Landform Analysis, Vol. 9: 309–313 (2008)

Wpływ rzeźby terenu na rozmieszczenie osad neolitycznychna Pojezierzu Starogardzkim

Ireneusz J. Olszak*

Akademia Pomorska w Słupsku, Zakład Geomorfologii i Geologii Czwartorzędu, ul. Partyzantów 27,76-200 Słupsk

Wprowadzenie

Pojezierze Starogardzkie jest jednostką fizyczno-geograficzną stanowiącą południowo-zachodnieprzedłużenie Pojezierza Kaszubskiego (Kondracki1994). W latach 2000–2007 przeprowadzono badaniageomorfologiczne we wschodniej i środkowej częściPojezierza. Badania te były ściśle skoordynowane zpracami archeologicznymi wykonywanymi na tere-nie planowanej autostrady A-1. W wyniku badań ar-cheologicznych na obszarze tym udało się zlokalizo-wać ponad 20 stanowisk osadnictwa neolitycznego.Część tych stanowisk znana była już z wcześniejszychbadań archeologicznych, prowadzonych w ramachArcheologicznego Zdjęcia Polski (Felczak 1984,1998), jednak większość, w sposób kompleksowy,

przebadano dopiero w ostatnim czasie (Felczak2005a, 2005b). Badania geomorfologiczne miały nacelu ustalenie, do jakiego stopnia rzeźba terenu de-cydowała o lokalizacji poszczególnych osad. Istniejeuzasadnione założenie, że to właśnie morfologia te-renu jest jednym z najważniejszych czynników lokali-zacji osad neolitycznych. W hierarchii ważności czyn-nik ten plasuje się na drugim miejscu, po dostępie dowody (Kittel 2005, Olszak 2005b). Szczegółowym ba-daniom poddano obszar Tczew–Subkowy–MałaSłońca oraz otoczenie osad w Barłożnie i BrodachPomorskich (ryc. 1).

Rzeźba terenu

Główne rysy rzeźby Pojezierza Starogardzkiegoukształtowały się podczas ostatniego zlodowacenia.W okresie holocenu rzeźba ta uległa nieznacznemuprzekształceniu w wyniku działalności wód pły-nących. Do badań wytypowano trzy obszary różniącesię wyraźnie charakterem rzeźby oraz koncentracjąstanowisk archeologicznych. Były to: obszar morenydennej płaskiej i falistej (Tczew–Subkowy–MałaSłońca), moreny dennej pagórkowatej (Barłożno) idolina Wierzycy (Brody Pomorskie).

Rejon Tczew–Subkowy–Mała Słońca

Oś morfologiczną tego terenu stanowi rynna sub-glacjalna ciągnąca się od Bałdowa w kierunku połu-dniowo-zachodnim do wsi Subkowy. Głębokość ryn-ny waha się od 20 do 30 m, a jej dno w znacznej częściwypełniają torfy. Dominującą formą na tym terenie

309

Ryc. 1. Lokalizacja terenu badań

* e-mail: i.olszak@poczta.fm

jest morena denna falista. Zbudowana jest ona zbrązowej gliny zwałowej o miąższości od 8 do 40 m.Kulminacje pagórów morenowych osiągają wyso-kość 40–45 m n.p.m. Drugą pod względem zajmowa-nego obszaru formą rzeźby jest tu pas moreny dennejpłaskiej. Ciągnie się on z południa z okolic Rudna doBałdowa na północy. Forma ta nosi nazwę GrzędyRudno-Gorzędziej (Rosa 1996). W obrębie morenydennej płaskiej zaznaczają się wyraźnie dwa poziomywysokościowe. Pomiędzy Rudnem i Gorzędziejempowierzchnia moreny leży na wysokości 54–56 mn.p.m. W rejonie Bałdowa powierzchnia ta obniża siędo wysokości 32–35 m n.p.m. Podobnie jak w przy-padku moreny falistej morena płaska zbudowanajest z brązowej gliny zwałowej. Jedynie w okolicy Go-rzędzieja na powierzchni terenu występują płaty pia-sków gliniastych. W obrębie moreny dennej płaskiej,w odróżnieniu od moreny falistej, brak jest jakichkol-wiek zagłębień wytopiskowych (ryc. 2).

