Jak współpracować,

aby odnosić sukcesy

materiały dla trenerów

prowadzących warsztaty

w ramach projektu

Wiedza, kompetencje

i praktyka to pewna przyszłość

zawodowa technika.

Kompleksowy program

rozwojowy dla Technikum nr 1

w Zespole Szkół Technicznych

im. Stanisława Staszica

w Rybniku

2

Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego (Priorytet IX – Rozwój wykształcenia i kompetencji w regionach, Działanie 9.2. Podniesienie atrakcyjności i jakości szkolnictwa zawodowego). PUBLIKACJA DYSTRYBUOWANA BEZPŁATNIE Materiały dostarczone przez Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych sp. z o.o. ul. Polskiej Organizacji Wojskowej 17, 90–248 Łódź tel. 42 633 17 19 www.inse.org.pl Redakcja: Katarzyna Schatt

Korekta: Katarzyna Goszczyńska-Jurgielaniec Skład: Kinga Dudzik Projekt okładki: Kinga Dudzik Wydawca: Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych sp. z o.o. ul. Polskiej Organizacji Wojskowej 17 90–248 Łódź tel. 42 633 17 19 www.inse.org.pl

ISBN 978-83-7834-096-6

Łódź 2013

Druk: Drukarnia Cyfrowa i Wydawnictwo „Piktor” ul. Tomaszowska 27, 93–231 Łódź tel.: (42) 659 71 78, faks: (42) 617 03 07 www.piktor.pl

3

Spis treści

Wstęp .................................................................................................................... 5

Na co zwrócić uwagę ............................................................................................ 7

Wskazówki dla trenera ......................................................................................... 7

Cel – integracja! .................................................................................................. 10

Ćwiczenie „Dwa kręgi” .................................................................................... 10

Ćwiczenie „Cel warsztatowy” .......................................................................... 11

Ćwiczenie „Dokończ zdanie”........................................................................... 12

Grupa – podstawowe pojęcia i definicje ............................................................. 14

Ćwiczenie „Tworzymy grupę”.......................................................................... 14

Ćwiczenie „Dobry zespół – jak go stworzyć?” ................................................ 15

Ćwiczenie „Skuteczna i efektywna grupa” ...................................................... 15

Ćwiczenie „Cztery fazy rozwoju grupy” ........................................................... 16

Ćwiczenie „Mazury” ........................................................................................ 17

Dobra komunikacja w grupie .............................................................................. 18

Ćwiczenie „Słuchacz dobry, słuchacz zły” ...................................................... 18

Ćwiczenie „Mimika – element komunikacji niewerbalnej” ............................... 19

Ćwiczenie „Różnice między komunikacją jednostronną a komunikacją

dwukierunkową”.............................................................................................. 20

Ćwiczenie „Jak powstaje plotka?” ................................................................... 22

Ćwiczenie „Łamigłówka” ................................................................................. 24

Ćwiczenie „Kanały niewerbalne” ..................................................................... 26

Ćwiczenie „Scenki” ......................................................................................... 27

4

Ćwiczenie „Nadawca – odbiorca” ................................................................... 30

Rozwiązywanie problemów w grupie ................................................................. 31

Ćwiczenie „Konflikt, czyli co?”......................................................................... 31

Ćwiczenie „Konflikt i jego skutki” .................................................................... 32

Ćwiczenie „Sposoby rozwiązywania konfliktu 1” ............................................ 32

Ćwiczenie „Sposoby rozwiązywania konfliktu 2” ............................................ 34

Ćwiczenie „Różne typy zachowań” ................................................................. 35

Ćwiczenie „Antyasertywność” ......................................................................... 38

Ćwiczenie „Pozytywny(-a) JA” ........................................................................ 41

Ćwiczenie „Jak wyrazić uczucia” .................................................................... 42

Myśl twórczo. Sukces zależy od Ciebie. ............................................................ 43

Ćwiczenie „Kreatywne kółka” .......................................................................... 43

Ćwiczenie „Morze myśli – morze słów” ........................................................... 44

Ćwiczenie „Tysiąc myśli na minutę” ................................................................ 45

Ćwiczenie „Fabryka snów i malowania trawy” ................................................ 46

Ćwiczenie „Uwaga! Promocja!” ....................................................................... 47

Ćwiczenie „Jaki to przedmiot?” ....................................................................... 48

Ćwiczenie „Trzy historie w jednej” .................................................................. 49

Ćwiczenie „Przeciwieństwa” ........................................................................... 50

Dyskryminacja a stereotypy................................................................................ 51

Ćwiczenie „W wagonie” ................................................................................. 51

Ćwiczenie „Skąd te stereotypy?” .................................................................... 52

Ćwiczenie „A mój tata jest policjantem!” ......................................................... 53

Ćwiczenie „Dyskryminacja zawodowa” ........................................................... 55

Ćwiczenie „Niedopasowany”........................................................................... 56

Ćwiczenie „I runą mury” .................................................................................. 58

Ćwiczenie „Listy do pracodawców” ................................................................. 59

Zakończenie ....................................................................................................... 61

Bibliografia .......................................................................................................... 62

5

Wstęp

Materiały dydaktyczne pt. Jak współpracować, aby odnosić sukcesy

zostały przygotowane w ramach projektu Wiedza, kompetencje i praktyka

to pewna przyszłość zawodowa technika. Kompleksowy program rozwojo-

wy dla Technikum nr 1 w Zespole Szkół Technicznych im. S. Staszica

w Rybniku. Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego (Priorytet IX – Rozwój

wykształcenia i kompetencji w regionach, Działanie 9.2. Podniesienie

atrakcyjności i jakości szkolnictwa zawodowego).

Głównym celem warsztatów jest poszerzenie horyzontów myślo-

wych, stymulowanie rozwoju społecznego, wzmacnianie efektywnego

działania w grupie, poszerzenie wiedzy na temat równości szans kobiet

i mężczyzn oraz ułatwienie aktywnego udzielania się w życiu społecznym,

a w przyszłości także zawodowym uczniów technikum nr 1 w Zespole

Szkół Technicznych im. S. Staszica w Rybniku.

Niniejsze materiały dydaktyczne są przeznaczone dla trenerów, któ-

rzy prowadzą z uczniami warsztaty. Zawierają one ćwiczenia, które stano-

wią propozycje do wykorzystania na zajęciach. Trenerzy powinni pamię-

tać, że są to przykładowe ćwiczenia, które w każdej chwili mogą zostać

zmodyfikowane i dostosowane do grupy odbiorców. Dlatego tak ważne jest

poznanie przez trenera osób, z którymi będzie on współpracował.

6

W związku z tym na początku proponujemy trzy ćwiczenia integru-

jące grupę uczniów. Pozostałe ćwiczenia stanowią uzupełnienie treści teo-

retycznych przedstawionych w materiałach szkoleniowych dla uczniów.

Dzięki temu istnieje możliwość przećwiczenia omawianych w trakcie

warsztatów treści.

Mamy nadzieję, że niniejsze materiały dydaktyczne będą źródłem

inspiracji i ułatwią trenerom pracę na warsztatach.

7

Na co

zwrócić uwagę

Ćwiczenia, które zostały zamieszczone w niniejszych materiałach,

są jedynie propozycją. Warto, aby trenerzy przed rozpoczęciem całego

procesu szkoleniowego zapoznali się z treścią materiałów przygotowanych

dla uczestników warsztatów Jak współpracować, aby odnosić sukcesy.

W celu ułatwienia pracy trenerom każde ćwiczenie zostało opatrzo-

ne celami, jakie powinny zostać osiągnięte po przeprowadzeniu danego

zadania. Niektóre ćwiczenia wymagają dostarczenia uczestnikom potrzeb-

nych materiałów bądź załączników. Ich przykładowe wzory zostały za-

mieszczone w materiałach. Każdorazowo trener powinien przygotować taki

załącznik. Ważne jest, aby wszystkie potrzebne materiały były przygoto-

wane przed rozpoczęciem danego spotkania w liczbie odpowiadającej licz-

bie uczestników szkolenia.

Wskazówki dla trenera

W celu przeprowadzenia zajęć warto zapoznać się ze wskazówka-

mi, które ułatwią proces szkoleniowy. Zostały one zaprezentowane poniżej.

8

1. Udział w zadaniach warsztatowych jest dobrowolny i prowadzą-

cy powinien wykazać zrozumienie, jeśli nie wszyscy uczniowie

będą chcieli uczestniczyć w ćwiczeniach.

2. Trener musi zwrócić szczególną uwagę na to, czy instrukcja do

ćwiczeń została przekazana w sposób jasny i niebudzący wąt-

pliwości. Uczniowie powinni też znać cel każdego ćwiczenia.

3. Każdy uczestnik ma prawo prosić prowadzącego o dodatkowe

wyjaśnienia do ćwiczeń czy doprecyzowanie poleceń. Trener

może się też odwoływać do wiedzy z poprzednich bloków

warsztatowych, co może ułatwić mu realizację poszczególnych

ćwiczeń.

4. Trener powinien korygować błędy uczestników i wyjaśniać im,

na czym polega pomyłka i jak ją poprawić.

5. Prowadzący powinien motywować uczniów do aktywnego

uczestnictwa i zabierania głosu w czasie warsztatów. Może

w tym pomóc stosowanie bezpośrednich zwrotów do konkret-

nych uczniów, zachęcanie ich do wypowiadania się na poru-

szane tematy.

6. Prowadzący powinien śledzić postępy uczestników i chwalić

ich za osiągane sukcesy.

Przed rozpoczęciem warsztatów trener powinien przedstawić zbiór

zasad, które będą obowiązywały na warsztatach. Trener może także ustalić

takie zasady wspólnie z uczestnikami.

Wśród tych zasad powinny znaleźć się:

1. aktywne słuchanie,

2. nieprzerywanie wypowiedzi innym,

9

3. wzajemny szacunek,

4. powstrzymywanie się od komentowania czyichś wypowiedzi.

Zasady te powinny zostać spisane na kartce i powieszone w wi-

docznym miejscu, tak aby każdy uczestnik mógł je przeczytać. Uczestnicy

oraz trener mogą złożyć podpisy pod takim kontraktem. Jeśli nastąpi łama-

nie przez uczestników zasad, trener powinien powołać się na spisany wcze-

śniej kontrakt i przypomnieć, do czego zobowiązali się uczniowie przed

przystąpieniem do warsztatów.

10

Cel – integracja!

Ćwiczenie „Dwa kręgi”1

Cel: wzajemne poznanie się uczestników, zaangażowanie wszystkich

uczestników w ćwiczenie, ukazanie złożoności grupy, podniesienie pozio-

mu energii w grupie.

Czas: 30 minut.

Materiały: brak.

Przebieg: Do wykonania ćwiczenia wymagana jest parzysta liczba osób,

dlatego trener odgrywa rolę uczestnika bądź obserwatora. Uczestnicy two-

rzą dwa kręgi – jeden wewnętrzny, drugi zewnętrzny. Jeden krąg porusza

się w lewą, drugi w prawą stronę. Na znak trenera oba kręgi się zatrzymują.

Osoby, które stanęły twarzą w twarz, muszą znaleźć to, co ich łączy w za-

kresie wskazanym przez trenera (np. Znajdźcie taki kolor, który oboje lubi-

cie). Kiedy wszystkie pary znajdą punkt styczny, sytuacja powtarza się.

W połowie przeznaczonego na ćwiczenie czasu można poprosić uczestni-

ków o poszukiwanie różnic (także w ramach wskazanych kryteriów).

