Ekonomia Wykład dla studentów WPiA

Wykład 7: Struktury niedoskonale

konkurencyjne i ich skutki dla

wielkości produkcji i poziomu cen.

Konkurencja niedoskonała a

oligopol. Teoria gier.

Decyzje firmy o wielkości produkcji - przypomnienie

• Firma podejmuje decyzje o wielkości produkcji na podstawie zderzenia kosztów i utargu

• Utarg – koszty = zysk

• Firmy starają się podejmować decyzje o produkcji tak, aby maksymalizować zysk

• Koszty kształtują się podobnie we wszystkich firmach

• Utarg zależy od tego, jaka jest pozycja firmy na rynku struktura rynkowa

• Cztery przypadki: Konkurencja doskonała

Monopol

Konkurencja niedoskonała: oligopol i konkurencja monopolistyczna

Cztery podstawowe struktury rynkowe

Copyright © 2004 South-Western

• Miejski

wodociąg •

Monopol

• Książki

• Filmy

Konkurencja

monopolistyczna

• Piłeczki

tenisowe •

Oligopol

Liczba firm?

Doskonała

• Pszenica

• Mleko

konkurencja

Typy produktów?

Produkty

identyczne

Produkty

zróżnicowane Jedna

firma

Kilka

firm

Wiele

firm

Konkurencja doskonała i monopol - przypomnienie

• W ramach kursu podstawowego z mikroekonomii

rozważa się zwykle dwa skrajne modele:

konkurencję doskonałą i monopol

• Ich założenia są idealistyczne w

rzeczywistości niezwykle rzadko spotykamy

sytuację bardzo bliskie tym modelom, ale

zrozumienie tych modeli pozwala zrozumieć

rzeczywistość nawet jeśli nie w każdym punkcie

spełnia ona założenia modelowe

Konkurencja doskonała (1)

Rynek doskonale konkurencyjny ma następujące cechy:

Na rynku występuje wielu kupujących i

sprzedających

Dobra oferowane przez poszczególnych sprzedawców

są identyczne

Nabywcy mają pełną informację o cenie i cechach

dóbr oferowanych na rynku

Firmy mogą wchodzić na ten rynek i opuszczać go bez

żadnych barier

Konkurencja doskonała (2)

W efekcie:

Działania pojedynczych sprzedających i kupujących

nie mają istotnego wpływu na cenę rynkową (np.

sprzedawca marchewki na dużym targu, kupujący

chleb)

Każdy kupujący i sprzedający traktuje cenę jako

daną (i wie, że nie może na nią wpłynąć)

Stąd mówimy, że w doskonałej konkurencji kupujący i

sprzedający są cenobiorcami (ang. price taker)

Konkurencja doskonała (3)

• Ponieważ firma doskonale konkurencyjna jest cenobiorcą, jej przychód (utarg) jest wprost proporcjonalny do wielkości produkcji

• Cena dobra równa jest przeciętnemu i krańcowemu utargowi firmy

• Aby zmaksymalizować zysk, firma wybiera taką wielkość produkcji, przy której przychód krańcowy zrównuje się z kosztem krańcowym

• Przy tej ilości także zachodzi równość między ceną a kosztem krańcowym

• Stąd, krzywa kosztu krańcowego firmy jest także jej krzywą podaży

Konkurencja doskonała (4)

• W krótkim okresie, kiedy firma nie może odzyskać

kosztów stałych, przedsiębiorstwo decyduje o okresowym

zawieszeniu produkcji zawsze, gdy cena dobra spada

poniżej przeciętnego kosztu zmiennego

• W długim okresie, kiedy firma może odzyskać zarówno

koszty stałe, jak i zmienne, zdecyduje się opuścić dany

rynek wtedy, gdy cena jest niższa od przeciętnego kosztu

całkowitego

• Na rynku z pełną swobodą wejścia i wyjścia, zysk spada

do zera

Monopol (1)

• O ile firma doskonale konkurencyjna jest

cenobiorcą (musi dostosować się do ceny

rynkowej), monopolista jest cenodawcą (ustala

cenę rynkową)

