielskiego, francuskiego i hiszpańskiego, a także rosyjskiego i niemieckiego. Zawsze chętnie pomagał kolegom w tłu-maczeniach. Profesor Maciej Leszko napisał kiedyś: Teksty angielskie naszych prac, i nie tylko naszych, przechodziły przez Jego ręce. Niektóre teksty tłumaczył z polskiego, inne korygował, poprawiał błędy i niezręczności, podsuwał lepsze słowa. Mało tego. Był nie tylko tłumaczem i korektorem tekstu, ale pierwszym, anonimowym recenzentem prac.

Doktor habilitowany Jan Czapkiewicz był człowiekiem wielkiej prawości i pracowitości. Wszystkim był życzliwy, wszyscy lubili go i szanowali. Przez dwa lata zmagał się z nieuleczalną chorobą, ale nadal pracował.

Odszedł w dniu Wszystkich Świętych 2004 roku, pozostawia-jąc pogrążonych w smutku żonę Barbarę, syna Macieja, rodzinę i przyjaciół. Jego prochy spoczywają w grobowcu rodzinnym na cmentarzu w Wieliczce.

Adam Juszkiewicz

Odszedł od nas w wieku 45 lat. Nie zdążył zrealizować wszystkich naukowych zamierzeń, ale dokonał wiele,

zwłaszcza że problematyka, którą się zajmował, była trudna, kontrowersyjna. Zdołał wykorzystać tylko część zgromadzo-nej bazy źródłowej – śmierć przerwała jego pracę naukową. Często mawiał: Nie wszystek umrę.

Urodził się 27 października 1934 roku w Posadowej, gm. Gródek n. Dunajcem, w rodzinie chłopskiej jako syn Fran-ciszka i Michaliny z Galiców. W latach 1942–1948 uczęszczał do Szkoły Podstawowej w Podolu, po czym kontynuował naukę w I Liceum Ogólnokształcącym im. Jana Długosza

(27 października 1934 – 23 listopada 1979)

WSPOMNIENIE O JANIE KOZIKU

w Nowym Sączu. W 1949 roku wyjechał z rodzicami na Ziemie Odzyskane – do Bogdanowic w gminie Głubczyce. Po ukończeniu liceum (1952 r.) został przyjęty na filologię pol-ską na Uniwersytecie Poznańskim. Wkrótce, ze względu na trudną sytuację materialną, musiał zrezygnować ze studiów. Przez kolejne dwa lata (1952–1954) pracował jako nauczyciel kontraktowy w Podolu, w szkole, którą sam ukończył kilka lat wcześniej.

Studia historyczne na Wydziale Filozofi czno-Historycznym UJ rozpoczął 1 pa ździernika 1954 roku. Ze strony uczelni otrzymał pomoc: miejsce w akademiku oraz stypendium.

ALMA MATER 75

Przedmiotem jego zainteresowań były problemy ukraińskie w Galicji w XIX wieku. Tej właśnie tematyki dotyczy jego praca magisterska Moskalofi lstwo w Galicji w latach 1848–1866 na tle odrodzenia naukowego Ukraińców, przygotowana na semina-rium prof. Henryka Wereszyckiego, którą obronił 3 lipca 1958 roku. Przewodniczącym komisji egzaminu dyplomowego był prof. Jan Hulewicz, członkami prof. Henryk Wereszycki i prof. Antoni Podraza. Praca otrzymała ocenę dobrą i bardzo dobrą.

Warto podkreślić, że wów-czas nikt poza uczonymi z Kra-kowa nie zajmował się historią narodów Związku Radzieckie-go. Pierwsza katedra powstała na Uniwersytecie Jagiellońskim pod kierownictwem prof. An-toniego Podrazy. Przedmiotem prowadzonych na niej badań była historia Ukrainy i jej związ-ki z Polską. Drugą stworzono na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie prof. Ludwik Bazylow prowadził badania dotyczące historii Rosji, zaś w Poznaniu – u prof. Henryka Łowmiań-skiego – badano dzieje Litwy i Białorusi. Takie były w 1954 roku początki katedr historii narodów ZSRR.

Opinia ówczesnego kierownika Katedry Historii UJ prof. Antoniego Podrazy (cytowana we fragmentach) pozwala przybliżyć sylwetkę Jana Kozika od czasów rozpoczęcia stu-diów historycznych. Był wówczas jednym z najzdolniejszych słuchaczy, a jego praca magisterska [...], której byłem recen-zentem, znacznie górowała swym poziomem nad przeciętnymi pracami magisterskimi. Po ukończeniu studiów Jan Kozik pra-cował w Powiatowym Archiwum Państwowym w Chrzanowie [15 sierpnia 1958 – 15 grudnia 1959 – H.S.Ch.], a po roku przeszedł do pracy w szkolnictwie zawodowym na terenie Chrzanowa.