1 Ćwiczenie opracowane na podstawie ćwiczenia „Cebula”, który znajduje się w pakiecie

szkoleniowym Uczenie się międzykulturowe (2000).

11

Przykłady kryteriów: przedmioty szkolne, wygląd, gry, miejsca, w któ-

rych można spędzić wolny czas, ulubiona potrawa, ulubiony kolor, ulubio-

na książka.

Podsumowanie: Dyskusję po ćwiczeniu trener może prowadzić wokół

następujących pytań:

1. Czego dowiedzieliście się o innych osobach z grupy?

2. Co was przy tym zaskoczyło?

3. Czy łatwiej wam było szukać podobieństw, czy różnic? Dlaczego?

4. Jakie uczucie towarzyszy odkrywaniu podobieństw, a jakie odkry-

waniu różnic?

Ćwiczenie „Cel warsztatowy”

Cel: wzajemne poznanie się uczestników.

Czas: 25 minut.

Materiały: krzesło dla każdego uczestnika.

Przebieg: Uczestnicy siadają na krzesłach w kręgu. Trener prosi ich

o dokończenie zdania: Mam na imię…. W czasie zajęć najbardziej chciał-

bym dowiedzieć się (warto je zanotować na tablicy). Dzięki temu trener

może zmodyfikować cele warsztatowe i uzupełnić je, dostosowując treści

szkoleniowe do oczekiwań uczestników.

Podsumowanie: Podczas omawiania tego ćwiczenia warto podsumować

cele, które pojawiały się w wypowiedziach uczestników, a także odnieść je

do założeń i celów warsztatu.

12

Ćwiczenie „Dokończ zdanie”

Cel: integracja uczestników warsztatów, poznanie cech osobowości każde-

go uczestnika oraz jego zainteresowań.

Czas: 20 minut.

Materiały: brak.

Przebieg: Uczestnicy szkolenia zajmują krzesła, które tworzą krąg. Na-

stępnie trener prosi każdego z nich o dokończenie zdań. Trener może sko-

rzystać z podanych poniżej niedokończonych zdań, zmodyfikować je lub

ułożyć własne propozycje.

1. Często ___________________________________________

2. Moje marzenie ____________________________________

3. Lubię wiedzieć ____________________________________

4. Żałuję ____________________________________________

5. Zwracam uwagę na __________________________________

6. Najlepszy ________________________________________

7. Denerwuje mnie ____________________________________

8. Ludzie ____________________________________________

9. Czuję ____________________________________________

10. Nie potrafię ________________________________________

11. Muzyka ___________________________________________

12. Dom _____________________________________________

13. Nie udało mi się ____________________________________

14. Moją ulubioną książką jest ____________________________

15. Mój umysł ________________________________________

16. Przyszłość ________________________________________

17. Potrzebuję ________________________________________

18. Film, który mnie wzruszył ____________________________

13

19. Czasami ___________________________________________

20. Boli mnie _________________________________________

21. Nienawidzę ________________________________________

22. Lubię ____________________________________________

23. Jestem bardzo _____________________________________

24. Zdarza mi się ______________________________________

25. Moim kłopotem ____________________________________

26. Przyjaciel to _______________________________________

27. Chcę _____________________________________________

28. Ja ________________________________________________

29. Taniec ____________________________________________

30. Moim największym zmartwieniem _____________________

__________________________________________________

Podsumowanie: Przytoczony zestaw zdań może zostać wzbogacony

własnymi propozycjami. Treść uzupełnionych przez uczestników zdań

ujawnia ich cechy osobowości, stosunek do świata, zainteresowania itd.

14

Grupa – podstawowe

pojęcia i definicje

Ćwiczenie „Tworzymy grupę”

Cel: poznanie cech charakterystycznych dla grup tworzonych przez ludzi.

Czas: 20 minut.

Materiały: tablica, kreda/mazak

Przebieg: Ćwiczenie to wykonywane jest przez trenera wspólnie ze

wszystkimi uczestnikami warsztatów. Na tablicy trener zapisuje najpierw

słowo „GRUPA”. Następnie prosi uczestników, aby powiedzieli, czym

dla nich jest grupa oraz jak rozumieją to pojęcie. Wszystkie odpowiedzi

uczestników zostają zapisane na tablicy. Następnie trener podsumowuje

ćwiczenie na temat cech charakterystycznych grupy.

Jeśli trener wie, że uczestnicy szkolenia są ze sobą zintegrowani

(znają się od dawna, uczestniczyli już jako grupa w różnych przedsię-

wzięciach itp.), trener może kontynuować to ćwiczenie. Może poprosić

uczestników o podanie cech charakterystycznych grupę, którą oni tworzą.

Cechy te trener może również wypisać na tablicy.

Podsumowanie: Ćwiczenie polega na wprowadzeniu uczestników

warsztatów w temat skutecznej i efektywnej współpracy w grupie. Ćwi-

czenie to aktywizuje uczestników warsztatów.

15

Ćwiczenie „Dobry zespół – jak go stworzyć?”

Cel: poznanie cech funkcjonowania dobrego zespołu.

Czas: 20 minut.

Materiały: tablica, kreda/mazak.

Przebieg: ćwiczenie to wykonywane jest przez trenera wspólnie ze

wszystkimi uczniami. Na tablicy trener zapisuje najpierw słowo „DO-

BRY ZESPÓŁ”. Następnie prosi uczestników, aby powiedzieli, czym

według nich może charakteryzować się dobrze działający zespół. Jeśli

uczestnicy warsztatów będą mieli problem z podaniem cech dobrze funk-

cjonującego zespołu, trener może ich poprosić np. o podanie przykładu

zespołów, w których uczestnicy działali bądź działają obecnie. Jakie ele-

menty w konkretnym zespole według nich przyczyniają się do tego, że

dany zespół dobrze działa? Wszystkie odpowiedzi uczestników zostają

zapisane na tablicy. Następnie trener podsumowuje ćwiczenie na temat

cech charakteryzujących dobry zespół. Trener może w tym celu wykorzy-

stać informacje zawarte w materiałach szkoleniowych przygotowanych

dla uczestników warsztatów.

Podsumowanie: Ćwiczenie polega na przekazaniu uczestnikom infor-

macji na temat cech dobrego zespołu.

Ćwiczenie „Skuteczna i efektywna grupa”

Cel: poznanie czynników wpływających na skuteczne i efektywne dzia-

łanie w zespole.

Czas: 20 minut.

Materiały: tablica, kreda/mazak

16

Przebieg: Ćwiczenie to wykonywane jest przez trenera wspólnie ze

wszystkimi uczestnikami warsztatów. Na tablicy trener zapisuje „Czynni-

ki wpływające na skuteczne i efektywne działanie w zespole”. Następnie

prosi uczestników, aby powiedzieli, jakie czynniki według nich mogą

mieć wpływ na efektywne działanie. Trener może wypisać te czynniki na

tablicy. Każdy czynnik powinien zostać scharakteryzowany przez trenera.

Podsumowanie: Ćwiczenie polega na przekazaniu uczestnikom infor-

macji na temat czynników wpływających na efektywne i skuteczne dzia-

łanie w grupie.

Ćwiczenie „Cztery fazy rozwoju grupy”

Cel: poznanie faz procesu rozwoju grupy.

Czas: 25 minut.

Materiały: kartki, długopisy lub mazaki

Przebieg: Trener przekazuje uczestnikom informacje na temat procesów

rozwoju grupy, wskazując przy tym na cztery fazy; charakteryzuje krótko

każdą z nich. Może skorzystać z informacji zawartych w materiałach szko-

leniowych. Następnie dzieli uczestników na cztery grupy i rozdaje im kart-

ki oraz długopisy lub mazaki. Każda z grup ma przedstawić (narysować) na

kartce jedną z faz procesu rozwoju grupy, np. w przypadku fazy kształto-

wania się grupa może przedstawić kilka osób, które uśmiechają się i podają

sobie dłonie. Po narysowaniu przedstawiciel każdej z grup pokazuje rysu-

nek oraz go interpretuje. Pozostali uczestnicy warsztatów mogą zadawać

pytania. Po zakończeniu prezentacji trener może zapytać uczestników,

w jakiej fazie rozwoju obecnie znajduje się grupa, którą oni tworzą.

17

Podsumowanie: Ćwiczenie polega na przekazaniu uczestnikom infor-

macji na temat rozwoju każdej grupy; trener powinien też zwrócić uwagę

na fakt, że każda grupa może się rozpaść, co jest naturalnym procesem.

Ćwiczenie „Mazury”

Cele: poznanie, w jaki sposób pracuje i dokonuje wyborów grupa; do-

skonalenie umiejętności twórczego myślenia.

Czas: 15 minut.

Materiały: kartki papieru, długopisy.

Przebieg: Trener dzieli uczestników na 3–4 grupy. Każda z grup ma

stworzyć listę 10 najpotrzebniejszych rzeczy, które zabrałaby ze sobą na

wyprawę na Mazury (uporządkowanych od najbardziej do najmniej po-

trzebnych). Trener powinien podkreślić, że miejsce wycieczki jest odda-

lone od cywilizacji – nie będzie możliwości zrobienia zakupów na miej-

scu, nie będzie również prądu ani bieżącej wody. Zespoły mają 10 minut

na stworzenie listy. Następnie lider każdej z grup przedstawia wyniki

pracy zespołu. Oprócz przedstawienia rzeczy, które poszczególne zespoły

zabrałyby ze sobą, prelegenci muszą swój wybór uzasadnić.

Podsumowanie: W ramach podsumowania tego zadania trener powi-

nien poprosić wszystkie grupy, aby opowiedziały, jak przebiegał etap

wyboru potrzebnych na Mazurach rzeczy. Dzięki temu uczestnicy zrozu-

mieją, jakimi metodami może pracować grupa, a także w jaki sposób po-

dejmuje decyzje.

18

Dobra komunikacja

w grupie

Ćwiczenie „Słuchacz dobry, słuchacz zły”

Cel: poznanie przez uczestników cech i zachowań dobrego i złego słuchacza.

Czas: 25 minut.

Materiały: przybory do pisania, kartki papieru

Przebieg: W pierwszym etapie trener rozdaje każdemu uczestnikowi

karki oraz przybory do pisania, a następnie prosi uczestników o podział

karki na dwie części. Po jednej stronie uczniowie będą wypisywali cechy

dobrego słuchacza, zaś po drugiej – złego słuchacza. Kartka powinna wy-

glądać, tak jak wzór, który zaprezentowano poniżej.

Cechy słuchacza

Dobry słuchacz Zły słuchacz

19

Uczniowie mogą pracować w parach. Po upływie około 10 minut repre-

zentanci poszczególnych zespołów przedstawiają wyniki swojej pracy.

Podsumowanie: Po wykonaniu ćwiczenia osoba prowadząca może zaini-

cjować dyskusję o wpływie poszczególnych cech uwzględnionych przez

uczestników na prowadzenie efektywnej komunikacji w danym zespole.

Ćwiczenie „Mimika – element komunikacji niewerbalnej”

Cel: przybliżenie roli mimiki jako elementu komunikacji niewerbalnej.

Czas: 20 minut.

Materiały: przybory do pisania, arkusze papieru.

Przebieg: W początkowej fazie ćwiczenia trener rozdaje każdemu

uczestnikowi ćwiczenia przybory do pisania oraz kilka/kilkanaście arku-

szy papieru (ich liczba powinna być dostosowana do liczby stanów emo-

cjonalnych uwzględnionych w treści ćwiczenia). Następnie trener poka-

zuje kolejno różne stany emocjonalne, np.: radość, smutek, żal, zwątpie-

nie, agresję, lęk, zdziwienie, strach.

