Wpływ funduszy strukturalnych UE na stan floty i zasobów

w rybołówstwie bałtyckim

WWF Polska

Autorzy:Prof. dr hab. Jan Horbowy, dr Emil Kuzebski,Morski Instytut Rybacki w Gdyniul. Kołłątaja 181-332 Gdynia

Marcin Ruciński,Stałe Przedstawicielstwo Rzeczypospolitej Polskiej przy Unii EuropejskiejAvenue de Tervueren, 282-284B-11500 Bruxelles

Autorzy zdjęć: V. Buzun, J. Doerman, R. Kibitz, G. Okołów, A. Zabawski

Redakcja: Anna Daczka, WWF Polska, Kierownik projektu „Zrównoważone rybołówstwo”

Wydawca:WWF Polska, Światowy Fundusz na Rzecz Przyrodyul. Wiśniowa 3802-520 Warszawatel.: +48 22 848 73 64 +48 22 848 75 92 +48 22 848 75 93fax: +48 22 646 36 72

© WWF Polska Światowy Fundusz na Rzecz Przyrody

Publikacja jest dostępna na stronie internetowej:http://www.wwf.pl/informacje/publikacje/rybolostwo/fifg_baltyk.pdf

Spis treści

1. Wprowadzenie................................................................................................................. 5

1.1. Cel i zakres publikacji .............................................................................................................5 1.2. Zarządzanie zasobami rybackimi...........................................................................................6 1.3. Problem nadmiernego potencjału połowowego....................................................................7 1.4. Podstawowe czynniki wpływające na dynamikę zasobów....................................................8 1.5. Zasoby rybackie Morza Bałtyckiego i czynniki warunkujące ich stan...................................9

2. Słowniczek terminów i pojęć......................................................................................... 11

3. Wspólna Polityka Rybacka UE – podstawowe elementy i reforma z 2002 r. ............... 12 3.1. Geneza..................................................................................................................................12 3.2. Proces decyzyjny..................................................................................................................13 3.3. Komponenty Wspólnej Polityki Rybackiej i zmiany wprowadzone przez jej reformę z 2002 r..................................................................................................................................14 3.4. Fundusz FIFG a reforma Wspólnej Polityki Rybackiej z 2002 r. ..........................................17 3.5. Europejski Fundusz Rybacki na lata 2007-2013 dokończeniem reformy ...........................19

4. Stan floty przed wprowadzeniem FIFG (1990-1994)........................................................ 20

4.1. Wielkość floty rybackiej państw nadbałtyckich....................................................................20 4.2. Wielkość i struktura geograficzna i gatunkowa połowów bałtyckich ..................................23

5. Stan floty w pierwszym okresie funkcjonowania FIFG (1994-1999) ................................ 28

5.1. Zarządzanie flotą rybacką w ramach Multiannual Guidance Programmes (MAGP)...........28 5.2. Stan floty połowowej w związku z wykorzystaniem funduszy strukturalnych w krajach starej UE (Niemcy, Dania, Szwecja, Finlandia)....................................................29 5.3. Stan floty rybackiej na Morzu Bałtyckim ogółem.................................................................35

6. Stan floty w drugim okresie funkcjonowania FIFG (2000-2006) ...................................... 38

6.1. Stan floty połowowej w związku z wykorzystaniem funduszy strukturalnych w krajach starej UE ...............................................................................................................38 6.2. Stan floty połowowej w związku z wykorzystaniem funduszy strukturalnych w nowych krajach UE”..........................................................................................................46 6.3. Stan floty rybackiej na Morzu Bałtyckim ogółem.................................................................49

7. Stan zasobów gatunków poławianych na Bałtyku........................................................... 52

7.1. Dorsz zachodniobałtycki (podobszary 22-24) .....................................................................53 7.2. Dorsz wschodniobałtycki (podobszary 25-32).....................................................................55 7.3. Śledź wiosenny zachodniego Bałtyku i cieśnin duńskich (podobszary 22-24 i obszar IIIa) ................................................................................................................58 7.4. Śledź centralnego Bałtyku (podobszary 25-29 i 32 bez Zatoki Ryskiej) .............................60 7.5. Śledź Zatoki Ryskiej..............................................................................................................62 7.6. Śledź w podobszarze 30 ......................................................................................................64 7.7. Śledź w podobszarze 31 ......................................................................................................66 7.8. Szprot....................................................................................................................................68

3

18. Analiza zmian stanu floty rybackiej oraz zasobów w związku z funduszami strukturalnymi. ............................................................................................................... 70

8.1. Dynamika stanu floty połowowej..........................................................................................70 8.2. Wpływ zmian stanu floty na zasoby w okresie działania FIFG ............................................73 8.3. Potencjalny wpływ dalszej redukcji floty na stan zasobów w latach następnych ...............79

19. Wnioski i rekomendacje ................................................................................................ 82

10. Metodyka ....................................................................................................................... 84

10.1. Ocena stanu zasobów........................................................................................................84 10.2. Symulacje dynamiki zasobów powodowanej zmianami wielkości floty............................85

11. Literatura........................................................................................................................ 86

4

Wprowadzenieprof. dr hab. Jan Horbowy, dr Emil Kuzebski11.1. Cel i zakres publikacji

Finansowy Instrument Sterowania Rybołówstwem (FIFG) jest jednym z czterech funduszy struktu-ralnych Unii Europejskiej. Utworzono go w 1993 r. w celu wsparcia realizacji zadań wspólnej polityki rybackiej w zakresie restrukturyzacji sektora rybnego oraz niwelowania różnic w rozwoju społeczno-ekonomicznym regionów nadmorskich uzależnionych od rybołówstwa. Ważnym zadaniem funduszu jest pomoc w utrzymaniu zrównoważonego rozwoju sektora rybnego poprzez wspieranie działań podnoszących konkurencyjność ekonomiczną branży przy zachowaniu racjonalnego poziomu eks-ploatacji zasobów rybnych oraz ochronie środowiska naturalnego.

Celem niniejszej publikacji jest analiza wpływu działania funduszu FIFG na zmiany w potencjale po-łowowym flot rybackich państw UE prowadzących połowy na Morzu Bałtyckim oraz ocena potencjal-nych skutków tych działań na stan zasobów ryb bałtyckich.

Dla realizacji założonego celu w pierwszej części pracy dokonano ogólnej analizy zmian wielkości flot łowczych państw prowadzących połowy na Morzu Bałtyckim bezpośrednio przed wprowadze-niem FIFG oraz w pierwszym (1994-1999) i drugim (2000-2006) okresie funkcjonowania funduszu. Do badań wykorzystano dane Eurostat (New Cronos Database), FAO oraz dane Komisji Europejskiej dotyczące m.in. wielkości statków rybackich wycofanych lub zbudowanych w latach 1994-2005. Analizie poddano cztery kraje starej UE: Niemcy, Danię, Szwecję i Finlandię oraz czterech nowych członków UE: Polskę, Litwę, Łotwę i Estonię.

Z uwagi na brak wystarczająco dokładnych statystyk pozwalających na wydzielenie spośród flot wymienionych krajów statków prowadzących połowy wyłącznie na Morzu Bałtyckim, za statki bałtyckie przyjęto wszystkie jednostki o tonażu mniejszym od 500 GT. Jest to uproszczenie, które raczej zawyża niż zaniża potencjał połowowy floty bałtyckiej, jednak wynikające z tego założenia błędy nie powinny znacząco wpływać na jakość uzyskanych wyników. Dla ułatwienia w zestawieniach tabelarycznych oraz opisie danych tonaż (pojemność) floty został wyrażony, w zależności od źródła, jako GT (Gross Tonnage – tonaż brutto) lub GRT (Gross Register Tonnage – tonaż rejestrowy brutto). Jak do tej pory z problemem ujednolicenia nie był w stanie poradzić sobie ani Eurostat, ani Komisja Europejska.

W dalszej części pracy scharakteryzowano stan zasobów ważniejszych gatunków ryb bałtyckich, opi-sano dynamikę stad i intensywności eksploatacji oraz wykonano prognozę wielkości połowów w najbliż-szych latach (zwykle okres 2002-2004), przy założeniu utrzymania obecnej intensywności eksploatacji.

W końcowych rozdziałach pracy przedstawiono podsumowanie wyników działania FIFG w latach 1994-2005 w odniesieniu do zarządzania potencjałem połowowym, wpływu zmian w wielkości floty na stan zasobów ryb oraz prognozę skutków dalszego ograniczania potencjału połowowego na kon-dycję zasobów.

5

© V. Buzun / BFN of SPNS

11.2. Zarządzanie zasobami rybackimi

Od najdawniejszych czasów rybactwo było ważnym źródłem pożywienia dla człowieka, jednocze-śnie dostarczało zatrudnienie i korzyści osobom w tę działalność zaangażowanym. Wraz z rozwojem rybołówstwa oraz ze wzrastającą wiedzą o zasobach rybackich i środowisku ich występowania zda-no sobie sprawę, że zasoby rybackie, chociaż odnawialne, nie są nieograniczone. Wymagają zatem odpowiedniego zarządzania, jeżeli ich udział w żywieniu człowieka oraz dostarczaniu mu ekonomicz-nych i socjalnych korzyści ma być trwały.

Wyraźne oznaki przełowienia zasobów ważniejszych stad ryb, zmiany zachodzące w ekosyste-mach morskich, znaczące straty ekonomiczne i konflikty międzynarodowe związane ze zbyt inten-sywną eksploatacją zasobów zagroziły stabilności rybołówstwa i jego udziałowi w dostarczaniu ludz-kości pożywienia. W odpowiedzi na zaistniałą sytuację 19. Sesja Komitetu Rybackiego FAO (COFI) w marcu 1991 r. zaproponowała nowe podejście do zarządzania zasobami, obejmujące czynniki zarówno środowiska przyrodniczego, jak i ekonomiczne oraz społeczne. FAO zostało poproszone o opracowanie koncepcji odpowiedzialnego rybołówstwa i wypracowania odpowiedniego kodeksu postępowania. Kodeks został przyjęty przez 28 Sesję ONZ w 1995 r. Postanowienia ogólne oraz art. 6.5. kodeksu zalecają stosowanie w rybołówstwie tzw. zasady ostrożnego zarządzania. Zasada ta, zdefiniowana przez ONZ-owską Konferencję dotyczącą środowiska i rozwoju (Rio, 1992), mówi, że „W celu ochrony środowiska zasada ostrożnego zarządzania powinna być przez państwa szeroko stosowana, zgodnie z ich możliwościami. Jeżeli występuje zagrożenie poważnych i nieodwracalnych zmian (szkód) w środowisku, to brak pełnej naukowej wiedzy dotyczącej zagrożenia nie może być uznawany jako powód opóźnienia podjęcia odpowiednich, efektywnych środków mających zapobiec degradacji środowiska” (Reguła 15). Jednym z celów, a jednocześnie i efektów ostrożnego zarzą-dzania jest zrównoważony rozwój definiowany jako: „zarządzanie i ochrona zasobów naturalnych oraz orientowanie zmian technologicznych i instytucjonalnych w takim kierunku, aby zapewnić trwa-łe korzystanie z tych zasobów obecnym i przyszłym pokoleniom. Taki rozwój chroni zasoby lądowe i wodne, nie degraduje środowiska, wprowadza właściwe technologie, jest akceptowany ekonomicz-nie i społecznie”.

Zarządzaniem zasobami rybackimi Bałtyku zajmuje się, powołana w wyniku Konwencji Gdańskiej z 1973 r. Międzynarodowa Komisja Rybołówstwa Morza Bałtyckiego (IBSFC). Członkami Komisji są wszystkie państwa nadbałtyckie. Komisja ustanawia zasady zarządzania zasobami i wprowadza je w życie. Ochronie zasobów służą m.in. ustalane dla ważniejszych gatunków kwoty połowowe oraz techniczne środki ochrony, takie jak: wielkość oczka w sieci, minimalna długość ryb w wyładunku, dopuszczalna wielkość przyłowu, okresy i rejony zamknięte dla rybołówstwa.

W rezultacie poszerzenia UE o kraje Europy środkowej i wschodniej sekretariat Komisji zostanie rozwiązany z dniem 31 stycznia 2006 r., a sama Komisja skończy formalnie działalność 31 grudnia 2006 r. (wraz z wygaśnięciem członkostwa Rosji i Polski). Prawdopodobnie wkrótce zastąpiona zosta-nie ona umową dwustronną Unia Europejska – Rosja.

Ciałem doradczym IBSFC jest Międzynarodowa Rada Badań Morza (ICES), której odpowiednie struktury oceniają stan zasobów ryb bałtyckich oraz proponują wielkość dopuszczalnych połowów (tzw. TAC). W skład Rady wchodzi większość państw morskich Europy (w tym Polska) oraz Stany Zjednoczone i Kanada. Struktury ICES to komitety naukowe i grupy robocze, których uczestnikami są naukowcy z państw członkowskich. Rada wypowiada się też na temat technicznych środków ochrony z własnej inicjatywy lub w odpowiedzi na zapytania Komisji Bałtyckiej.

ICES doradza Komisji Bałtyckiej, opierając się od kilku lat na zasadzie ostrożnego zarządzania. Jest to jedno z najbardziej zaawansowanych ciał doradczych we wprowadzaniu tej zasady w swo-ich ekspertyzach. Z tego powodu rozwinięto koncepcję tzw. biologicznych punktów odniesienia, z którymi są konfrontowane aktualna biomasa i intensywność eksploatacji stada, w celu określenia wyników eksploatacji w stosunku do wymogów ostrożnego zarządzania. Jeżeli aktualna eksploatacja stada tych punktów nie przekracza, to istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że zasoby nie zosta-

6

Wprowadzenie 1ną przełowione. Dla efektów pracy ICES decydujący jest zakres i intensywność badań naukowych prowadzonych przez państwa członkowskie. Rada występuje jedynie w roli koordynatora części badań i dostarcza zaplecza logistycznego do prac swoich grup roboczych.

Warunkiem podstawowym każdego typu zarządzania jest wysoka jakość informacji, na podstawie których są podejmowane decyzje. Mankamentem, nie tylko rybołówstwa bałtyckiego, ale i rybołów-stwa na innych akwenach, jest miernej jakości statystyka połowowa. W latach 90. nastąpiło wyraźne nasilenie zjawiska niepełnego raportowania połowów. W przypadku Bałtyku dotyczy to głównie dor-szy i łososi. Oparcie szacunków zasobów na błędnych danych prowadzi do błędnych ocen, a tym samym do nieprawidłowego ustalenia kwot połowowych. Z kolei zaniżone kwoty połowowe wpływają na nasilenie niepełnego raportowania połowów. Administracje rybackie państw nadbałtyckich zostały zmuszone do prowadzenia odpowiednich korekt połowów raportowanych, a ICES nawet rozwinęła procedury określające ich rzeczywistą wysokość na podstawie wyników rejsów badawczych. Mimo osiągnięcia pewnych sukcesów w kwestii pełnego raportowania połowów zjawisko to nadal utrzymu-je się w rybołówstwie bałtyckim. Wymagane są dalsze prace w kierunku zapewnienia odpowiedniej i efektywnej kontroli wykonywania rybołówstwa na tym akwenie.

1.3. Problem nadmiernego potencjału połowowego

W powszechnym przekonaniu zasoby ryb postrzegane są jako dobro wspólne, które eksploato-wać mogą wszyscy zainteresowani. W rzeczywistości jednak ich ograniczoność sprawia, że każdy nowy uczestnik włączający się w eksploatację zmniejsza dostępną ilość ryb dla innych rybaków, a tym samym zmniejsza ich zyski. Sytuacja taka ma miejsce, w przypadku gdy dostęp do zasobów nie jest obwarowany żadnymi ograniczeniami. Dotychczasowe zarządzanie rybołówstwem polegało właśnie na nieograniczonym dostępie do zasobów (open access), co spowodowało powstanie pro-blemu nadmiernego potencjału połowowego, a co za tym idzie przełowienia wielu stad ryb na wszyst-kich niemal łowiskach światowych.

Według danych FAO z 1998 r. dla odzyskania równowagi między istniejącym potencjałem poło-wowym na świecie a dostępnymi zasobami niezbędne jest zredukowanie liczby statków (tonażu, mocy) przynajmniej o 30%, a według innych źródeł nawet o 50%. Aby przeciwdziałać nadmiernemu wzrostowi potencjału połowowego państwa na całym świecie stosują szereg środków technicznych mających ograniczyć zaangażowanie zbyt dużej ilości statków w połowy ryb.

Problem nadmiernego potencjału połowowego nie ominął, a być może nawet najboleśniej dotknął kraje UE. Z tego powodu w 1983 r. Komisja Europejska zdecydowała się przyjąć nową politykę strukturalną. Elementami tej polityki były m.in.: program wycofywania statków rybackich oraz działania zmierzające do ograniczenia nakładu połowowego (liczby dni w morzu) w celu ob-niżenia śmiertelności połowowej. W 1993 r. nastąpiła reforma funduszy strukturalnych i wszystkie zadania dotychczas realizowane w ramach dostępnych dla rybołówstwa funduszy zostały zintegro-wane w jednym instrumencie finansowym – FIFG. Zadaniem FIFG jest m.in.: wsparcie działań zmie-rzających do osiągnięcia trwałej równowagi między wielkością floty a stanem zasobów, poprawa konkurencyjności oraz wsparcie trwałych ekonomicznie przedsięwzięć.

Wycofanie statków rybackich stało się głównym środkiem, który ma pomóc dostosować liczbę stat-ków do stanu dostępnych zasobów. W latach 1994-1999 przeznaczono na ten cel 30% funduszu FIFG tj. 542 tys. euro, co stanowiło największą pozycję finansową wśród działań objętych pomocą strukturalną. Środki zaplanowane na ograniczenie potencjału połowowego w latach 2000-2006 wy-niosły 663 mln euro tj. 20% całego FIFG (3,7 mld euro).

7

Działanie to polega na zaoferowaniu właścicielom statków w zamian za dobrowolne wycofanie statku z rybołówstwa (poprzez złomowanie, eksport statku bądź zawiązanie spółki joint venture) re-kompensaty finansowej. Statek taki zostaje ostatecznie wykreślony z rejestru i nie może być zastąpio-ny inną jednostką, przez co trwale redukuje się liczbę statków. Teoretycznie mniejsza flota powinna zwiększyć efektywność ekonomiczną statków pozostających w rybołówstwie, głównie poprzez zre-dukowanie kosztów stałych, wzrost połowów i wzrost konkurencyjności. Od momentu wprowadzenia FIFG program ten uzupełniał działanie wprowadzonych wcześniej (1983-2002) wieloletnich progra-mów sterowania flotą (MAGP), które wyznaczały niezbędny poziom redukcji dla poszczególnych seg-mentów floty (statków ukierunkowanych na połowy określonego gatunku lub gatunków ryb).

1.4. Podstawowe czynniki wpływające na dynamikę zasobów

Zmiany biomasy stada ryb zależą od trzech zasadniczych czynników: – liczebności (biomasy) pokoleń uzupełniających stado, – tempa wzrostu osobniczego ryb, – śmiertelności ryb.

Można to wyrazić równaniem Russela (1931):

∆B = R + G – D,

gdzie ∆B oznacza zmianę wielkości biomasy w ciągu roku, R – biomasę nowego pokolenia uzupełnia-jącą stado, G – przyrost biomasy wskutek wzrostu osobniczego, D – ubytek biomasy spowodowany śmiertelnością.

Dwa pierwsze czynniki powodują wzrost biomasy, a czynnik trzeci – jej obniżanie się. Śmiertelność możemy podzielić na śmiertelność spowodowaną czynnikami naturalnymi oraz śmiertelność poło-wową, czyli śmiertelność spowodowaną eksploatacją stada przez człowieka. Każdy z powyższych elementów, składających się na dynamikę biomasy stada, jest uzależniony od szeregu czynników zarówno biotycznych, jak i abiotycznych.

Liczebność uzupełnienia populacji jest zależna od ilości złożonej ikry oraz od wielu czynników warunkujących przeżywalność ikry i wylęgniętych z niej larw. Tymi czynnikami mogą być: dostępność pokarmu, występowanie i liczebność gatunków żerujących na ikrze i larwach, temperatura, zasolenie i natlenienie wody, sztormy i siła wiatru, zanieczyszczenia.

Wzrost osobniczy może zależeć od zagęszczenia populacji, dostępności i ilości pokarmu oraz temperatury wody. Na wielkość śmiertelności naturalnej ryb może wpływać ich wiek, stopień za-nieczyszczenia środowiska, choroby oraz liczebność i zapotrzebowanie na pokarm ewentualnych drapieżników żerujących na danej populacji. O wielkości śmiertelności połowowej decyduje liczba jednostek łowczych eksploatujących stado, ich jakość i wyposażenie (tonaż, moc, elektroniczne systemy lokalizacji ławic ryb, rodzaj narzędzi połowowych), ilość czasu spędzanego na połowach, a także umiejętności i doświadczenie rybaków.

Dynamika biomasy nieeksploatowanej populacji jest procesem uzależnionym od wielu czynników, często trudnych do wyznaczenia i ilościowej oceny. Człowiek ma bezpośredni wpływ na stan zaso-bów poprzez regulację śmiertelności połowowej, dokonywaną zwykle przez ograniczenie wielkości połowów albo liczby jednostek łowczych i czasu spędzanego na połowach, czyli w wyniku ogranicze-nia nakładu połowowego.

Inną możliwością regulacji zasobów są tzw. techniczne środki ochrony, np. ustalanie wieku odłowu ryb przez dopasowanie wielkości oczka w sieci (i innych jej parametrów) tak, aby jak najwięcej ryb poniżej pewnego rozmiaru, określanego jako rozmiar minimalny, mogło uniknąć połowu. Poza tym w miarę potrzeby wprowadza się okresy i rejony zamknięte dla połowów w celu umożliwienia stadu tarła niezakłóconego procesem połowów czy też ograniczenie nakładu połowowego, poprzez zmniej-

8

1

Wprowadzenie 1szenie liczby dni, w których można prowadzić połowy. Wymienione wyżej przykłady działań człowieka składają się na proces tzw. zarządzania zasobami. Celem zarządzania jest na ogół utrzymanie trwa-łego i efektywnego rybołówstwa poprzez utrzymywanie dobrego stanu zasobów, umożliwiającego ich odnawialność i dostępność obecnie i w przyszłości.