Okolice Barłożna

W rejonie Barłożna można wyróżnić trzy wyraźnestopnie morfologiczne. Najwyższym, o wysokości100–110 m n.p.m., jest obszar położony na zachód odlinii Wolental–Pączewo–Skórcz. Drugi stopień, po-średni, osiąga wysokości rzędu 70–80 m n.p.m. Gra-nica pomiędzy nim a stopniem najwyższym, opróczwyraźnej krawędzi morfologicznej, podkreślona jestprzez wąską dolinę Węgiermucy. Trzeci, najniższy,stopień ma wysokość około 60–70 m n.p.m. Jego za-chodnia, niezbyt wyraźna granica przebiega wzdłużlinii Morzeszczyn–Bielsk–Smętowo. Trzy wymienio-ne wyżej stopnie wyraźnie różnią się też charakteremrzeźby. Na najwyższym występuje morena denna pa-górkowata. Są to niewielkich rozmiarów pagórki roz-dzielone płytkimi obniżeniami wytopiskowymi. Wobrębie drugiego stopnia mamy do czynienia z wy-raźną trójdzielnością rzeźby. W północnej części wy-stępują tu liczne niewielkie pagórki porozdzielanegłębokimi wytopiskami, w których występują nie-wielkie zbiorniki wodne. Wschodnia część tego stop-nia to rozległe obniżenie depresji końcowej otoczo-ne od strony południowej ciągiem moren czołowych.Występujące w południowej części stopnia pośred-niego wzgórza moreny dennej są, jak na warunki ob-szarów zlodowacenia wisły, silnie zdenudowane.Rzeźba najniższego stopnia jest zupełnie inna. Po-wierzchnia terenu zbudowana jest tu z silnie ilastejgliny zwałowej i iłów. Występują również pola pagó-rów drumlinowych.

Rejon Brodów Pomorskich

Brody Pomorskie położone są w dolnej części do-liny Wierzycy. W swoim dolnym biegu Wierzyca wy-korzystuje system rynien subglacjalnych. Pomiędzyodcinkami rynnowymi występują rozszerzenia doliny

(Błaszkiewicz 1998). Określane są one mianem base-nów. W okolicy Brodów Pomorskich znajduje sięwłaśnie tego typu rozszerzenie doliny. Na omawia-nym odcinku dolina Wierzycy jest głęboko wcięta wotaczającą ją wysoczyznę morenową. Wzdłuż krawę-dzi wysoczyzny ciągnie się terasa kemowa o szeroko-ści od kilkunastu do ponad 300 m. Terasa ta, zbudo-wana z piasków drobnoziarnistych z lokalnymiprzewarstwieniami piasków średnio- i gruboziarni-stych, powstała około 14–15 tysięcy lat temu (Olszak1996b). U podstawy terasy kemowej zalega poziomsandrowy. Tworzą go piaski różnoziarniste z wkład-kami mułków i iłów. Na granicy z terasą kemową po-ziom ten przykryty jest osadami stokowymi, po-chodzącymi z erodowanej krawędzi terasy kemowej.Po obu stronach rzeki występują współczesne terasyrzeczne (ryc. 3). Wyniki badań terenowych wskazują,że w okresie funkcjonowania tu osady neolitycznejterasa sandrowa była, podczas wezbrań rzeki, okre-sowo zalewana, zaś dzisiejsza terasa nadzalewowabyła równiną zalewową.

Lokalizacja osad neolitycznych

Rejon Tczew–Subkowy–Mała Słońca

Czynnik geomorfologiczny w lokalizacji osadnic-twa neolitycznego na tym terenie miał bardzo dużeznaczenie. Na szczególną uwagę zasługuje fakt, iżosadnictwo to koncentrowało się jedynie albo na po-wierzchni moreny dennej falistej, albo w obniżeniachrynnowych. Brak jest śladów osadnictwa z tego okre-su na powierzchni moreny dennej płaskiej (GrzędaRudno-Gorzędziej). Taka sytuacja wynikała z nastę-pujących przyczyn:– w obrębie moreny dennej falistej występowały ob-

niżenia wytopiskowe wypełnione wodą, co roz-wiązywało podstawowy problem, jakim był właś-nie dostęp do wody;

– podobna sytuacja miała miejsce w przypadku lo-kalizacji osady w rynnie subglacjalnej; do dzisiajrynna ta wykorzystywana jest przez potok Dry-bok, uchodzący w rejonie Tczewa do Wisły;

– lokalizacja osady na powierzchni szczytowej pa-góra morenowego pozwalała na „panowanie”nad okolicą, co dawało lepsze zabezpieczenieosady pod względem obronności;

– w przypadku lokalizacji w rynnie osada była ukry-ta, co również zwiększało jej bezpieczeństwo;

– brak dostępu do wody i znikome wartości obron-ne terenu dyskwalifikowały obszar moreny den-nej płaskiej;

– budowa geologiczna i morfologia terenu determi-nuje charakter pokrywy glebowej. Łatwiejsze douprawy, od strony technicznej, gleby występują wdnie rynny i na denudowanych stokach pagórówmorenowych. Na powierzchni moreny dennej

310

Ireneusz J. Olszak

311

Wp³yw rzeŸby terenu na rozmieszczenie osad neolitycznych na Pojezierzu Starogardzkim

Ryc. 2. Szkic geomorfologiczny rejonu Tczew–Subkowy–Mała Słońca1 – morena denna płaska, 2 – morena denna falista, 3 – dna rynny subglacjalnej i dolinek erozyjnych, 4 – zagłębienia wytopiskowe, 5 – te-rasy rzeczne, 6 – rzeki, 7 – skarpa doliny Wisły, 8 – młode rozcięcia erozyjne, 9 – osady neolityczne

płaskiej występują ciężkie gleby brunatne właści-we, które nawet przy obecnej technice rolnej sąbardzo trudne do uprawy.