Zadanie uczestników polega na narysowaniu na otrzymanych arkuszach

papieru wyrazów twarzy charakterystycznych dla poszczególnych emocji.

Po wskazaniu stanu emocjonalnego przez prowadzącego (np. smutek)

uczestnicy w ciągu minuty powinni narysować zarys twarzy, który go

obrazuje. Następnie na znak trenera wszyscy uczestnicy podnoszą kartki

do góry i porównują swoje prace, wskazując ich podobieństwa i różnice.

Trener przechodzi do kolejnego stanu emocjonalnego, powtarzając opisa-

ny cykl. Działanie takie jest prowadzone do momentu rozpatrzenia

wszystkich branych pod uwagę emocji.

Podsumowanie: ćwiczenie może zostać zmodyfikowane poprzez zastą-

pienie rysowanych wyrazów twarzy odgrywaniem ról przez uczestników.

20

Ćwiczenie „Różnice między komunikacją jednostronną a komunikacją dwukierunkową”

Cel: uświadomienie różnic między komunikacją jednostronną a komuni-

kacją dwukierunkową.

Czas: 40 minut.

Materiały: kartki, mazaki bądź ołówki, dwa wzorcowe obrazy Józefa

Chełmońskiego.

Przebieg: Ćwiczenie składa się z dwóch etapów. Przed właściwym roz-

poczęciem trener prosi o to, by zgłosiła się jedna osoba, która będzie

przedstawiać grupie wybrane obrazy znanego polskiego malarza. Osoba,

która zgłosiła chęć opisania obrazów, siada na środku sali tyłem do pozo-

stałych uczestników. Trener daje jej pierwszy rysunek wzorcowy. Może

być nim obraz Józefa Chełmońskiego z 1882 roku Jarmark na Kresach.

Źródło: www.muzeumlowicz.pl/aktualnosci/zobacz/45 [data dostępu: 18.12.2012].

Następnie trener rozdaje pozostałym osobom kartki papieru wraz z ołów-

kami bądź mazakami. Osoba, która otrzymała rysunek wzorcowy, opisuje

obraz tak, aby pozostali uczestnicy mogli go narysować. Na tym etapie

21

pozostali uczniowie nie mogą zadawać pytań. Trener mierzy czas uczest-

nikom. Po zakończeniu ćwiczenia osoba opisująca obraz pokazuje go.

Wspólnie z pozostałymi liczą błędy, które pojawiły się w ich rysunkach.

Czas oraz liczba błędów jest zapisywana na tablicy. Następnie trener daje

osobie opisującej drugi obraz. Może to być obraz Józefa Chełmońskiego

z 1883 roku Na jarmarku.

Źródło: www.muzeumlowicz.pl/aktualnosci/zobacz/45 [data dostępu: 18.12.2012].

Pozostali uczestnicy również rysują na kartkach obraz, który opisuje je-

den z uczniów. Na tym etapie uczestnicy mogą zadawać pytania. Trener

liczy czas, który jest potrzebny uczestnikom do namalowania obrazu. Po

zakończeniu razem z prowadzącym i osobą opisującą obraz liczą popeł-

nione błędy. Ich suma zostaje zapisana na tablicy.

Podsumowanie: Po zakończeniu ćwiczenia trener może rozpocząć dys-

kusję, w której zadaje następujące pytania:

1. Który sposób wykonywania ćwiczenia przyniósł lepsze rezul-

taty i dlaczego?

22

2. Co przeszkadzało, a co pomagało w realizacji tego ćwiczenia?

3. Jakie są cechy komunikacji jednokierunkowej, a jakie dwu-

kierunkowej?

4. W jakich sytuacjach mamy do czynienia z komunikacją dwu-

kierunkową, a w jakich z jednokierunkową?

5. Co na podstawie przebiegu tego ćwiczenia można powiedzieć

na temat codziennej komunikacji?

Ćwiczenie „Jak powstaje plotka?”

Cel: zapoznanie z problemem zakłóceń oraz barier w procesie komunikacji.

Czas: 15 minut

Materiały: tekst „plotki” dla trenera, kartki papieru oraz długopisy dla

uczestników.

Przebieg: czterech uczestników wychodzi z sali, pozostałe osoby pełnią

funkcję obserwatorów. Obserwatorzy są informowani, że mają zwracać

uwagę na zniekształcenia występujące w przekazywaniu informacji u po-

szczególnych osób (notować pojawiające się błędy, wyłapywać opuszczone

informacje). Następnie prowadzący zaprasza jednego z uczestników do sali

i odczytuje mu treść informacji, którą ma przekazać następnej osobie:

Nie uwierzysz, co się stało! Anka z II b zgubiła wczoraj portfel, pamiętasz,

ten fajny, czerwony, co go ostatnio kupiła, jak w piątek byliśmy na zaku-

pach. Musiał jej wypaść, jak jechała autobusem 96 w kierunku Janowa.

Nie ma pojęcia, jak to się stało, ale jak wyszła z autobusu, to już go nie

było. Chciała wsiąść z powrotem, ale kierowca zatrzasnął jej drzwi przed

nosem i odjechał. Rozpłakała się i wtedy podszedł do niej straszy pan,

taki totalnie dziwny – mówiła – kolorowo ubrany, w kapeluszu i kwadra-

towych okularach. Powiedział, że jeżeli ona chce, to może pójść z nią na

23

policję i tam zgłosić kradzież portfela. No to poszła. Idą, idą a tu nagle do

tego pana dzwoni jego żona i mówi, że ich syn znalazł w autobusie 96

jakiś portfel. Wyobrażasz sobie? Niezły zbieg okoliczności, co? No to An-

ka zadowolona wraca z tym panem na przystanek, żeby poczekać na jego

syna. Idą, a tu w krzakach leży jej portfel, na co ona już zupełnie zgłupia-

ła… A do tego nikt nic z niego nie ukradł! No to czekają nadal na tego

syna, żeby powiedzieć, że jej portfel się znalazł. Syn wysiada i wiesz, co

mówi? Że znalazł portfel, ale go zgubił po drodze… A oni w śmiech! Do

tego wszystkiego okazało się, że tym synem jest Adrian z III c, kojarzysz?

Ten wysoki brunet w okularach. Niezła historia, co?

Kolejno wchodzą do sali pozostali uczestnicy, słuchają informacji i prze-

kazują ją następnej osobie. W trakcie słuchania nie wolno zadawać pytań

ani przerywać opowiadającemu. On z kolei nie może nic powtarzać. Kie-

dy wszyscy uczestnicy znajdą się w sali, trener odczytuje treść informacji,

którą usłyszała pierwsza osoba.

Podsumowanie: Podczas omawiania wykonanego ćwiczenia, trener

powinien zwrócić uwagę na następujące kwestie:

1. W jaki sposób uczestnicy przekazywali sobie informację?

2. Co stało się z przekazywaną informacją? (skracanie, zamiana

niektórych elementów, dodawanie innych, zapominanie

szczegółów).

3. Czy świadomość, że trzeba będzie informację przekazać,

wpływała na przebieg słuchania?

4. Co utrudniało wierne przekazywanie tekstu? (jednokierunko-

wy charakter komunikacji, zakłócenia).

24

Ćwiczenie „Łamigłówka”2

Cel: poszerzenie wiedzy na temat przebiegu oraz efektywności komuni-

kacji niewerbalnej.

Czas: 45 minut.

Materiały: zestaw czterech kopert z „połamanymi” kwadratami (dla każ-

dego zespołu jeden zestaw kopert). Wszystkie kwadraty powinny być

takiej samej wielkości (16 x 16 cm). Każdy zestaw kwadratów powinien

być w innym kolorze (każdy zespół musi układać kwadraty w jednym

kolorze). Fragmenty kwadratów w ramach jednego zestawu należy po-

mieszać i włożyć losowo do czterech kopert. Wzory kwadratów znajdują

się poniżej:

2 Ćwiczenie zaczerpnięto ze scenariusza zajęć znajdującego się w opracowaniu: Kołodziej-

czyk M., Warsztaty dla osób uzależnionych [w:] „Poradnictwo zawodowe i OHP

w szkołach”, M. Najdychor, M. Żurek, E. Żywiec-Dąbrowska, Warszawa 2007.

25

Przebieg: Trener dzieli uczestników na czteroosobowe zespoły. Jeżeli

w grupie warsztatowej jest więcej niż 12 osób, pozostali pełnią funkcję

obserwatorów.

Każdy członek zespołu otrzymuje jedną kopertę, zawierającą losowo do-

brane fragmenty kwadratu. Podczas ich rozdawania trener powinien zazna-

czyć, że koperty można otworzyć dopiero na jego wyraźne polecenie.

Zadaniem uczestników jest ułożenie kwadratu (jeden uczestnik – jeden

kwadrat). W trakcie wykonywania zadania obowiązują następujące zasady:

1. Każdy z uczestników układa tylko i wyłącznie swój kwadrat.

Nikt nie może układać cudzych kwadratów.

2. Żaden z uczestników nie może samodzielnie zabierać / wyry-

wać z rąk fragmentów innym uczestnikom. Można jedynie

oddać swoje kawałki konkretnej osobie oraz otrzymać frag-

ment kwadratu od innej osoby.

3. Uczestnicy nie mogą porozumiewać się miedzy sobą werbalnie.

Podczas wykonywania ćwiczenia powinna panować zupełna cisza.

Zadanie jest skończone wtedy, gdy każda osoba z zespołu będzie miała uło-

żony kwadrat. Zespół sygnalizuje ukończenie zadania podniesieniem ręki.

Podsumowanie: Podczas omawiania ćwiczenia trener może zadać

uczestnikom następujące pytania:

1. Jak czuliście się podczas wykonywania zadania?

2. Co było trudne? Jak radziliście sobie z trudnościami?

3. Co ułatwiało wam pracę?

4. Jeżeli w grupie obecni byli także obserwatorzy, trener dopytu-

je ich, co zauważyli i jak przebiegało wykonanie zadania.

26

Ćwiczenie „Kanały niewerbalne”

Cel: poznanie podstawowych elementów komunikacji niewerbalnej, do-

skonalenie umiejętność pracy w grupie.

Czas: 20 minut.

Materiały: małe karteczki (5 x 5 cm), około 5 sztuk na jedną osobę.

Przebieg: Trener dzieli grupę na cztery zespoły. Każdy z zespołów

otrzymuje połowę przygotowanych karteczek. Zadanie polega na wypisa-

niu przez uczestników jak największej liczby różnych komunikatów nie-

werbalnych (trener może podać przykłady, np. mimika, mowa ciała). Na

każdej karteczce powinien znaleźć się jeden przykład. Następnie zespoły

wymieniają się zapisanymi karteczkami (zespół pierwszy z drugim,

a drugi z trzecim). Po wcześniejszym omówieniu, czym jest kanał wer-

balny, wizualny i kinestetyczny, trener prosi uczestników o podzielenie

otrzymanych karteczek na trzy grupy odpowiadające poszczególnym ka-

nałom. Karteczki, na których zapisane są przykłady, które trudno przypo-

rządkować do którejś z wymienionych kategorii, odkładane są na bok.

Kiedy wszystkie karteczki zostaną przyporządkowane do odpowiedniego

kanału, zespoły przedstawiają wyniki swojej pracy.

Podsumowanie: Trener może poprowadzić dyskusję w oparciu o nastę-

pujące pytania:

1. Co Was zdziwiło w tym ćwiczeniu?

2. Przyporządkowanie których komunikatów sprawiało wam szcze-

gólną trudność, a które wydawały się oczywiste? Dlaczego?

