Nowiny Lekarskie 2011, 80, 1, 70–73

JACEK ŁUCZAK*, IWONA WESOŁOWSKA, ALEKSANDRA KOTLIŃSKA-LEMIESZEK

WSPOMNIENIE O KS. ZBIGNIEWIE PAWLAKU

IN REMEMBRANCE OF REV. ZBIGNIEW PAWLAK

Hospicjum Palium SK Przemienienia Pańskiego Katedra i Klinika Medycyny Paliatywnej

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiegop.o. Kierownika: dr n. med. Aleksandra Kotlińska-Lemieszek

Streszczenie

We wspomnieniu przedstawiono rolę kapelana hospicyjnego oraz nauczyciela akademickiego ks. Zbigniewa Pawlaka, który brał czynny udział w tworzeniu poznańskiego zespołu opieki paliatywnej, był jedną z ważnych osób wchodzących w skład zespołu interdyscyplinarnego Hospicjum Palium. Jednym z ważnych, pełnionych przez ponad 20 lat, działań było przekazywanie głębokich treści z zakresu egzystencjalnego duchowego cierpienia i duchowego wsparcia studentom medycyny i pielęgniarstwa oraz lekarzom i pielęgniarkom w ramach programów szkolenia przed- i podyplomowego w dziedzinie opieki i medycyny paliatywnej.

SŁOWA KLUCZOWE: kapelan hospicyjny, cierpienie duchowe, samotność, nauczyciel akademicki.

SummaryThe article recalls the role of rev. Zbigniew Pawlak, a hospice chaplain and academic teacher, who actively cooperated in organizing of Poznan’s palliative care service, being an important member of the interdisciplinary team of Hospice Palium. One of his important tasks, implemented for 20 years, involved teaching medicine students, nursing students, nurses and doctors about existential-spiritual suffering and on providing a spiritual support, as a part of undergraduate and postgraduate education of palliative care and palliative medicine.

KEY WORDS: hospice chaplain, spiritual pain, solitude, academic teacher.

W dniu 15 kwietnia 2010 roku zmarł ks. kanonik Zbi-gniew Pawlak, zasłużony dla Ruchu Opieki Paliatywnej i Hospicyjnej kapelan Katedry i Kliniki Medycyny Pa-liatywnej i Hospicjum Palium Szpitala Przemienienia Pańskiego UM im. Karola Marcinkowskiego w Pozna-niu. Ks. kanonik Zbigniew Pawlak – współzałożyciel pierwszego w Polsce ramach publicznej służby zdrowia Zespołu Domowej Opieki Paliatywnej przy Katedrze Onkologii w Poznaniu – od 25 lat poświęcał wiele czasu ciężko chorym, cierpiącym pacjentom i umierającym. Sprawował funkcję nauczyciela akademickiego przez 20 lat szkoląc studentów Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu oraz na terenie całej Polski: pielęgniarki, lekarzy, psychologów, pracowników socjalnych, fi zjo-terapeutów i wolontariuszy w zakresie tak trudnej pro-blematyki jaką jest cierpienie duchowe – egzystencjalne oraz opieka duchowa.

Jego wielkie umiejętności dydaktyczne i przekazy-wana głęboka wiedza oparta na bogatym doświadczeniu łączonych przez wiele lat posług kapelana Hospicjum Palium i proboszcza parafi i kościoła w Kicinie stanowią bezcenną wartość w tym zakresie. Uczestniczył aktyw-nie w wielu konferencjach z zakresu opieki paliatywnej i hospicyjnej, a ostatnio w dniu 12 marca br., w organi-zowanej na terenie Targów Poznańskich pod przewod-nictwem profesora Aleksandra Kabscha, konferencji po-święconej postępom w rehabilitacji onkologicznej.

Zdjęcie 1. Seminaria ze studentami V r. WL (648 i 849).Photograph 1. Seminars with students of 5th year of Medical Faculty (648 and 849).