Barłożno

Osadę neolityczną w Barłożnie zlokalizowano napowierzchni szczytowej jednego z najwyższych (88 mn.p.m.) pagórów morenowych (Olszak 2005a). Pagórten posiada rozległą płaską powierzchnię szczytową.Ma on również dość znaczną wysokość względną. Wstosunku do otaczających go od północy i wschodudolinek rzecznych jest to około 35–40 m. Sprzyjającalokalizacji była też asymetria stoków. Stok południo-wy jest łagodnie nachylony (około 7°), zaś pozostałestoki są strome (około 10–12°). Łagodny stok połu-dniowy był wykorzystywany pod uprawę (Felczak2005a), pozostałe, strome stoki dawały możliwośćobrony osady.

W sąsiedztwie wzgórza, od strony południowej izachodniej, występują małe zbiorniki wytopiskowe.Obecnie jest ich zaledwie kilka. W przeszłości, oczym świadczą odnalezione tu osady, zbiornikówtych było znacznie więcej. Ich funkcjonowanie roz-wiązywało problem dostępu do wody (ryc. 4).

Brody Pomorskie

We wschodniej części doliny Wierzycy zlokalizo-wano kilka stanowisk archeologicznych dokumen-tujących osadnictwo neolityczne. W stanowiskachtych znaleziono zarówno ślady kultury ceramikiwstęgowej rytej z okresu wczesnego neolitu, któredokumentują najstarsze osadnictwo neolityczne natym terenie, jak też ślady późniejszego osadnictwa zokresu kultury pucharów lejkowych (Felczak 1983,1984). Przykładem takiego stanowiska, w którym za-chowały się ślady obu tych kultur, jest osada neoli-tyczna w Brodach Pomorskich.

Osada w Brodach Pomorskich położona jest nagranicy pomiędzy terasą sandrową a dzisiejszą terasąnadzalewową. Taka lokalizacja rozwiązywała dwapodstawowe problemy: z jednej strony dawała łatwydostęp do wody, z drugiej zabezpieczała osadę przedcałkowitym zalaniem podczas wezbrań rzeki.

W przypadku osady w dolnej części doliny Wie-rzycy jest jeszcze jedna charakterystyczna cecha. Jestona zlokalizowana po północnej stronie doliny. Mo-żna przyjąć, że ma to związek z warunkami topokli-matycznymi. Warunki te zapewne nie różniły się wsposób istotny od panujących obecnie. Ze względu

312

Ireneusz J. Olszak

Ryc. 3. Szkic geomorfologiczny doliny Wierzycy w okolicyBrodów Pomorskich

1 – wysoczyzna morenowa płaska, 2 – wysoczyzna morenowafalista, 3 – terasa kemowa, 4 – terasa sandrowa, 5 – dna dolinrzecznych, 6 – rozcięcia erozyjne

Ryc. 4. Szkic geomorfologiczny otoczenia osady neolitycz-nej w Barłożnie

1 – pagóry morenowe, 2 – powierzchnia poziomu wysoczyzno-wego, 3 – obniżenia wytopiskowe wypełnione osadami, 4 –zbiorniki wodne, 5 – skarpy, 6 – stanowisko archeologiczne

na zaleganie w dolinie chłodnych mas powietrza istosunkowo dużą wilgotność były one dość nieko-rzystne. Lokalizacja osady po północnej stronie doli-ny, a więc na powierzchni terenu o ekspozycji połu-dniowej pozwalała na zniwelowanie odziaływaniatych warunków klimatycznych.

Podsumowanie

Wpływ rzeźby terenu na lokalizację osad neoli-tycznych na Pojezierzu Starogardzkim wydaje się niepodlegać dyskusji. Mógł on być bezpośredni lub po-średni. Z tym pierwszym przypadkiem mamy do czy-nienia wtedy, gdy o wyborze miejsca pod osadę decy-dowały względy obronne. Lokalizacja na szczyciepagóra morenowego ułatwiała kontrolowanie okoli-cy. Jeżeli osada zlokalizowana była w dolinie, powo-dowało to jej ukrycie przed ewentualnym wrogiem.W przypadku wpływu pośredniego możliwości od-działywania rzeźby na lokalizację osady jest znaczniewięcej. Rzeźba terenu, która ma ścisły związek z bu-dową geologiczną, w dużym stopniu decyduje o roz-mieszczeniu zbiorników wodnych. Decyduje też onao charakterze pokrywy glebowej. Dostęp do wody imożliwość wyżywienia są podstawowymi czynnikamilokalizacyjnymi osadnictwa neolitycznego. Pozostałewpływy pośrednie na funkcjonowanie osady w okre-sie neolitu mają charakter drugorzędny. Przykłademtego może być wspomniany wyżej wpływ rzeźby nawarunki topoklimatyczne.