3. Który kanał wydaje się wam dominujący w waszym przypad-

ku i dlaczego?

4. Jaką rolę mogą odgrywać poszczególne kanały?

5. Jakie znaczenie mogą nieść w sobie wypisane przez was ko-

munikaty?

27

Ćwiczenie „Scenki”3

Cel: zapoznanie uczestników z podstawowymi barierami, jakie występują

podczas komunikacji.

Czas: 30 minut.

Materiały: Opis scenek dla trenera oraz karta ćwiczeń dla uczestników.

Przebieg: Trener odczytuje opisy poszczególnych scenek. Przykładowe

scenki zostały podane poniżej:

Wyobraź sobie, że wypowiadasz następującą kwestię:

W zeszłym tygodniu na historii nauczyciel podzielił nas na zespoły

i każdemu kazał opracować charakterystykę wybranego polskiego króla

bądź władcy. Niby wszystko fajnie się ułożyło, bo trafiłam do zespołu z

Kasią i Piotrkiem. Na początku było naprawdę dobrze, miałam wrażenie,

że wszyscy mocno zaangażowali się w pracę nad tym zadaniem. Ale te-

raz? Totalny zastój. Zwalają na mnie całą robotę i wykręcają się, jak się

da. Kiedy wczoraj zwróciłam im uwagę na to, co się dzieje, powiedzieli,

żebym wyluzowała, że jestem sztywna i jak zwykle za bardzo się wszystkim

przejmuję. Po czym wrócili do swojego „olewania”. Mam tego dość…

Komunikat 1. Krytykowanie

Moim zdaniem nie potrafisz współpracować z innymi. Jesteś za bardzo

dominująca i wszystko musi być po twojemu.

Komunikat 2. Obwinianie

Tak naprawdę to twoja wina. Gdybyś więcej czasu poświęciła na właści-

we podzielenie obowiązków miedzy wami, nie byłoby teraz problemu.

3 Inspiracją dla tego ćwiczenia były opisy barier komunikacyjnych zawarte w podręcznikach

z zakresu komunikacji interpersonalnej (Johnson, 1992; McKay, Davis, Fanning, 2001;

Nęcka, 1996).

28

Komunikat 3. Chwalenie

Najważniejsze, że sama świetnie się spisujesz. Zawsze byłaś bardzo su-

mienna i pracowita. Podziwiam cię.

Komunikat 4. Obrona drugiej strony

Pomyśl o nich. Może mają inne rzeczy na głowie albo nie mają pomysłu,

jak się za to zabrać. Musisz ich zrozumieć…

Komunikat 5. Pouczanie

Nie powinnaś się tak przejmować, bo wszyscy pomyślą, ze jesteś dziwna.

Tak to już jest, że niektórzy ludzie nie potrafią ze sobą współpracować i nic

na to nie poradzisz. Jak będziesz się tym martwić, to będzie jeszcze gorzej.

Komunikat 6. Zarzucanie pytaniami

Naprawdę nie możecie się zorganizować? Może coś źle ustaliliście? Może

oni nie wiedzą, co macie dokładnie zrobić? Czy nauczycielka wam to do-

brze wytłumaczyła?

Komunikat 7. Nieproszona rada

Na twoim miejscu zmieniłabym zespół albo powiedziała nauczycielce, jak

wygląda wasza współpraca.

Komunikat 8. Pocieszanie

Nie martw się, na pewno wszystko się ułoży. Na pewno się dogadacie. Jest

przecież jeszcze sporo czasu.

Komunikat 9. Zmiana tematu

To smutne, ale lepiej powiedz mi, jak się udała wczorajsza impreza. Od

razu poprawi ci się humor.

Komunikat 10. Użalanie się

Biedactwo, to jakiś koszmar! Jak ty to wytrzymujesz? Tak ci współczuję…

29

W czasie, kiedy trener odczytuje scenki, uczestnicy warsztatów wypełnia-

ją karty, zapisując swoje reakcje na usłyszane komunikaty. Karty te mogą

przyjąć następującą postać:

Numer komunikatu

Co myślę? Co czuję? Co mam ochotę zrobić?

1

2

3

4

5

6

8

9

10

Po przeczytaniu przez trenera wszystkich komunikatów, uczestni-

cy porównują między sobą swoje zapiski. Następnie trener wraz z uczest-

nikami określają rodzaje barier, które pojawiły się w zadaniu. Ich na-

zwy/określenia trener może zapisać na tablicy.

Podsumowanie: Trener może poprowadzić dyskusje w oparciu o nastę-

pujące zagadnienia:

1. Bariery komunikacyjne a jakość rozmowy.

2. Omówienie barier komunikacyjnych na przykładach podanych

przez uczestników.

3. Jak można walczyć z barierami komunikacyjnymi?

30

Ćwiczenie „Nadawca – odbiorca”

Cel: uświadomienie uczestnikom, do jakich skutków prowadzi niesłucha-

nie drugiej osoby.

Czas: 15 minut.

Materiały: brak.

Przebieg: Trener prosi uczestników, by dobrali się w pary. Uczestnicy

w parach dzielą się rolami – jedna osoba ma być nadawcą, druga odbior-

cą. Nadawcy wychodzą na chwilę z sali. W tym czasie trener omawia

przebieg zadania. Osoby, które odgrywają rolę odbiorców, mają zacho-

wywać się tak, jakby w ogóle nie były zainteresowane tym, co próbuje im

przekazać nadawca. Brak zainteresowania mogą demonstrować werbalnie

(zadając pytanie niezwiązane z tematem opowieści nadawcy) lub niewer-

balnie (ziewanie, patrzenie na zegarek). Po omówieniu zadania dla od-

biorców, do sali mogą wejść nadawcy. Trener prosi ich, aby opowiedzieli

odbiorcom krótką historię (może być to np. opis ostatniej wycieczki czy

zeszłego weekendu).

Omówienie: Trener może zadać osobom odgrywającym w tym ćwicze-

niu rolę nadawców następujące pytania:

1. Jak się czuliście podczas tego ćwiczenia?

2. Po czym poznawaliście, że nie jesteście słuchani?

Warto również włączyć do dyskusji „odbiorców”:

1. Jakie to uczucie ignorować wypowiedzi innych?

2. Czy zdarzyła się wam podobna sytuacja (zarówno bycia nie-

słuchanym, jak i niesłuchania innej osoby)? Jak się wówczas

czuliście?

31

Rozwiązywanie

problemów w grupie

Ćwiczenie „Konflikt, czyli co?”

Cel: uświadomienie uczestnikom znaczenia słowa „konflikt”.

Czas: 20 minut.

Materiały: tablica, kreda/mazak.

Przebieg: W początkowej fazie ćwiczenia trener zapisuje na tablicy

w widocznym miejscu słowo KONFLIKT. Uczestnicy ćwiczenia pod-

chodzą kolejno do tablicy i dopisują zaproponowane przez siebie skoja-

rzenie związane z analizowanym słowem (jedna osoba – jedno słowo). Po

udzieleniu odpowiedzi przez wszystkich uczestników trener inicjuje gru-

powe głosowanie, mające na celu wybranie spośród wszystkich skojarzeń

trzech, które w największym stopniu nawiązują do słowa „konflikt”. Na-

stępnie na podstawie wybranych trzech skojarzeń osoby uczestniczące

w ćwiczeniu wspólnie na forum grupy tworzą definicję słowa „konflikt”.

Omówienie: Trener w ramach omówienia porównuje stworzoną defini-

cję do występującej w Słowniku języka polskiego (konflikt – przedłużają-

ca się niezgoda między stronami4). Wszyscy uczestnicy ćwiczenia wspól-

nie wskazują podobieństwa oraz różnice między definicjami.

4 Konflikt, www.sjp.pwn.pl/szukaj/konflikt [data dostępu: 18.12.2012].

32

Ćwiczenie „Konflikt i jego skutki”

Cel: wskazanie uczestnikom najpowszechniejszych skutków konfliktu.

Czas: 25 minut.

Materiały: karty uczestników, przybory do pisania, arkusze papieru.

Przebieg ćwiczenia: Trener dzieli uczestników ćwiczenia na dwie gru-

py. Każda z grup otrzymuje kartę. Zadaniem jednej grupy jest zapisanie

pozytywnych skutków konfliktu, druga grupa powinna skupić się na ne-

gatywnych skutkach konfliktu.

Oba zespoły zapisują swoje spostrzeżenia i wnioski na kartach

rozdanych przez trenera. Po upływie około 10 minut liderzy zespołów

przedstawiają wyniki pracy na forum – w czasie prezentacji drugi zespół

notuje propozycje skutków grupy zajmującej się innym rodzajem konse-

kwencji.

Podsumowanie: W ramach omówienia trener może zadać grupie takie

pytania jak:

1. Które z rozpatrywanych konsekwencji pojawiają się częściej –

pozytywne czy negatywne?

2. Jakie czynniki decydują o charakterze skutków konfliktu?

Zaleca się również, aby uczestnicy ćwiczenia odwołali się do swoich do-

świadczeń i scharakteryzowali sytuację konfliktową, w której brali udział,

wskazując jej pozytywne i negatywne konsekwencje.

Ćwiczenie „Sposoby rozwiązywania konfliktu 1”

Cele: zaprezentowanie uczestnikom charakterystyki różnych sposobów

rozwiązywania konfliktów, doskonalenie umiejętności współpracy w grupie.

Czas: 35 minut.

33

Materiały: przybory do pisania, arkusze papieru, kartki z nazwami spo-

sobów rozwiązywania konfliktu.

Przebieg: Trener dzieli uczestników na cztery zespoły, przygotowuje

kartki z nazwami sposobów rozwiązywania konfliktów:

Walka

Współpraca

Kompromis

Uleganie

Liderzy poszczególnych zespołów losują po jednej kartce. Nie mogą po-

kazać innym zespołom, jakie słowo wylosowali. Każda z grup ma 15 mi-

nut na przygotowanie krótkiej scenki prezentującej praktyczne zastoso-

wanie wylosowanego sposobu rozwiązywania konfliktu. Po upływie tego

czasu każda z grup po kolei prezentuje przygotowaną scenkę. Po prezen-

tacji pozostałe zespoły odgadują, jaka metoda została zastosowana. Zale-

ca się, aby trener zainicjował rozmowę z uczestnikami zadania dotyczącą

ich odczuć wynikających ze stosowania i odbierania danego sposobu

rozwiązywania konfliktu.

Podsumowanie: Trener może zainicjować dyskusję, która będzie obej-

mowała takie zagadnienia jak:

1. Wady i zalety poszczególnych sposobów rozwiązywania kon-

fliktów.

2. Okoliczności, w których warto stosować poszczególne meto-

dy rozwiązywania konfliktów.

Zaleca się, aby uczestnicy ćwiczenia odwołali się do własnych doświad-

czeń dotyczących stosowanych przez nich sposobów rozwiązywania kon-

fliktów.

34

Ćwiczenie „Sposoby rozwiązywania konfliktu 2”

Cel: poznanie etapów rozwiązywania konfliktu.

Czas: 30 minut.

Materiały: przybory do pisania, arkusze papieru, karty uczestników.

Przebieg: Trener rozdaje uczestnikom ćwiczenia karty. Mogą one przy-

jąć następującą postać:

Następnie trener odczytuje uczestnikom historię:

Magda i Tomek są młodym małżeństwem, które planuje wakacyjny

wyjazd. Między małżonkami powstał jednak konflikt dotyczący miejsca,

do którego mają wyjechać. Magda jest miłośniczką kąpieli morskich, pla-

ży i leżenia na słońcu, dlatego chce jechać nad morze. Tomek to z kolei

35

zapalony wędrowiec, więc jego wymarzonym miejscem na wakacje są

góry. Między małżonkami powstał konflikt. Pomóż im rozwiązać problem,

przechodząc przez kolejne etapy rozwiązywania konfliktu.