Moje wspomnienia związane ze spotkaniami z ks. Zbigniewem Pawlakiem sięgają roku 1983, kiedy ob-jąłem opieką domową zamieszkałą na plebanii probo-stwa w Kicinie bliską krewną ks. Zbigniewa, moją pa-cjentkę Panią Antoninę. Chora zmarła w 1985 roku w domu pod opieką kochającej rodziny ze współudziałem ks. Zbigniewa i moim. Spotkania z Antoniną Mazur, moją pierwszą pacjentką z rozsianą chorobą nowotwo-rową, która wybrała mnie na swojego lekarza i powier-nika stały się inspiracją do zainteresowania się opieką

Wspomnienie o ks. Zbigniewie Pawlaku 71

paliatywną. Po śmierci Antoniny Mazur, korzystając z wzorców już tworzonych Hospicjów domowych ks. Eu-geniusza Dutkiewicza w Gdańsku i ks. Ryszarda Mikołaj-czaka przy Parafi i św. Jana Kantego w Poznaniu, utworzy-liśmy wraz z ks. Zbigniewem Pawlakiem, psychologami oraz studentami wolontariuszami grupę dyskusyjną, która była pomocna w późniejszym wypracowaniu naszego modelu zespołu leczenia bólu i opieki paliatywnej, któ-ry powstał w 1987 roku przy Klinice Onkologii Szpitala Przemienienia Pańskiego. Mając w pamięci doświadcze-nia opieki nad Panią Antoniną, pierwszą pacjentką i inny-mi cierpiącymi, także młodocianymi chorymi, staraliśmy się tworzyć zespół opiekujący się chorymi w ich domach. Skład zespołu stanowili: lekarz, pielęgniarki, studentki wydziału pielęgniarstwa i alumni Wyższego Seminarium Duchownego Towarzystwa Chrystusowego dla Polonii Zagranicznej oraz uczennice Liceum Urszulanek. Jesie-nią 1988 roku, po moim szkoleniu we wzorcowym ośrod-ku mediolańskim WHO opieki paliatywnej, do zespołu aktywnie włączyli się pracownicy socjalni. Środkiem lo-komocji był jeszcze sprawny, dość wiekowy mercedes, kupiony za zarobione z mojej pracy jako anestezjologa w Szwecji pieniądze, a ks. Zbyszek jeździł wówczas sy-renką, a później maluchem.

Ks. Zbyszek od początku uczestniczył w wizytach, zwłaszcza trudnych, gdzie istniały dylematy natury re-ligijnej, prowadził otwierające rozmowy z chorymi nie-pogodzonymi z ludźmi i Bogiem, z reguły kończące się łzami i przyjęciem sakramentu św. Wielokrotnie towa-rzyszył cierpiącym, umierającym pacjentom, zwracając uwagę na potrzebę edukacji w zakresie opieki paliatyw-nej nie tylko studentów medycyny i pielęgniarstwa, ale także kleryków, (zajęcia takie wspólnie z ks. Zbyszkiem prowadziliśmy przez kilka lat na Wyższym Seminarium Arcybiskupim oraz Wyższym Seminarium Duchownym Towarzystwa Chrystusowego dla Polonii Zagranicznej).

Ks. Zbigniew stanowił wzór dla nas wszystkich. Jego mądrość, takt, dobroć i empatia połączone z umie-jętnościami komunikowania się, a zwłaszcza słuchania i wrażliwością na ludzkie cierpienie, pojmowaliśmy jako godny naśladowania Dar Boży. Cierpienie duchowe, na co często zwracał uwagę w swoich przekazach, z reguły nierozpoznawane przez personel medyczny, ukierunko-wany w swoich działaniach na somatyczne aspekty opieki i leczenia (medykalizacja), narasta u schyłku życia. Istotę tego bólu, o czym mówił studentom ks. Zbigniew, stanowi, zgodnie z zasadami twórcy logoterapii (logos-sens) Vic-tora Frankla, trudne poszukiwanie znaczenia gasnącego, bezowocnego w samoocenie tracących nadzieję chorych, bytu. Nękanego postępującą niedołężnością chorego coraz częściej opanowuje zwątpienie, czy to szybko uciekające życie ma jeszcze ciągle sens, czy jest komuś potrzebny, ważny, czy jest kochany. Ks. Zbyszek w swoich przesła-niach wyróżniał trzy rodzaje samotności: tę wynikającą z samotnego życia bez rodziny i przyjaciół (socjalną), sa-motność związaną z tłumieniem – skrywaniem emocji –

smutku, niepokoju i strachu, zarówno przez chorego, jak i osoby mu bliskie w relacjach opartych na kłamstwie – ukrywaniu prawdy o zaawansowaniu choroby i bliskości śmierci (samotność emocjonalna) i wreszcie metafi zyczną samotność umierania – przekraczania granicy życia, od-chodzenia w nieznane [1]. W swoich naukach dla studen-tów Wydziału Lekarskiego w Poznaniu ks. Zbyszek często mówił o trudnej sztuce komunikowania się z cierpiącym, bliskim śmierci chorym, o uchylaniu przez chorych okna (częściej tylko okienka) do swego udręczonego wnętrza tym cierpliwym, wrażliwym opiekującym się osobom, w tym wolontariuszom hospicyjnym, potrafi ącym także trwać we wspólnym z chorym milczeniu.