Jan Kozik, mając znaczny dorobek naukowy, kilkakrotnie starał się o przyjęcie na studia doktoranckie pod kierunkiem prof. Henryka Wereszyckiego. Ponieważ władze Uczelni od-rzucały jego podania, rozpoczął je dopiero 1 października 1963 roku w Katedrze Historii Narodów ZSRR UJ. W czasie studiów doktoranckich w latach 1963–1967 mgr Kozik [jak stwierdza prof. Podraza – H.S.Ch.], pozostając pod moim bezpośrednim kierownictwem, dał się poznać jako niesłychanie pilny i zdolny pracownik naukowy, z uwagą słuchający wskazówek i uwag, wy-kazujący duże zainteresowania pracą badawczą oraz uzdolnienia do prowadzenia zajęć dydaktycznych.

Pod kierunkiem prof. Antoniego Podrazy przygotował rozprawę Ukraiński ruch narodowy w Galicji w latach 1830–1848. Obrona publiczna pracy doktorskiej odbyła się 23 września 1967 roku. Jej promotorem był prof. Antoni Podraza, recenzentami: prof. Henryk Wereszycki z UJ oraz doc. dr Józef Chlebowczyk z Uniwersytetu Śląskiego. Praca otrzymała pozytywne oceny obu recenzentów. 3 października 1967 roku mgr Jan Kozik zakończył przewód dok-torski. Nadanie stopnia doktora nauk humanistycznych odbyło się 20 października 1967 roku podczas posiedzenia Rady Wydziału. Rozprawa doktorska została wydana w formie książkowej w 1973

roku w Krakowie przez Wydawnictwo Literackie1. Ponieważ na Uniwersytecie brakowało wolnego etatu dla świeżo upieczonego doktora, 1 października 1967 roku Jan Kozik rozpoczął pracę w nowo powstałym Międzynarodowym Studium Nauk Politycz-nych Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie na stanowisku starszego asystenta, a od 1 lipca 1968 roku – adiunkta. Kierownik MSNP, oceniając rok pracy doktora Kozika, napisał, że wykazał

się on dobrym przygotowaniem przedmiotowym i dydaktycznym oraz umiejętnością samodzielne-go prowadzenia pracy badawczej, a także że jest pracownikiem bardzo sumiennym i zdyscypli-nowanym.

Doktor Jan Kozik utrzymy-wał ścisły związek z ukraińskimi stowarzyszeniami kulturalny-mi w Krakowie, Katowicach i Szczecinie oraz prowadził wykłady w Stronnictwie Ludo-wym w Krakowie, którego był członkiem.

1 grudnia 1968 roku został zatrudniony w Zakładzie Historii Narodów ZSRR Instytutu Histo-rii UJ na stanowisku adiunkta.

W związku z kłopotami kadrowymi Instytutu Nauk Politycznych prowadził lektoraty, ćwiczenia i wykłady z podstaw nauk politycz-nych na kilku kierunkach studiów (na Wydziale Filologicznym, Filozofi czno-Historycznym, Biologii i Nauk o Ziemi). W roku akademickim 1970/1971, po operacji zastawki dwudzielnej serca, był zwolniony z prowadzenia zajęć. W ciągu czterech lat poprzedzających habilitację dr Jan Kozik opublikował monogra-fi e, rozprawy, artykuły, recenzje, sprawozdania oraz biogramy do PSB, które dotyczyły głównie problematyki ukraińskiej, między innymi: Wpływy polskie na kształtowanie się świadomości naro-dowej Ukraińców w Galicji, [w:] „Studia Historyczne”, z. 1/2, 1967; Czeskie i południowosłowiańskie powiązania „Ruskiej Trójcy”, [w:] „Studia Historyczne”, z. 3, 1968; Ziemie ukraińskie w latach 1795–1917, [w:] Ukraina. Teraźniejszość i przeszłość, „Zeszyty Naukowe UJ”, „Prace Historyczne”, z. 32, 1971; Ukra-ina wobec procesu federalizacji (1917–1923), [w:] Z dziejów państwa radzieckiego. Materiały sesji historycznej pod redakcją Władysława A. Serczyka. Tamże prof. Antoni Podraza ocenił dr. Jana Kozika jako utalentowanego i solidnego pracownika, z du-żym talentem dydaktycznym. Jego dorobek naukowy jest bardzo poważny, a praca habilitacyjna na pewno zostanie ukończona w ciągu najbliższych dwóch lat.

W 1973 roku dr Jan Kozik ukończył pisanie pracy habilita-cyjnej Między reakcją a rewolucją. Studia z dziejów ukraińskiego ruchu narodowego w Galicji w latach 1848–1849. Przewód, otwarty 21 czerwca 1974 roku, został zakończony kolokwium 19 czerwca 1975 roku. Recenzentami Rady Wydziału byli prof. Antoni Podraza, doc. dr hab. Wacław Felczak oraz prof. Stefan Kieniewicz z Uniwersytetu Warszawskiego.