1.5. Zasoby rybackie Morza Bałtyckiego i czynniki warunkujące ich stan

Morze Bałtyckie jest morzem szelfowym oddzielonym od Morza Północnego cieśninami duńskimi. Średnia głębokość Bałtyku wynosi 56 m, a zasolenie wód jest znacznie niższe niż w wodach oce-anicznych i wynosi średnio ok. 8 promili – najwyższe wartości osiąga w zachodniej części i maleje w kierunku wschodnim. To niskie zasolenie jest jedną z przyczyn stosunkowo małego zróżnicowania zasobów biologicznych Bałtyku zarówno roślinnych, jak i zwierzęcych. W Bałtyku występują ryby morskie i słodkowodne. Liczba gatunków morskich zmniejsza się w kierunku z zachodu na wschód, wraz ze zmniejszającym się zasoleniem, a równocześnie wzrasta liczba gatunków słodkowodnych. W sąsiednim Morzu Północnym świat roślinny i zwierzęcy jest znacznie bardziej urozmaicony.

Gatunki bałtyckie użytkowe dla rybołówstwa nie są liczne. Podstawowymi są dorsze, śledzie i szproty. Ich połowy to około 95% połowów ryb bałtyckich. Ponadto w mniejszej ilości łowione są ryby płaskie (głównie stornia, w znacznie mniejszym stopniu skarp i gładzica), łososiowate (łosoś, troć, pstrąg) oraz, głównie w strefie przybrzeżnej morza i zatokach, ryby słodkowodne (m.in. sandacz, okoń, płoć, sieja, sielawa).

Dorsze są poławiane najczęściej za pomocą włoków dennych, włoków pelagicznych i sieci skrze-lowych (tzw. nety). Ostatnio coraz częściej używa się haków. Proporcje udziału poszczególnych narzędzi w połowach zależą od państwa, okresu i rejonu, ale mogą się zmieniać nawet w obrębie jednego państwa. Wraz ze zmniejszaniem się zasobów dorszy w latach 90. wzrósł znacznie udział net w połowach. Bardzo intensywne połowy doprowadziły do zmian struktury wielkościowej stad dorszy na niekorzyść ryb większych, co z kolei spowodowało w ostatnich latach zmniejszenie udziału net i zwiększenie udziału włoków. Obecnie używa się włoków o wielkości oczka 110 mm z oknem typu BACOMA. Wkrótce prawdopodobnie zostanie także wprowadzony do eksploatacji polski wynalazek – włoki z workami o oczkach obróconych o 90o w stosunku do oczek standardowych. Dowiedziono bardzo dobre właściwości selektywne tych worków.

Rośnie znaczenie połowów rekreacyjnych dorszy. W Polsce mają one nadal znaczenie marginal-ne, ale jak pokazują doświadczenia innych państw, mogą znacząco się rozwinąć w przyszłości.

Płastugi łowi się głównie jako przyłów podczas połowów dorszy, ale niektóre państwa prowadzą ich połowy ukierunkowane, zazwyczaj storni. W połowach ukierunkowanych używa się włoków i sieci stawnych.

Śledzie są odławiane za pomocą włoków pelagicznych, włoków dennych, tuk, manc i narzędzi pu-łapkowych. W połowach przeznaczonych do spożycia przez człowieka używa się włoków o wielkości oczka co najmniej 32 mm. Części połowów, w szczególności śledzi łowionych przy okazji połowów szprotów, używa się do produkcji mączki rybnej. W okresie tarła śledzi na łowiskach przybrzeżnych używa się głównie narzędzi takich jak mance czy narzędzia pułapkowe. Połowy tymi narzędziami sta-nowią zwykle kilkanaście procent połowów ogólnych, ale mają one duże znaczenie dla rybołówstwa przybrzeżnego.

Szproty poławia się zarówno na konsumpcję przez człowieka, jak i z przeznaczeniem na mączkę rybną lub paszę dla zwierząt. Do połowu stosowane są głównie włoki pelagiczne o oczku wielkości co najmniej 16 mm oraz tuki. Połowy na konsumpcję mają duże znaczenie w rybołówstwie polskim, łotewskim i rosyjskim, choć i tu łowi się znaczne ilości z przeznaczeniem na mączkę rybną (nawet rzędu 50%). Natomiast w Danii i Szwecji dominują połowy z przeznaczeniem na mączkę. Połowy te rozwinięto w latach 90. i to one przyczyniły się do bardzo dużego wzrostu połowów szprotów.

9

W warunkach niskiego zasolenia jednym z czynników decydujących o dynamice zasobów rybnych Bałtyku są wlewy do tego morza bardziej słonych, a tym samym i cięższych, lepiej natlenionych, wód Morza Północnego. Są one warunkowane silnymi wiatrami z kierunków zachodnich i zdarzają się zwy-kle raz na kilka lat. Liczne wlewy występowały w latach 70., a szczególnie silne były w zimie 1972/73 oraz 1976/77 r. To po nich nastąpił rekordowy wzrost biomasy dorszy. Lata 80. i 90. to okres słabych wlewów lub ich braku za wyjątkiem dość dobrego wlewu na początku 1993 r. W obecnym stuleciu dość silny wlew miał miejsce na początku 2003 r.

Wlewy prowadzą do wymieszania się wód, natlenienia wód w warstwie przydennej, zwiększenia ich gęstości oraz wynoszenia soli biogenicznych. Jak wykazały liczne badania, wlewy mają znaczą-cy wpływ na liczebność noworodzonych pokoleń dorszy. Zapewniają pływalność i przeżywalność stosunkowo ciężkiej ikrze dorszy, która w warunkach mniej gęstej wody opada bliżej dna w warstwy małej ilości tlenu lub jego braku i ginie. Wlewy mają także pozytywne znaczenie dla procesu uzupeł-nienia takich gatunków jak śledzie, szproty i ryby płaskie. W przypadku ryb śledziowatych wpływ na uzupełnienie ma też temperatura wody.

Innym czynnikiem wyraźnie określającym zmiany zasobów ryb bałtyckich jest oddziaływanie typu drapieżnik – ofiara. Na Bałtyku jest ono wyraźnie zaznaczone w interakcjach dorszy i szprotów oraz – w mniejszym stopniu – dorszy i śledzi.

Dorsz – ryba drapieżna – intensywnie żeruje na zasobach szprota, z kolei mały szprot – jak wska-zują badania – intensywnie żeruje na ikrze dorszy. W rezultacie biomasy dorszy i szprotów w Bałtyku są często przeciwstawne – wysoka biomasa dorszy prowadzi do niskiej biomasy szprotów, a spadek biomasy dorszy sprzyja wzrostowi biomasy szprotów (wykres 1.1.).

Śledzie, dzięki większym niż szproty rozmiarom, ulegają drapieżnictwu dorszy w mniejszym stop-niu. U ryb czteroletnich i starszych śmiertelność spowodowana wyjadaniem przez dorsze jest zwykle niewielka.

Wykres 1.1. Względna wielkość biomasy dorszy i szprotów w latach 1974–2004 (biomasa obu stad w 1974 roku przyjęta jako 1)

1

10

FIFG, Finansowy Instrument Sterowania Rybołówstwem, ang. Financial Instrument For Fisheries Guidance,– fundusz strukturalny, powstały w 1993 r., finansujący działania w sektorze rybnym państw UE.IBSFC – MKRMB, Międzynarodowa Komisja Rybołówstwa Morza Bałtyckiego, ang. International Balic Sea Fisheries Commission – międzynarodowa organizacja powołana w 1974 r. do zarządzania zasobami żywymi Morza Bałtyckiego. Wskutek poszerzenia UE zostanie prawdopodobnie zastąpiona umową UE–Rosja. ICES, Międzynarodowa Rada do Badań Morza, ang. International Council for Exploration of the Sea – międzynarodowa organizacja naukowa o ponad 100-letniej tradycji, składająca się z większości morskich państw Europy (w tym Polski) oraz USA i Kanady. Powołana w celu badań mórz i oceanów, doradza wielu międzynarodowym komisjom rybackim oraz rządom państw członkowskich w zarzą-dzaniu zasobami.Intensywność eksploatacji – nakład połowowy na jednostkę powierzchni, w klasycznych modelach rybołówstwa jest proporcjonalna do śmiertelności połowowej. W niniejszej pracy czasem używana zamiennie ze śmiertelnością połowową.MAGP, ang. Multiannual Guidance Programmes – wieloletni program sterowania flotą wyznaczający docelowy poziom potencjału połowowego w określonym przedziale czasu dla określonych grup stat-ków i państw członkowskich UE.Nakład połowowy – rezultat zdolności połowowej oraz działalności statku rybackiego (mierzonego najczęściej w dniach spędzonych w morzu). W przypadku grupy statków jest to suma nakładu poło-wowego dla wszystkich statków w tej grupie.Przełowienie – stan znacznie zmniejszonej biomasy stada wskutek zbyt wysokich połowów.Przyłów – okazjonalny połów danego gatunku uzyskany w czasie tzw. połowów ukierunkowanych innego gatunku.Stado – jednostka biologiczna utworzona przez grupę osobników danego gatunku, bytująca na określonym obszarze, zwykle izolowana rozrodczo od innych stad tego samego gatunku. Czasem używane w sensie jednostki geograficznej, składającej się z kilku różnych lecz mieszających się ze sobą komponentów biologicznych tego samego gatunku. Śmiertelność naturalna – śmiertelność ryb z przyczyn naturalnych (np. wiek, choroby, wyjadanie przez drapieżniki). Śmiertelność połowowa – śmiertelność ryb wskutek połowów, współczynnik śmiertelności po-łowowej (zwykle oznaczany literą „F”) określa w przybliżeniu stosunek liczby złowionych ryb do liczebności stada, przypadający na małą jednostkę czasu, np. współczynnik 0,2 na rok oznacza, że w przybliżeniu 20% ryb zostaje złowionych, o ile nie występuje śmiertelność naturalna. Przy więk-szych F zależność jest bardziej skomplikowana, gdyż rok nie jest tu małą jednostką czasu, i procent złowionych ryb (przy braku śmiertelności naturalnej) określa się ze wzoru 100*(1-e-F). TAC, całkowity dopuszczalny połów, ang. Total Allowable Catch, inaczej kwota połowowa lub limit połowowy. Ustalona przez ciało zarządzające zasobami maksymalna wielkość połowów w danym okresie, zwykle w roku.Tonaż – jeden z mierników zdolności połowowej statków rybackich mierzony w tonach rejestrowych brutto – GRT (BRT) zgodnie z konwencją z Oslo z 1947 r., bądź w tonach brutto – GT (BT) zgodnie z Międzynarodową Konwencją o Pomierzaniu Statków z 1969 r. Z uwagi na różnice między oby-dwoma sposobami opomiarowania statków Komisja Europejska od 1994 r. wprowadziła obowiązek opomiarowania statków większych niż 24 metry długości w GT. W 1998 r. obowiązek ten wprowadzo-no dla statków w przedziale długości do 15 metrów, a w 2003 r. na resztę statków rybackich.Uzupełnienie – nowourodzone pokolenie ryb lub pokolenie wchodzące do eksploatacji w stadzie (czasem używa się określenia rekrutacja). Liczebność uzupełnienia jest jednym z podstawowych czynników określających dynamikę populacji.Zarządzanie zasobami – proces wprowadzania i stosowania środków regulujących eksploatację zasobów rybackich w kategoriach jakościowych i ilościowych np. poprzez ustalanie maksymalnych dopuszczalnych połowów, minimalnej wielkości łowionych ryb, dopuszczanie do połowów tylko na-rzędzi o określonej charakterystyce.Zdolność połowowa (potencjał połowowy) – oznacza tonaż statku w GT i jego moc w kW, jak okre-ślono w art. 4 i 5 rozporządzenia Rady (EWG) nr 2930/86. Dla danych typów działalności połowowej zdolność może być określona przy użyciu np. ilości i/lub rozmiaru narzędzi połowowych na statku.

Słowniczek terminów i pojęć 2

11

Wspólna Polityka Rybacka UE – podstawowe elementy i reforma z 2002 r.Marcin Ruciński3

Niniejszy rozdział jest próbą kompleksowego przedstawienia procesu powstawania i komponen-tów Wspólnej Polityki Rybackiej UE (WPRyb.), ukazania specyfiki kształtującego ją procesu decy-zyjnego, ze szczególnym uwzględnieniem zmian wprowadzonych przez reformę z grudnia 2002 r. Pomimo iż głównym tematem tego opracowania jest ewolucja floty i zasobów rybnych Morza Bałtyc-kiego w kontekście komponentu strukturalnego WPRyb., należy również nadać tym szczegółowym rozważaniom szerszy kontekst polityczny1 i instytucjonalny, w którym kształtowały się, funkcjonowa-ły, były i wciąż są poddawane zmianom podstawowe założenia zarządzania sektorem rybackim UE i wspierania jego rozwoju na poziomie wspólnotowym.

3.1. Geneza

Początki WPRyb. można znaleźć już Traktacie Rzymskim z 1957 r., który ustanawia Europejską Wspólnotę Gospodarczą, a w art. 38 określa zakres przedmiotowy Wspólnej Polityki Rolnej i uznaje produkty rybactwa za jej integralną część. Stąd też bierze źródło późniejsze wspólne występowanie rolnictwa i rybactwa w kontekście UE (np. wspólna formacja Rady Ministrów), widoczne także w orga-nizacji administracji wielu państw członkowskich Unii. Jako ciekawostkę można w tym miejscu dodać, że bezpośrednio po wejściu w życie Traktatu Rzymskiego, w Komisji Europejskiej rybactwem zajmo-wała się tylko jedna sekcja w Dyrekcji Generalnej (DG) ds. rolnictwa. Samodzielna DG ds. rybactwa została utworzona w 1976 r.

Pomimo dość wątłych podstaw traktatowych (niektóre osoby twierdzą, że bez dodania ryb do listy produktów rolnych podlegających regulacji przez wspólny rynek, obecna WPRyb. nie mogłaby powstać) polityka Unii w zakresie rybołówstwa zaczęła się dość szybko rozwijać. Istniały ku temu dwie przesłanki: rosnąca konkurencja importu dla produktów rybołówstwa sześciu założycielskich państw członkowskich, a także perspektywa rozszerzenia o cztery kraje o silnych sektorach rybac-kich: Danię, Irlandię, Wielką Brytanię i Norwegię, która ostatecznie nie przystąpiła do UE po nega-tywnym wyniku pierwszego referendum akcesyjnego w 1972 r.

W 1967 r. Komisja opublikowała komunikat pt. „Podstawowe zasady dla Wspólnej Polityki Rybackiej”. Podstawowym zadaniem komunikatu było znalezienie rozwiązań problemów handlo-wych, strukturalnych i społecznych, istotnych w tym okresie dla założycielskiej szóstki. Rozpoczęte wówczas dyskusje trwały ok. 3 lat i zaowocowały ustanowieniem podstaw dla wsparcia rynkowe-go2 i polityki strukturalnej w dziedzinie rybołówstwa3 (o czym w dalszej części rozdziału). Kolejny, zewnętrzny komponent obecnej WPRyb. zaczął funkcjonować w 1977 r., gdy upowszechniła się praktyka delimitacji 200-milowych Wyłącznych Stref Ekonomicznych (WSE) przez wiele państw, u wybrzeży których prowadziły połowy statki dalekomorskie krajów UE. W tej sytuacji niezbędne było zapewnienie kontynuacji działań tych jednostek w WSE państw trzecich. Wyłączne kompeten-cje do prowadzenia negocjacji w imieniu UE postanowiono przekazać Komisji, mogłoby to stawiać kraje członkowskie przeciw sobie w rozmowach z tym samym krajem trzecim.

Ochrona zasobów nie była wówczas postrzegana jako zasadniczy problem i Komisja poświęciła jej we wspomnianym komunikacie niewiele miejsca. Sprawa ta została przez Komisję podjęta do-piero w 1976 r., gdy rozpoczęły się dyskusje na temat bardziej całościowego systemu zarządzania rybołówstwem, obejmującego m.in.: ochronę zasobów i zasadę ich zrównoważonej eksploatacji, ustalanie limitów TAC, doradztwo naukowe w zakresie biologicznego stanu poszczególnych stad ryb, alokację pomiędzy kraje członkowskie kwot połowowych i dostępu do poszczególnych ob-szarów morskich, a także ustanowienie nadzoru nad krajowymi służbami kontroli rybołówstwa. Uzgodnienie szczegółowych elementów powyższego pakietu zajęło siedem lat skomplikowa-nych, żmudnych i wielokrotnie przerywanych impasami negocjacji, zakończonych na początku

1 Pojęcie „polityka” w niniejszym rozdziale jest rozumiane jako działania uzgodnione i realizowane przez instytucje UE, w od-różnieniu od polityki prowadzonej przez poszczególne państwa członkowskie.2 Council Regulation (EEC) 2142/70 on the common organization of the market in fishery products3 Council Regulation (EEC) 2141/70 laying down a common structural policy for the fishing industry

12

3stycznia 1983 r.4 Tę datę przyjmuje się dziś powszechnie za początek istnienia Wspólnej Polityki Rybackiej UE.

3.2. Proces decyzyjny

WPRyb. jest jedną z polityk wspólnotowych tzw. pierwszego filaru UE, który jest obszarem tzw. wyłącznej kompetencji wspólnotowej. Oznacza to w praktyce silną pozycję Komisji Europejskiej w procesie decyzyjnym – główną jej prerogatywą jest wyłączność inicjatywy prawodawczej. Decyzje, których charakter decydenci uznają za polityczny, podejmowane są kwalifikowaną większością gło-sów w Radzie Ministrów UE. Parlament Europejski pełni rolę doradczą dla większości propozycji ak-tów prawnych, a znamiennym wyjątkiem od tej zasady są rozporządzenia ustalające coroczne limity TAC i kwoty połowowe, w których jest on całkowicie pominięty. Decyzje o charakterze technicznym są podejmowane w tzw. procedurze komitologii, gdzie decyzje są podejmowane przez samą Komisję po zasięgnięciu opinii odpowiedniego komitetu ekspertów delegowanych przez kraje członkowskie.Opinia ta, w zależności od charakteru kompetencji wspólnotowych, może mieć charakter wiążący lub nie5. Należy podkreślić, że z formalno-prawnego punktu widzenia są to typowe sposoby podej-mowania decyzji przez UE w zakresie wyłącznych kompetencji wspólnotowych. Proces decyzyjny w Radzie UE ilustruje poniższy schemat:

Elementem niewątpliwie wyróżniającym proces decyzyjny w ramach WPRyb. od pozostałych wspólnych polityk Unii jest zasadnicza rola doradztwa naukowego. W praktyce jest ono podstawą większości przyjmowanych przez Komisję propozycji aktów prawnych z dziedziny ochrony zasobów, a w szczególności poziomu limitów TAC.

4 Podczas historycznej Rady Ministrów 25 stycznia 1983 r. przyjęto pakiet 12 rozporządzeń z dziedziny rybactwa. Najważniej-szym z nich było Council Regulation (EEC) 170/83 establishing a Community system for the conservation and management of fishery resources.5 Np. w kwestiach związanych z przyznawaniem pomocy państwa w rybactwie propozycje Komisji opiniuje Komitet Doradczy, którego opinia jest niewiążąca. Opinia jest przyjmowana zwykłą większością głosów, a każde z państw członkowskich ma jeden głos. W większości pozostałych kwestii dotyczących sektora rybackiego (np. kontrola rybołówstwa) propozycje Komisji opiniuje Komitet Zarządzający. Te opinie mają charakter wiążący i są przyjmowane kwalifikowaną większością głosów, podob-nie jak w Radzie UE. Każde z państw członkowskich ma identyczną ilość głosów jak w Radzie.

13

3Swoistą osobliwością są intensywne, skomplikowane i trudne negocjacje przed coroczną grudnio-

wą Radą Ministrów UE, która przyjmuje limity TAC. Prawdziwym „testem” dla uznawanych za dość powolne unijnych procedur decyzyjnych jest coroczne uchwalenie obszernego (powyżej 200 stron) dokumentu o kluczowym znaczeniu dla funkcjonowania europejskiego rybołówstwa, którego propo-zycję Komisja przyjmuje na ok. 3 tygodnie przed posiedzeniem Rady Ministrów. Owocem szczególnie trudnej wersji tego „testu” w grudniu 2002 r. (posiedzenie trwało 5 dni) daleko idącej reformy WPRyb6, którą przedstawiono w tym rozdziale.

Na uwagę zasługuje także rosnąca rola7 bezpośrednich konsultacji Komisji z przedstawicielami środowisk rybackich, którzy są adresatami poszczególnych projektów aktów prawnych, a także ciał doradczych złożonych z przedstawicieli sektora. Główną instytucją oficjalnego dialogu Komisji Euro-pejskiej z przedstawicielami sektora rybackiego jest Komitet Doradczy ds. Rybołówstwa i Akwakultu-ry8 (ACFA). Zasiadają w nim reprezentanci ogólnoeuropejskich stowarzyszeń rybaków, przetwórców, hodowców oraz importerów i eksporterów ryb, a także przedstawiciele federacji związków zawodo-wych, konsumentów oraz ekologicznych organizacji pozarządowych. Zadaniem Komitetu jest opinio-wanie propozycji aktów prawnych przygotowywanych przez Komisję. Jest on także uprawniony do zadawania Komisji pytań dotyczących zasad WPRyb. oraz aspektów społecznych i ekonomicznych rybołówstwa.

Jednym z podstawowych celów reformy WPRyb. z 2002 r. było daleko idące zwiększenie udziału przedstawicieli sektora rybackiego w procesie decyzyjnym poprzez powołanie Regionalnych Komite-tów Doradczych (Regional Advisory Councils, w skrócie RACs)9.

Grupują one przedstawicieli organizacji pozarządowych sektora połowowego (większość miejsc w składzie Komitetu), akwakultury, przetwórstwa, ochrony środowiska, konsumentów i innych zain-teresowanych. W charakterze obserwatorów w pracach RACs mogą uczestniczyć przedstawiciele Komisji, administracji rządowej i naukowcy. Podstawową funkcją RACs jest formułowanie propozycji rozwiązań prawnych i przekazywanie ich Komisji Europejskiej i państwom członkowskim – Komisja musi się do nich pisemnie ustosunkować.

Pierwsze doświadczenia z funkcjonowania Komitetów są pozytywne: przyjęte na sesji inauguracyj-nej RAC Morza Północnego propozycje różnorodnych przepisów stały się ważnym elementem prac grudniowej Rady Ministrów w 2004 r., a część z nich została włączona do prawa unijnego. Przykład ten wskazuje na potencjalną „wartość dodaną” Komitetów w procesie decyzyjnym WPRyb., szczegól-nie, gdy ich propozycje są dobrze przemyślane i konstruktywne.