• Firma określana jest jako monopolista gdy:

Jest jedynym producentem danego dobra

Produkt przez nią wytwarzany nie ma bliskich

substytutów

Monopol (2)

• Monopolista obserwuje ujemnie nachyloną krzywą

popytu na swój produkt

• Przychód krańcowy monopolisty jest zawsze niższy

niż cena dobra

• Podobnie, jak firma działająca w doskonałej konkurencji,

monopolista maksymalizuje zysk w sytuacji, gdy wytwarza

ilość, przy której koszt krańcowy równy jest utargowi

krańcowemu

• W przeciwieństwie do firmy działającej w warunkach

doskonałej konkurencji, cena przekracza przychód

krańcowy uzyskiwany przez monopolistę, jest zatem

wyższa od kosztu krańcowego

Monopol (3)

• Poziom produkcji monopolisty, przy którym maksymalizuje on zysk jest niższy niż poziom maksymalizujący sumę nadwyżki konsumenta i producenta

• Monopol powoduje powstawanie bezpowrotnej straty podobnej do tej, jaka jest powodowana przez podatek

• Politycy gospodarczy mogą zareagować na występowanie monopolu poprzez stosowanie ustawodawstwa antymonopolowego, regulacji cen lub zarządzanie monopolem przez rząd

• Jeśli niedoskonałości rynku powodowane przez monopol są niewielkie, rząd może też nic nie robić

Oligopol i konkurencja monopolistyczna

• Co między monopolem a doskonałą

konkurencją?

• Pośrednie struktury: oligopol i

konkurencja monopolistyczna

Występowanie oligopoli

• Obok doskonałej konkurencji i monopolu, ważnymi rodzajami struktur rynkowych są oligopol i konkurencja monopolistyczna. Są to formy konkurencji niedoskonałej.

• Oligopol jest strukturą rynkową często występującą w praktyce. Powstaje w wyniku tych samych mechanizmów, co monopol, tyle, że działających ze słabszą siłą. Oligopolem nazywamy gałąź z małą liczbą producentów. Producenta w takiej gałęzi nazywamy oligopolistą.

• Kiedy żadna z firm nie ma siły monopolistycznej, ale producenci mają świadomość możliwości wpływania na ceny rynkowe, mamy do czynienia z konkurencją niedoskonałą.

Przykłady gałęzi zoligopolizowanych

W celu oceny, z jakim typem struktury rynkowej mamy do czynienia, ekonomiści używają często miar koncentracji (wskaźnik koncentracji N firm). Jedna z najczęściej stosowanych mówi, jaki udział w rynku (w wartości sprzedaży) mają cztery największe firmy na tym rynku.

Stopa koncentracji czterech firm – przykład z USA

1. Papierosy

2. Baterie

3. Piwo

4. Żarówki

5. Płatki śniadaniowe

5. Płatki śniadaniowe 5. Płatki śniadaniowe 6. Samochody

Rozumienie oligopolu: duopol

• Kluczowe mechanizmy funkcjonowania oligopolu można zrozumieć analizując najprostszy przypadek – duopol.

• Jeśli na rynku istnieją tylko dwie firmy, każda ma świadomość, że zwiększając produkcję, obniża cenę rynkową. A zatem każda zdaje sobie sprawę, tak jak monopolista, że ograniczanie produkcji prowadzi do wzrostu zysku.

• A zatem, jaką wielkość produkcji wybiorą obie firmy?

Rozumienie oligopolu

• Jedną z możliwości rozwiązania tego problemu jest zmowa obu firm: firmy stosują zmowę, jeśli współpracują w celu zwiększenia swoich zysków.

• Skrajną formą zmowy jest kartel, porozumienie, które prowadzi do zwiększenia ich łącznego zysku poprzez ustalenie wielkości produkcji każdej z firm.

• Firmy mogą także zachowywać się w sposób niekooperacyjny i ignorować fakt, że zachowanie każdej wpływa na zyski drugiej firmy.