W nadzwyczajnym posiedzeniu Rady Wydziału Filozofi czno--Historycznego uczestniczyło liczne grono profesorów i docentów – historyków oraz przedstawicieli innych nauk. Profesor Antoni Podraza przedstawił Radzie Wydziału sylwetkę naukową Jana

Dr hab. Jan Kozik

K. C

hrza

now

ski

76 ALMA MATER

Kozika oraz zapoznał z recenzjami pracy habilitacyjnej. Rada dopuściła jednogłośnie dr. Kozika do kolokwium habilitacyj-nego: Historia nowożytna Europy Środkowej i Wschodniej. Pytania, które stawiali prof. Stefan Kieniewicz, prof. Antoni Podraza, doc. Wacław Felczak, doc. dr Hieronim Kubiak, prof. Józef Gierowski, nie zaskoczyły habilitanta. Jego odpowiedzi były bardzo rzeczowe, świadczące o dobrej znajomości przed-miotu i aktualnego stanu badań. Po kolokwium toczyła się dys-kusja, po której dziekan zarządził głosowanie. Rada Wydziału niemal jednogłośnie (33 głosy przy jednym wstrzymującym się) przyznała dr. Janowi Kozikowi stopień naukowy doktora habilitowanego w zakresie historii Europy Środkowej i Wschod-niej. Uroczysta promocja habilitacyjna odbyła się w Collegium Maius 25 czerwca 1976 roku.

W 1977 roku Kanadyjski Instytut Studiów Ukraińskich Alberta w Edmonton zaproponował wydanie angielskiej wersji prac doktor-skiej i habilitacyjnej Jana Kozika. Poczyniono także starania, aby zaprosić go do prowadzenia wykładów na Uniwersytecie w Albercie na rok akademicki 1979/1980. Stwarzało to dla Jana Kozika szansę na dokończenie pracy oraz na uczestniczenie w przetłumaczeniu jej na język angielski.

Plany te przekreśliła choroba. Po długim okresie beznadziejnego zmagania się nią – przegrał. Doktor habilitowany Jan Kozik nie dokończył dzieła. Zmarł 23 listopada 1979 roku, przebywając na zwolnieniu lekarskim. Pogrzeb odbył się 25 listopada 1979 roku w Zawadzie k. Nowego Sącza. Uniwersytet Jagielloński żegnał habilitowanego adiunkta Instytutu Historii UJ, odznaczonego Złotym Krzyżem Zasługi: W Zmarłym Uczelnia nasza utraciła utalentowanego naukowca, nauczyciela i wychowawcę młodzieży akademickiej.

W 1986 roku Lawrence D. Orton, zaprzyjaźniony z Janem Ko-zikiem, wydał w Kanadzie jego nieukończoną pracę: The Ukrainian National Movement in Galicia: 1815–1849. (Canadian Institute of Ukrainian Studies, University of Alberta, Edmonton 1986, ss. 498). Ukraiński ruch narodowy w Galicji w latach 1830–1848. Między

reakcją a rewolucją w tłumaczeniu Andrew Górskiego i Lawrenca Ortona. Dzięki współpracy prof. Jerzego Zdrady dwie prace złożono w jedną spójną całość. Autorem wstępu był prof. Larry Orton.

W październiku 1994 roku, w 60. rocznicę urodzin zmarłego przedwcześnie wybitnego historyka krakowskiego Jana Kozika, specjalisty z dziedziny historii Galicji i stosunków polsko-ukraińskich w XIX wieku, Zakład Historii Europy Wschodniej UJ przy współ-udziale Fundacji św. Włodzimierza zorganizował jednodniową kon-ferencję naukowo-wspomnieniową poświęconą osobie i twórczości Jana Kozika. Przybyłym na sesję gościom i przyjaciołom Bogusława Kozik przypomniała sylwetkę męża oraz ojca córek – Alicji i Mał-gorzaty. Materiały z sesji zostały opublikowane w „Krakowskich Zeszytach Ukrainoznawczych” pod redakcją prof. Włodzimierza Mokrego (t. V–VI, 1996–1997, ss. 242–296). Naukową spuściznę rękopiśmienną po mężu Bogusława Kozik przekazała w 1996 roku Bibliotece Jagiellońskiej. W podziękowaniu wicedyrektor dr Marian Zwiercan podkreślił dużą wartość materiałów, które pozostały po tym wybitnym uczonym i które wykorzystane zostaną przez innych badaczy historii ukraińskiego ruchu narodowego w Galicji, dzięki czemu trud ich zgromadzenia nie pójdzie na marne.

Halina Starostka-Chrzanowska

1 Dr Jan Kozik otrzymał dyplom nr 620 na podstawie pracy doktorskiej pod tytułem Ukraiński ruch narodowy w Galicji w latach 1830–1848 i złożonych egzaminów doktorskich z podsta-wowej dyscypliny naukowej oraz z ekonomii politycznej, nadany uchwałą Rady Wydziału Filozofi czno-Historycznego z 20 października 1967 r. Promotor doc. dr Antoni Podraza, rektor prof. dr Mieczysław Karaś, prodziekan doc. dr Maria Przetacznikowa.

Za informacje, pomoc i życzliwość przy pisaniu tego tekstu składam podziękowania prorektorowi UJ prof. Władysławowi Miodunce, prof. Antoniemu Podrazie, prof. Jerzemu Zdradzie, prof. Joachimowi Śliwie oraz Bogusławie Kozik.

WYSTAWA W BIBLIOTECE JAGIELLOŃSKIEJ