3.3. Komponenty Wspólnej Polityki Rybackiej i zmiany wprowadzone przez jej reformę z 2002 r.

3.3.1. Ochrona zasobów i zarządzanie rybołówstwemZe zrozumiałych względów komponent ochrony zasobów i zarządzania rybołówstwem (poza fun-

duszami strukturalnymi) cieszy się największym zainteresowaniem środowiska rybackiego. Obejmuje on ustalanie limitów TAC, kwot połowowych oraz technicznych środków ochrony zasobów10, a także

6 Podstawowy element pakietu: Council Regulation (EC) 2371/2002 on the conservation and sustainable exploitation of fishe-ries resources under the Common Fisheries Policy7 Zmianę wcześniejszego, ostro krytykowanego podejścia Komisji Europejskiej, dobrze ilustruje cytat z wypowiedzi wysokiego funkcjonariusza Komisji: „first listen, then talk” (“najpierw słuchaj, potem mów”).8 Więcej informacji na stronie internetowej: http://www.europa.eu.int/comm/fisheries/dialogue/acfa_en.htm9 Por. Decyzja Rady nr 2004/585/WE ustanawiająca Regionalne Komitety Doradcze w ramach Wspólnej Polityki Rybackiej. Przewidziane jest powstanie 7 Komitetów dla następujących flot i/lub obszarów morskich: Morze Północne, rybołówstwo pela-giczne, Morze Bałtyckie, Morze Śródziemne, Północne Wody Zachodnie, Południowe Wody Zachodnie, rybołówstwo daleko-morskie. Dotychczas powstały dwa pierwsze RACs.10 M.in.: charakterystykę narzędzi rybackich, obszary i okresy zamknięte dla połowów, minimalne rozmiary wyładunkowe ryb.

14

Wspólna Polityka Rybacka UE – podstawowe elementy i reforma z 2002 r. 3zarządzanie zdolnością połowową unijnej floty rybackiej i ekologiczne aspekty rybactwa. Ważnym elementem jest także wypracowywanie wspólnych zasad zbierania danych rybackich, które stanowią podstawę do prowadzenia racjonalnej gospodarki żywymi zasobami morza. W praktyce od jakości przekazywanych danych statystycznych w znacznym stopniu zależy powodzenie działań na rzecz zrównoważonego rybołówstwa. Należy podkreślić, że przed zmianami z 2002 r. celem tego kompo-nentu było raczej zapewnienie optymalnych możliwości połowowych dla floty niż ich ograniczanie w celu zachowania w dobrym stanie zasobów ryb w wodach unijnych dla przyszłych pokoleń.

Reforma WPRyb. z 2002 r. wprowadziła daleko idące zmiany w większości działań związanych z ochroną zasobów. Podstawą działań Komisji stała się koncepcja wieloletniego zarządzania zasoba-mi ryb. Jedną z nowości były tzw. plany odbudowy zasobów, zaostrzające kryteria ustalania limitów TAC, przepisy kontrolne oraz działania wymuszające redukcję nadmiernego nakładu połowowego dla stad, które w sposób udowodniony naukowo zagrożone są przełowieniem.

Dalszemu wzmocnieniu uległy kompetencje Komisji dzięki przyznaniu jej prawa do podejmowania w trybie pilnym decyzji o środkach nadzwyczajnych wobec stad, których sytuacja uległaby gwałtow-nemu pogorszeniu.

Kolejnym kluczowym aspektem reformy było zasadnicze wyeliminowanie możliwości dalszego wzro-stu zdolności połowowej floty wspólnotowej, poprzez ustalenie poziomów referencyjnych dla krajów członkowskich i wprowadzenie reżimu wejścia/wyjścia jednostek floty rybackiej o mniej korzystnych warunkach ustalonych dla większych kutrów (powyżej 400 GT). Ponadto postanowiono zdecydowa-nie bardziej włączyć politykę ochrony środowiska w zasady WPRyb. (tzw. greening).

3.3.2. Kontrola rybołówstwaPomimo że kontrola rybołówstwa jest wyłączną kompetencją państw członkowskich, odbywa się

ona w oparciu o przepisy przygotowywane przez Komisję i uchwalane na poziomie wspólnotowym. Regulują one przede wszystkim: wymagania w zakresie raportowania połowów, wyładunków i pierw-szej sprzedaży połowu przez rybaków, zasady monitorowania działalności statków na morzu (m.in. wymóg włączenia do systemu monitoringu satelitarnego VMS), prawidłowego używania narzędzi połowowych czy odpowiednie stosowanie przepisów rynkowych i strukturalnych.

Widoczne jest także ciągłe dążenie Komisji do ujednolicenia przez kraje UE standardów kontroli w poszczególnych krajach członkowskich (które niekiedy diametralnie się od siebie różnią), w tym „taryfikatora” kar za najpoważniejsze wykroczenia oraz usprawnienia metod wdrażania prawa unij-nego w zakresie kontroli rybołówstwa. Bardzo silnym bodźcem do przestrzegania reguł jest moż-liwość skierowania szczególnie ciężkich przypadków nieprzestrzegania przepisów kontrolnych do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (ETS). Z obecnie rozpatrywanych przez ETS ok. 80 spraw z dziedziny rybołówstwa, większość dotyczy nieprzestrzegania przepisów kontrolnych, a rekordowa, jak dotychczas wysokość kary to łącznie ponad 57 mln euro11.

Reforma WPRyb. przyniosła wzmocnienie kompetencji UE w zakresie nadzoru nad przestrzega-niem przepisów przez kraje członkowskie, a także rozpowszechnienie stosowania niektórych elek-tronicznych środków kontroli (np. systemu VMS na mniejsze jednostki). Rozpoczęto także proces ujednolicania standardów kontroli i inspekcji w krajach członkowskich – m.in. w tym celu została po-wołana na początku 2005 r. Wspólnotowa Agencja Kontroli Rybołówstwa12, której głównym zadaniem będzie wdrażanie planów wspólnego rozmieszczenia środków kontroli i inspekcji posiadanych przez kraje członkowskie.

11 Por. sprawa nr C-304/02, Komisja Europejska przeciwko Francji; http://www.curia.eu.int12 Por. Rozporządzenie Rady (WE) 768/2005 ustanawiające Wspólnotową Agencję Kontroli Rybołówstwa i zmieniające Rozpo-rządzenie 2847/93, ustanawiające system kontroli stosowany w ramach Wspólnej Polityki Rybackiej

15

33.3.3. Rynek rybnySystem wspólnotowej organizacji rynku rybnego13 znamionuje daleko idące podobieństwo do

organizacji licznych rynków rolnych w ramach Wspólnej Polityki Rolnej. Podstawowym instrumentem jest system cen minimalnych dla podstawowych gatunków ryb, poniżej których produkty są wycofy-wane z rynku, przechowywane lub przetwarzane. Ceny orientacji są ustalane corocznie przez Radę Ministrów. Istotnym elementem organizacji rynku i jego stabilizatorem są krajowe i transnarodowe organizacje producentów. Tylko one mogą korzystać z instrumentów rynkowych.

Ze względu na wzrastającą zależność wspólnotowego rynku rybnego od importu spoza UE (już niemal 60% produktów rybnych obecnych na rynku UE pochodzi z importowanego surowca) na zna-czeniu zyskuje powiązanie tego aspektu WPRyb. z polityką handlową i celną Unii. Produkty rybactwa odgrywają istotną rolę w stosunkach handlowych z wieloma państwami trzecimi. Dla unijnego prze-twórstwa kluczowym instrumentem są tzw. autonomiczne kontyngenty taryfowe (ATQ), pozwalające na import wielu gatunków ryb (w różnorodnych formach przetworzenia) na bardzo korzystnych wa-runkach. W przeciwieństwie do TAC i cen orientacji ich poziomy są ustalane co 3 lata.

Reforma z 2002 r. nie przyniosła poważniejszych zmian w tym aspekcie WPRyb.

3.3.4. Zewnętrzna polityka rybackaWażnym elementem WPRyb. są działania skierowane na reprezentowanie szerokich interesów

Wspólnoty w stosunkach zewnętrznych na poziomie międzynarodowym, regionalnym i w relacjach bilateralnych z krajami trzecimi. W ramach ONZ i jej organizacji wyspecjalizowanej, która zajmuje się m.in. sprawami rybactwa – FAO, Komisja Europejska dba o zabezpieczenie szeroko pojętych in-teresów rybackich UE, starając się zajmować pozycję lidera w różnorodnych inicjatywach na rzecz powstrzymania tendencji spadkowej światowych zasobów ryb, prowadzenia zrównoważonego ry-bołówstwa, walki z nielegalnymi połowami, wreszcie ochrony bioróżnorodności morskiej. Podobne działania prowadzone są w ramach regionalnych organizacji międzynarodowych zarządzających rybołówstwem, których decyzje mają niekiedy bardzo znaczący wpływ na sytuację unijnej floty.

Stosunki dwustronne to w chwili obecnej łącznie 22 umowy z krajami trzecimi. Możliwości poło-wowe UE są rekompensowane przez udostępnienie kwot w wodach wspólnotowych na zasadzie wzajemności (z Norwegią, Islandią i Wyspami Owczymi) lub poprzez wypłatę rekompensaty o uzgod-nionej wysokości (z krajami Afryki i wyspiarskimi państwami Pacyfiku). Łączna wartość wszystkich obecnie obowiązujących porozumień to niemal 170 mln euro rocznie.

Zasadniczą zmianą wprowadzoną przez reformę WPRyb. jest przejście ze ściśle rybackich poro-zumień dwustronnych14 na porozumienia partnerskie o szerszym charakterze. Zawierają one zobo-wiązania dla państw trzecich do wykorzystywania części rekompensaty finansowej na poprawę lub wręcz stworzenie od podstaw systemu zarządzania rybołówstwem, ze szczególnym uwzględnieniem informacji naukowej na temat stanu zasobów i ustanowienia sprawnej kontroli rybołówstwa.

3.3.5. Rybacka polityka strukturalnaZasadniczym celem strukturalnego komponentu WPRyb. jest wspomaganie zrównoważonego

rozwoju ekonomicznego sektora rybackiego we wszystkich aspektach jego działania. Dobrze oddają to nazwy podstawowych kierunków działań (tzw. osi priorytetowych) przyszłego Europejskiego Fun-duszu Rybackiego na lata 2007-2013:

13 Council Regulation 104/2000 on the common organization of the markets in fishery and aquaculture products14 Wpływ porozumień dwustronnych na stan zasobów w wodach państw trzecich był powszechnie uznawany za niekorzystny i wielokrotnie krytykowany jako przykład gospodarki rabunkowej. Negatywną stronę niektórych porozumień sprzed reformy WPRyb. uznaje także Komisja, czego dowodem może być ich określenie przez wysokiego funkcjonariusza Komisji jako „payer, pęcher, partir” („zapłacić, wyłowić, wyjść”).

16

Wspólna Polityka Rybacka UE – podstawowe elementy i reforma z 2002 r. 3• Działania dla potrzeb floty rybackiej, łącznie z działaniami społeczno-ekonomicznymi • Chów i hodowla ryb oraz ich przetwórstwo i sprzedaż• Działania na rzecz wspólnego interesu sektora rybackiego15

• Rozwój subregionów, w których rybactwo pełni dużą rolę ekonomiczną• Wsparcie techniczne dla administracji zarządzających funduszami strukturalnymi.

Zasady korzystania ze wsparcia finansowego nie różnią się w zdecydowany sposób od systemów zarządzania pozostałymi funduszami strukturalnymi UE.

Współczesny, holistyczny kształt polityki strukturalnej w sektorze rybackim był stopniowo wypraco-wywany przez ok. 35 lat. Na początku lat 70. składała się ona niemal wyłącznie ze środków przezna-czonych dla floty, a kwestie społeczno-ekonomiczne były domeną innego funduszu strukturalnego. Klu-czowe założenia przyjęte wówczas przez decydentów różniły się zasadniczo od współczesnych – pod-stawowym celem było zapewnienie społeczeństwom UE pełnego wyżywienia (podobnie jak w przypadku unijnej polityki rolnej) oraz możliwie najdalej idącego uniezależnienia od importu z krajów trzecich.

Powyższe przesłanki doprowadziły do nadania priorytetowego znaczenia zwiększaniu zdolno-ści połowowej flot rybackich państw członkowskich. Cel ten został bardzo sprawnie zrealizowany: w latach 1970–1987 tonaż floty wzrósł ponad dwukrotnie, a moc silników – ponad trzykrotnie. Należy przy tym podkreślić, że dane posiadane przez Komisję w tym zakresie są niepełne ze względu na bar-dzo liberalne przepisy na temat raportowania zdolności połowowej floty. Z tego m.in. powodu, niektóre kraje członkowskie w ogóle nie przekazywały takich danych Komisji. Niewątpliwy jest jednak lawinowy przyrost zdolności połowowej, a tylko jego część może zostać wytłumaczona przez „efekt statystycz-ny”, wynikający z trzech fal rozszerzeń UE 1970-198316 o państwa posiadające duże floty rybackie.

Już pobieżna ocena początkowych stadiów polityki strukturalnej wskazuje na jeden fundamentalny i oczywisty błąd – brak oceny jej konsekwencji dla stanu zasobów ryb i wielkości przyszłych połowów, a więc dochodów samych rybaków.

Przyczyna braku takiej oceny jest tyleż zaskakująca, co prosta. Do 1978 r. Komisja Europejska nie zatrudniała żadnego eksperta naukowego, a powstały w konsekwencji problem przełowienia naj-ważniejszych ekonomicznie gatunków został dostrzeżony dopiero kilka lat później. Wówczas jednak do głosu doszedł opór wobec zmian w polityce, która do połowy lat 80. była uważana za „sukces polityczny”, głównie ze względu na brak sprzeciwu ze strony środowiska rybackiego, chętnie i szero-ko korzystającego z subsydiów na budowę i modernizację swych statków. Pomimo wielu podjętych prób i kilku mało skutecznych działań zapobiegawczych, znaczące zmiany w tym elemencie rybackiej polityki strukturalnej Unii nie nastą-piły przed reformą WPRyb. z 2002 r.

3.4. Fundusz FIFG a reforma Wspólnej Polityki Rybackiej z 2002 r.

Podstawowym celem i jednym z dwóch warunków koniecznych dla powodzenia opisywanej reformy jest dostosowanie wielkości unijnej floty rybackiej do stanu dostępnych zasobów. Drugim jest dopro-wadzenie przełowionych lub zagrożonych przełowieniem stad do biologicznie bezpiecznego stanu, pozwalającego na zrównoważoną eksploatację w długim okresie17.

15 Najważniejsze z nich to: działania ukierunkowane na poprawę stanu ichtiofauny i jej siedlisk, rozwój infrastruktury portowej, działania promocyjne i projekty pilotażowe.16 1973 r.: Dania, Irlandia i Wielka Brytania; 1981 r.: Grecja; 1986 r.: Hiszpania i Portugalia17 Zgodnie z terminologią przyjętą przez Światowy Szczyt na rzecz Zrównoważonego Rozwoju (World Summit on Sustainable Development – WSSD) w Johannesburgu w 2002 r. określaną także jako Maksymalne Zrównoważone Wydobycie (Maximum Sustainable Yield – MSY).

17

3Z tego względu przedstawione niżej porównanie działań zostało zawężone do komponentu fundu-

szu FIFG bezpośrednio odnoszącego się do floty rybackiej.

Jednym z najważniejszych i najbardziej spornych elementów reformy było ostateczne zamknięcie możliwości finansowania budowy nowych statków rybackich z końcem 2004 r. Pozostawiono jedynie możliwość zakupu używanego statku przez młodych rybaków (poniżej 35 roku życia). Zdecydowa-nie zawężono także możliwości modernizacji statków, wykluczając wszystkie jej rodzaje, mogące prowadzić do wzrostu zdolności do prowadzenia połowów oraz wszystkie ulepszenia pod pokładem statku.

W celu zwiększenia atrakcyjności działań na rzecz permanentnego wycofywania statków z flo-ty (złomowania) i ich ukierunkowania na flotę łowiącą najbardziej zagrożone stada, zdecydowano o zwiększeniu maksymalnej wysokości stawki za złomowanie o 20%. Ponadto z końcem 2004 r. zamknięta została możliwość wycofywania statków floty unijnej poprzez przekazywanie ich do kra-jów spoza UE w ramach spółek mieszanych ze znaczącym lub większościowym udziałem unijnego kapitału.

Zmodyfikowano możliwości czasowego zawieszenia rybołówstwa, umożliwiając korzystniejsze działania dla rybaków dotkniętych konsekwencjami redukcji możliwości połowowych w ramach pla-nów odbudowy lub zarządzania zasobami. Wykluczono przy tym możliwość stosowania rekompen-sat dla przemysłu przetwórczego zależnego od surowca, którego dotyczą redukcje.

W zakresie działań społeczno-ekonomicznych wprowadzono możliwość „częściowego” odejścia z rybołówstwa i szkolenia w celu dywersyfikacji działalności, które może być dofinansowane kwotą maksymalnie 20 tys. euro. Warunkiem skorzystania z takiego działania jest udowodnienie, że zmniej-szy się nakład połowowy statków, których załogi podejmą takie działania.

18

© A. Zabawski / WWF

Wspólna Polityka Rybacka UE – podstawowe elementy i reforma z 2002 r. 3

18 Multiannual Guidance Programmes – Wieloletnie Programy Orientacji Floty. Były stosowane w latach 1973–2004 i uznano je za nieskuteczne narzędzie kontrolowania i ograniczania zdolności połowowej floty. Zostały zastąpione przez poziomy refe-rencyjne dla państw członkowskich i system wejścia/wyjścia.

Przedstawione powyżej zmiany bardziej szczegółowo obrazuje tabela porównawcza:

FIFG – najważniejsze zasady działań na rzecz floty rybackiej

przed reformą z 2002 r. po reformie z 2002 r.

Budowa nowych statków

• Zgodnie z c elami MAGP18 • Wycofane statki powyżej 12 m i trawlery

poniżej 12 m nie mogą być zastępowane nowym

• Zakazana po 31 grudnia 2004 r. Wcześniej zakazana także dla statków o tonażu powyżej 400 GT

Modernizacja istniejących statków

• W celu racjonalizacji operacji połowowych• Zakaz wymiany narzędzi połowowych

z wyjątkiem wymiany na bardziej selektywne

• Wyłącznie na pokładzie statku i w celu: poprawy warunków BHP na pokładzie, poprawy jakości produktów, wprowadzania bardziej selektywnych metod połowów

• Nie może zwiększać zdolności połowowejZłomowanie • Dla statków starszych niż 10 lat, o tonażu

powyżej 22 GT• Dozwolone w ramach spółek mieszanych

(joint-venture)

• Dla statków dotkniętych efektami planu odbudowy zasobów premia może być zwiększona o 20%

• Zakazane w ramach spółek mieszanych po 31 grudnia 2004 r.

Czasowe zawieszenie rybołówstwa

• W przypadku nieprzewidzianych okoliczności (np. katastrof ekologicznych) - maks. 2 m-ce w roku, maks. 6 m-cy podczas całego okresu programowania

• W przypadku nie odnowienia porozumienia dwustronnego z krajem trzecim

• W przypadku konieczności odbudowy zasobów – maks. 3 lata

• W przypadku nieprzewidzianych okoliczności (np. katastrof ekologicznych) – maks. 3 m-ce. w roku, maks. 6 m-cy podczas całego okresu programowania

• W przypadku nie odnowienia porozumienia dwustronnego z krajem trzecim

• Dla statków dotkniętych efektami planu odbudowy lub zarządzania zasobami – maks. 3 lata

Działania społeczno-ekonomiczne

• Wcześniejsze emerytury dla rybaków powyżej 55 roku życia. Jednorazowe wypłaty dla rybaków ze złomowanych statków – maks. 10 000 euro

• Koszty szkoleń w celu przekwalifikowania lub dywersyfikacji działalności – maks. 50 000 euro

• Zakup używanego statku przez młodych rybaków (do 35 lat) – maks. 50 000 euro

• Zmiana: koszty szkoleń w celu dywersyfikacji działalności – maks. 20 000 euro, pod wa-runkiem zmniejszenia nakładu połowowego macierzystego statku

3.5. Europejski Fundusz Rybacki na lata 2007-2013 dokończeniem reformy

Powyższe zmiany zostały potwierdzone w opublikowanej w lipcu 2004 r. propozycji nowego Euro-pejskiego Funduszu Rybackiego (EFR) na lata 2007-2013. W niektórych punktach, Komisja zapropo-nowała nawet zaostrzenie wprowadzonych przez reformę zapisów. Ze względu na trwające negocjacje w sprawie nowego wieloletniego budżetu Unii trudno jest przewidzieć dostępne w ramach przyszłego funduszu środki finansowe. Należy także podkreślić, że część propozycji zawierających działania dla floty rybackiej należy do najbardziej spornych w niezakończonych jeszcze negocjacjach. W związku z powyższym odpowiedź na pytanie: czy i w jakim stopniu EFR będzie stanowił potwierdzenie reformy Wspólnej Polityki Rybackiej z 2002 r., nadal pozostaje otwarta.

19

44.1. Wielkość floty rybackiej państw nadbałtyckich

W pierwszej połowie lat 90. w krajach nadbałtyckich (bez Rosji) zarejestrowanych było ponad 11 tys. statków rybackich o tonażu przekraczającym 1,4 mln GT (1990 r.). Stanowiło to ok. 6% ogól-nego tonażu światowej floty rybackiej oraz ok. 35% potencjału połowowego flot państw europejskich (bez Rosji). Z uwagi na znaczną liczbę statków dalekomorskich, które po rozpadzie ZSRR znalazły się w posiadaniu republik bałtyckich, kraje te, podobnie jak Polska, na początku lat 90. miały dominujący udział w ogólnym tonażu floty rybackiej krajów nadbałtyckich. W 1990 r. potencjał połowowy polskiej floty łowczej wynosił 325,9 tys. GT, co stanowiło ponad 1/5 całkowitego tonażu floty rybackiej zareje-strowanego w krajach nadbałtyckich. Byłe kraje socjalistyczne (łącznie z Litwą, Łotwą i Estonią) po-siadały prawie 80% tonażu floty rybackiej znajdującego się w państwach basenu Morza Bałtyckiego.

W 1994 r., po kilku latach funkcjonowania nowego systemu polityczno-gospodarczego, potencjał połowowy byłych krajów socjalistycznych uległ wyraźnej redukcji. Było to spowodowane nowymi realiami gospodarczymi i zaprzestaniem dotowania rybołówstwa dalekomorskiego z jednej strony, a z drugiej utratą możliwości połowów tych statków na większości łowisk eksploatowanych wcześniej na mocy umów ZSRR z krajami trzecimi.