Rozumienie oligopolu

• Zachowując się tak, jak gdyby były pojedynczą firmą (monopolistą), oligopoliści mogą zmaksymalizować swój łączny zysk. Fakt ten stanowi motywację do tworzenia karteli.

• Ale każda firma ma motywację do oszukiwania – wytwarzania większej produkcji niż wynika to z porozumienia kartelowego. A zatem utworzenie kartelu może doprowadzić do dwóch wyników: faktycznie działającej zmowy lub zachowania niekooperacyjnego i wzajemnego oszukiwania się.

• Łatwiej jest stworzyć nieformalna zmowę w sytuacji, gdy firmy w danej gałęzi mają ograniczone moce produkcyjne.

Konkurencja cenowa a konkurencja ilościowa

• Firmy podejmują decyzję o zaangażowaniu się w konkurencję cenową lub konkurencję ilościową: • Z konkurencją ilościową (np. opisywaną przez

model Cournot) mamy do czynienia w sytuacji, gdy firmom łatwiej uniknąć nadmiernej konkurencji i przejąć rynek, jeśli stosują ograniczenia ilościowe produkcji, poprzez stosowanie cen przewyższających koszt krańcowy (osiągają przez to zysk).

• W takiej sytuacji łatwiej osiągnąć im wynik przypominający skutki zmowy, bez formalnego porozumienia.

Konkurencja cenowa a konkurencja ilościowa

• Z kolei za konkurencją cenową (opisywaną np. przez model Bertranda) stoi następujące rozumowanie: firmy produkują doskonałe substytuty i mają wystarczające moce produkcyjne, aby zaspokoić popyt, gdy cena jest równa kosztowi krańcowemu.

• Wówczas każda firma będzie konkurować z innymi poprzez „podcinanie” ceny konkurentów dotąd, aż cena spadnie do poziomu kosztu krańcowego, czyli poziom odpowiadający doskonalej konkurencji.

Teoria gier

• Teoria gier to nauka o zachowaniu ludzi w sytuacjach strategicznych.

• Decyzje strategiczne to takie, w których dana osoba podejmując decyzję o swoim zachowaniu bierze pod uwagę to, jak inni zareagują na jej działanie.

• Ponieważ na rynku oligopolistycznym występuje niewiele firm, każda z nich musi podejmować decyzje strategiczne.

• Każda firma wie, że jej zysk zależy nie tylko od tego, ile sama wyprodukuje, ale także od tego ile produkują inne firmy.

Dylemat więźnia

• Korzyść, jaką gracz uzyskuje w trakcie gry (jak np. zysk uzyskiwany przez oligopolistę) nazywana jest wypłatą gracza

• Macierz wypłat pokazuje wypłatę każdego uczestnika gry w zależności od zachowania każdego z graczy. Macierz taka pomaga nam analizować współzależności między zachowaniami graczy.

Macierz wypłat

Dwie firmy, ADM i Ajinomoto, muszą podjąć decyzję o wielkości produkcji. Zyski każdej z firm zależą od zysków drugiej (są współzależne): zysk każdej firmy zależy nie tylko od jej decyzji, ale także od decyzji drugiej firmy. Wiersze macierzy pokazują możliwe zachowania firmy ADM, zaś kolumny – zachowania Ajinomoto.

Obie firmy skorzystają, jeśli zdecydują się obniżyć wielkość produkcji; ale w interesie każdej pojedynczej firmy leży wybór wyższego poziomu produkcji.

Produkcja

40 mln

sztuk

Produkcja

30 mln

sztuk

Produkcja

30 mln sztuk

Produkcja

40 mln sztuk

200 mln

zysku

160 mln

zysku 150 mln

zysku

180 mln

zysku

150 mln

zysku

160 mln

zysku

180 mln

zysku

200 mln

zysku

Produkuje 30 tys. sztuk Produkuje 40 tys.

sztuk

Produkuje

30 tys.

sztuk

Produkuje

40 tys.

sztuk

Dylemat więźnia

• Ekonomiści używają teorii gier do opisu zachowania przedsiębiorstw, kiedy mamy do czynienia ze współzależnością między ich wypłatami.