Po przeczytaniu historii uczestnicy powinni zająć się wypełnianiem kart.

W górne pola należy wpisać nazwy kolejnych etapów rozwiązywania

konfliktu, a w dolne pola – pytania, jakie powinni zadać sobie bohatero-

wie historii. Po pracy indywidualnej (10 minut) uczestnicy prezentują

kolejno jej efekty. Następnie poprzez głosowanie zostaje wybrane najlep-

sze zaproponowane rozwiązanie sporu.

Podsumowanie: Trener może z grupą omówić etapy rozwiązywania

konfliktu:

1. Zdefiniowanie problemu

W jakich kwestiach występuje różnica zdań?

2. Rozpoznanie przyczyn konfliktu

Jakiego zachowania małżonka(-i) nie jestem w stanie zaak-

ceptować?

3. Zaprezentowanie możliwych rozwiązań

Jakie działania mogę podjąć, aby rozstrzygnąć spór?

4. Wybór rozwiązania korzystnego dla obu stron

Które z rozwiązań przyniesie najwięcej korzyści?

Ćwiczenie „Różne typy zachowań”

Cel: pokazanie różnic, jakie występują między zachowaniem uległym,

asertywnym a agresywnym.

Czas: 20 minut.

Materiały: opis scenek dla trenera, karty dla uczestników.

Przebieg: Trener rozdaje uczestnikom kartki. Ich wzór znajduje się poniżej.

36

Numer scenki

Zachowanie agresywne

Zachowanie uległe Zachowanie asertywne

1

2

3

4

5

6

Trener informuje uczestników, że przedstawi im historię pewnego

chłopaka oraz scenki. Ich zadaniem będzie ocena tego, jakie zachowanie

przedstawiały poszczególne scenki – czy było to zachowanie asertywne,

uległe, czy może agresywne.

Następnie trener przedstawia uczestnikom następującą treść opowiadania:

Artur ma 17 lat. Jego relacje z innymi układają się raczej pozy-

tywnie, choć zdarza się mu czuć wykorzystywanym przez ludzi, których

spotyka. Czasem też reaguje agresją na to, jak zachowują się inni. Za

chwilę usłyszycie kilka historii z jego życia. Wasze zadanie polega na

określeniu, czy zachowanie Artura w danej sytuacji jest ulegle, agresyw-

nie czy asertywnie.

Następnie trener odczytuje przedstawione poniżej scenki.

Scenka 1. Zachowanie agresywne

Podczas lekcji matematyki kolega prosi Artura o pożyczenie długopisu.

W tym tygodniu zdarza się to już czwarty raz i Artur ma dość tej sytuacji,

tym bardziej, że pożyczone długopisy nie wracają do właściciela. Dlatego

zamiast dać koledze długopis, nic nie mówi, tylko bardzo głośno wzdycha.

Scenka 2. Zachowanie uległe

Koleżanka Artura prosi go o pożyczenie płyty. Artur pamięta, że od daw-

na nie oddała mu dwóch innych albumów, mimo że wiele razy jej o tym

37

przypominał. Jest mu jednak głupio odmówić i – choć niechętnie – poży-

cza płytę.

Scenka 3. Zachowanie agresywne

Mama Artura prosi go, aby pomógł jej pozmywać po kolacji. Artur jest zły,

ponieważ pomagał mamie wczoraj, a jego siostra, Ewa, rzadko pomaga

w obowiązkach domowych. Odpowiada więc: „O nie! Mam tego dość,

niech Ewka zmywa. Jesteś niesprawiedliwa, zawsze Ewka ma lepiej!”

Scenka 4. Zachowanie asertywne

Kolega Artur oddaje mu pożyczoną w zeszłym miesiącu książkę. Kiedy

Artur zagląda do środka, okazuje się, że strony książki są całe poplamio-

ne i pomazane. Zwraca się zatem do kolegi: „Pożyczyłem ci moją książkę,

a ty ją zniszczyłeś. Kartki są poplamione i pomazane. Bardzo mnie to de-

nerwuje. Chcę, abyś odkupił mi tę książkę”.

Scenka 5. Zachowanie uległe

Artur jest w kinie. Przez cały seans osoba siedząca za nim uderza stopą

w jego fotel. Artur nie może się przez to skupić na filmie. Nie ma jednak

odwagi odwrócić się i zwrócić uwagi widzowi siedzącemu za nim.

Scenka 6. Zachowanie asertywne

Artur kupił sobie nową grę komputerową. Kiedy wraca do domu, okazuje

się, że płyta jest cała porysowana, a opakowanie pogniecione. Wraca do

sklepu, opisuje sytuację i pokazuje płytę, a następnie prosi o jej wymianę

lub zwrot pieniędzy.

Uczestnicy zapisują swoje odpowiedzi na karcie. Po odczytaniu

opisów wszystkich scenek uczestnicy konfrontują odpowiedzi.

Podsumowanie: Trener w ramach omówienia może przedyskutować

następujące kwestie:

38

1. Na jakiej podstawie uczestnicy klasyfikowali scenki do po-

szczególnych kategorii?

2. Przyczyny wystąpienia problemów z asertywnością.

Ćwiczenie „Antyasertywność”

Cel: uświadomienie uczestnikom, czym jest antyasertywność oraz do

jakich skutków może doprowadzić.

Czas: 10 minut.

Materiały: opis przypadku (dla trenera), kartki i długopisy.

Przebieg: Trener odczytuje opis pewnej osoby. Zadaniem uczestników

jest wynotowanie w trakcie słuchania wszystkich antyasertywnych zdań,

jakie pojawią się w opisie.

Opis przypadku:

Basia lubi odwiedzać Martę. Kiedy u niej jest, czas płynie miło i szybko.

Oglądają filmy, słuchają muzyki i godzinami potrafią rozmawiać. Jest

jednak pewien problem. Problem jest niby niewielki, ale Basia od dłuż-

szego czasu nie może sobie z nim poradzić. Mama Marty świetnie gotuje

i nieustannie dokarmia swoją córkę i Basię. Basia niestety jest na ścisłej

diecie i nie ma ochoty na kolejne frykasy. Dlatego kiedy tylko może, stara

się odmówić. Niestety bezskutecznie… Mama Marty jest nieugięta w tej

kwestii – zachęca, namawia, nakłada na talerz drugą porcję, nikogo nie

pytając o zdanie. Basia więc zjada z niechęcią kolejny kawałek tortu, po-

wtarzając sobie, że przecież nie wypada jej odmówić mamie koleżanki.

Myśli sobie też, że sprawiłaby przykrość Marcie, gdyby przestała delek-

tować się kuchnią jej mamy. Ostatnio mama Marty upiekła ogromną

pizzę i całą podzieliła pomiędzy dziewczyny. Basia już miała odmówić,

kiedy przyszło jej do głowy, że przecież musi zjeść tę pizzę, bo mama

39

Marty bardzo się napracowała. Wpychając kolejny kawałek do ust, my-

ślała: „Odmówię, kiedy będzie lepsza okazja…”.

Po odczytaniu opisu uczestnicy odczytują antyasertywne zdania, które

wynotowali (są one zaznaczone w tekście pogrubieniem).

Omówienie: Trener może poprowadzić dyskusję podsumowującą

w oparciu o następujące pytania:

1. Dlaczego Basia nie potrafiła zachować się asertywnie?

2. Czy mogła poradzić sobie jakoś w tej sytuacji?

3. Czy zdarza się Wam myśleć podobnie do Basi? Na czym to

polega?

Ćwiczenie „Uczę się odmawiać”

Cel: ćwiczenia: wskazanie przydatnych zachowań wzmacniających aser-

tywność.

Czas: 35 minut.

Materiały: tablica, flamastry, kartki, długopisy.

Przebieg: trener zaprasza uczestników ćwiczenia do wzięcia udziału

w dyskusji dotyczącej znanych im sposobów stanowczego odmawiania.

Wskazane metody zapisywane są w widocznym dla wszystkich miejscu

(np. na tablicy). Trener powinien pokierować dyskusją w taki sposób, aby

wśród propozycji uczestników uwzględnione zostały takie metody jak:

1. stanowcze „nie”,

2. odejście,

3. zignorowanie,

4. obiektywny powód,

5. zmiana tematu,

6. żart,

40

7. oburzenie,

8. komplement,

9. kontrpropozycja,

10. wyzwanie.

Następnie trener rozdaje uczestnikom ćwiczenia kartki i przybory

do pisania. Zadanie polega na wskazaniu praktycznych przykładów zasto-

sowania wspomnianych metod, na przykład poprzez ukazanie zachowań

czy zwrotów, jakich należy użyć. Ta część zadania powinna zająć około

10 minut. Trener prosi uczestników ćwiczenia o prezentację efektów pra-

cy indywidualnej.

W kolejnym etapie ćwiczenia dokonywany jest losowy podział

grupy na zespoły zadaniowe – liczba zespołów powinna odpowiadać licz-

bie wskazanych metod. Trener przydziela każdemu zespołowi po jednej

metodzie. Zadaniem zespołów staje się przygotowanie krótkich scenek

ukazujących praktyczne zastosowanie danej metody odmawiania. Na

przygotowania zespoły mają około 5 minut. Po tym czasie grupy zada-

niowe kolejno prezentują scenki – po każdej może nastąpić grupowa dys-

kusja na temat zachowania „aktorów”. Po prezentacji wszystkich grup

trener podsumowuje i zamyka ćwiczenie.

Uwagi: praktyczne przejawy rozpatrywanych metod odmawiania mogą

przyjąć postać:

1. stanowczego „nie” – spojrzenia w oczy rozmówcy i powie-

dzenia stanowczym głosem „nie”;

2. odejścia – gdy odmawianie nie przynosi skutków, można

odejść od rozmówcy;

3. zignorowania – nieodpowiadania na dalsze prośby;

41

4. obiektywnego powodu – np.: „Przykro mi, ale mam już inne

plany”;

5. zmiany tematu – np.: „Ładną mamy pogodę, prawda?”;

6. żartu – np.: „O niczym innym nie marzę niż posprzątanie

Twojego pokoju”;

7. oburzenia – np.: „Chyba sobie żartujesz?”;

8. komplementu – np.: „Bardzo Cię lubię, ale Twój pomysł jest

kiepski”;

9. kontrpropozycji – np.: „A może Ty pomożesz mi w porząd-

kach?”;

10. wyzwania – np.: „Skoro jesteś moim przyjacielem, to czemu

chcesz, żebym robił coś, na co nie mam ochoty?”.

Ćwiczenie „Pozytywny(-a) JA”

Cel: wzmocnienie wśród uczestników poczucia własnej wartości.

Czas: 10 minut.

Materiały: Karty dla uczestników.

Przebieg: Trener rozdaje karty uczestnikom. Karty te mogą wyglądać

i zawierać takie zdania jak we wzorze poniżej.

Dokończ poniższe zdania:

1. Jestem naprawdę dobry(-a) w…

2. Potrafię…

3. Ostatnio udało mi się…

4. Mój sukces to…

5. Ludzie cenią we mnie…

6. Moje talenty to…

7. Moje najlepsze cechy to…

42

Trener może zdania zmodyfikować bądź uzupełnić o swoje propozycje.

Każdy z nich ma dokończyć zdania zawarte w karcie.