W 1994 r. tonaż statków rybackich w krajach nadbałtyckich zmniejszył się o ok. 40%, w tym w przy-padku Łotwy o 80%, Polski o 44% i Litwy o 25%. Ponad 25% redukcja floty nastąpiła również w przypadku Niemiec i związana była, podobnie jak w krajach byłego bloku ZSRR i Polski, z wycofa-niem dużej liczby statków dalekomorskich należących wcześniej do NRD.

Tabela 4.1. Stan floty rybackiej krajów nadbałtyckich w latach 1990-1994

Kraj1990* 1994 zmiana 1994/1990

liczba statków GT tonaż w % liczba

statków GT tonaż w % liczba statków tonaż w %

Polska 1 321 325 905 23% 1 341 183 600 21% 1,5% -43,7%Litwa 162 236 268 17% 115 176 185 20% -29,0% -25,4%Estonia 249 180 921 13% 271 168 242 20% 8,8% -7,0%Dania 3 686 122 046 9% 4 397 99 347 12% 19,3% -18,6%Niemcy 1 236 106 401 7% 2 458 79 139 9% 98,9% -25,6%Łotwa 311 382 777 27% 344 75 893 9% 10,6% -80,2%Szwecja 1 150 50 400 4% 1 220 56 500 7% 6,1% 12,1%Finlandia 3 557 16 798 1% 3 798 22 510 3% 6,8% 34,0%Razem 11 672 1 421 516 100% 13 944 861 416 100% 19,5% -39,4%

* Dane dotyczące Litwy, Łotwy, Estonii pochodzą z 1992 r. i nie zawierają informacji o łodziach rybackich, których szacunkowa liczba wynosiła na Litwie 200 jednostek, w Estonii 800 jednostek, a na Łotwie 600 jednostek.Źródło: FAO, Bulletin of fishery statistics. Fishery fleet statistics, Rome, 1998.

Wykres 4.1. Struktura geograficzna floty rybackiej krajów nadbałtyckich wg państw w 1994 r. (bez Rosji)

20

Stan floty przed wprowadzeniem FIFG (1990-1994)dr Emil Kuzebski4

4W wyniku tych zmian znacznemu zmniejszeniu zarówno pod względem liczebności, jak i tonażu

uległy segmenty statków powyżej 500 GT (tabela 4.2.). W grupie statków 500-999 GT ubyło 26 jed-nostek (27%) o tonażu 20 tys. GT (30%), a liczebność i tonaż największych statków z grupy powyżej 2000 GT zmalały o około połowę. Znaczny przyrost zarówno liczby, jak i tonażu floty krajów nad-bałtyckich nastąpił jedynie w grupie najmniejszych jednostek o tonażu nie przekraczającym 25 GT i wyniósł 32% w ujęciu ilościowym i 12% w tonażowym. W grupie statków 250-499 GT odpowiednio o 30% w przypadku liczby statków i 28% w tonażu.

Tabela 4.2. Stan floty rybackiej krajów nadbałtyckich wg grup tonażowych w latach 1990-1994

Grupa tonażowa1990* 1994 zmiana 1994/1990

liczba statków GT tonaż w % liczba

statków GT tonaż w % liczba statków GT

0-24 8 645 51 102 4% 11 452 57 093 7% 32,5% 11,7%25-49 1 105 41 667 3% 905 33 335 4% -18,1% -20,0%50-99 768 60 463 4% 681 52 517 6% -11,3% -13,1%100-149 422 50 831 4% 315 36 212 4% -25,4% -28,8%150-249 227 42 695 3% 209 39 115 5% -7,9% -8,4%250-499 115 38 449 3% 149 49 367 6% 29,6% 28,4%500-999 95 66 115 5% 69 46 005 5% -27,4% -30,4%1000-1999 55 93 532 7% 36 61 453 7% -34,5% -34,3%2000 i więcej 240 976 662 69% 128 486 319 56% -46,7% -50,2%Razem 11 672 1 421 516 100% 13 944 861 416 100% 19,5% -39,4%

* Dane dotyczące Litwy, Łotwy, Estonii pochodzą z 1992 r. i nie zawierają informacji o łodziach rybackich, których szacunkowa liczba wynosiła na Litwie 200 jednostek, w Estonii 800 jednostek, a na Łotwie 600 jednostek. Źródło: FAO, Bulletin of fishery statistics. Fishery fleet statistics, Rome, 1998.

Z uwagi na brak wystarczająco dokładnych statystyk niemożliwe jest precyzyjne określenie stanu floty poławiającej wyłącznie na Morzu Bałtyckim. W przypadku floty Niemiec, Szwecji oraz Danii część statków prowadzi połowy w innych rejonach np. Morzu Północnym, Kattegacie i Skagerraku, brak jest jednak dokładnych informacji o liczbie i tonażu tych statków. Dodatkowo, pewne grupy statków prowadzą, w zależności od sezonu, połowy zarówno na Morzu Bałtyckim, jak i Morzu Północnym19.

19 Według danych z 1996 r. statki duńskie zarejestrowane w portach Holstebro i Skivs nad Morzem Północnym, poławiały zarówno na Bałtyku, skąd pochodziło ok. 20% połowów tych statków oraz na Morzu Północnym – 80% połowów. Statki te odło-wiły w 1996 r. na Morzu Bałtyckim 57 tys. ton ryb co stanowiło ok. 1/3 ogólnej wielkości duńskich połowów bałtyckich.

© G. Okołów / WWF

21

4Ponadto w skład flot takich krajów jak: Polska, Niemcy, Litwa, Łotwa i Estonia wchodzą również duże trawlery oceaniczne poławiające wyłącznie na łowiskach dalekomorskich.

W celu określenia przybliżonej wielkości potencjału floty rybackiej zaangażowanej na Morzu Bał-tyckim w pierwszej połowie lat 90. od całkowitej liczby statków rybackich zarejestrowanych w krajach nadbałtyckich odjęto jednostki o pojemności większej niż 500 GT (największa tonażowo grupa), w skład których w większości wchodzą trawlery dalekomorskie. W 1994 r. w ośmiu krajach graniczą-cych z Bałtykiem były 233 takie statki. Jest jednak prawdopodobne (np. w przypadku Litwy i Estonii), że część z nich mogła prowadzić połowy również na Morzu Bałtyckim.20

Tabela 4.3. Stan floty rybackiej poławiającej na Morzu Bałtyckim w latach 1990-1994

1990* 1994 zmiana 1994/1990liczba

statkówGT tonaż w %

liczba

statkówGT tonaż w %

liczba

statkówGT

Dania 3 672 109 570 38% 4 381 87 421 33% 19,3% -20,2%Szwecja 1 145 47 250 17% 1 208 48 750 18% 5,5% 3,2%Niemcy 1 204 35 803 13% 2 440 35 567 13% 102,7% -0,7%Polska 1 228 33 060 12% 1 294 31 235 12% 5,4% -5,5%Finlandia 3 557 16 798 6% 3 798 22 510 8% 6,8% 34,0%Estonia 201 11 969 4% 220 15 909 6% 9,5% 32,9%Łotwa 190 14 965 5% 315 15 209 6% 65,8% 1,6%Litwa 85 15 792 6% 55 11 038 4% -35,3% -30,1%Razem 11 282 285 207 100% 13 711 267 639 100% 21,5% -6,2%

* Dane dotyczące Litwy, Łotwy, Estonii pochodzą z 1992 r. i nie zawierają informacji o łodziach rybackich, których szacunkowa liczba wynosiła na Litwie 200 jednostek, w Estonii 800 jednostek, a na Łotwie 600 jednostekŹródło: FAO, Bulletin of fishery statistics. Fishery fleet statistics, Rome, 1998.

20 World Fishing Fleets, An Analysis of Distant-water Fleet Operations, Vol. V The Baltic States, The Commonwealth of Indepen-dent States, Eastern Europe, NOAA, NMFS U.S. Department of Commerce, 1993, str. 50, 73

Wykres 4.2. Tonaż floty rybackiej poławiającej na Bałtyku wg państw w 1994 r.

W 1994 r. szacunkowa wielkość floty poławiającej na Morzu Bałtyckim (bez Rosji) wyniosła 13,7 tys. jednostek o tonażu ok. 270 tys. GT. Ponad 50% udziału w całkowitym potencjale floty miały trzy kraje: Dania, Szwecja i Niemcy.

Zmniejszenie tonażu floty w tych krajach (zwłaszcza w Danii i Niemczech), przy znacznym wzro-ście liczby jednostek, wynikało bardziej ze zmian porządkowych w tworzonym od 1989 r. rejestrze statków rybackich UE oraz zmian w opomiarowaniu tonażu statków, niż z rzeczywistych zmian tych wielkości w latach 1990-1994.

22

4W większości krajów prowadzących połowy na Morzu Bałtyckim przeważający udział w struktu-

rze tonażowej floty miały małe łodzie i kutry rybackie poniżej 100 GT. Było to skutkiem kształtowanej historycznie struktury floty, która odzwierciedla specyfikę połowów na płytkim i niewielkim obszaro-wo Morzu Bałtyckim. W przypadku państw byłego bloku sowieckiego oraz Polski dominacja jednej grupy tonażowej wynikała również ze stosowanego podejścia, polegającego na budowie statków w długich seriach stoczniowych według wspólnego projektu konstrukcyjnego. We flocie polskiej były to np. kutry B-25 o tonażu 100-107 GT, we flocie łotewskiej, litwewskiej i estońskiej kutry typu Baltika.

Tabela 4.4. Stan floty rybackiej poławiającej na Morzu Bałtyckim wg grup tonażowych w latach 1990-1994

Grupa tonażowa Dane Dania Szwecja Niemcy Polska Finlandia Estonia Łotwa Litwa

0-24 liczba statków 3 799 793 2 066 875 3 701 68 150 b.d.

GT 24 469 7 650 6 503 81 15 510 714 2 166 b.d.

25-49liczba statków 252 131 230 205 33 16 37 1

GT 9 796 4 800 8 030 8 210 1 109 430 930 30

50-99liczba statków 133 165 53 42 43 103 123 19

GT 8 494 12 350 3 785 3 256 3 042 8 769 11 046 1 775

100-149liczba statków 46 36 35 156 19 19 4

GT 5 853 4 500 4 357 16 833 2 329 2 223 117

150-249liczba statków 79 53 38 16 1 8 4 10

GT 14 657 10 200 7 031 2 855 197 1 642 733 1 800

250-499liczba statków 72 30 18 0 1 6 1 21

GT 24 152 9 250 5 861 0 323 2 131 334 7 316liczba statków, razem 4 381 1 208 2 440 1 294 3 798 220 315 55

tonaż, razem 87 421 48 750 35 567 31 235 22 510 15 909 15 209 11 038

Źródło: FAO, Bulletin of fishery statistics. Fishery fleet statistics, Rome, 1998.

4.2. Wielkość i struktura geograficzna i gatunkowa połowów bałtyckich

Morze Bałtyckie w porównaniu do innych rejonów połowowych charakteryzuje się bardzo małą różnorodnością gatunków ryb. Jest ich dziesięciokrotnie mniej niż w Morzu Śródziemnym, gdzie żyje ok. 500 gatunków ryb, z czego 120 jest poławianych na skalę przemysłową, a także zdecydowanie mniej niż na niezbyt odległym akwenie Morza Północnego.

Gospodarcze znaczenie na Morzu Bałtyckim ma tylko kilka gatunków, przede wszystkim: dorsze, śledzie, szproty, ryby płaskie (stornia, gładzica) oraz w mniejszym stopniu łososie i trocie. Większość tych gatunków objęta jest limitami połowowymi wyznaczanymi corocznie przez MKRMB.

W latach 1990-1994 połowy na Morzu Bałtyckim kształtowały się na w miarę stabilnym poziomie ok. 600-700 tys. ton z dominującym udziałem śledzi (45-55%). Po 1991 r. nastąpił wyraźny wzrost połowów szprotów, wynikający przede wszystkim z wysokiej dynamiki połowów ryb przeznaczonych do produkcji mączki rybnej przez flotę duńską i szwedzką. Jednocześnie wyraźnie obniżyły się poło-wy dorszy – ze 160 tys. ton w 1990 r. do 70 tys. ton w 1994 r., a udział tych ryb w ogólnych połowach bałtyckich spadł z 24% do 9%. Drastyczny spadek połowów dorszy wynikał z bardzo słabej kondycji zasobów tych ryb i co za tym idzie wyraźnego obniżenia kwoty połowowej przez MKRMB. W 1993 r. TAC dla dorsza wyniósł 40 tys. ton. Nigdy wcześniej ani później w historii MKRMB limit połowowy tych ryb nie był aż tak niski.

23

Stan floty przed wprowadzeniem FIFG (1990-1994)

4

Wykres 4.3. Struktura połowów bałtyckich w latach 1990-1994

W pierwszej połowie lat 90. największe połowy śledzi odnotowywała Finlandia – wielkości wahały się w granicach od 51 tys. ton (1991 r.) do 97 tys. ton (1994 r.), co stanowiło ok. 30% ogólnych poło-wów tych ryb na Bałtyku. W tym czasie śledzie były i nadal są podstawowym gatunkiem ryb poławia-nym przez to państwo. W 1994 r. miały one ponad 90% udziału w całkowitej wielkości połowów ryb w Finlandii. Około 1/5 bałtyckich połowów śledzi w 1994 r. przypadała na Szwecję (70 tys. ton), 14% na Polskę, 13% na Danię. Udział pozostałych krajów nie przekraczał 10%.

Tabela 4.5. Wielkość połowów (t) bałtyckich wg ważniejszych gatunków ryb w latach 1990-1994

Gatunek 1990 1991 1992 1993 1994 Śledź 354 997 294 607 338 118 349 832 351 493Szprot 91 059 113 336 146 712 193 357 299 206Dorsz 161 689 133 758 69 741 37 164 71 325Płastugi 9 690 11 214 9 454 9 580 14 335Łosoś 5 550 4 493 4 399 3 350 2 890

Inne 44 897 48 174 50 325 46 147 43 709

Razem 667 882 605 582 618 749 639 430 782 958

Źródło: ICES, FISHSTAT, FAO Fisheries Department, Fisheries Information, Data and Statistical Unit

Połowy szprotów na Morzu Bałtyckim w latach 1990-1994 zdominowane były przez Danię i Szwe-cję, co wynikało z posiadanego potencjału połowowego tych państw, w skład którego wchodziły duże trawlery pelagiczne specjalizujące się w połowach ryb kierowanych do produkcji mączki i olejów rybnych. W 1994 r. szwedzka flota odłowiła 135 tys. ton szprotów, co stanowiło 45% ogólnej wielkości połowów tych ryb, a duńskie trawlery pelagiczne 70 tys. ton, tj. 23% połowów szprotów. Udział pol-skiej floty w ogólnych połowach szprotów na Morzu Bałtyckim w 1994 r. wyniósł 15% (44,5 tys. ton) zaś połowy pozostałych krajów były zdecydowanie niższe.

Wielkość połowów dorszy w pierwszej połowie lat 90. podlegała znacznym zmianom – wahała się ona w granicach od 37 tys. ton do 160 tys. ton. Z uwagi na atrakcyjność ekonomiczną połowów tych ryb (są one droższe ok. 4-krotnie od śledzi i 8-krotnie od szprotów) TAC na nie jest wykorzy-stywane przeważnie w 100%. Dlatego też oficjalna wielkość połowów poszczególnych krajów od lat odpowiada wielkościom dostępnych limitów. Jest jednak powszechnie wiadomo, że podawane przez poszczególne kraje połowy dorszy są znacznie zaniżone (z uwagi na skalę nieraportowanych wyła-

24

4

dunków w rzeczywistości mogą być one nawet kilkakrotnie wyższe). W 1994 r. 35% ogólnej wielkości połowów dorszy (25,3 tys. ton) przypadło na Szwecję, 28% (19,8 tys. ton) na Danię i 20% (14,4 tys. ton) na Polskę. Udział pozostałych państw w całkowitych połowach dorszy bałtyckich był niewielki i wynosił w przypadku Niemiec 7%, Łotwy 3%, Litwy 3%, Rosji 1,5%, Estonii i Finlandii po ok. 1%.

Cechą charakterystyczną jest fakt, że wszystkie kraje graniczące z Morzem Bałtyckim (za wyjąt-kiem Finlandii) eksploatują również inne obszary połowowe, często przy użyciu tych samych statków rybackich. Ma to miejsce np. w przypadku Danii posiadającej flotę specjalizującą się w połowach ryb paszowych, głównie dobijaków i szprotów, zarówno na Morzu Północnym, jak i Morzu Bałtyckim.

W tabeli 4.6. przedstawiono udział połowów pochodzących z Morza Bałtyckiego w całkowitych połowach morskich krajów nadbałtyckich. Udział ten (bez Rosji) wynosił w 1994 r. średnio 23% i wahał się w granicach od 9% (Dania) do 100% (Finlandia). Tak rozproszona struktura geograficzna połowów jest wynikiem graniczenia niektórych krajów (Dania, Niemcy i Szwecja) z kilkoma obszara-mi połowowymi tj. Morzem Bałtyckim, Morzem Północnym, Skagerrakiem i Kattegatem. Natomiast w przypadku krajów byłego bloku socjalistycznego – Litwy, Łotwy, Estonii i Polski, a także Niemiec (flota byłego NRD) – znaczny udział połowów realizowanych poza Bałtykiem w ogólnych połowach tych krajów wynikał z posiadania w tym czasie dużych statków oceanicznych, które prowadziły poło-wy dalekomorskie na łowiskach znacznie oddalonych od krajowych portów (o czym była mowa we wcześniejszej części rozdziału).

Źródło: Opracowanie własne na podstawie ICES, FISHSTAT, FAO Fisheries Department, Fisheries Information, Data and Statisti-cal Unit

Wykres 4.4. Udział połowów ważniejszych gatunków ryb bałtyckich wg państw w 1994 r.

25

Stan floty przed wprowadzeniem FIFG (1990-1994)

4Tabela 4.6. Udział połowów z Morza Bałtyckiego krajów nadbałtyckich w połowach ogółem w 1994 r.

Kraj Bałtyk Ogółem Bałtyk/ogółem

Szwecja 235 606 386 814 61%

Dania 164 880 1 873 316 9%

Polska 116 500 410 532 28%

Finlandia 103 417 103 417 100%

Estonia 46 076 121 771 38%

Łotwa 46 056 137 610 33%

Niemcy 22 709 219 253 10%

Litwa 9 975 47 975 21%

Razem 745 219 3 300 688 23%

Rosja 37 739 3 486 116 1%

Źródło: ICES, FISHSTAT, FAO Fisheries Department, Fisheries Information, Data and Statistical Unit

Jak widać w tabeli 4.7., połowy śledzi koncentrują się w trzech przylegających do siebie podob-szarach: 28, 29 i 30, eksploatowanych głównie przez floty Finlandii, Szwecji i Łotwy. Z tego obszaru w 1996 r. pochodziło ok. 1/3 ogólnych połowów tych ryb.

Tabela 4.7. Struktura geograficzna połowów bałtyckich wg podobszarów statystycznych ICES

i ważniejszych gatunków ryb (dane z 1996 r.)

podobszartony udział w %

Śledź Szprot Dorsz Inne Razem Śledź Szprot Dorsz Inne Razem26 28 621 177 786 31 626 8 290 246 323 8,8 38,3 20,3 11,6 24,325 35 621 78 019 61 109 9 421 184 170 11,0 16,8 39,1 13,2 18,128 48 893 96 715 3 363 2 740 151 711 15,1 20,9 2,2 3,8 14,924 32 401 1 785 31 036 7 721 72 943 10,0 0,4 19,9 10,8 7,222 12 216 14 553 15 385 30 717 72 871 3,8 3,1 9,9 43,1 7,230 56 816 1 397 3 3 133 61 349 17,5 0,3 0,0 4,4 6,032 29 502 21 112 0 1 027 51 641 9,1 4,6 0,0 1,4 5,129 32 363 14 275 15 1 767 48 420 10,0 3,1 0,0 2,5 4,827 6 754 36 507 3 800 1 083 48 144 2,1 7,9 2,4 1,5 4,723 5 649 0 3 941 1 200 10 790 1,7 0,0 2,5 1,7 1,131 5 194 0 0 2 876 8 070 1,6 0,0 0,0 4,0 0,8

nieznany 30 615 21 475 5 817 1 242 59 149 9,4 4,6 3,7 1,7 5,8Razem 324 645 463 624 156 095 71 217 1 015 581 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

Źródło: ICES, FISHSTAT, FAO Fisheries Department, Fisheries Information, Data and Statistical Unit

Na rysunku 4.1. przedstawiono rozmieszczenie geograficzne połowów bałtyckich według podob-szarów ICES. W 1996 r. zdecydowana większość połowów koncentrowała się we wschodniej części Basenu Południowego (podobszary 22 do 24 i część zachodnia podobszaru 25) i południowej części Basenu Środkowego (część wschodnia podobszaru 25 oraz podobszary 26 do 29). Z dwóch pod-obszarów statystycznych 25 i 26 pochodziło ponad 40% całkowitej wielkości połowów bałtyckich. 15% wielkości połowów zlokalizowanych było w podobszarze 28 (łącznie z Zatoką Ryską), a udział pozostałych rejonów połowowych nie przekraczał 10%.

W przypadku szprotów ok. 75% wielkości połowów pochodzi z trzech podobszarów 25, 26 i 28 (Bałtyk Środkowy). W połowy tych ryb na obszarze Bałtyku Środkowego zaangażowane były głównie floty Szwecji i Polski oraz, w nieco mniejszym zakresie, Danii i Łotwy.

Najbardziej intensywnie eksploatowanym przez rybołówstwo dorszowe obszarem był podobszar 25, skąd pochodziło w 1996 r. prawie 40% wielkości połowów tych ryb. Razem z sąsiednimi obszarami (podobszary 24 i 26), w tej części Bałtyku odłowiono ok. 80% całkowitej wielkości połowów dorszy.

26

4

Rysunek 4.1. Rozmieszczenie geograficzne połowów bałtyckich oraz struktura gatunkowa wg ważniejszych rejonów statystycznych w 1996 r.

27

Stan floty przed wprowadzeniem FIFG (1990-1994)

Stan floty w pierwszym okresie funkcjonowania FIFG (1994-1999)dr Emil Kuzebski55.1. Zarządzanie flotą rybacką w ramach Multiannual Guidance Programmes, MAGP

W 1994 r., w momencie wprowadzenia Finansowego Instrumentu Sterowania Rybołówstwem (FIFG), obowiązywał już trzeci z kolei wieloletni program sterowania flotą (MAGP III). Pierwszy taki pro-gram (MAGP I), którego celem było dostosowanie potencjału floty rybackiej UE do stanu zasobów, rozpoczął się dziesięć lat wcześniej w 1983 r. i trwał do 1986 r.21 Program ten nie wyznaczał jeszcze, tak jak to będzie miało miejsce w przyszłości, konkretnych celów odnośnie redukcji tonażu czy mocy floty łowczej i nie był obligatoryjny dla państw członkowskich, zapewniał jednak wsparcie finansowe w przypadku złomowania, bądź czasowego zawieszenia działalność połowowej. W okresie obowiązy-wania programu potencjał połowowy floty państw UE pozostawał na tym samym poziomie.