• Grę taka możemy przedstawić w postaci macierzy wypłat.

• W zależności od wypłat gracz może, ale nie musi, posiadać strategię dominującą.

• Sytuację, w której każda z firm może skorzystać na oszukiwaniu, ale obie stracą na takim postępowaniu, nazywamy dylematem więźnia.

Dylemat więźnia

Gra opiera się na dwóch założeniach:

(1) Każdemu z graczy opłaca się zachować się w

sposób przynoszący mu korzyść na koszt drugiego

gracza.

(2) Kiedy obaj gracze zachowują się w ten sposób (dążą

do maksymalizacji osobistej korzyści), obaj znajdują się w

gorszej sytuacji niż gdyby zachowali się w inny sposób.

Dylemat więźnia

• Twórcami gry są Melvin Dresher i Merril Food w 1950

(pracownicy RAND Corporation)

• „Dwóch podejrzanych zostało zatrzymanych przez policję.

Policja, nie mając wystarczających dowodów do postawienia

zarzutów, rozdziela więźniów i przedstawia każdemu z nich tę

samą ofertę:

• jeśli będzie zeznawać przeciwko drugiemu, a drugi będzie milczeć, to

zeznający wyjdzie na wolność, a milczący dostanie dziesięcioletni wyrok

• jeśli obaj będą milczeć, obaj odsiedzą 6 miesięcy za inne przewinienia

• jeśli obaj będą zeznawać, obaj dostaną pięcioletnie wyroki.

• Każdy z nich musi podjąć decyzję niezależnie i żaden nie

dowie się czy drugi milczy czy zeznaje, aż do momentu

wydania wyroku. Jak powinni postąpić?”

Dylemat więźnia

• Warunki zapewniają, że oszukiwanie jest w

każdej sytuacji bardziej opłacalne niż współpraca

i jednocześnie że obaj tracą gdy obaj oszukują

• Strategia „Zdrada” jest ściśle dominującą

strategią

Dwie osoby zostały osadzone w areszcie – każda w innej celi. Policja oferuje im „układ” – niższy wyrok w zamian za przyznanie się do winy i zeznania na niekorzyść wspólnika (pod warunkiem, że wspólnik nie zrobi tego samego).

Jeśli się nie przyzna, a wspólnik to zrobi – otrzyma wyższy wyrok. Itd.

Dylemat więźnia

We wspólnym interesie obu aresztantów jest nie przyznać się i nie współpracować z policją, ale w interesie każdego z nich jest złożyć zeznanie, przyznać się i obciążyć wspólnika.

5 lat

więzienia 2 lata

więzienia

20 lat

więzienia

15 lat

więzienia

5 lat

więzienia 20 lat

więzienia

2 lat

więzienia

15 lat

więzienia

Przyznać się

Przyznać

się

Nie przyznać się

Nie

przyznać

się

Dylemat więźnia

• Działanie nazywamy strategią dominującą, jeśli jest ono najlepszym możliwym zachowaniem danej osoby, bez względu na działania innych graczy. W zależności od macierzy wypłat, gracz może mieć lub nie mieć strategii dominującej.

• Równowaga Nasha, znana także jako równowaga niekooperacyjna, to taki wynik gdy, kiedy każdy z graczy stosuje działanie maksymalizujące własną wypłatę przy danych zachowaniach drugiego gracza, pomijając przy tym skutki własnej decyzji na wypłaty uzyskane przez innych graczy.

Przezwyciężenie dylematu więźnia

Gra powtarzalna i cicha zmowa

• Jeśli gracze w swoim zachowaniu nie biorą pod uwagę występowania współzależności między własnym zachowaniem a zachowaniem drugiego gracza, osiągną tzw. równowagę Nasha (lub równowagę niekooperacyjną). Ale jeśli gra ma charakter powtarzalny, gracze mogą podjąć zachowania strategiczne poświęcić krótkookresowy zysk, aby wpłynąć na zachowanie swojego rywala w przyszłości.