Podsumowanie: Podczas omówienia trener powinien zwrócić uwagę na

to, że każdy z nas ma takie cechy, umiejętności czy dokonania, które po-

kazują go w pozytywnym świetle. Trener powinien podkreślić, że należy

o tym pamiętać, ponieważ ludzie, którzy w siebie wierzą, mogą więcej

(samospełniająca się przepowiednia). Może również zachęcić uczestni-

ków, aby zachowali wypełnioną kartę i systematycznie uzupełniali ją

o inne pozytywne zdania na swój temat.

Ćwiczenie „Jak wyrazić uczucia”

Cele: nauczenie uczestników otwartego wyrażania własnych uczuć: za-

równo pozytywnych, jak i negatywnych, a także uświadomienie im zna-

czenia otwartego mówienia w relacji z innymi.

Czas: 10 minut.

Materiały: kartka i długopis.

Przebieg: Uczestnicy mają za zadanie wypisać listę 5–6 znanych im osób

(rodzina, znajomi, przyjaciele). Następnie zastanawiają się, jakie mają

uczucia związane z tymi osobami. Zapisują na kartce komunikaty wyraża-

jące te uczucia. Chętni mogą podzielić się z resztą grupy tym, co zapisali.

Podsumowanie: Trener w ramach omówienia może zainicjować dysku-

sję na podstawie następujących pytań:

1. Dlaczego nie zawsze mówimy o swoich uczuciach?

2. Co mogłoby się stać, gdybyście przekazali osobom wymie-

nionym rzez Was na kartce zapisane komunikaty?

3. O jakich uczuciach jest łatwiej Wam mówić: pozytywnych

czy negatywnych? Dlaczego?

43

Myśl twórczo.

Sukces zależy od Ciebie.

Ćwiczenie „Kreatywne kółka”

Cel: ćwiczenie kreatywnego myślenia.

Czas: 20 minut.

Materiały: mazaki/kredki, wydrukowane kółka oraz arkusze do pisania.

Przebieg: Przed przystąpieniem do ćwiczenia trener przygotowuje sobie

kilkadziesiąt kółek. Przykładowy szablon znajduje się poniżej.

44

Trener daje każdemu uczestnikowi arkusz z kółkami, mazaki lub kredki

oraz arkusze papieru. Uczniowie mają około 10 minut, aby wykorzystać

kółka. Głównym celem uczestników jest przygotowanie jak największej

liczby sensownych rysunków, które druga osoba byłaby w stanie rozpo-

znać. Każdy z uczniów musi pamiętać, aby nie powtarzać rysunków.

Podsumowanie: Trener, podsumowując ćwiczenie, może wskazać na

duże znaczenie kreatywnego myślenia w kontekście podjęcia pracy.

Kreatywność w dzisiejszych czasach jest cechą bardzo cenioną przez

pracodawców.

Ćwiczenie „Morze myśli – morze słów”

Cele: doskonalenie umiejętności kreatywnego myślenia, sprawdzenie

nastawienia na osiąganie celów.

Czas: 15 minut.

Materiały: kartki papieru, długopisy.

Przebieg: Trener rozdaje uczestnikom kartki i długopisy. Zadaniem

uczestników jest dopisywanie skojarzeń do słów. Pierwsze słowo podaje

trener – uczestnicy zapisują to, co się im z tym słowem kojarzy. Następ-

nie dopisują skojarzenie do swojego skojarzenia, skojarzenie do tego sko-

jarzenia itd. Ostatecznie zapis ma wyglądać np. tak: śnieg – bałwan – zi-

ma – święta – choinka – prezenty – urodziny – tort – świeczki – życzenie

– złota rybka – sieć – łódź – …. Uczestnicy na zapisywanie swoich skoja-

rzeń mają około 3 minuty. Ważne jest, aby zapisali co najmniej 20 słów.

Pisanie uczestnicy kończą na wyraźne polecenie trenera. Po skończeniu

wypisywania skojarzeń uczestnicy mają minutę na znalezienie jednego

słowa, którym można określić ich skojarzenia. Może to być kategoria

przedmiotów, czynności itp. Wybrane określenie nie musi idealnie paso-

45

wać do wszystkich wypisanych słów, chodzi o to, aby dla uczestnika było

to określenie scalające myśli, które mu towarzyszyły.

Kiedy każdy wskaże określenie „scalające myśli”, trener prosi kolejno

uczestników o ich odczytanie. Wyznaczenie tego obszaru tematycznego

jest wskazówką dotyczącą obszaru kreatywnego myślenia, w jakim poru-

sza się uczestnik.

Podsumowanie: W ramach podsumowania trener może zainicjować

dyskusję na podstawie niżej podanych pytań:

1. Czy wskazane określenie ma dla uczestnika, które je wymy-

ślił, jakąś większą wartość?

2. Czy określenie „scalające myśli” dotyczy czegoś szczególnie

ważnego, związanego z marzeniami, planami, aktualną sytuacją

itp.? Jeżeli myśli uczestników prowadzą przez skojarzenia bliskie

ich zainteresowaniom, marzeniom i celom, oznacza to, że są na-

stawieni na osiąganie celów.

Ćwiczenie „Tysiąc myśli na minutę”

Cel: pobudzenie twórczego myślenia.

Czas: 35 minut.

Materiały: długopisy, arkusze.

Przebieg: Ćwiczenie to polega na samodzielnej pracy uczestników. Tre-

ner odczytuje poniższe polecenia:

1. Do czego może służyć zapałka? (wymień min. 10 zastosowań).

2. Wypisz największą możliwą liczbę skojarzeń do słowa „talerz”.

3. Dlaczego studnia jest okrągła?

4. Jakie danie oprócz jajecznicy można przygotować z jajka

i kiełbasy?

46

5. Wymyśl nową definicję słowa „łóżko”.

6. Jakim daniem chciałbyś być i dlaczego?

7. Jaka jest różnica między łopatą i lekarzem?

8. Napisz rymowankę z użyciem słów „maślanka” i „sukienka”

(możesz odmienić je przez przypadki).

9. Narysuj samochód bez odrywania długopisu od kartki.

Na każde zadanie uczestnicy mają około 3 minut, następnie trener czyta

kolejne zadania. Po zakończeniu ćwiczenia trener prosi chętnych, aby

podzielili się swoimi odpowiedziami.

Podsumowanie: W ramach omówienia trener może zadać uczestnikom

następujące pytania:

1. Czy łatwo było im udzielić odpowiedzi?

2. Z czym mieli największe trudności?

Następnie może wyjaśnić, że im łatwiej i szybciej wykonali polecenia,

tym większa jest ich kreatywność. Powinien również podkreślić, że kre-

atywność można doskonalić za pomocą technik stymulacyjnych.

Ćwiczenie „Fabryka snów i malowania trawy”

Cele: pobudzanie twórczego myślenia, uświadomienie znaczenia kre-

atywnego myślenia w życiu zawodowym oraz doskonalenie umiejętności

w grupie.

Czas: 50 minut.

Materiały: arkusze kolorowego papieru, klej, taśma klejąca, nożyczki,

blok techniczny, flamastry, farby akwarelowe, pędzelki, kolorowe czaso-

pisma, zapałki, wata i inne materiały pomocne w pracy plastycznej.

Przebieg: Trener dzieli uczestników na trzyosobowe grupy. Każda

z grup ma za zadanie zaprojektować plakat reklamowy swojej firmy.

47

Wymyślona firma musi być pierwszą taką na rynku. Jako przykład można

podać fabrykę nakrętek, zakład malowania starych dywanów, punkt

ostrzenia temperówek itp.

Na wykonanie plakatu uczestnicy mają około 30 minut. Ważne jest, aby

w trakcie pracy zespoły nie kontaktowały się między sobą na temat swo-

jego pomysłu. Po zakończonej pracy uczestnicy prezentują swoje plakaty

i wyjaśniają, czym będzie zajmowała się firma oraz dlaczego jest to bar-

dzo dobry pomysł na biznes. Po zakończeniu wszystkich prezentacji

uczestnicy głosują na najlepszą według nich firmę.

Podsumowanie: Jako podsumowanie ćwiczenia trener może zadać

uczestnikom następujące pytania:

1. Jak można wykorzystać kreatywność w życiu zawodowym?

2. Czy jest ona przydatna także wówczas, gdy jest się pracowni-

kiem, a nie właścicielem firmy?

Ćwiczenie „Uwaga! Promocja!”

Cele: uświadomienie znaczenia kreatywnego myślenia w życiu zawodo-

wym oraz doskonalenie umiejętności pracy w grupie.

Czas: 30 minut.

Materiały: kartki, długopisy.

Przebieg: Uczestnicy dzielą się na cztery grupy. Każdy członek zespołu

to wybitny specjalista od spraw promocji, pracujący w słynnej na całym

świecie galerii handlowej, w której za tydzień ma odbyć się wielki kier-

masz. Specjaliści ci mieli przygotować kampanię reklamową produktów,

które za tydzień będą sprzedawane jako największy hit sezonu. Wszystko

było już zorganizowane i przygotowane, ale niespodziewanie dwa dni

przed dostawą towaru okazało się, że każdy ze sklepów dostanie zupełnie

48

inne produkty niż zaplanowano wcześniej. Niefortunnie stało się, że

wszystkie gazetki promocyjne zostały wysłane już do klientów. Zadaniem

specjalistów jest szybkie przygotowanie reklamy dla nowych produktów.

Muszą jednak pokazać klientom, że nowe towary doskonale zastąpią te,

które przedstawiono w kampanii promocyjnej.

Każdy z zespołów losuje dwie kartki – na pierwszej napisane jest, co zo-

stało zareklamowane, na drugiej – co muszą sprzedać. Przykładowe towa-

ry zostały zamieszczone poniżej.

Produkt oczekiwany Produkt otrzymany

miały być laptopy są krzesła

miały być narty są szklanki

miały być ostre noże są wiosenne półbuty

miały być kubki termiczne są telefony komórkowe

miały być skórzane buty są wełniane szaliki

Zadaniem każdej z grup jest wymyślenie, jak przekonać klienta, że inny

produkt na pewno mu się przyda i może bez problemu zastąpić wcześniej

zareklamowaną rzecz. Grupy mają około 10 minut na przygotowanie re-

klamowych haseł i wypowiedzi. Następnie każda z grup kolejno prezen-

tuje swój pomysł.

Omówienie: Trener w ramach podsumowania zadania może spytać

uczestników, co według nich było potrzebne do uratowania sytuacji. Na-

stępnie prosi, aby każdy własnymi słowami wyjaśnił, do czego w życiu

zawodowym potrzebna jest kreatywność.

Ćwiczenie „Jaki to przedmiot?”

Cel: doskonalenie umiejętności kreatywnego myślenia oraz współpra-

cy w grupie.

49

Czas: 20 minut.

Materiały: kartki, długopisy.

Przebieg: Trener dzieli uczestników na 3–4-osobowe zespoły. Każdy

z zespołów ma za zadanie wybrać przedmiot codziennego użytku i opisać

go reszcie grupy w sposób niekonwencjonalny, aby trudno było im zgad-

nąć, co to za przedmiot. Ważne jest, aby żaden zespół nie wiedział, jakie

przedmioty opisują inne grupy.

Po przygotowaniu opisów zespoły po kolei prezentują efekty swojej pracy.

Reszta grup słucha opisów i próbuje zgadnąć, o jakim przedmiocie mowa.

Im bardziej oryginalny opis, tym większą kreatywnością wykazał się zespół.