Kolejny, drugi, wieloletni program sterowania flotą (MAGP II), który obejmował okres od 1987 do 1991 r., wyznaczał sobie za cel redukcję zarówno tonażu, jak i mocy floty rybackiej UE. Program ten skończył się bardzo nieznaczną redukcją potencjału połowowego (o 2%), co spowodowane było problemami technicznymi w egzekwowaniu założonych redukcji floty (wynikło to z braku dostatecznie dokładnej ewidencji floty rybackiej).

W drugiej połowie lat 90. skończył się trzeci etap wieloletniego programu sterowania flotą (MAGP III), który funkcjonował od 1992 do 1996 r. W odróżnieniu od poprzednich programów MAGP III zakła-dał ograniczenie nie tylko samego potencjału połowowego (czyli tonażu i mocy silników), ale również nakładu połowowego, definiowanego jako iloczyn dni połowowych z GT lub kW. Jednak większość państw członkowskich decydowało się na realizację wytyczonych celów wyłącznie poprzez redukcję tonażu i mocy statków, uznając ograniczanie nakładu za trudne do wdrożenia. Zaplanowany na lata 1992-1996 program zakładał redukcję nakładu w wysokości 20% w przypadku zasobów ryb dennych oraz 15% dla zasobów ryb płaskich (benthic stocks).22 Ogółem w tym okresie tonaż floty państw UE (bez Szwecji i Finlandii) uległ redukcji o 18% – z 2010 tys. GT do 1644 tys. GT, przy jednoczesnym zmniejszeniu mocy silników o 12% – z 8347 tys. kW do 7328 tys. kW.23

MAGP III w odróżnieniu od wcześniejszych programów wyznaczał progi redukcji floty łowczej w podziale na tzw. segmenty. W przypadku Niemiec bałtycka flota rybacka została podzielona na 10 segmentów, a duńska na 6. Statki zostały przyporządkowane do poszczególnych segmen-tów na postawie używanych przez nie narzędzi połowowych, eksploatowanych gatunków ryb,

21 Dyrektywa Rady 83/515/EEC22 Rozporządzenie Rady 3760/199223 Erik Lindebo, Fishing Capacity and EU Fleet Adjustment, FAO Technical Consultation on the Measurement of Fishing Capa-city Mexico City, 29 November – 3 December 1999

28

© G. Okołów / WWF

5a także wielkości jednostki. Założona redukcja potencjału połowowego dla floty niemieckiej do koń-ca 1996 r. wahała się w granicach od 0 do 13% w zależności od segmentu. Ogółem tonaż niemiec-kich statków zmniejszył się o ok. 10%. Zakładany tonaż duńskich statków rybackich miał w latach 1992-1996 ulec redukcji o 6%. Faktycznie zrealizowana redukcja była ponad dwukrotnie wyższa i wyniosła ok. 13%.

W 1997 r. przyjęto kolejny, czwarty, wieloletni program restrukturyzacji floty państw UE (MAGP IV), który wyznaczał cele i szczegółowe zasady dostosowywania potencjału floty rybackiej do stanu zaso-bów na lata 1997-2001 (ostatecznie termin został przedłużony do 2002 r.). MAGP IV, podobnie jak MAGP III, przyjmował redukcję mierzoną nakładem połowowym, który wynosił 20% w przypadku flot eksplo-atujących gatunki przełowione (overfished) oraz 30% dla segmentów poławiających zasoby uznane za zagrożone wyczerpaniem (depletion risk). Progi te podwyższono w 2002 r. odpowiednio do 24% i 36%.24 W przypadku Morza Bałtyckiego 24% redukcję wyznaczono dla statków poławiających dor-sze, a 36% ograniczenie nakładu dla segmentów poławiających łososie.25 Z uwagi na fakt, że już w momencie wyznaczania docelowego poziomu redukcji, potencjał połowowy w poszczególnych segmentach flot był znacznie niższy niż założone cele MAGP IV, program ten nie przyczynił się do redukcji floty, a co najwyżej uniemożliwił wzrost tonażu i mocy statków. W przypadku czterech krajów UE, prowadzących połowy na Morzu Bałtyckim (Niemcy, Dania, Szwecja i Finlandia), wyznaczony na koniec 2002 r. poziom tonażu floty łowczej był średnio o 15% wyższy niż stan wyjściowy ze stycznia 1997 r. Jedynie w przypadku Finlandii założony poziom tonażu w 2002 r. był niższy od stanu wyjścio-wego o 1%, dla innych krajów możliwy był wzrost tonażu, w przypadku Danii o 25%, Szwecji – 2% i 15% we flocie niemieckiej.

5.2. Stan floty połowowej w związku z wykorzystaniem funduszy strukturalnych w krajach starej UE (Niemcy, Dania, Szwecja, Finlandia)

NIEMCY

W pierwszym okresie funkcjonowania FIFG (1994-1999) tonaż floty statków nie-mieckich zmniejszył się o ponad 9 tys. GT (-12%) z tego wśród statków poniżej 500 GT o niecałe 3 tys. ton. (-8%). Skala redukcji była różna w różnych grupach tonażowych. W przypadku statków mniejszych od 500 GT największa redukcja nastąpiła w grupie statków 100-149 GT oraz w grupie 250-499 GT, odpowiednio po 23%. Znaczna redukcja, o ok. 1/3, nastąpiła również w grupie statków powy-żej 1000 GT (statki te jednak nie prowadziły połowów na Morzu Bałtyckim).

W latach 1994-1999 na dostosowanie nakładu połowowego floty niemieckiej zaplanowano kwotę

6,1 mln euro, z tego 3,5 mln euro z funduszu FIFG, a pozostałe 2,6 mln euro ze środków krajowych.26 Znacznie większe fundusze przeznaczono na modernizację i budowę nowych jednostek, łącznie po-nad 30 mln euro. Zarówno środki przeznaczone na złomowanie jak i na budowę statków nie zostały w pełni wykorzystane. W latach 1994-1999 za sumę 3,5 mln euro wycofano zaledwie 23 statki o to-nażu 4,7 tys. GT i mocy silników 8,1 kW. W tym samym czasie zbudowano 42 jednostki o tonażu 8,4 tys. GT i mocy 6,9 tys. kW, wydając na ten cel 12 mln euro (w tym 8,2 mln euro z FIFG). Średni tonaż wycofywanych statków wyniósł ok. 200 GT o mocy 350 kW. Budowane statki były nieco mniejsze, odpowiednio 200 GT i 166 kW. Dodatkowo przy użyciu środków pomocowych ze środków zaprogra-mowanych na lata 1994-1999 przeprowadzono modernizację ponad 500 statków, wydatkując na ten cel 18 mln euro.27

29

24 Decyzja Rady 2002/70/EC25 Decyzja Rady 97/413/EC26 Facts and figures on the CFP. Basic data on the Common Fisheries Policy, European Communities, 200127 Rapports annuels d’exécution et le registre de la flotte de pęche communautaire, DG FISH, 2003

5Z zestawienia danych dotyczących tonażu wycofanych i zbudowanych z pomocą publiczną

statków niemieckich wynika, że środki strukturalne nie przyczyniły się do redukcji potencjału floty łowczej, a wręcz przeciwnie – tonaż nowowybudowanych statków przewyższał tonaż statków wyco-fanych. Czyli, na widoczną w tabeli 5.1. redukcję liczby i tonażu statków niemieckich w latach 1994-1999, większy wpływ miał prawdopodobnie naturalny proces wycofywania się statków z rybołówstwa (w wyniku np. rezygnacji z zawodu, bankructw, zatonięć jednostek) niż program złomowania floty.

Tabela 5.1. Liczebność i tonaż niemieckiej floty rybackiej w latach 1994-1999 (stan na koniec roku)

Grupy GT1994 1995 1996 1997 1998 1999 1999/1994

liczba GT liczba GT liczba GT liczba GT liczba GT liczba GT liczba GT

0-24 2 066 6 503 2 039 7 920 2 011 7 255 1 967 5 996 1 939 5 859 1 948 5 889 -6% -9%25-49 230 8 030 200 7 157 201 7 173 219 7 655 215 7 523 212 7 419 -8% -8%50-99 53 3 785 43 3 121 53 3 739 56 3 941 56 3 932 57 3 930 8% 4%100-149 35 4 357 35 4 191 32 3 856 29 3 465 28 3 346 28 3 351 -20% -23%150-249 38 7 031 43 8 043 43 7 922 40 7 277 41 7 378 41 7 445 8% 6%250-499 18 5 861 15 4 864 15 4 798 14 4 542 14 4 537 14 4 537 -22% -23%Razem 2 440 35 567 2 375 35 296 2 355 34 743 2 325 32 876 2 293 32 575 2 300 32 571 -6% -8%

500-999 2 1 344 2 1 344 2 1 344 0 0 0 0 0 0 - -1000-1999 8 14 952 7 13 009 7 12 871 5 9 123 6 10 720 6 10 654 -25% -29%2000+ 8 27 276 8 27 276 6 24 406 7 26 578 6 24 406 7 26 578 -13% -3%Ogółem 2 458 79 139 2 392 76 925 2 370 73 364 2 337 68 577 2 305 67 701 2 313 69 803 -6% -12%

Źródło: New Cronos Database, Eurostat

DANIA

Wzmożona redukcja potencjału łowczego duńskiej floty rybackiej przypa-dała na okres bezpośrednio poprzedzający wprowadzenie FIFG. W latach 1987-1993 przy użyciu środków krajowych i UE wycofanych zostało prawie 800 statków rybackich o tonażu ok. 40 tys. GT, co stanowiło niemal 1/3 cał-kowitego potencjału floty duńskiej z początku 1987 r.28 Z tego też powodu redukcja duńskiej floty rybackiej w pierwszym okresie funkcjonowania FIFG (1994-1999) była niemal symboliczna. Całkowity tonaż statków zmniejszył się z 99,3 tys. GT do 99,2 tys. GT.29 Redukcja objęła wyłącznie mniejsze statki

rybackie poniżej 150 GT, podczas gdy w grupach statków powyżej 250 GT zarówno liczba, jak i tonaż jednostek wyraźnie zwiększyły się (tabela 5.2.).

Tabela 5.2. Liczebność i tonaż duńskiej floty rybackiej w latach 1994-1999 (stan na koniec roku)

Grupy GT1994 1995 1996 1997 1998 1999 1999/1994

liczba GT liczba GT liczba GT liczba GT liczba GT liczba GT liczba GT

0-24 4 706 24 469 4 592 23 190 4 279 22 140 4 054 20 371 3 844 19 539 3 663 18 311 -22% -25%25-49 252 9 796 277 10 959 249 9 885 230 9 128 229 9 115 248 9 568 -2% -2%50-99 133 8 494 106 7 249 100 6 835 95 6 369 96 6 423 100 6 640 -25% -22%100-149 46 5 853 47 6 048 37 4 615 31 3 679 28 3 309 30 3 570 -35% -39%150-249 79 14 657 70 13 628 73 14 634 69 13 839 72 14 521 76 15 360 -4% 5%250-499 72 24 152 76 25 726 80 27 476 88 30 198 88 30 412 88 30 679 22% 27%Razem 5 288 87 421 5 168 86 800 4 818 85 585 4 567 83 584 4 357 83 319 4 205 84 128 -20% -4%

500-999 14 9 815 14 9 743 15 10 279 14 9 480 15 10 104 16 10 806 14% 10%1000-1999 2 2 111 2 2 111 2 2 111 3 3 161 3 3 161 2 2 066 0% -2%2000+ 0 0 0 0 0 0 1 2 223 1 2 223 1 2 223 - -Ogółem 5 304 99 347 5 184 98 654 4 835 97 975 4 585 98 448 4 376 98 807 4 224 99 223 -20% 0%

Źródło: New Cronos Database, Eurostat

28 Frost H., Lanters R., Smit J. & Sparre P., An Appraisal of the Effects of the Decommissioning Scheme in the Case of Denmark and the Netherlands, DIFRES/SUC, 16/9529 Dane Eurostat. Według danych duńskiego Departamentu Rybołówstwa tonaż floty rybackiej Danii wynosił w 1994 r. – 112 tys. GT, a w 1999 r. – 108 tys. GT. Występujące różnice wynikają z odmiennej metodologii obliczania tonażu w GT i GRT.

30

5W latach 1994-1999, zaplanowane na dostosowanie nakładu połowowego floty duńskiej w ramach

FIFG, środki finansowe wynosiły 21,8 mln euro. Razem z wkładem krajowym dawało to ponad 42 mln euro możliwych środków na sfinansowanie programu złomowania statków. Środki na budowę i mo-dernizację były znacznie mniejsze i razem ze współfinansowaniem krajowym wynosiły 27,3 mln euro. Z pomocą tych funduszy do 2000 r. wycofano z floty duńskiej 319 statków o pojemności 8,8 tys. GT, wykorzystując niemal w 100% dostępne środki finansowe. Jednocześnie sfinansowano budowę 10 statków o łącznej pojemności 0,8 tys. GT. Z możliwości modernizacji wyposażenia jednostek skorzystało prawie 1,5 tys. statków, wykorzystując dostępną pomoc (25 mln euro) m.in. na wymianę silników oraz poprawę warunków składowania ryb na pokładzie.

Średni tonaż wycofywanych w ramach funduszy strukturalnych duńskich statków rybackich wy-nosił ok. 30 GT o mocy silnika 170 kW, tak więc redukcją objęte zostały w większości mniejsze jed-nostki. Wśród złomowanych statków przeważały jednostki zarejestrowane na zachodnim i północnym wybrzeżu Danii (poławiające głównie na Morzu Północnym, ale również Morzu Bałtyckim). Stanowiły one ponad 50% ogólnej liczby statków wycofanych w latach 1994-1999. Udział statków zarejestro-wanych na Bornholmie (poławiających niemal wyłącznie na Bałtyku) w ogólnej liczbie wycofanych jednostek był niewielki i wynosił ok. 10%.

Ogólny tonaż duńskich statków rybackich w latach 1994-1999 według danych Eurostat zmniejszył się o ok. 100 GT. Na większą redukcję wskazują dane Departamentu Rybołówstwa Danii (DR), według których w tych latach potencjał łowczy floty duńskiej zmniejszył się o ok. 4 tys. GT tj. 3%. Skala reduk-cji mocy silników floty wyniosła 12% (Eurostat) lub 6% (DR). Pomimo istniejących różnic w danych można bez wątpienia stwierdzić, że program redukcji duńskiej floty łowczej w latach 1994-1999 nie wpłynął na wyraźne zmniejszenie tonażu i mocy statków, natomiast z pewnością przyczynił się do stabilizacji i zapobiegł ich dalszemu zwiększeniu.

SZWECJA

W momencie akcesji do UE (1995 r.) Szwecja dysponowała flotą 2545 statków o tonażu 49,9 tys. GT i mocy silników 271,4 tys. kW. Skala redukcji nakładu połowowego dla floty rybackiej nowoprzyjętych do UE państw (Szwecji i Fin-landii) w pierwszym roku członkostwa różniła się dla poszczególnych segmen-tów floty i wynosiła 6% w przypadku trawlerów poławiających ryby denne oraz 8% dla statków ukierunkowanych na połowy ryb płaskich włokami rozprzo-wymi.30

W ciągu pierwszych dwóch lat do momentu zakończenia MAGP III (grudzień 1996 r.), flota rybacka Szwecji zmniejszyła się o ponad 100 statków, natomiast tonaż pozostał na niemal niezmienionym po-ziomie. W latach 1995-1999 w ramach funduszu FIFG Szwecja przeznaczyła 4,5 mln euro na złomo-wanie statków rybackich (połowa finansowana ze środków krajowych) oraz 13 mln euro na budowę i modernizację statków rybackich (w tym 3 mln euro ze środków krajowych). W ramach tych środków do 1999 r. wycofano z rybołówstwa 72 statki o łącznym tonażu 3,3 tys. GT i mocy silników 14,9 tys. kW, wydając na ten cel ok. 4 mln euro. W tym samym czasie zbudowano przy wsparciu funduszu FIFG 39 statków o tonażu 4,1 tys. GT i mocy 17,2 tys. kW, przeznaczając na ten cel 3,9 mln euro.31 Z funduszu na modernizację statków skorzystało ok. 350 jednostek.

Mimo niekorzystnego stosunku wycofywanych statków do budowanych według danych Eurostat na koniec 1999 r., w porównaniu z 1995 r. flota rybacka Szwecji zmniejszyła się o 8% tonażowo oraz o 21% ilościowo (tabela 5.3.). Zmniejszyła się liczba i tonaż przede wszystkim statków poniżej

30 Decyzja Rady 95/577/EC31 Łącznie w ramach funduszu FIFG (1994-1999) Szwecja zbudowała 53 statki o tonażu 7,9 tys. GT, przeznaczając na ten cel 7,2 mln euro. Budowa części z nich (zgodnie z regułą n+2) została zakończona w następnym okresie działania FIFG – 2000 i 2001 r.

31

Stan floty w pierwszym okresie funkcjonowania FIFG (1994-1999)

5250 GT. Liczebność i tonaż w pozostałych grupach statków znacznie się zwiększył, głównie na skutek zastępowania mniejszych jednostek większymi i bardziej nowoczesnymi statkami. Średni tonaż statku wycofanego w ramach pomocy publicznej wynosił 46 GT o mocy 207 kW, natomiast w przypadku nowobudowanego statku było to 106 GT i 440 kW. Sytuacja taka wynikała z wyzna-czenia oczekiwanego poziomu redukcji potencjału połowowego o 8% w latach 1995-1996 tylko dla jednego segmentu statków, w skład którego wchodziły mniejsze jednostki wielonarzędziowe (multipurpose). Pozostałe grupy statków nie zostały objęte programem redukcji floty. Również w następnym okresie sterowania nakładem floty (1997-2002) najmniejsza redukcja potencjału została wyznaczona dla segmentu, w skład którego wchodziły największe statki rybackie. Wynikało to z faktu ukierunkowania tych statków na eksploatację najmniej zagrożonych przełowieniem stad ryb (szprotów i śledzi).

Tabela 5.3. Liczebność i tonaż szwedzkiej floty rybackiej w latach 1995-1999 (stan na koniec roku)

Grupy GT

1995 1996 1997 1998 1999 1999/1995

liczba GT liczba GT liczba GT liczba GT liczba GT liczba GT

0-24 2 144 10 077 2 089 9 786 1 938 9 299 1 831 8 813 1 683 8 265 -22% -18%

25-49 114 3 997 110 3 816 111 3 878 102 3 516 95 3 302 -17% -17%

50-99 125 9 233 107 7 784 91 6 560 83 6 022 77 5 503 -38% -40%

100-149 40 4 852 40 4 841 39 4 824 36 4 515 36 4 507 -10% -7%

150-249 53 10 513 50 9 978 40 7 905 34 6 833 33 6 569 -38% -38%

250-499 30 9 679 31 10 089 38 12 582 40 13 396 42 14 209 40% 47%

Razem 2 506 48 351 2 427 46 294 2 257 45 048 2 126 43 095 1 966 42 355 -22% -12%

500-999 6 3 707 6 3 708 6 3 768 7 4 987 8 5 513 33% 49%

Ogółem 2 512 52 058 2 433 50 002 2 263 48 816 2 133 48 082 1 974 47 868 -21% -8%

Źródło: New Cronos Database, Eurostat

FINLANDIA

Flota rybacka Finlandii według danych Komisji Europejskiej liczyła na początku 1995 r. 3798 statków o pojemności 22,5 tys. GT i mocy 213,2 tys. kW.32 Z uwagi na eksploatację przez Finlandię stad ryb niezagrożonych przełowieniem, żaden z segmentów fińskiej floty nie został objęty programem redukcji potencjału po-łowowego w ramach MAGP III. Po wprowadzeniu MAGP IV na lata 1997-2001, przewidziano redukcję 24% i 36% w dwóch grupach statków: trawlerach poła-wiających dorsze oraz statkach poławiających łososie. W latach 1995-1999 flota łowcza Finlandii uległa zmniejszeniu o ponad 300 statków o tonażu 3,1 GT, czyli

odpowiednio 8% i 13%. Podobnie jak w przypadku Szwecji redukcją objęte zostały mniejsze jednost-ki nie przekraczające 150 GT (tabela 5.4.). Około połowa zredukowanego potencjału floty rybackiej wycofana została przy pomocy wsparcia publicznego.

W latach 1995-1999 wycofano w ten sposób 38 statków o tonażu 1,4 tys. GT i mocy 7,8 tys. kW, wydając na ten cel 4,3 mln euro (przy 50% współudziale FIFG), co odpowiadało wielkości zaplanowa-nych środków finansowych na to działanie. W tym samym czasie ze środków publicznych sfinanso-wano budowę 52 statków o łącznym tonażu 760 GT i mocy 6 tys. kW, przeznaczając na ten cel 1,6 mln euro (w tym 0,5 mln ze środków krajowych). Z funduszu na modernizację statków skorzystało ponad 200 jednostek, uzyskując na ten cel 0,8 mln euro.

Z bilansu wycofanych i zbudowanych za pomocą środków FIFG w Finlandii w latach 1995-1999

statków rybackich wynika, że fundusz ten przyczynił się do zredukowania floty o zaledwie 600 GT i niecałe 500 kW.

32 Decyzja Komisji 96/73/EC

32

5Tabela 5.4. Liczebność i tonaż fińskiej floty rybackiej w latach 1995-1999 (stan na koniec roku)

Grupy GT 1995 1996 1997 1998 1999 1999/1995

liczba GT liczba GT liczba GT liczba GT liczba GT liczba GT0-24 3 922 13 102 3 849 12 854 3 820 12 700 3 724 12 004 3 618 11 287 -8% -14%25-49 102 3 552 95 3 300 91 3 102 84 2 843 78 2 612 -24% -26%50-99 56 4 061 50 3 605 47 3 433 44 3 240 41 2 997 -27% -26%100-149 17 1 973 16 1 812 17 1 957 16 1 855 16 1 855 -6% -6%150-249 6 1 037 6 1 037 10 1 950 9 1 720 7 1 300 17% 25%250-499 3 921 3 921 4 1 205 4 1 088 3 804 0% -13%500-999 0 0 0 0 0 0 0 0 1 644 - -Ogółem 4 106 24 646 4 019 23 529 3 989 24 347 3 881 22 750 3 764 21 499 -8% -13%

Źródło: New Cronos Database, Eurostat

W tabeli 5.5. i wykresie 5.1. przedstawiono zestawienie zmian w liczebności i tonażu floty czterech państw UE (Niemcy, Dania, Szwecja i Finlandia) prowadzących połowy na Morzu Bałtyckim. Ogółem liczba statków w tych krajach uległa w latach 1995-1999 zmniejszeniu o 14%, przy redukcji tonażu o 6%. Po wyłączeniu z zestawienia statków powyżej 500 GT (z założenia nie poławiających na Morzu Bałtyckim) redukcja tonażu floty bałtyckiej państw UE wyniosła niecałe 14 tys. GT (8%).