Przeprowadzając analizę geomorfologiczną oto-czenia stanowisk archeologicznych, bardzo częstoodnosi się ją do obecnej rzeźby terenu. Zapomina sięo tym, że w ciągu kilku tysięcy lat rzeźba uległa prze-kształceniu, zarówno w wyniku procesów natural-nych, jak i, co jest chyba jeszcze ważniejsze, w wynikudziałalności człowieka. Omawiany rejon PojezierzaStarogardzkiego pozostaje w użytkowaniu rolniczymod czasów neolitycznych. W ciągu ostatnich 200–300lat jest to użytkowanie bardzo intensywne. Związanejest to z występującymi tu bardzo dobrymi glebami(gleby brunatne i czarne ziemie), jak też z rzeźbą te-renu sprzyjającą rozwojowi rolnictwa (Olszak1996a). Pojezierze Starogardzkie, wbrew swojej na-zwie, nie jest typowym obszarem pojeziernym, jak naprzykład Pojezierze Kaszubskie. Rzeźba terenu matu zdecydowanie łagodniejszy charakter. Brak jestdużych deniwelacji, inna jest również powierzchnio-wa budowa geologiczna. W odróżnieniu od wspo-mnianego Pojezierza Kaszubskiego, gdzie po-wierzchnia terenu zbudowana jest głównie z

piaszczystych osadów fluwioglacjalnych, na Pojezie-rzu Starogardzkim w budowie powierzchniowej do-minują gliny. Te wszystkie elementy spowodowały,że na obszarze tym znajdujemy jedne z najstarszychśladów osadnictwa w Polsce północnej.

Literatura

Błaszkiewicz M. 1998. Dolina Wierzycy, jej genezaoraz rozwój w późnym plejstocenie i wczesnym ho-locenie. Dokumentacja Geograficzna IGiPZ PAN,10: 1–116.

Felczak O. 1984. Zagadnienie neolityzacji PomorzaGdańskiego w aspekcie nowych odkryć archeolo-gicznych między Wierzycą a Wisłą. IX Sesja Pomo-rzoznawcza. Muzeum Archeologiczne w Gdańsku,s. 10–19.

Felczak O. 1998. Problem najstarszego osadnictwaneolitycznego w rejonie Jeziora Rokickiego. Po-morania Antiqua, XVII: 9–29.

Felczak O. 2005a. Domostwa słupowe na osadzieludności kultury pucharów lejkowatych w Barłoż-nie Gm. Skórcz stan. 9. Pomorania Antiqua, XX:45–73.

Felczak O. 2005b. Wczesny i środkowy neolit na Po-morzu Gdańskim w świetle odkryć na Kociewiu.XIV Sesja Pomorzoznawcza. Muzeum Archeolo-giczne w Gdańsku, s. 99–121.

Kittel P. 2005. Uwarunkowania środowiskowe loka-lizacji osadnictwa pradziejowego na PojezierzuKaszubskim i w północnej części Borów Tuchol-skich. Monografie Instytutu Archeologii Uniwer-sytetu Łódzkiego, 4: 206.

Olszak I.J. 1996a. Gleby i ich przydatność rolnicza.[W:] J. Szukalski (red.), Pojezierze Starogardzkie.Cz. I, Środowisko przyrodnicze. GTN, Gdańsk, s.145–164.

Olszak I.J. 1996b (niepubl.). Sprawozdanie z badańgeomorfologicznych przeprowadzonych w rejonieosady neolitycznej koło miejscowości Brody Po-morskie (stanowiska archeologiczne 20 i 2). Archi-wum Muzeum Archeologicznego w Gdańsku.

Olszak I.J. 2005a. Charakterystyka środowiska przy-rodniczego w rejonie stanowiska archeologicznegonr 9 w Barłożnie. Pomorania Antiqua, XX:231–239.

Olszak I.J. 2005b. Przyrodnicze czynniki lokalizacjiosad neolitycznych na Kociewiu. [W:] M. Fudziń-ski, H. Paner (red.), XIV Sesja Pomorzoznawcza.Vol. 1. Od epoki kamienia do okresu rzymskiego.Muzeum Archeologiczne w Gdańsku, s. 123–132.

313

Wp³yw rzeŸby terenu na rozmieszczenie osad neolitycznych na Pojezierzu Starogardzkim