Podsumowanie: Trener w podsumowaniu może zadać uczestnikom ta-

kie pytanie jak:

1. W jaki sposób grupa wybrała dany przedmiot? (jaka była meto-

da wyboru – burza mózgów, ktoś narzucił swój pomysł itp.?).

2. W jakich sytuacjach kreatywne myślenie przydaje się w co-

dziennym życiu?

Ćwiczenie „Trzy historie w jednej”

Cele: doskonalenie umiejętności kreatywnego myślenia, ćwiczenie do-

brej współpracy w grupie.

Czas: 50 minut.

Materiały: kartki papieru, długopisy.

Przebieg: Trener dzieli uczestników na trzy zespoły. Każdy z zespołów

ma za zadanie napisać opowiadanie. Pierwsza z grup ma pisać horror, dru-

ga romans, a trzecia kryminał. Każde z opowiadań ma składać się z trzech

części: wstępu, rozwinięcia i zakończenia. Zabawa polega na tym, że kiedy

każda z grup napisze wstęp (10 minut), zamienia się kartkami – grupa pi-

50

sząca horror przekazuje swoją kartkę grupie piszącej romans, grupa pisząca

romans przekazuje swoją kartkę grupie piszącej kryminał, a grupa zajmują-

ca się kryminałem przekazuje kartkę grupie piszącej horror. Grupy zapo-

znają się ze wstępem napisanym przez poprzednie zespoły i mają za zada-

nie kontynuować opowiadanie w swoim wcześniej przypisanym gatunku

literackim. Mają na to 15 minut. Po upływie tego czasu znowu zamieniają

się kartkami (w takiej kolejności jak wcześniej) i kontynuują otrzymane

opowiadanie, pisząc zakończenie (przez 15 minut).

Następnie znów zamieniają się kartkami, aby każda z grup otrzymała

opowiadanie, w którym napisała wstęp. Każdy z zespołów po kolei czyta

na forum powstałe opowiadanie.

Ćwiczenie „Przeciwieństwa”

Cel: doskonalenie umiejętności twórczego myślenia.

Czas: 20 minut.

Materiały: bloczek karteczek, długopisy, pudełko lub inna rzecz, do któ-

rej można wrzucić karteczki, by później móc wylosować jedną.

Przebieg: Trener rozdaje uczestnikom karteczki. Każdy z nich ma napisać

na karteczce jedno słowo, które właśnie przychodzi mu do głowy.

Następnie wszystkie karteczki wrzucane są do jednego pudełka. Uczestnicy

i trener siadają w kole. Zadanie będzie polegało na szybkim wymyślaniu

przeciwieństw do słowa, które zostanie wylosowane z pudełka. Wymyśla-

nie słów przeciwnych odbywa się intuicyjnie, np. chodzenie – leżenie, stół

– krzesło, podłoga – sufit, oznacza to, że zestawy słów mogą także przy-

pominać pary. Pudełko jest przekazywane z rąk do rąk. Na wymyślenie

przeciwieństwa uczestnik ma około 15 sekund. Rundkę rozpoczyna trener,

ćwiczenie trwa, dopóki w pudełku będą się znajdowały kartki.

51

Dyskryminacja

a stereotypy

Ćwiczenie „W wagonie” 5

Cele: uświadomienie, czym jest dyskryminacja, refleksja nad własnym

stereotypowym myśleniem.

Czas: 20 minut.

Materiały: Karty pracy dla uczestników.

Przebieg: Uczestnicy dostają do uzupełnienia karty. Karty te mogą przy-

jąć następującą postać:

Jesteś pasażerem kolei transsyberyjskiej. Z którym z wymienionych niżej

pasażerów chciałbyś(-abyś) podróżować najbardziej (6 pkt), a z którym

najmniej (0 pkt)?

Pasażer Liczba punktów

Młody mężczyzna z laptopem ubrany w drogi garnitur

Młoda artystka ubrana w bardzo ekstrawagancki strój

Starsza pani z pieskiem

Nastolatka ubrana w dres i sportowe buty

Młody mężczyzna z irokezem na głowie

Bardzo ubogo ubrany staruszek

Około 40-letnia Cyganka, która trzyma w ramionach małe dziecko

Około 25-letni mężczyzna na wózku inwalidzkim

Około 30-letni łysy, potężnie zbudowany Rosjanin

5 Inspiracją dla tej zabawy było ćwiczenie „Euro-Kolej a la carte zamieszczone” w pakiecie

szkoleniowym Uczenie się międzykulturowe (2000).

52

Trener prosi uczestników, aby wyobrazili sobie, że mają wybrać się

w długą podróż koleją transsyberyjską. Będzie ona trwała 10 godzin. Mu-

szą zdecydować, z którymi osobami wymienionymi na kracie najchętniej

chcieliby podróżować, a z którymi nie? Swoje odpowiedzi zaznaczają,

posługując się punktacją od 0 do 6 (gdzie 0 to najniższa ocena, a 6 – naj-

wyższa). Każdy z uczestników pracuje samodzielnie. Po wykonaniu za-

dania wszyscy w grupie porównują swoje wypowiedzi.

Omówienie: W ramach omówienia zrealizowanego zadania trener może

zadać uczestnikom następujące pytania:

1. Jakimi kryteriami kierowaliście się, dobierając współpasażerów?

2. Czy uważacie, że zadanie było trudne do wykonania?

3. Jak czulibyście się, gdyby to z wami nikt nie chciał podróżować?

Ćwiczenie „Skąd te stereotypy?”

Cel: uświadomienie, czym są stereotypy – skąd się biorą, jakie mają

funkcje. Analiza własnych stereotypów i uprzedzeń.

Czas: 35 minut.

Materiały: kolorowe czasopisma, flamastry, nożyczki, klej, duże arkusze

papieru.

Przebieg: Trener dzieli grupę na 3–4 zespoły. Każdy z zespołów musi

podzielić swój arkusz papieru na dwie części. Pierwsza to część z na-

główkiem – „stereotypowo”, druga „niestereotypowo”. Następnie uczest-

nicy, przeglądając czasopisma, mają za zadanie wyciąć z nich ilustracje

kobiet i mężczyzn. Te, które pokazują obie płci w nietradycyjnych rolach

(mężczyzna z dzieckiem na spacerze, kobieta naprawiającą auto) przykle-

jają w części „niestereotypowo”. Natomiast te ilustracje, które przedsta-

53

wiają kobiety i mężczyzn w tradycyjnych rolach, trafiają na stronę z napi-

sem „stereotypowo”.

Podsumowanie: Trener w ramach podsumowania zadania może zadać

uczestnikom następujące pytania:

1. Po której stronie udało wam się przykleić więcej ilustracji

i zdjęć? Jak myślicie, dlaczego?

2. Jakie inne środki masowego przekazu utrwalają stereotypy

dotyczące płci? Czy możecie podać jakieś przykłady? (rekla-

my, seriale, programy telewizyjne).

3. Czy w środkach masowego przekazu kobiety i mężczyźni

prezentowani są także niestereotypowo? Podajcie przykłady.

4. Co poza mediami utrwala stereotypy płciowe? (np. zachowa-

nie innych ludzi, ubrania damskie i męskie, zabawki dla

chłopców i dziewczynek, podręczniki szkolne, dowcipy).

5. Czy opisane przez was zjawiska występują także w przypadku

innych stereotypów niż stereotypy płciowe? Zilustrujcie to

przykładami.

Ćwiczenie „A mój tata jest policjantem!”

Cel: uświadomienie występowania stereotypów płciowych.

Czas: 25 minut.

Materiały: lista zawodów, długopisy.

Przebieg: Uczestnicy dobierają się w pary. Każda z nich otrzymuje listę

zawodów i ma za zadanie określić, czy są to zawody męskie czy kobiece.

54

Lista ta może przybrać następującą postać:

Bokserzy Mechanicy

Lekarze Sprzedawcy

Nauczyciele Fryzjerzy

Weterynarze Sekretarki

Piloci Leśnicy

Górnicy Ekonomiści

Kierowcy Politycy

Strażacy Prezenterzy

Piekarze Dietetycy

Pielęgniarki Ochroniarze

Bankowcy Pracownicy obsługi klienta

Trener może zmodyfikować listę w zależności od swojego uznania.

Zadaniem każdej z grup jest określenie, czy dany zawód powinien być wy-

konywany przez kobietę, czy raczej przez mężczyznę. Jeśli jakiś zawód

może być – zdaniem uczestników – wykonywany przez osoby płci zarów-

no męskiej, jak żeńskiej, powinni postawić przy nim krzyżyk („x”). Kiedy

wszystkie pary ukończą zadanie, prezentują na forum swoje wnioski.

Podsumowanie: W trakcie podsumowania trener może zwrócić uwagę

na następujące kwestie:

1. Co decyduje o tym, że jedne zawody przypisywane są kobie-

tom, a inne mężczyznom?

2. Jakie są skutki postrzegania jednych zawodów jako męskie,

a innych jako kobiece dla funkcjonowania kobiet i mężczyzn

na rynku pracy? (trener powinien tu wprowadzić pojęcie se-

gregacji poziomej).

3. Czy istnieją takie zawody, które nie mogą być wykonywane

przez kobietę/mężczyznę? (dobrze jest na tym etapie zapytać

uczestników o przykłady osób, które pracują w nietypowych

dla ich płci zawodach, np. z własnego otoczenia, literatury, te-

lewizji).

55

Ćwiczenie „Dyskryminacja zawodowa”

Cele: zapoznanie ze zjawiskiem dyskryminacji zawodowej, uświadomie-

nie negatywnych skutków dyskryminacji i stereotypowego myślenia.

Czas: 25 minut.

Materiały: Karteczki z rolami.

Przebieg: Trener rozdaje karteczki uczestnikom, każdemu po jednej. Na

karteczkach mogą się znaleźć następujące role, które mają zostać odegra-

ne przez uczestników:

30-letnia matka samotnie wychowująca dziecko, poszukująca pracy w sklepie

24-letni mężczyzna bez doświadczenia, szukający pracy w korporacji

30-letnia Romka, która chce założyć własną działalność gospodarczą

55-letni księgowy, który chce pracować w dużej firmie rachunkowej

25-letni informatyk na wózku inwalidzkim

Trener może zmodyfikować podane role, może również zaproponować

swoje. Ważne jest, aby nikt nie widział, co znajduje się na karteczkach

innych osób. Zadaniem uczestników jest wczucie się w rolę i uzupełnie-

nie zdania: „Jestem dyskryminowany(-a) zawodowo, ponieważ…”, nie

mogą jednak podawać swojej roli. Reszta grupy ma za zadanie zgadnąć,

o jaka rolę zawodową chodzi.

Podsumowanie: Dyskusja może zostać poprowadzona przez trenera

wokół niżej podanych pytań:

1. Czy łatwo było wam się wczuć w wylosowaną rolę?

2. Które role były najłatwiejsze do odgadnięcia? Dlaczego?

3. Czy osoby, które wylosowały te same role, podawały te same, czy

inne powody dyskryminacji zawodowej? Z czego to wynika?

56

Ćwiczenie „Niedopasowany”6

Cele: zapoznanie ze zjawiskiem mniejszości, dyskryminacji, refleksja

nad innością oraz tolerancją.

Czas: 20 minut.

Materiały: Kolorowe karteczki (wszystkie z wyjątkiem jednego wybra-

nego koloru – np. czerwonego, w kilku sztukach).