Tabela 5.5. Stan floty rybackiej państw UE poławiających na Bałtyku w latach 1995-1999

1995 1996 1997 1998 1999 1999/1995

Grupy liczba GT liczba GT liczba GT liczba GT liczba GT liczba GT

0-24 12 697 54 289 12 228 52 035 11 779 48 366 11 338 46 215 10 912 43 752 -14% -19%

25-49 693 25 665 655 24 174 651 23 763 630 22 997 633 22 901 -9% -11%

50-99 330 23 664 310 21 963 289 20 303 279 19 617 275 19 070 -17% -19%

100-149 139 17 064 125 15 124 116 13 925 108 13 025 110 13 283 -21% -22%

150-249 172 33 221 172 33 571 159 30 971 156 30 452 157 30 674 -9% -8%

250-499 124 41 190 129 43 284 144 48 527 146 49 433 147 50 229 19% 22%

Razem 14 155 195 093 13 619 190 151 13 138 185 855 12 657 181 739 12 234 179 909 -14% -8%

500-999 22 14 794 23 15 331 20 13 248 22 15 091 25 16 963 14% 15%

1000-1999 9 15 120 9 14 982 8 12 284 9 13 881 8 12 720 -11% -16%

2000+ 8 27 276 6 24 406 8 28 801 7 26 629 8 28 801 0% 6%

Ogółem 14 194 252 283 13 657 244 870 13 174 240 188 12 695 237 340 12 275 238 393 -14% -6%

Źródło: New Cronos Database, Eurostat

33

© G. Okołów / WWF

Stan floty w pierwszym okresie funkcjonowania FIFG (1994-1999)

5

W latach 1995-1999 za pomocą FIFG wycofano 452 statki rybackie o łącznym tonażu 18,3 tys. GT oraz mocy 71,6 tys. kW. W tym samym czasie przy współfinansowaniu ze środków UE wybudowano 142 statki rybackie o pojemności 14,1 tys. GT i mocy 31,9 tys. kW. Po zbilansowaniu tych wielkości wynika, że środki strukturalne przyczyniły się do zmniejszenia tonażu statków zaledwie o 4,2 tys. GT i mocy 39,7 tys. kW, co stanowiło 1,7% ogólnego tonażu i niecałe 4% mocy floty państw nadbałtyckich z 1995 r. (tabela 5.6.).

Na wykresie 5.2. zestawiono tonaż i moc statków wycofanych oraz zbudowanych w latach 1994-1999 przy współudziale funduszu FIFG. Tylko w przypadku Danii potencjał statków wycofanych wyraźnie przeważał nad potencjałem nowowybudowanych jednostek. W pozostałych krajach, za wyjątkiem Niemiec, w których zbudowano więcej jednostek niż wycofano, nadwyżka wycofanego potencjału nad wprowadzonym była bardzo niewielka.

Tabela 5.6. Wyniki FIFG w krajach nadbałtyckich starej UE w latach 1995-1999

Dane wycofanie budowa bilansliczba statków 452 142 -310

GT 18 291 14 102 -4 189kW 71 585 31 924 -39 661

średni kW 158,4 224,8średni GT 40,5 99,3

koszt (mln euro) 46 163 19 522

w tym z FIFG (mln euro) 23 138 14 097

Źródło: DG Fisheries and Maritime Affairs, 2005

Niemożliwa jest dokładna ocena, ile ze złomowanych statków prowadziło połowy na Morzu Bał-tyckim. Jednak nawet przy założeniu, że poławiała całość wycofanej floty na Bałtyku, zaistniałą skalę redukcji potencjału połowowego można uznać za skromną i niemogącą wydatnie przyczynić się do zmniejszenia presji połowowej na zasoby ryb bałtyckich, tym bardziej że wycofywane statki często zastępowane były większymi i bardziej nowoczesnymi.

34

Wykres 5.1. Zmiany w tonażu i liczebności floty Niemiec, Danii, Szwecji i Finlandii w latach 1995-1999 (statki < 500 GT)

5

5.3. Stan floty rybackiej na Morzu Bałtyckim ogółem W 1995 r. państwa UE posiadały ponad 70% udziału w ogólnym potencjale floty łowczej na Morzu

Bałtyckim, na który składało się łącznie ok. 16 tys. statków o tonażu 268 tys. GT. Największe floty łowcze należały do Danii i Szwecji, które posiadały odpowiednio 32% i 18% udziału w całkowitym tonażu flot państw nadbałtyckich. Należy pamiętać, że w przypadku tych państw, podobnie jak i floty niemieckiej, część statków prowadziła połowy zarówno na Morzu Bałtyckim, jak i innych rejonach połowowych (np. Morzu Północnym).

W latach 1994-1999 całkowity tonaż floty wszystkich państw nadbałtyckich uległ zmniejszeniu o 7%, przy spadku liczby statków o 11%. Było to głównie zasługą 8% redukcji floty państw UE, gdyż tonaż pozostałych krajów prowadzących połowy na Bałtyku zmniejszył się zaledwie o 4% (tabela 5.7.).

Tabela 5.7. Stan floty rybackiej państw nadbałtyckich w latach 1995-1999 (statki < 500 GT)

Państwo1995 1999 1999/1995

liczba GT liczba GT liczba GTNiemcy 2 375 35 296 2 300 32 571 -3% -8%Dania 5 168 86 800 4 205 84 128 -19% -3%Szwecja 2 506 48 351 1 966 42 355 -22% -12%Finlandia 4 106 24 646 3 763 20 855 -8% -15%Razem UE 14 155 195 093 12 234 179 909 -14% -8%Polska 1 273 29 985 1 459 32 000 15% 7%Estonia* 149 14 985 206 13 760 38% -8%Łotwa* 325 15 718 203 17 400 -38% 11%Litwa 140 12 430 135 7 100 -4% -43%Razem inne 1 887 73 118 2 003 70 260 6% -4%

Ogółem 16 042 268 211 14 237 250 169 -11% -7%

* Bez łodzi rybackichŹródło: New Cronos Database, Eurostat; FAO, Bulletin of fishery statistics. Fishery fleet statistics, Rome, 1998; Economic Performance of selected European Fishing Fleet, Annual Report 2002

35

Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji z DG Fisheries and Maritime Affairs, 2005

Wykres 5.2. Tonaż i moc statków wycofanych i zbudowanych z pomocą finansową FIFG w latach 1994-1999

Stan floty w pierwszym okresie funkcjonowania FIFG (1994-1999)

5

36

33 Economic Performance of selected European Fishing Fleet, Annual Report 2002. Economic Assessment of European Fishe-ries. December 2002

Spośród państw nienależących do UE największy wzrost tonażu nastąpił w przypadku Polski i Ło-twy, odpowiednio o 7% i 11%. W polskiej flocie rybackiej przybyło przede wszystkim dużych trawlerów rybackich o długości całkowitej powyżej 24 m. 33 Podobnie w przypadku floty łotewskiej największy wzrost tonażu miał miejsce w grupie trawlerów powyżej 20 m. Jest bardzo prawdopodobne, że część z tych statków została wcześniej wycofanych w ramach środków FIFG z Danii, Szwecji i Niemiec, a następnie sprzedanych do Polski i Łotwy. Obowiązujące ówcześnie przepisy dopuszczały eksport statków do państw trzecich, jako jedno z działań w ramach trwałego wycofania statków.

© G. Okołów / WWF

5

37

Źródło: Opracowanie własne na podstawie tabeli 5.7.

Rysunek 5.1. Zmiany w tonażu floty połowowej państw nadbałtyckich w latach 1995 i 1999 (statki < 500 GT)

Stan floty w pierwszym okresie funkcjonowania FIFG (1994-1999)

Stan floty w drugim okresie funkcjonowania FIFG (2000-2006)dr Emil Kuzebski6

38

6.1. Stan floty połowowej w związku z wykorzystaniem funduszy strukturalnych w krajach starej UE

W okresie 2000-2006 zakończył się czwarty wieloletni program sterowania flotą (MAGP IV - 1997-2002), w wyniku którego tonaż i moc silników flot państw UE15 zmniejszyły się odpowiednio o 107 tys. GT (5,3%) i 929 tys. kW (11,8%). Założone cele redukcji w ramach MAGP IV zostały zrealizowane przez prawie wszystkie państwa UE. Jak wspomniano we wcześniejszym rozdziale, nie było to trud-ne, ponieważ we wcześniejszej edycji programu, przeprowadzono redukcję większą od zaplanowa-nej. Tym samym większość państw UE startowała w 1997 r. z poziomu redukcji o wiele niższego niż wyznaczony przez MAGP IV. Już 31.12.1997 r. całkowity tonaż flot państw UE był o oprawie 350 tys. GT niższy od zaplanowanego na koniec 2002 r.34

W 2003 r. wprowadzono nowy system zarządzania potencjałem połowowym. Polegał on na wyzna-czeniu poziomów referencyjnych oraz przyjęciu tzw. systemu wejścia/wyjścia (entry/exit regime).

34 ANNUAL REPORT FROM THE COMMISSION TO THE COUNCIL AND THE EUROPEAN PARLIAMENT on the results of the multiannual guidance programmes for the fishing fleets at the end of 2002 COM(2003) 508 final35 Rozporządzenie Rady 2792/1999 i 2369/2002

Poziom referencyjny w rzeczywistości zamroził stan statków rybackich państw UE na poziomie wyznaczonym przez MAGP IV, czyli niestety wyższym o ponad 450 tys. GT od faktycznego stanu floty z końca 2002 r. System wejścia/wyjścia miał przeciwdziałać natomiast zwiększaniu potencjału połowowego floty. Zgodnie z zasadami tego systemu państwom członkowskim UE zabroniono reje-strowania nowych statków, dopóki nie zostaną wycofane z rybołówstwa inne statki rybackie o takim samym lub większym potencjale połowowym (mierzonym w GT i kW). W przypadku budowy z po-mocą publiczną nowego statku o tonażu 100-400 GT (zakazano dotowania budowy statków powyżej 400 GT), konieczne jest wycofanie statku (lub statków) o tonażu o 35% większym od nowo budowanej jednostki.35 Ponadto z dniem 01.01.2005 r. zniesiono możliwość współfinansowania budowy nowych statków z funduszu FIFG oraz ograniczono inwestycje modernizacyjne na statkach rybackich tylko do takich, których bezpośrednim celem jest poprawa warunków bezpieczeństwa, jakości ryb na pokła-dzie bądź prowadzenie bardziej selektywnych połowów.

© J. Doerman / OIRM Szczecin

6

39

Potencjał floty rybackiej czterech państw nadbałtyckich w okresie funkcjonowania MAGP IV zmniejszył się o 10 tys. GT (4%) i 114 tys. kW (11%). Spadek lub wzrost potencjału połowowego wyrażonego w GT był różny dla poszczególnych państw i wyniósł: dla Niemiec -4,5%, Danii +1,3%, Szwecji -9,1%, Finlandii -15,5%.

NIEMCY

Według stanu na czerwiec 2005 r. niemiecka flota rybacka liczyła 2145 statków rybackich o pojemności 66,5 tys. GT oraz mocy 162 tys. kW. W porównaniu z 2000 r. jej stan zmniejszył się o 7% w odniesieniu do liczby i tonażu statków oraz 3% w przypadku mocy. W grupie statków poniżej 500 GT nastąpił niewielki spadek tonażu i mocy o odpowiednio 3% i 2%, dotyczył on przede wszystkim małych i średnich jednostek poniżej 250 GT. W grupie większych statków 250-499 GT (o długości całkowitej 30-45 m) nastąpił wyraźny wzrost zarówno liczby, jak i tonażu statków (tabela 6.1.). Udział tych statków w ogólnym tonażu

floty niemieckiej poniżej 500 GT wzrósł z 14% w 2000 r. do 23% w 2005 r. (wykres 6.1.). Liczba i tonaż statków poławiających m.in. na łowiskach dalekomorskich (powyżej 500 GT) zmalały o odpowiednio 15% i 10%.

Tabela 6.1. Liczebność i tonaż niemieckiej floty rybackiej w latach 2000-2005

Grupy GT

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2005/2000liczba GT liczba GT liczba GT liczba GT liczba GT liczba GT liczba GT

0-24 1 960 6 037 1 934 6 028 1 910 5 873 1 895 6 019 1 846 5 854 1 832 5 768 -7% -4%25-49 205 7 273 199 7 065 195 6 956 177 6 370 175 6 297 167 5 947 -19% -18%50-99 54 3 718 56 3 841 51 3 459 53 3 577 54 3 602 61 4 016 13% 8%100-149 27 3 261 26 3 146 25 3 025 23 2 833 21 2 598 21 2 598 -22% -20%150-249 42 7 610 41 7 366 38 6 794 35 6 194 33 5 831 33 5 830 -21% -23%250-499 14 4 537 13 4 271 16 5 299 18 6 259 20 7 146 20 7 146 43% 58%Razem 2 302 32 436 2 269 31 717 2 235 31 406 2 201 31 252 2 149 31 328 2 134 31 305 -7% -3%>500 13 39 016 13 39 556 12 37 821 11 34 750 11 35 192 11 35 192 -15% -10%Ogółem 2 315 71 452 2 282 71 273 2 247 69 227 2 212 66 002 2 160 66 520 2 145 66 497 -7% -7%

Źródło: 2000-2004 New Cronos Database, Eurostat, 2005 – Fishing Fleet Register, Fisheries and Maritime Affairs

Źródło: jak w tabeli 6.1.Wykres 6.1. Struktura tonażowa floty niemieckiej (statki < 500 GT)

6

40

Niemiecki FIFG w latach 2000-2006 przewidywał na redukcję floty wydatkowanie wysokości 7,9 mln euro, w tym 6,7 mln euro na złomowanie statków rybackich. Znacznie więcej, bo łącznie aż 32 mln euro przeznaczono na budowę (16,2 mln euro) i modernizację (15,8 mln euro) statków. Do końca 2004 r. w ramach tych środków wycofano w drodze złomowania zaledwie 8 statków o łącz-nej pojemności 330 GT i mocy nieco ponad 1 tys. kW, przeznaczając na ten cel 840 tys. euro (w tym 430 tys. euro ze środków FIFG). W tym samym czasie sfinansowano budowę 28 statków rybackich (w tym 13 jednostek z funduszy z lat 1994-1999) o pojemności 400 GT i mocy 2,8 tys. kW, wydając na ten cel 3,8 mln euro (w tym 2 mln z FIFG). Zarówno w przypadku wycofywanych, jak i budowanych statków dominowały małe jednostki o średnim tonażu ok. 40 GT.

Jak wynika z przestawionych danych fundusz FIFG w latach 2000-2004 w bardzo niewielkim stopniu wpłynął na redukcję potencjału połowowego floty niemieckiej. Jednocześnie dotychczaso-wa dynamika wykorzystania środków na złomowanie statków nie pozwala prognozować znacznego wzrostu liczby wycofywanych statków do końca 2006 r.

DANIA

Flota rybacka Danii skurczyła się w latach 2000-2005 o niemal 1/5 w przypad-ku liczby statków, jednak tylko o 10% w odniesieniu do tonażu i 12% w mocy. Znacznie, bo o ponad 20% wzrósł tonaż największych statków z grupy powy-żej 500 GT. W przypadku statków poniżej 500 GT spadek liczebności i tonażu dotyczył najmniejszych statków (poniżej 50 GT) oraz największych jednostek z grup tonażowych 150-499 GT. Szczególnie wyraźny wzrost potencjału miał miejsce w grupie statków o średniej wielkości 50-99 GT, zarówno liczba, jak i tonaż tych statków zwiększyły się o ponad połowę (tabela 6.2.). Tym

samym ich udział w całkowitym tonażu floty duńskiej wzrósł z 8% w 2000 r. do 15% w 2005 r. (wykres 6.2.).

© R. Kibitz / OIRM Szczecin

6

Źródło: jak w tabeli 6.2.

Wykres 6.2. Struktura tonażowa floty duńskiej (statki < 500 GT)

41

Tabela 6.2. Liczebność i tonaż duńskiej floty rybackiej w latach 2000-2005

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2005/2000

liczba GT liczba GT liczba GT liczba GT liczba GT liczba GT liczba GT0-24 3 572 17 916 3 444 17 250 3 270 15 366 3 036 13 494 2 854 12 052 2 812 11 984 -21% -33%25-49 248 9 580 254 9 708 220 8 356 193 7 152 198 7 368 186 6 748 -25% -30%50-99 104 6 920 109 7 367 116 7 877 137 9 426 149 10 146 160 10 650 54% 54%100-149 33 3 934 34 4 069 33 4 023 39 4 787 42 5 169 41 5 028 24% 28%150-249 76 15 568 72 14 739 72 14 783 70 14 451 63 12 886 59 12 046 -22% -23%250-499 90 31 101 88 30 434 91 31 529 86 29 714 73 25 575 69 24 313 -23% -22%Razem 4 123 85 019 4 001 83 567 3 802 81 934 3 561 79 024 3 379 73 196 3 327 70 768 -19% -17%

500-999 21 17 559 20 17 023 21 17 780 20 17 198 25 21 628 25 21 628 19% 23%Ogółem 4 144 102 578 4 021 100 590 3 823 99 714 3 581 96 222 3 404 94 824 3 352 92 396 -19% -10%

Źródło: 2000-2004 New Cronos Database, Eurostat, 2005 – Fishing Fleet Register, Fisheries and Maritime Affairs

36 Dostępne dla Danii i innych krajów poławiających na północnym Atlantyku fundusze strukturalne na wycofanie statków zosta-ły zwiększone z uwagi na wprowadzoną przez Rozporządzenie Rady 2370/2002 możliwość dodatkowych wypłat odszkodowań dla statków dotkniętych planami odbudowy zasobów ryb. Nie dotyczyło to statków łowiących na Morzu Bałtyckim.

W latach 2000-2005 wycofano z duńskiej floty rybackiej, przy wsparciu FIFG, 237 statków rybac-kich o łącznym tonażu ok. 10 tys. GT i mocy 46 tys. kW. Ponad 80% z ogólnej liczby złomowanych jednostek zostało wycofanych w latach 2002-2003. Suma wypłaconych właścicielom statków rekom-pensat za wycofane statki wyniosła 44 mln euro, z tego 22 mln euro pochodziło z FIFG. Jest to znacz-nie więcej niż planowane na ten cel środki, które wynosiły 16,8 mln euro.36 W tym samym okresie w ramach FIFG współfinansowano budowę 54 statków rybackich o tonażu 6 tys. GT i mocy 14 tys. kW, wydatkując na ten cel łącznie 30 mln euro (w tym 7 mln euro z funduszu FIFG). Ogólna wielkość zaplanowanych przez Danię w ramach FIFG środków na budowę statków rybackich w latach 2000--2006 wynosi 30 mln euro oraz dodatkowo 40 mln euro na modernizację jednostek rybackich.

Podobnie jak we wcześniejszym okresie funkcjonowania FIFG w Danii, w latach 2000-2005 złomo-wano w większości mniejsze jednostki o średnim tonażu ok. 40 GT. Finansowano natomiast budowę większych statków o średnim tonażu ponad 100 GT. Bilans złomowanych do nowo budowanych w ramach funduszy FIFG statków w latach 2000-2005 był pozytywny. Wycofany potencjał był o 4 tys. GT i 32 tys. kW większy od potencjału nowowybudowanych statków.

Stan floty w drugim okresie funkcjonowania FIFG (2000-2006)

6

42

Źródło: jak w tabeli 6.3.

Wykres 6.3. Struktura tonażowa floty szwedzkiej (statki < 500 GT)

Biorąc pod uwagę fakt, że całkowita redukcja potencjału floty duńskiej w latach 2000-2005 wynio-sła 14 tys. GT i 57 tys. kW, finansowane w ramach FIFG wycofanie statków istotnie przyczyniło się do ograniczenia potencjału duńskiej floty rybackiej.