Zdjęcie 2. Seminaria ze studentami V r. WL (648 i 849).Photograph 2. Seminars with students of 5th year of Medical Faculty (648 and 849).

Oddawał także nieocenione usługi podczas spotkań z pielęgniarkami i lekarzami hospicyjnymi z innych kra-jów szkolonymi w Hospicjum Palium, którym nie tylko przekazywał refl eksje dotyczące cierpienia i wsparcia du-chowego w opiece paliatywnej, ale zawsze chętnie opro-wadzał odwiedzających po zabytkowym 18-wiecznym kościele w Kicinie, którego był proboszczem.

Zdjęcie 3. Spotkanie przed kościołem w Kicinie z lekarzami i pielęgniarkami z Mołdawii i Portugali szkolonymi w Hospi-cjum Palium (3319).Photograph 3. Meeting in front of church in Kicin with phy-sicians and nurses from Moldova and Portugal, trained in the Hospice Palium (3319).

Jacek Łuczak, Iwona Wesołowska, Aleksandra Kotlińska-Lemieszek 72

Uczyliśmy się z ks. Zbyszkiem tych trudnych prawd od umierających chorych, a jedną z tych pierwszych ważnych nauczycielek była Pani Antonina Mazur, póź-niejsza patronka Stowarzyszenia Opieki Paliatywnej Uśmierzania Cierpień u osób z chorobą nowotworową, powołanego w 1989 roku dla niesienia pomocy chorym cierpiącym (ks. Pawlak przez wiele lat pełnił ważne funk-cje w zarządzie tego Stowarzyszenia). W rozważaniach fi lozofi cznych cierpiącej z powodu zaawansowanej cho-roby nowotworowej chorej było wiele elementów egzy-stencjalizmu mogących odzwierciedlać poglądy Sartra oraz Pani Antoniny. Ksiądz Pawlak w swoich refl eksjach o sensie cierpienia duchowego, nazywanego przez sie-bie egzystencjalnym na wzór autorów amerykańskich, niejednokrotnie odnosił się do poglądów głoszonych przez egzystencjalistów, zawsze jednak w aspekcie co-raz bogatszych doświadczeń-nauk otrzymywanych od chorych. W etapach umierania chorego wyróżniał okres zadawania pytań o sens cierpienia i sens oraz wartość szybko uciekającego życia, jak również rozliczanie swojego życia w oparciu o sumienie z dążeniem do upo-rządkowania spraw doczesnych – umierania w prawdzie [1, 2]. Podkreślał również wspierającą rolę osoby to-warzyszącej. Zwracał uwagę na ważną rolę nadziei, tej ostatecznej, opartej o PASCHĘ, wraz z towarzyszeniem cierpiącym chorym ludzką serdeczną obecnością i goto-wością do wysłuchania i wspierania cichą modlitwą, co może chronić umierających przed rozpaczą.

Zdjęcie 4. Spotkanie Bożenarodzeniowe z chorymi i persone-lem w dziennym ośrodku opieki paliatywnej im. Joanny Draż-by (obraz W-wa Poznań).Photograph 4. Christmas meeting with patients and hospice team in Day Care Centre of Joanna Drazba (W-wa-Poznan).

Bardzo cenne, unikalne w piśmiennictwie z tego zakre-su refl eksje ks. Zbigniewa zostały przedstawione w dwu publikacjach: artykule „Opieka duchowa w terminalnej fa-zie choroby”, Nowa Medycyna – Ból i Opieka Paliatywna II 1/2000 oraz w opracowaniu pt. „Aspekty duchowe opie-ki paliatywnej” – stanowią Jego istotny wkład w rozdział Opieka Paliatywna w bardzo wysoko ocenianym podręcz-niku pod red. prof. A. Szczeklika: Choroby Wewnętrzne, którego drugie wydanie ukazało się w 2010 roku.

Ks. Zbyszek do końca swojego życia był aktywnym nauczycielem akademickim, jeszcze w dniu 5 kwietnia, w kilka dni przed nagłym zachorowaniem, prowadził wspólnie ze mną, niestety po raz ostatni, zajęcia dla studentów V roku Wydziału Lekarskiego. Nie mógł już z powodu zachorowania uczestniczyć w zajęciach dla studentów Wydziału Pielęgniarstwa w PWSZ Zawodo-wej w Gnieźnie, które zaplanowano na dzień katastrofy Smoleńskiej.