Przebieg: Dwie osoby z grupy otrzymują role obserwatorów. Trener

wychodzi z nimi z klasy i podaje im instrukcję:

Przypadła wam rola obserwatorów. Za chwilę zobaczycie, jak pozostałym

uczestnikom przykleję na plecach kolorowe karteczki. Karteczki są

w 5 kolorach. Zadaniem uczestników jest odnalezienie osób, które mają

przyklejoną karteczkę w takim samym jak oni kolorze i stworzenie z nimi

zespołu. Wszystkie kolory z wyjątkiem czerwonego reprezentowane są

przez kilka karteczek. Oznacza to, że osoba, której przypadnie czerwona

karteczka, nie pasuje do żadnego zespołu, mimo że o tym nie wie. Obser-

wujcie uważnie jej zachowanie – w jakim nastroju przystąpi do ćwiczenia,

jak będzie poszukiwać swojego zespołu, jak będzie reagować na odrzuce-

nie itp. Zwróćcie także uwagę, w jaki sposób inni uczestnicy będą ją in-

formować, że nie pasuje do ich zespołu.

Po uzgodnieniu, na czym polega rola obserwatorów, trener z wybranymi

uczestnikami wracają razem do reszty grupy. Trener nakleja na plecach

pozostałych uczestników karteczki. Jedna osoba otrzymuje karteczkę

czerwoną.

6 Inspiracją dla tego ćwiczenia była zabawa „Kropki” zamieszczona w pakiecie

szkoleniowym Przeciwdziałanie dyskryminacji dostępnym na stronie:

www.bezuprzedzen.org/doc/pakiet_przeciw_dyskryminacji.pdf [data dostępu: 16.12.2012].

57

Trener podaje uczestnikom instrukcję:

W trakcie wykonywania zadania nie wolno wam rozmawiać. Wasze zada-

nie polega na tym, aby odnaleźć osoby, które mają przyklejone na plecach

karteczki w takim samym kolorze jak wy. Kiedy odnajdziecie je wszystkie,

stańcie wspólnie w jednym miejscu.

Ćwiczenie trwa do momentu, w którym wszystkie osoby z takimi samymi

karteczkami utworzą zespoły. Obserwatorzy uważnie śledzą zachowanie

osoby z czerwoną karteczką.

Podsumowanie: Podsumowując ćwiczenie, trener powinien zwrócić

uwagę na następujące kwestie:

1. Jak uczestnicy czuli się w trakcie poszukiwania swojej grupy?

2. Czy ciężko było się odnaleźć bez użycia słów? Jakie inne formy

komunikacji zostały użyte w tym zadaniu?

3. Jak czuła się osoba, która nie pasowała do żadnej z grup?

Obserwatorzy również powinni się wypowiedzieć na temat:

1. Zachowania i reakcji osoby z czerwoną karteczką na odrzucenie

przez pozostałe zespoły.

2. Zachowania reszty uczestników.

Uwaga: Przyklejając karteczki, trener powinien zwrócić szczególną uwa-

gę na to, aby kolor czerwony nie trafił się osobie, która jest osobą nie-

śmiałą i zajmuje przez to poboczną pozycję w grupie. Rola osoby wyklu-

czonej może bowiem pogłębić jej niepewność i izolację oraz destrukcyj-

nie wpłynąć na jej późniejsze zachowanie w grupie.

58

Ćwiczenie „I runą mury”7

Cel: przełamywanie i walka ze stereotypami.

Czas: 25 minut.

Materiały: karteczki z wypisanymi stereotypami (każda karteczka wy-

drukowana trzy razy), taśma klejąca bądź magnesy do przymocowania

karteczek na tablicy.

Przebieg: Uczestnicy przyklejają karteczki ze stereotypami na tablicy,

aby przypominały zbudowany mur. Wśród stereotypów mogą znaleźć się

następujące:

Kobiety nie nadają się na kierowców samochodów

Osoby pochodzące z miasta mają większą wiedzę niż osoby pochodzące ze wsi

Mężczyźni są silniejsi psychicznie od kobiet

Osoby z niepełnosprawnością ruchową nie nadają się do pracy

Romowie są złodziejami

Ludzie z nadwagą nie mają silnej woli

Starsze osoby nie są nikomu potrzebne

Blondynki są głupsze od brunetek

Policjanci są niewykształceni

Każdy Arab to terrorysta

Mężczyzna pomagający w prowadzeniu domu to pantoflarz

Ludzie noszący okulary są inteligentniejsi od tych, którzy ich nie noszą

Mężczyźni lepiej nadają się na kierownicze stanowiska niż kobiety

Trener może dodatkowo przygotować własne propozycje. Każdy stereo-

typ występuje trzy razy. Karteczki zostają rozdane uczestnikom. Następ-

nie uczestnicy wspólnie z trenerem zastanawiają się nad argumentami,

które są zaprzeczeniem wypisanych stereotypów. Każdy taki argument

pozwala „zburzyć” jedną cegłę (można ją usunąć z tablicy). Zabawa trwa

7 Inspiracją dla tego ćwiczenia były propozycje zawarte w pakiecie szkoleniowym

O stereotypach niestereotypowo dostępnym na stronie: www.wstronedziewczat.home.pl/

pdf/modul4.pdf [data dostępu: 16.12.2012].

59

do tej pory, aż cały mur zostanie „wyburzony” (na tablicy nie pozostanie

żadna karteczka z wypisanym stereotypem).

Podsumowanie: Trener może w ramach zakończenia zadania porozma-

wiać z grupą uczestników na następujące tematy:

1. Kto jest odpowiedzialny za walkę ze stereotypami?

2. Jak uczniowie mogą przyczynić się do zwalczania stereotypów

i dyskryminacji?

3. Jakie korzyści płyną z walki ze stereotypami?

Ćwiczenie „Listy do pracodawców”

Cele: zastanowienie się nad metodami walki z dyskryminacją zawodową,

doskonalenie umiejętności współpracy w grupie.

Czas: 45 minut.

Materiały: kartki, długopisy.

Przebieg: Trener dzieli uczestników ćwiczenia na 3 grupy. Każda z grup

ma napisać list do pracodawcy, w którym stanie w obronie swojego zna-

jomego / swojej znajomej, która została niesprawiedliwie potraktowana w

pracy. Uczestnicy mają za zadanie uświadomić pracodawcy, że jego po-

stępowanie jest przykładem dyskryminacji zawodowej oraz skłonić go do

zmiany zachowania.

Każda z grup pisze list w związku z inną sytuacją.

Przykładowe sytuacje:

1. Wyrzucenie z pracy homoseksualisty zaraz po tym, jak ujaw-

nił swoją orientację seksualną.

2. Groźba zwolnienia przez pracodawcę kobiety, jeśli ta zdecy-

duje się na dziecko.

60

3. Brak możliwości wzięcia udziału osoby niepełnosprawnej

w rozmowie kwalifikacyjnej, ponieważ odbywała się ona na

czwartym piętrze budynku bez windy.

Kiedy każdy z zespołów napisze list, jedna osoba z grupy czyta je na forum.

Podsumowanie: W ramach podsumowania tego zadania trener może

zadać następujące pytania grupie uczestników:

1. Jak wyglądała wasza praca nad listem?

2. Jakie czynniki mogą skłaniać pracodawców do zachowań,

którym sprzeciwialiście się w swoich listach?

3. Jakie działania mogą podjąć osoby, które padną ofiarą tych

zachowań?

61

Zakończenie

Współpraca nastawiona na osiągnięcie sukcesu to istotna kwestia

nie tylko w życiu zawodowym, ale i prywatnym. Ważne jest, aby już na

etapie szkoły młodzież opanowała podstawowe umiejętności związane

z dobrą współpracą i komunikacją w grupie, które w przyszłości będzie

mogła wykorzystać.

Niniejsze materiały dla prowadzących warsztaty Jak współpra-

cować, aby odnosić sukcesy zawierają ćwiczenia, które mają na celu

wykształcenie wśród uczniów umiejętności efektywnego działania

w grupie rówieśniczej oraz twórczego i kreatywnego myślenia. Dzięki

wykonaniu ćwiczeń zawartych w niniejszym opracowaniu uczniowie

zapoznali się z tematyką stereotypów, dyskryminacji oraz równości

szans kobiet i mężczyzn.

Warto zaznaczyć, że ćwiczenia podane w tym opracowaniu są je-

dynie propozycjami, które trener prowadzący warsztaty może dowolnie

zmieniać i modyfikować w zależności od oczekiwań i potrzeb grupy.

62

Bibliografia

1. Adams K., Galanes G., Komunikacja w grupach, Warszawa 2008.

2. Barfield T., The dictionary of anthropology. New York 1998.

3. Blake R.R, Mounton J.S., The managerial grid, Houston 1964.

4. Borg J., Perswazja. Sztuka pozytywnego wpływania na ludzi,

Warszawa 2011.

5. Cialdini R.B., Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i praktyka,

Gdańsk 2000.

6. Czekaj J., Metody zarządzania informacją w przedsiębiorstwie,

Kraków 2000.

7. Gesteland R.R., Różnice kulturowe a zachowania w biznesie,

Warszawa 2000.

8. Goleman D., Inteligencja emocjonalna, Poznań 2007.

9. Hamer H., Rozwój umiejętności społecznych. Jak skuteczniej dysku-

tować i współpracować, Warszawa 2003.

10. Jak zorganizować wydarzenie antydyskryminacyjne. Podręcznik dzia-

łań w społecznościach lokalnych, Warszawa 2009.

11. Kohn S., O’Connell V., 6 nawyków skutecznego szefa, Warszawa, 2007.

12. Kołodziejczyk M., Warsztaty dla osób uzależnionych [w:] „Poradnic-

two zawodowe i OHP w szkołach”, M. Najdychor, M. Żurek, E. Ży-

wiec-Dąbrowska, Warszawa 2007.

63

13. Kotowska I ., Strukturalne i kulturowe uwarunkowania aktywności

zawodowej kobiet w Polsce, Warszawa 2009.

14. Kubiczek B., Metody aktywizujące. Jak nauczyć uczniów uczenia

się?, Opole 2007.

15. McKay M., Davis M., Fanning P., Sztuka skutecznego porozumiewa-

nia się, Gdańsk 2001.

16. Mehrabian A., Decoding of Inconsistent Communications, ,,Journal

of Personality and Social Psychology” 6 (1), 1967.

17. Nęcka Z., Komunikacja międzyludzka, Kraków 1996.

18. Pawlęga, M., Przeciwdziałanie dyskryminacji. Pakiet edukacyjny dla

trenerów i trenerek, Warszawa 2005,

www.bezuprzedzen.org/doc/pakiet_przeciw_dyskryminacji.pdf.

19. Podręcznik europejskiego prawa o niedyskryminacji, Luksemburg 2011.

20. Roszkowska E., Wybrane modele negocjacji, Białystok 2011.

21. Rutkowska E., Dyskryminacja i uprzedzenia [w:] E. Majewska,

E. Rutkowska i in., Równa szkoła – edukacja wolna od dyskrymina-

cji. Poradnik dla nauczycielek i nauczycieli, Gliwice 1997.

22. Stankiewicz J., Komunikowanie się w organizacji, Wrocław 1999.

23. Tokarz B., Stop dyskryminacji ze względu na wiek. Co wiemy

o dyskryminacji ze względu na wiek?, Warszawa 2005.

24. Tomaszewska J., Dyskryminacja ze względu na płeć i jej przeciw-

działanie, Warszawa 2004.

25. Woodcock M., Team Development Manual, London1989.

26. Zbonikowski A., Społeczne oddziaływania defaworyzujące a poczu-

cie własnej wartości dzieci i młodzieży,

www.ksiegarniasgh.pl/imgs_upload/Psychospoleczne-fragment.pdf.