SZWECJA

W połowie 2005 r. flota szwedzka liczyła 1620 statków rybackich o tonażu 44,2 tys. GT oraz mocy 218,2 tys. kW. W stosunku do 2000 r. liczba statków zmniej-szyła się o 17%, tonaż o 10%, a moc zainstalowanych silników o 9%. Redukcja potencjału dotknęła mniej więcej w podobnym zakresie wszystkie grupy statków, z wyjątkiem trawlerów powyżej 500 GT, w przypadku których tonaż wzrósł o 8%. W 2005 r., podobnie jak w 2000 r. dominujący udział (35%) w ogólnym tonażu szwedzkiej floty miały statki w grupie 250-499 GT (wykres 6.3.). Do tej grupy oraz do grupy 150-249 GT należą duże statki (powyżej 24 m długości) specjalizujące

się w połowach ryb pelagicznych (szprotów i śledzi). Prowadzą one połowy głównie na Morzu Bałtyc-kim, skąd pochodzi ok. 80% ogólnej masy złowionych przez te statki ryb.37

Tabela 6.3. Liczebność i tonaż szwedzkiej floty rybackiej w latach 2000-2005

Grupa GT

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2005/2000liczba GT liczba GT liczba GT liczba GT liczba GT liczba GT liczba GT

0-24 1 663 8 100 1 585 7 671 1 565 7 566 1 467 7 252 1 355 6 894 1 372 6 932 -17% -14%

25-49 92 3 185 86 2 935 83 2 857 80 2 796 78 2 717 75 2 570 -18% -19%

50-99 76 5 392 70 4 906 65 4 555 63 4 394 60 4 177 64 4 418 -16% -18%

100-149 38 4 736 31 3 878 29 3 592 28 3 468 34 4 217 33 4 098 -13% -13%

150-249 34 6 761 28 5 565 30 5 868 30 5 880 29 5 605 30 5 790 -12% -14%

250-499 40 13 664 38 13 419 36 12 684 35 12 443 35 12 766 35 12 727 -13% -7%

Razem 1 943 41 838 1 838 38 374 1 808 37 122 1 703 36 233 1 591 36 376 1 609 36 536 -17% -13%

500-999 10 7 088 11 7 685 11 7 685 11 7 685 11 7 685 11 7 685 10% 8%

Ogółem 1 953 48 926 1 849 46 059 1 819 44 807 1 714 43 918 1 602 44 061 1 620 44 221 -17% -10%

Źródło: 2000-2004 New Cronos Database, Eurostat, 2005 – Fishing Fleet Register, Fisheries and Maritime Affairs

37 AER 2002, Economic Performance of Selected European Fishing Fleet, 2002

6Przewidziane przez Szwecję w ramach funduszu FIFG 2000-2006 środki na złomowanie były do-

syć skromne i wynosiły ok. 6 mln euro. Jednak, podobnie jak w przypadku Danii z uwagi na wpro-wadzone nadzwyczajne środki dotyczące złomowania statków dotkniętych planami odbudowy stad ryb, środki te zostały zwiększone. Znaczne sumy zostały zarezerwowane również na budowę nowych statków (8,3 mln euro) oraz modernizację (8,7 mln euro). W latach 2000-2005 w Szwecji wycofano 51 statków o łącznym tonażu 4,5 tys. GT, wypłacając za nie odszkodowanie w wysokości 93 mln euro (w tym 47 mln euro z funduszu FIFG). Średni tonaż wycofywanych statków był dwukrotnie większy niż w pierwszym okresie finansowania (1994-1999) i wynosił prawie 90 GT. W tym samym okresie przy wsparciu funduszy strukturalnych wybudowano 32 statki rybackie o tonażu 4 tys. ton i mocy 17 tys. kW, z tego aż 14 statków o tonażu 3,8 tys. GT jeszcze w ramach finansowania z funduszu 1994-1999. Średni tonaż zbudowanych w latach 2000-2001 statków przekraczał 200 GT. W następ-nych latach był już zdecydowanie niższy i wynosił ok. 10 GT. Wynikało to z wprowadzonego przez administrację szwedzką zakazu finansowania budowy nowych statków o długości całkowitej większej niż 18 metrów. Znacznemu spowolnieniu uległ również proces wycofywania statków, co wiązało się z wprowadzeniem przez Szwecję systemu wejścia/wyjścia. W wyniku tego wycofującym się właści-cielom statków rybackich bardziej opłacało się sprzedać prawo do zastąpienia starego statku nowym na rynku wtórnym, niż wziąć odszkodowanie w ramach funduszu FIFG. 38

FINLANDIA

W czerwcu 2005 r. flota rybacka Finlandii liczyła 3283 statki o tonażu 17,6 tys. GT oraz mocy 174 tys. kW (w tym ponad 3000 łodzi o długości poniżej 12 m). W porównaniu z 2000 r. ubyło ok. 380 statków (-10%), 2,5 tys. GT (-15%) oraz 23,5 tys. kW (-12%). Redukcja floty nastąpiła niemal we wszystkich grupach statków, a jedynym wyjątkiem były statki z grupy tonażowej 250-499 GT, gdzie nastąpił ponad trzykrotny wzrost tonażu i mocy silników (tabela 6.4.). Najwięk-szy, niemal 50%, spadek liczby i tonażu miał miejsce w grupie statków 100-149 GT, do której należą trawlery poławiające włokami pelagicznymi oraz w grupie

małych trawlerów pelagicznych o tonażu 25-49 GT.

Tabela 6.4. Liczebność i tonaż fińskiej floty rybackiej w latach 2000-2005

Grupa GT 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2005/2000

liczba GT liczba GT liczba GT liczba GT liczba GT liczba GT liczba GT0-24 3 523 10 602 3 482 10 143 3 449 9 934 3 374 9 666 3 245 9 130 3 183 8 771 -10% -17%25-49 72 2 418 65 2 218 60 2 074 58 2 001 51 1 781 49 1 676 -32% -31%50-99 38 2 803 35 2 598 33 2 479 33 2 479 25 1 915 29 2 113 -24% -25%100-149 17 1 978 17 2 001 15 1 746 15 1 746 10 1 188 9 1 053 -47% -47%150-249 8 1 547 8 1 547 9 1 806 9 1 806 6 1 329 6 1 329 -25% -14%250-499 3 804 3 804 4 1 189 4 1 189 7 2 455 7 2 669 133% 232%500-999 1 644 1 644 1 644 1 644 - -Ogółem 3 662 20 796 3 611 19 955 3 571 19 872 3 494 19 531 3 344 17 798 3 283 17 610 -10% -15%

Źródło: 2000-2004 New Cronos Database, Eurostat, 2005 – Fishing Fleet Register, Fisheries and Maritime Affairs

W wyniku tych zmian znacznie wzrósł udział dużych statków (250-499 GT) w ogólnym tonażu floty fińskiej (z 4% do 15%), natomiast zmalał udział niemal wszystkich pozostałych grup statków (wykres 6.4).

W latach 2000-2005 wycofano z pomocą publiczną zaledwie 5 fińskich statków o tonażu 0,5 tys. GT i mocy 2,2 tys. kW, zbudowano natomiast 74 statki o tonażu 177 GT i mocy 5,5 tys. kW. Średni tonaż i moc jednego wycofanego statku wyniosły 100 GT i 435 kW. Te same parametry dla now obu-dowanych jednostek wynosiły 2,4 GT i 75 kW, były to więc wyłącznie niewielkie łodzie przybrzeżne. Niewielki potencjał wycofanych i zbudowanych jednostek spowodował, że koszt pomocy publicz-

38 Johannesson J., Gustavsson T, Fuelling fishing fleet inefficiency. The development of a Swedish pelagic segment in the con-text of EU structural support schemes 1995-2002, Fiskeriverket, 2005

43

Stan floty w drugim okresie funkcjonowania FIFG (2000-2006)

6

nej zamknął się kwotą jedynie 1,7 mln euro w przypadku złomowania oraz 1,6 mln euro w przy-padku budowy nowych statków. Współudział FIFG w finansowaniu obydwu tych działań wynosił 840 tys. euro i 330 tys. euro, z ogółem zaplanowanych na lata 2000-2006 2,5 mln euro (złomowa-nie) i 1 mln euro (budowa nowych statków). Niewielkie zainteresowanie złomowaniem w ramach FIFG mogło być spowodowane m.in. wprowadzeniem systemu wejścia/wyjścia, który spowodował, że w zamian za część wycofanego bez odszkodowania potencjału w grupie małych statków wprowa-dzano do rybołówstwa większe jednostki (powyżej 250 GT).

W latach 2000-2006 flota łowcza czterech państw starej UE prowadzących połowy na Morzu Bał-tyckim uległa redukcji o 14% ilościowo oraz 9% tonażowo. W przypadku statków poniżej 500 GT skala redukcji tonażu była nieco wyższa i wyniosła 13%. W liczbach bezwzględnych tonaż statków w 2005 r. w porównaniu z 2000 r. zmalał o 23 tys. GT, przy spadku mocy silników o 95 tys. kW.

Tabela 6.5. Stan floty rybackiej państw UE poławiających na Bałtyku w latach 2000-2005

Grupa GT2000 2001 2002 2003 2004 2005 2005/2000

liczba GT liczba GT liczba GT liczba GT liczba GT liczba GT liczba GT0-24 10 718 42 655 10 445 41 092 10 194 38 739 9 772 36 431 9 300 33 930 9 199 33 455 -14% -22%25-49 617 22 456 604 21 926 558 20 243 508 18 319 502 18 163 477 16 941 -23% -25%50-99 272 18 833 270 18 712 265 18 370 286 19 876 288 19 840 314 21 197 15% 13%100-149 115 13 909 108 13 094 102 12 386 105 12 834 107 13 172 104 12 778 -10% -8%150-249 160 31 486 149 29 217 149 29 251 144 28 331 131 25 651 128 24 994 -20% -21%250-499 147 50 106 142 48 928 147 50 701 143 49 605 135 47 942 131 46 855 -11% -6%Razem 12 029 179 445 11 718 172 969 11 415 169 690 10 958 165 396 10 463 158 698 10 353 156 219 -14% -13%>500 45 64 307 45 64 908 45 63 930 43 60 277 47 64 505 47 64 505 4% 0%Ogółem 12 074 243 752 11 763 237 877 11 460 233 620 11 001 225 673 10 510 223 203 10 400 220 724 -14% -9%

Źródło: 2000-2004 New Cronos Database, Eurostat, 2005 – Fishing Fleet Register, Fisheries and Maritime Affairs

Podobnie jak we wcześniejszym okresie programowym FIFG (1994-1999) największa redukcja potencjału połowowego w wyniku złomowania statków miała miejsce w Danii, gdzie wycofano statki o tonażu ok. 10 tys. GT i mocy ponad 45 tys. kW. W odniesieniu do całkowitego potencjału floty duń-skiej z 2000 r. było to odpowiednio 10% i 12% tonażu i mocy statków poniżej 500 GT. W pozostałych krajach redukcja była zdecydowanie niższa (wykres 6.5.).

44

Źródło: jak w tabeli 6.4.

Wykres 6.4. Struktura tonażowa floty fińskiej (statki < 500 GT)

6Jak wynika z przedstawionych w tabeli 6.6. danych tonaż i moc wycofanych przy użyciu środków publicznych statków były odpowiednio o 4,8 tys. GT i 25,3 tys. kW wyższe niż statków nowo budo-wanych. Odnosząc to do całkowitej redukcji, jaka nastąpiła we flocie w latach 2000-2005 (23 tys. GT i 95 tys. kW), widać, że FIFG tylko w nieznacznej mierze (w 20% i 27%) przyczynił się do zmniejszenia potencjału połowowego. Większość statków wycofano bez pomocy publicznej. W pewnej mierze przyczynił się do tego system wejścia/wyjścia, który uniemożliwił rejestrację nowych statków bez wcześniejszego wycofania podobnego lub, w przypadku statków większych od 100 GT, o 35% tona-żowo większego statku. Z drugiej strony zła kondycja zasobów, niskie limity oraz mała opłacalność lub wręcz nieopłacalność połowów zmuszała właścicieli statków nie mogących z różnych względów skorzystać z pomocy publicznej (np. z powodu nie spełnienia wymagań określonych w rozporządze-niach UE) do wycofywania się z rybołówstwa bez jakiegokolwiek odszkodowania.

Tabela 6.6. Wyniki FIFG w krajach nadbałtyckich starej UE w latach 2000-2005

Dane wycofanie budowa bilans

liczba statków 301 188 -113GT 15 318 10 512 -4 805kW 65 131 39 826 -25 305

średni GT 50,9 55,9średni kW 216,4 211,8

koszt (mln €) 139 764 58 143w tym z FIFG (€) 69 908 15 161

Źródło: Fisheries and Maritime Affairs, 2005

Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji Fisheries and Maritime Affairs, 2005

Wykres 6.5. Tonaż i moc wycofanych i zbudowanych z pomocą finansową statków w latach 2000-2005

45

Stan floty w drugim okresie funkcjonowania FIFG (2000-2006)

6

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z tabeli 6.7.

Wykres 6.6. Tonaż i moc floty bałtyckiej (< 500 GT) nowych państw UE w 2004 r.

6.2. Stan floty połowowej w związku z wykorzystaniem funduszy strukturalnych w nowych krajach UE

W maju 2004 r. nastąpiło rozszerzenie UE o 10 nowych państw. Wśród nich znalazły się cztery kraje prowadzące połowy na Morzu Bałtyckim – Polska, Litwa, Łotwa i Estonia. Po wstąpieniu tych krajów do UE flota łowcza państw wspólnoty zwiększyła się ogółem o ok. 3,5 tys. statków rybackich o tonażu prawie 190 tys. GT oraz mocy ok. 360 tys. kW, z tego na statki poławiające na Morzu Bałtyc-kim (poniżej 500 GT) przypadało 72 tys. GT i 243 tys. kW. Stanowiło to ok. 30% całkowitego tonażu oraz 24% mocy floty państw UE poławiającej na Morzu Bałtyckim w 2004 r. Wśród nowych krajów UE zdecydowanie największą flotę posiadała Polska (ponad 50% tonażu i mocy), udział pozostałych krajów był zdecydowanie niższy i wynosił od 10% do 22% (wykres 6.6.).

W tabeli 6.7. zebrano dane dotyczące liczby, tonażu i mocy statków rybackich w nowych pań-stwach UE w latach 2000-2005. Do 2004 r. potencjał floty rybackiej w tych krajach charakteryzował się stałym wzrostem, zarówno w przypadku tonażu, jak i mocy zainstalowanych silników. Zauważalny wzrost tonażu i mocy miał miejsce w latach 2002-2004. Wynikał on jednak bardziej z wprowadza-nych uzupełnień w rejestrach statków rybackich, jakie musiały zostać zrobione przed akcesją do UE, niż faktycznego przyrostu liczby statków. Wprowadzane zmiany dotyczyły przede wszystkim małych łodzi, których nie było wcześniej w statystykach.

Tabela 6.7. Stan floty bałtyckiej (< 500 GT) nowych państw UE w latach 2000-2005

Państwo2000 2001 2002

liczba GT KW liczba GT KW liczba GT KWPolska 1 391 32,8 132,0 1 405 33,3 132,8 1 413 34,3 135,9Estonia 152 10,0 26,1 142 9,6 25,0 136 9,3 24,0Łotwa 202 17,0 36,9 192 15,9 34,6 191 15,7 34,6Litwa 135 7,1 14,2 133 6,5 14,1 131 6,7 14,2Ogółem 1 880 66,9 209,2 1 872 65,3 206,5 1 871 66,0 208,7

Państwo2003 2004 2005

liczba GT KW liczba GT KW liczba GT KWPolska 1 400 37,2 136,9 1 281 37,0 138,2 1 234 30,3 118,2Estonia 128 9,1 23,6 1 033 12,0 41,4 1 027 11,5 40,3Łotwa 191 15,7 34,6 922 16,0 45,2 920 15,4 43,5Litwa 132 7,3 14,7 262 7,2 17,9 262 6,5 16,6Ogółem 1 851 69,3 209,8 3 498 72,3 242,7 3 443 63,7 218,5

Źródło: New Cronos Database, Eurostat; FAO, Bulletin of fishery statistics. Fishery fleet statistics, Rome, 1998; Economic Performance of selected European Fishing Fleet, Annual Report 2002. Fishing Fleet Register, Fisheries and Maritime Affairs

46

6W 2005 r. dominujący udział w tonażu floty wszystkich czterech nowych członków UE miały statki

rybackie w grupie tonażowej 100-149 GT. W zdecydowanej większości wśród nich przeważały traw-lery powyżej 24 metrów długości całkowitej poławiające przy użyciu włoków dennych i pelagicznych. W przypadku Litwy i Łotwy udział tych statków w całkowitym tonażu przekraczał 50%, we flocie pol-skiej 28%, a estońskiej 36% (wykres 6.7.).

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z tabeli 6.8.

Wykres 6.7. Struktura tonażowa floty nowych państw UE w 2005 r.

Podobnie jak w przypadku krajów starej UE dominujący dział w ogólnej liczebności floty rybac-kiej nowych członków miały łodzie rybackie, których długość całkowita nie przekracza 12 metrów. W 2005 r. w nowych krajach UE zarejestrowanych było 2,8 tys. łodzi rybackich, co stanowiło ponad 80% ogólnej liczby statków w tych krajach, ale zaledwie 14% ogólnego tonażu i 31% ogólnej mocy floty rybackiej.

Stan floty nowych krajów UE w latach 2004-2005 zmniejszył się o 55 statków o tonażu 9 tys. GT i mocy 24 tys. kW, co należy wiązać bezpośrednio z rozpoczęciem programu złomowania w ra-mach funduszu FIFG. W największym stopniu zredukowana została polska flota rybacka, której tonaż zmniejszył się o 7 tys. GT (-18%) przy redukcji mocy o 20 tys. kW (-15%). O 0,7 tys. GT (-10%) i 1,3 tys. kW (-7%) zmniejszył się tonaż i moc we flocie litewskiej. Tonaż floty estońskiej i łotewskiej zmniejszył się o 600 GT (5% i 4%).

47

Stan floty w drugim okresie funkcjonowania FIFG (2000-2006)

6Tabela 6.8. Struktura tonażowa floty rybackiej nowych państw UE w 2005 r.

Grupa GTPolska Litwa Łotwa Estonia Razem

liczba GT liczba GT liczba GT liczba GT liczba GT0-24 897 4 189 213 544 757 1 401 937 2 589 2 804 8 72325-49 175 6 323 1 25 33 933 10 278 219 7 55950-99 71 6 092 13 949 56 4 191 39 3 023 179 14 255100-149 64 8 693 29 3 377 67 7 490 34 4 039 194 23 599150-249 24 4 255 4 787 6 1 112 5 951 39 7 105250-499 3 768 2 835 1 296 2 570 8 2 469Razem 1 234 30 320 262 6 517 920 15 422 1 027 11 450 3 443 63 710

Źródło: Fishing Fleet Register, Fisheries and Maritime Affairs, 2005

W tabeli 6.9. zebrano dane dotyczące liczby, tonażu i mocy statków zgłoszonych do złomowania w nowych krajach członkowskich w 2004 i 2005 r. Tabela zawiera zarówno statki już wycofane, jak i statki które fizycznie zostaną zniszczone w przyszłości, ale są jeszcze w rejestrze (dlatego ich liczba jest większa niż wynika to ze zmian widocznych w tabeli 6.7.).

Ponad 70% wycofywanego potencjału połowowego nowych krajów członkowskich to statki zareje-strowane w Polsce, gdzie wycofanych lub zgłoszonych do wycofania zostało ponad 20% tonażu floty bałtyckiej.

Ponad 60 statków o tonażu 4 tys. GT i mocy 10 tys. kW zostało przeznaczonych do złomowania we flocie łotewskiej, co stanowi ponad 20% potencjału tej floty z 2004 r. Zarówno w Polsce, jak i na Łotwie liczba wycofywanych statków już w ciągu pierwszego roku członkowstwa znacznie przekro-czyła planowany poziom redukcji, który miał wynieść w Polsce 10 tys. GT i 30 tys. kW, a na Łotwie 2 tys. GT i 4,5 tys. kW.39

Tabela 6.9. Liczba, tonaż i moc statków nowych państw UE przeznaczonych do wycofania w ramach FIFG

Krajliczba GT kW Razem

2004 2005 2004 2005 2004 2005 liczba GT kWPolska 180 93 8 966 7 154 28 567 15 373 273 16 119 43 940Litwa 11 9 826 750 1 712 1 392 20 1 576 3 104Łotwa 46 18 2 872 1 322 6 565 3 356 64 4 194 9 921Razem 237 120 12 664 9 225 36 844 20 121 357 21 889 56 965

Źródło: Fisheries and Maritime Affairs, MRiRW, Warszawa

Dotychczasowy koszt wycofania polskich statków wyniósł 58 mln euro (w tym 44 mln euro z FIFG), z ogółem zaplanowanych na ten cel 111 mln euro przy współudziale FIFG w wysokości 84 mln euro.40 Koszt rekompensat za wycofanie statków łotewskich wyniósł 17,8 mln euro (w tym 14,2 mln euro z FIFG), co znacznie przewyższa sumę zaplanowanych środków na ten cel przez administrację łotewską (9,3 mln euro, w tym 7,4 mln euro z FIFG). Estonia zaplanowała wycofanie w ramach FIFG zaledwie 3 statków o tonażu 1 tys. GT i mocy 550 kW, przeznaczając na to 2,5 mln euro.41

Według danych Komisji Europejskiej żaden z nowych krajów członkowskich nie skorzystał ze środ-ków przeznaczonych na budowę statków rybackich, co było możliwe tylko do końca 2004 r.

39 Latvian Programme Complement, 2004. Ryga40 Sektorowy Program Operacyjny Rybołówstwo i przetwórstwo ryb 2004-2006. Uzupełnienie. Warszawa 200441 Estonian National Development Plan for the Implementation of the EU Structural Funds Single Programming Document 2004–2006 Programme Complement, 2004

48

66.3. Stan floty rybackiej na Morzu Bałtyckim ogółem

Potencjał floty bałtyckiej (bez Rosji) w latach 2000-2005 zmniejszył się o ok. 10% w odniesieniu do tonażu i mocy silników. Znacznie większa redukcja miała miejsce w przypadku krajów starej UE, gdzie tonaż i moc floty zmniejszyły się o 12-13%. W nowych krajach UE nastąpił spadek tonażu statków o 5% oraz wzrost mocy o 4% (tabela 6.10.). Jak wykazano wcześniej, wzrost ten wynikał przede wszystkim z uzupełnień w krajowych rejestrach statków rybackich zrobionych przez nowe państwa członkowskie przed rozszerzeniem UE i dotyczyły głównie małych łodzi rybackich. Brak jest infor-macji na temat aktywności tych statków, jednak w dużej mierze mogą to być jednostki poławiające sezonowo (bądź w ogóle nieaktywne), dlatego ich znaczenie w nakładzie połowowym jest mało istot-ne. Udział małych łodzi rybackich (do 25 GT) w ogólnej liczbie statków rybackich na Bałtyku wynosił w 2005 r. aż 87%, natomiast w tonażu tylko 19%.

Tabela 6.10. Stan floty rybackiej państw nadbałtyckich wg państw w latach 2000-2005 (statki < 500 GT)

UE Państwo2000 2005 2005/2000

liczba GT KW liczba GT KW liczba GT KWStara Unia Niemcy 2 302 32 436 130 364 2 134 31 305 128 392 -7% -3% -2% Dania 4 123 85 019 342 488 3 327 70 768 285 167 -19% -17% -17% Szwecja 1 943 41 838 217 984 1 609 36 536 193 746 -17% -13% -11% Finlandia 3 661 20 152 195 059 3 283 17 610 174 016 -10% -13% -11%Stara Unia suma 12 029 179 445 885 895 10 353 156 219 781 321 -14% -13% -12%

Nowa Unia Polska 1 391 32 800 132 000 1 234 30 320 118 161 -11% -8% -10% Estonia 152 10 000 26 100 1 027 11 450 40 262 . 15% 54% Łotwa 202 17 000 36 900 920 15 422 43 484 . -9% 18% Litwa 135 7 100 14 200 262 6 517 16 585 . -8% 17%Nowa Unia suma 1 880 66 900 209 200 3 443 63 710 218 492 . -5% 4%Razem 13 909 246 345 1 095 095 13 796 219 929 999 813 . -11% -9%

Źródło: New Cronos Database, Eurostat; FAO, Bulletin of fishery statistics. Fishery fleet statistics, Rome, 1998; Economic Perfor-mance of selected European Fishing Fleet, Annual Report 2002, Fishing Fleet Register, Fisheries and Maritime Affairs

Nie ma dokładnych statystyk dotyczących rosyjskiej floty bałtyckiej. W 2005 r. według danych MKRMB, flota rosyjskich statków rybackich upoważnionych do połowów dorsza na Morzu Bałtyckim liczyła 59 jednostek (w 2003 r. – 56 statków), co w odniesieniu do pozostałych krajów prowadzących połowy na Bałtyku jest bardzo niewielką liczbą.