Wkrótce po zachorowaniu byłem przy ks. Zbyszku w szpitalu im. Fr. Raszeji, pamiętam ostatnie wypo-wiedziane do mnie słowa, „wiem, że jesteś przy mnie Jacku, poznałem cię już po głosie, gdy wchodziłeś, bar-dzo mnie boli głowa, pomóż mi”. Po zaordynowanym przeze mnie leku p. bólowym – morfi nie ból całkowi-cie ustąpił. Umarł po kilku dniach w szpitalu przy ul. Lutyckiej, do końca odwiedzany przez kochające osoby z rodziny, parafi an i przyjaciół. Na zawsze pozostanie w naszej pamięci.

Z portretu w holu głównym Hospicjum Palium wszystkich odwiedzających, pacjentów i pracowników wita codziennie łagodnym, życzliwym uśmiechem ks. kanonik Zbigniew Pawlak, stale obecny wśród nas.

Był zawsze dla chorych, ich bliskich i naszego ze-społu nieocenioną pomocą, której brak po Jego śmier-ci wszyscy chorzy, ich bliscy, cały zespół hospicyjny, a może ja w szczególności tak boleśnie odczuwają.

Zdjęcie 5. Dyskusja z pielęgniarkami i lekarzami podczas kur-su opieki paliatywnej.Photograph 5. Discussion with nurses and physicians during palliative care course.

Wyjątkowo trudne są dla mnie poniedziałki, w które od wielu lat wspólnie ze Zbyszkiem prowadziliśmy dla studentów seminaria poświęcone złożonej problematy-ce cierpień przeżywanych przez chorych w schyłkowym okresie życia i cierpieniom bliskich im osób. O 10.30, w przerwie zajęć, na próżno oczekujemy Jego przybycia – OSOBY NAUCZYCIELA, mojego Przyjaciela, która tak bardzo autentyczna i wiarygodna była w swoim głę-bokim przekazie – nazywanym zawsze, skromnie przez ks. Zbyszka, refl eksją.

Wspomnienie o ks. Zbigniewie Pawlaku 73

W uznaniu zasług nauczyciela akademickiego ks. kanonika Zbigniewa Pawlaka JM Rektor UM prof. Ja-cek Wysocki, na wniosek prof. Jacka Łuczaka, nadał pośmiertne ks. Zbigniewowi najwyższe odznaczenie Uczelni – Medalu im. Karola Marcinkowskiego.

Jak pisze we wspomnieniu o ks. Zbigniewie mgr Iwona Wesołowska: „Utraciliśmy wspaniałego duszpa-sterza i nauczyciela, ale przede wszystkim niezwykle ciepłego, skromnego, dobrego, mądrego i nade wszyst-ko szlachetnego człowieka, którego odejście osierociło duchowo nas wszystkich, którzy znajomością z nim by-liśmy zaszczyceni i opromienieni. Wielu z nas śmierć ks. Zbigniewa odczuwa jako osobistą, głęboką stratę. Spotka-nia z ks. Zbyszkiem, przepełnione bezinteresownym do-brem i szlachetnością jego codziennego życia, umacniały nas w wierze, przemieniały miłością i nadzieją.”

Polecamy serdecznym wspomnieniom i modlitwom śp. ks. Zbigniewa Pawlaka.

W imieniu Zespołu Katedry i Kliniki Medycyny Pa-liatywnej i Hospicjum Palium SK Przemienienia Pań-skiego UM im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Jacek Łuczak – przyjaciel księdza Zbyszka

PiśmiennictwoPawlak Z.B.:1. Opieka duchowa w terminalnej fazie choro-by: Ból i Opieka Paliatywna II. Nowa Medycyna, 2000, 1.Pawlak Z.B.: Aspekty duchowe opieki paliatywnej [w:] 2. Opieka paliatywna Choroby wewnętrzne. Szczeklik A. (red.) Kraków, 2005 i 2010.

*prof. zw. dr hab. med. dr h.c. Katedry i Kliniki Medycyny Paliatywnej i Hospicjum Palium SK Przemienienia Pańskiego UM im K. Marcinkowskiego w Poznaniu

Adres do korespondencji:Aleksandra Kotlińska-LemieszekKatedra i Klinika Medycyny Paliatywnejos. Rusa 25A61-245 Poznań