• W powtarzalnej grze typu dylemat więźnia dobrą strategią jest często strategia „wet za wet”. Prowadzi ona do stworzenia skutecznej cichej zmowy.

• O cichej zmowie mówimy w sytuacji, gdy firmy ograniczają produkcję i podnoszą ceny (zwiększają w ten sposób zyski obu firm), nie zawierając wcześniej żadnej formalnej umowy w tej sprawie.

W jaki sposób powtarzalność gry może sprzyjać powstaniu zmowy?

Strategia „wet za wet” polega na zachowaniu kooperatywnym w pierwszej części gry, a następnie na naśladowaniu ruchu drugiego gracza. Taka reakcja nagradza dobre zachowanie, a każe złe zachowanie. Jeśli drugi gracz oszukuje, strategia „wet za wet” doprowadzi tylko do krótkookresowych strat w porównaniu do strategii „zawsze oszukuj” Ale jeśli drugi gracz także stosuje strategię typu „wet za wet”, używanie tej samej strategia prowadzi do długookresowych korzyści

A zatem, jeśli firmy oczekują, iż inne firmy zastosują strategię typu „wet za wet”, wybiorą dokładnie takie same zachowanie, co doprowadzi do powstania skutecznej cichej zgody.

Wet za wet Zawsze oszukiwać

Wet

za wet

Zawsze

oszuki

wać

Co roku 180

mln zysku

Co roku 180

mln zysku

Co roku 160

mln zysku

200 mln zysku w

pierwszym roku

i 160 mln w

kolejnych

150 mln zysku w

pierwszym roku

i 160 w

kolejnych

Co roku 160

mln zysku

150 mln zysku w

pierwszym roku

i 160 w

kolejnych

200 mln zysku w

pierwszym roku i

160 mln w

kolejnych

Przykład kartelu: wzrost i upadek OPEC

• Organizacja Krajów Eksportujących Ropę Naftową (OPEC)

obejmuje 11 krajów (Algiera, Indonezja, Iran, Irak, Kuwejt Libia, Nigeria, Katar, Arabia Suadyjska, Zjednoczone Emiraty Arabskie oraz Wenezuela). Dwa kolejne kraje eksportujące ropę (Norwegia i Meksyk) formalnie nie są członkami OPEC, ale zachowują się tak, jak gdyby należeli do tej organizacji. (Rosja, inny ważny eksporter ropy naftowej, nie jest członkiem tego klubu.)

• W przeciwieństwie do przedsiębiorstw, którym często prawo nie pozwala zawierać porozumień dotyczących wielkości produkcji i cen, rządy mogą zawierać dowolne porozumienie dotyczące wydobycia i sprzedaży ropy naftowej.

Wzloty i upadki kartelu naftowego

OPEC jest formalnym kartelem, który przeżywał lepsze i gorsze chwile. Między rokiem 1974 a 1985 udało mu się podnieść ceny ropy naftowej do niespotykanych wcześniej poziomów. Później jednak ceny znacząco spadły. Kartel ponownie zaczął skutecznie podnosić ceny w roku 1998.

Oligopole w praktyce

Ramy prawne • Oligopoliści działają w ramach ograniczeń wyznaczonych

przez prawodawstwo danego kraju (polityka antytrustowa). Często i tak udaje im się osiągnąć cichą zmowę.

• Powstawanie takich typów zmowy ograniczone jest wieloma czynnikami, w tym:

• Dużą liczbą firm działających na rynku

• Skomplikowaniem systemu wyznaczania ceny

• konfliktami interesów między firmami.

Oligopole w praktyce

• Kiedy zmowa oligopolistów załamuje się, mamy do

czynienia w wojną cenową.

• Aby ograniczyć konkurencję, oligopoliści często stosują różnicowanie produktów.

• Kiedy produkty są zróżnicowane, czasem możliwe jest, iż w danej gałęzi dojdzie do cichej zmowy poprzez tzw. przywództwo cenowe.

• Oligopoliści często unikają bezpośredniego konkurowania poprzez cenę, angażując się w konkurencje poza-cenową (reklamy i inne metody).

Koniec wykładu 7.