49

© J. Doerman / OIRM Szczecin

Stan floty w drugim okresie funkcjonowania FIFG (2000-2006)

6

Źródło: jak w tabeli 6.10.

Wykres 6.8. Struktura ilościowa i tonażowa floty bałtyckiej wg grup tonażowych w 2005 r.

Na rysunku 6.1. przedstawiono zmiany w tonażu floty rybackiej poszczególnych państw poławia-jących na Bałtyku w latach 2000 i 2005.

50

© J. Doerman / OIRM Szczecin

6

Źródło: Opracowanie własne na podstawie tabeli 6.10.

Rysunek 6.1. Zmiany w tonażu floty połowowej państw nadbałtyckichw latach 2000 i 2005 (statki < 500 GT)

51

Stan floty w drugim okresie funkcjonowania FIFG (2000-2006)

Stan zasobów gatunków poławianych na Bałtykuprof. dr hab. Jan Horbowy7

Określanie dynamiki biomasy stad ryb i prognozowanie jej zmian jest jednym z podstawowych elementów składających się na racjonalne zarządzanie zasobami rybackimi, w tym określanie do-puszczalnej wielkości połowów. Dynamikę stad ryb można określać za pomocą:

– metod bezpośrednich (eksperymentalnych), które zwykle realizuje się w trakcie rejsów badaw-czych (np. metoda oceny biomasy stad za pomocą pomiarów hydroakustycznych, metoda oceny biomasy stad za pomocą standardowych zaciągów kontrolnych, metoda opierająca się na badaniu ilości złożonej ikry),

– metod matematycznych, tzn. odpowiednich modeli, które w oparciu o charakterystykę biologicz-ną stad, wskaźniki wielkości stad uzyskane w metodach eksperymentalnych oraz pewne informacje związane ze statystyką połowów i eksploatacji, pozwalają ocenić wielkość biomasy ryb.

Obecnie metody matematyczne uznawane są za bardziej wiarygodny sposób oceny stanu zaso-bów. Metody bezpośrednie są metodami pomocniczymi, a ich wyniki są często używane jako dane w odpowiednich metodach matematycznych.

Od początku lat 80. coraz większą uwagę zwraca się na interakcje międzygatunkowe oraz ich wpływ na dynamikę biomasy. Interakcje te mają szczególnie duże znaczenie, gdy eksploatacja stad jest intensywna. Może wówczas dochodzić do zakłócenia równowagi biologicznej w ekosystemie oraz takiego zwiększenia oddziaływań międzygatunkowych, że nieuwzględnienie ich w symulacjach prowadzi do dużego błędu wyznaczonej za pomocą modeli dynamiki biomasy. W odpowiedzi na takie potrzeby rozwinięto odpowiednie modele wielogatunkowe, uwzględniające oddziaływania po-między gatunkami ryb.

Zasoby rybne Morza Bałtyckiego są obecnie oceniane zarówno za pomocą metod z rodziny VPA (Gulland, 1965; Pope, 1972; Shepherd, 1999), jak i tzw. metod zintegrowanych (np. Pattersson i Melvin, 1996). Ponadto stosowane są modele wielogatunkowe (np. Helgason i Gislason, 1979; Horbowy, 1996). Stada ryb bałtyckich są przystępnym polem do stosowania tych modeli. Wynika to ze stosunkowo w porównaniu z innymi morzami prostego układu poziomów troficznych w Bałtyku (nie oznacza to jednak, że ekosystem bałtycki w pełni znamy i rozumiemy), gdzie w przypadku głów-nych eksploatowanych gatunków (dorsz, śledź i szprot) interakcje międzygatunkowe polegają przede wszystkim na wyjadaniu ryb śledziowatych przez dorsze oraz na potencjalnym wpływie zasobów ryb śledziowatych na tempo wzrostu dorszy.

Poniższy rozdział przedstawia dynamikę stad dorszy, śledzi i szprotów bałtyckich (połowy, bioma-sa stada tarłowego, liczebność uzupełnienia i intensywność eksploatacji). Obliczenia były wykony-wane w międzynarodowej współpracy naukowej w ramach Międzynarodowej Rady do Badań Morza – ICES (ICES, 2005).

W rozdziale odniesiono stan stad do tzw. biologicznych punktów odniesienia (biological reference points). Punkty te zostały wyznaczone przez ICES w oparciu o zasadę ostrożnego zarządzania za-sobami (precautionary approach). Zasada ta została ogłoszona podczas Konferencji ONZ na temat środowiska i rozwoju w Rio de Janeiro w 1992 r. Jej istotą jest uwzględnienie w gospodarowaniu za-sobami faktu, że nasza wiedza o procesach zachodzących w eksploatowanych stadach jest niepełna. W praktyce oznacza to częste korygowanie konkluzji, wynikających z oceny stanu zasobów o losowy błąd danych biostatystycznych oraz błąd stosowanego modelu. W rezultacie dla stad wyznaczane są na ogół cztery biologiczne punkty odniesienia. Pierwsze dwa to tzw. punkty graniczne, wyznaczające granicę eksploatacji stada. W terminologii ICES są oznaczane indeksem lim (skrót od „limit”), a defi-niowane są następująco:

– Blim to wielkość biomasy stada rozrodczego, poniżej której stado nie powinno być obniżane wskutek eksploatacji,

– Flim to śmiertelność połowowa, której w eksploatacji stada nie powinno się przekraczać.

52

7Jeśli oba punkty i biomasa stada byłyby wyznaczone bezbłędnie, to powyższe punkty wystarcza-

łyby do określenia stanu stad i ustalenia zasad racjonalnej eksploatacji. Jednakże zarówno oceny obu punktów jak i aktualne biomasy i śmiertelność połowowa są zawsze obarczone pewnym błędem, wynikającym zarówno z losowego błędu w zbieranych danych, jak i faktu, że stosowany do oceny zasobów model jest jedynie przybliżeniem złożonych procesów warunkujących dynamikę zasobów rybackich.

Stąd definiowane są dwa dodatkowe punkty, które powyższe błędy uwzględniają. Są to:

– Bpa = Blim+ potencjalny błąd. Zarządzanie zasobami powinno być takie, aby nasze oceny biomasy nie były niższe od Bpa,

– Fpa = Flim – potencjalny błąd. Zarządzanie zasobami powinno być takie, aby nasze oceny śmiertel-ności połowowej nie były wyższe od Fpa.

Zatem powyższe dwa punkty odniesienia są wyznaczone w ten sposób, że jeżeli stado i jego eks-ploatacja nie przekraczają tych punktów, to istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że biomasa stada tarłowego (BST) jest większa od Blim, a śmiertelność połowowa jest mniejsza niż Flim. Mówimy wtedy, że stado ma pełną zdolność do odnawiania (full reproductive capacity) i jest odławiane w sposób zrównoważony (harvested sustainably).

Zgodne z zasadą ostrożnego zarządzania zalecenia odnośnie intensywności eksploatacji czy kwot połowowych dla poszczególnych stad mogą być, i na ogół są, bardziej restrykcyjne od zaleceń z lat przed wprowadzeniem zasady. Uwzględniają one jednak ewentualność przeszacowania stanu zaso-bów i potencjału produkcyjnego stad i niedoszacowania intensywności eksploatacji, co pociągnęłoby za sobą ustalenie zbyt wysokich limitów połowowych, mogących prowadzić do przełowienia stada. Poniższa tabela zawiera klasyfikację stanu stad w stosunku do omówionych czterech biologicznych punktów odniesienia.

Tabela 7.1. Klasyfikacja stanu stad

Wielkość biomasy stada tarłowego (BST) i śmiertelności połowowej (F) w stosunku

do biologicznych punktów odniesieniaOkreślenie stanu stada i eksploatacji

BST > Bpa pełna zdolność do odnawiania

Bpa > BST > Blim ryzyko zredukowanej zdolności do odnawiania

BST < Blim zredukowana zdolność do odnawiania

F < Fpa eksploatowane w sposób zrównoważony

Fpa < F < Flim ryzyko eksploatacji niezrównoważonej

F > Flim eksploatowane w sposób niezrównoważony

Oceny biologicznych punktów odniesienia mogą się zmieniać wraz ze zmianami zachodzącymi w stadach ryb i ich środowisku, a także wraz z pogłębianiem naszej wiedzy o dynamice rozważanych zasobów.

7.1. Dorsz zachodniobałtycki (podobszary 22-24)

PołowyŚrednia wysokość połowów w latach 1970-2004 wynosiła 37 tys. ton (wykres 7.1.). Najwyższe

połowy osiągano w pierwszych 15 latach analizowanego okresu – średnio ok. 47 tys. ton. W drugiej połowie lat 80. i pierwszej lat 90. obniżyły się do poziomu 17-30 tys. ton, po czym wzrosły do 50 tys. ton w 1996 r. Od tego czasu połowy dorszy systematycznie spadały, obniżając się do 21 tys. ton w 2004 r.

53

7Największy udział w połowach miały Dania – średnio 57%, potem Niemcy – 32% i Szwecja – 10%.

Pozostałe państwa, w tym Polska, złowiły poniżej 1% ogólnych połowów tego stada. Średnio naj-wyższe połowy osiągano w podobszarze 22 (54%), mniej łowiono w podobszarze 24 (41%), a udział w połowach podobszaru 22 był nieznaczny (5%). Do początku lat 80. połowy w podobszarze 22 były dwukrotnie wyższe niż w podobszarze 24, ale w kolejnych latach połowy w obu podobszarach były zbliżone.

Dynamika stada i prognoza połowówŚrednia wielkość biomasy stada rozrodczego w analizowanym okresie wynosiła 33 tys. ton. Bio-

masa stada obniżyła się z ok. 45 tys. ton w latach 1970-1986 do ok. 25 tys. ton w latach następnych (wykres 7.1.). Najwyższą biomasę (blisko 60 tys. ton) zanotowano w 1980 r., najniższą (ok. 9 tys. ton) w 1992 r., a w 2005 r. biomasę oceniono na 16 tys. ton. W ostatnich 10 latach widoczna jest tendencja spadkowa biomasy.

Na zmiany biomasy złożyły się dwa czynniki: obniżająca się liczebność uzupełnienia stada oraz bar-dzo intensywna eksploatacja.

Uzupełnienie stada było liczne do początku lat 80. W następnych latach obniżyło się do niewiele ponad 1/3 wartości obserwowanych w poprzednim okresie (wykres 7.1.). Śmiertelność połowowa stada była w całym rozpatrywanym okresie bardzo wysoka i średnio wynosiła 1,2, wahając się naj-częściej w granicach 0,9–1,4. Połowy stada głównie opierają się na rybach młodych, 2- i 3-letnich, w znacznej części niedojrzałych do tarła.

Utrzymanie obecnej intensywności eksploatacji będzie prowadziło do połowów w wysokości ok. 34 tys. ton w 2006 r. i niskiej biomasy rzędu 25 tys. ton w 2007 r.

Stan stada określany jest jako podlegający ryzyku zmniejszonej zdolności do odnawiania. Stado jest przełowione. Zmniejszając intensywność eksploatacji można by uzyskać w okresie wieloletnim wyż-sze połowy.

Biologiczne punkty odniesienia dla tego stada wynoszą: Bpa= 23 tys. ton, a Blim, Flim i Fpa nie zostały jeszcze określone.

54

Stan zasobów gatunków poławianych na Bałtyku 7

7.2. Dorsz wschodniobałtycki (podobszary 25-32)

PołowyŚrednia wysokość połowów w latach 1970-2004 wynosiła 167 tys. ton (wykres 7.2.). Najwyższe

połowy – przekraczające 300 tys. ton – osiągano w pierwszej połowie lat 80., z rekordową wysokością blisko 400 tys. ton w 1984 r. Następnie połowy ulegały systematycznemu obniżeniu do ok. 45 tys. ton w 1993 r. Spadek połowów był efektem zmniejszającej się biomasy stada. Po wzroście połowów do wartości rzędu 110-120 tys. ton w latach 1995-1996, połowy obniżyły się do ok. 70 tys. ton w ostatnich trzech latach.

Wysokość połowów dorszy w okresie po 1990 r. znana jest jedynie w przybliżeniu, ze względu na dość powszechne zjawisko niepełnego raportowania połowów przez część rybaków. W związku z tym dokonuje się szacowania nieewidencjonowanych połowów dorszy, opierając się m.in. na wynikach inspekcji rybackich, analizie obrotu ryb i produktów z nich czy też wynikach naukowych połowów badawczych. Najwyższe połowy nieewidencjonowane miały miejsce w latach 1993-1994 (40-60% połowów oficjalnych). W latach 1995-1996 odsetek takich połowów zmniejszał się (10-20%), co było wynikiem podjęcia przez część państw nadbałtyckiech odpowiednich środków, mających ograniczyć to niekorzystne zjawisko. Problemu niepełnej ewidencji połowów nie udało się jednak rozwiązać, nadal istnieje i to zarówno na wschodzie, jak i zachodzie Bałtyku. Ocenia się, że w latach 2000-2004 połowy poza ewidencją stanowiły ok. 35-45% połowów oficjalnych. Przedstawiona wyżej wysokość połowów zawiera oceny połowów nieraportowanych.

Oficjalne połowy Polski wynosiły w latach 1970–2004 średnio prawie 50 tys. ton. Ich zmienność była podobna do zmienności połowów ogólnych. Najwyższe, sięgające 90-120 tys. ton, były w pierw-szej połowie lat 80., następnie obniżały się i w latach 2000–2004 wynosiły 15–20 tys. ton. Te ostatnie liczby dotyczą połowów oficjalnych.

Największy udział w połowach (oficjalnych) miały Polska – średnio 30%, potem Dania – 22% i Szwecja – 19%. Udział Polski w połowach ulegał wahaniom – najwyższy był na początku okresu,

Wykres 7.1. Połowy, śmiertelność połowowa (F), biomasa stada tarłowego (BST) i uzu-pełnienie stada dorszy zachodniobałtyckich (podobszary 22-24) w latach 1970-2005

55

7a najniższy w drugiej połowie lat 80. W tym okresie wysoki udział w połowach miała Dania, a udział Szwecji zwiększał się systematycznie w latach 80. i po 1990 r. przekroczył udział Danii.

W latach 1997-2004 podstawą połowów były dwa podobszary: w podobszarze 25 średnio łowiono ok. 64% dorszy, a w podobszarze 26 ok. 32%. Zaledwie po ok. 2% połowów przypadało na podob-szary 27 i 28. Jest to efekt niskich zasobów dorszy – w latach ich obfitości udział w połowach podob-szarów północnego Bałtyku był wyższy.

Dynamika stada i prognoza połowówŚrednia wielkość biomasy stada rozrodczego w analizowanym okresie wynosiła prawie 290 tys.

ton. W latach 70. biomasa stada rozrodczego zmieniała się w granicach 200–400 tys. ton. Pod koniec tego okresu biomasa szybko wzrastała i w pierwszej połowie lat 80. osiągnęła najwyższe obserwo-wane wartości, sięgające 700 tys. ton (wykres 7.2.). Począwszy od 1985 r. biomasa stada tarłowego dorszy systematycznie się obniżała, spadając w 1992 r. do bardzo niskiego poziomu 90 tys. ton, tj. wielkości 7-8-krotnie niższej od rekordowych wartości z początku lat 80. W latach 1994-1995 wy-stąpił pewien wzrost biomasy stada do około 195-245 tys. ton, po czym obserwowany był jej szybki spadek do wartości rzędu 85-95 tys. ton w latach 2002-2005. Są to najniższe w historii oceny biomasy tego stada.

Tak duży spadek biomasy jest wypadkową uzupełniania stada coraz mniej liczebnymi pokoleniami oraz zbyt intensywnej eksploatacji.

Liczebność uzupełnienia stada najwyższe wartości osiągała pod koniec lat 70. i na początku lat 80., prowadząc do rekordowej biomasy stada dorszy. Później wystąpił systematyczny spadek liczeb-ności uzupełnienia – liczebność pokoleń z lat 90. i początku obecnego stulecia była 3-5 razy niższa od liczebności pokoleń z przełomu lat 70. i 80. Jedynie pokolenie 2003 r. jest prawdopodobne najlicz-niejsze od 10 lat, na co wskazują wszystkie ostatnie rejsy badawcze. To pokolenie, o ile nie zostanie przełowione już w młodym wieku, ma szansę przyczynić się do wzrostu biomasy rozrodczej dorszy w najbliższych latach (2007-2008).

Rozpatrywane stado było w okresie objętym analizą bardzo intensywnie eksploatowane, na co wskazuje śmiertelność połowowa, przyjmująca w tych latach zwykle wartości z zakresu 0,7-1,1. Po pewnym obniżeniu intensywności eksploatacji w latach 1993-1995, nastąpił jej znaczny wzrost i w następnych latach często przekraczała lub była bliska 1.

Oceny stanu zasobów dorszy mogą budzić wątpliwości ze względu na zjawisko niepełnego raportowania połowów, których wielkość jest jednym z istotnych parametrów obliczeń. Jak wyżej zaznaczono, obliczenia oparto na połowach oficjalnych, powiększonych w pewnych latach o ocenio-ną wielkość połowów nieewidencjonowanych. Mimo tych korekt ocena wielkości stada w ostatnich latach jest nadal niepewna, gdyż nieraportowanie może być wyższe niż to przyjęto. Tym niemniej nie ma większych wątpliwości, że obliczenia oddają tendencję zmian biomasy dorszy. Stan ich zasobów jest zły. Wskazują na to wyniki połowów badawczych, dość dobrze skorelowanych z wynikami obli-czeń modelowych.

Utrzymanie w 2006 r. obecnej intensywności eksploatacji, spowoduje wzrost biomasy stada tar-łowego w latach 2006-2007 do odpowiednio 84 i 100 tys. ton, przy czym połowy wyniosą ok. 72 tys. ton dorszy.

Stan stada określany jest jako stan o zmniejszonej zdolności do odnawiania. Stado jest przełowione. Zmniejszając intensywność eksploatacji można by uzyskać w okresie wieloletnim wyższe połowy.

56

Stan zasobów gatunków poławianych na Bałtyku 7Biologiczne punkty odniesienia dla tego stada wynoszą: Blim = 160 tys. ton, Bpa = 240 tys. ton, Flim

= 0,96, Fpa= 0,6.

Wykres 7.2. Połowy, śmiertelność połowowa (F), biomasa stada tarłowego (BST) i uzu-pełnienie stada dorszy wschodniobałtyckich (podobszary 25-32) w latach 1966-2005

57

77.3. Śledź wiosenny zachodniego Bałtyku i cieśnin duńskich (podobszary 22-24 i obszar IIIa)

Stado śledzi wiosennych jako jednostka biologiczna bytuje w zachodnim Bałtyku (podobszary 22-24) oraz w Kattegacie i Skagerraku. W rejonie tym stado miesza się ze śledziami jesiennymi Morza Północnego (głównie młodocianymi). Przedstawiona niżej ocena biomasy stada dotyczy całej jed-nostki biologicznej, natomiast opisując połowy skupiono się na części rejonu należącej do Bałtyku, tj. podobszarach 22-24. Wiarygodna ocena biomasy stada ograniczona jest latami 1991-2005, gdyż jak dotychczas tylko dla tego okresu wyznaczono udział śledzi wiosennych i jesiennych w połowach w rozważanym rejonie.

PołowyPołowy w podobszarach 22-24 w latach 1974-2004 wynosiły średnio 79 tys. ton (wykres 7.3.).

Najwyższe połowy, w granicach 95–120 tys. ton, osiągano w latach 80. Następnie połowy malały z poziomu 80 tys. ton na początku lat 90. do niewiele ponad 40 tys. ton w latach 2003-2004. Połowy Polski wynosiły w latach 1974–2004 średnio 10 tys. ton. W analizowanym okresie obniżyły się z pozio-mu 10–15 tys. ton w latach 80. do 5–7 tys. ton w ostatnich 10 latach.

Największy udział w połowach miały Niemcy – średnio 43%, potem Dania – 32%, a udziały Szwecji i Polski były zbliżone i wynosiły odpowiednio 13% i 12%. Do 1990 r. w połowach dominowały Niemcy, na które przypadało 50–70% połowów. W latach 90. dominującą pozycję przejęła flota Danii, której udział w połowach sięgnął 50-60%, a połowy niemieckie gwałtownie się obniżyły do 10–20%. W ostatnich 3 la-tach znacznie wzrósł udział w połowach floty niemieckiej (do ponad 40%), a spadł duńskiej (ok. 20%).

Dynamika stada i prognoza połowówŚrednia wielkość biomasy stada rozrodczego w latach 1991–2005 wynosiła prawie 190 tys. ton.

Najwyższą biomasę stada tarłowego śledzi wiosennych obserwowano na początku lat 90., gdy wy-nosiła 300-310 tys. ton (wykres 7.3.). Następnie biomasa obniżyła się do 120-130 tys. ton w latach 1998-2000, po czym wzrosła do 185 tys. ton w 2002 r. Od tego czasu jest stosunkowo stabilna i jej ocena dla 2005 r. wynosi blisko 195 tys. ton.

Uzupełnienie stada było w analizowanym okresie raczej stabilne i oscylowało w granicach 3-6 mld osobników, z dość liczebnym rocznikiem 2003. Śmiertelność połowowa wahała się na ogół w gra-nicach 0,4-0,7, przy czym te wyższe wartości osiągała w połowie lat 90., a ostatnio obniżała się. Jej wartość średnia wynosiła 0,5 (wykres 7.3.).

Zakładając w latach 2005-2006 śmiertelność połowową z 2004 r. oraz średnie uzupełnienie popu-lacji, w 2006 r. złowiono by 95 tys. ton śledzi, a biomasa stada przekroczyłaby 230 tys. ton. W przybli-żeniu połowa z tej kwoty mogłaby być złowiona w podobszarach 22-24.

Nie wyznaczono jeszcze biologicznych punktów odniesienia dla tego stada. Można jednak stwier-dzić, że stado było eksploatowane w sposób niezrównoważony, gdyż na ogół śmiertelność połowo-wa przewyższała potencjalne wartości śmiertelności Fpa.

58

Stan zasobów gatunków poławianych na Bałtyku 7

Wykres 7.3. Połowy, śmiertelność połowowa (F), biomasa stada tarłowego (BST) i uzupełnienie stada śledzi w podobszarach 22-24 oraz Kattegacie i Skagerraku w latach

1985-2005 (połowy odnoszą się do podobszarów 22-24)

59

77.4. Śledź centralnego Bałtyku (podobszary 25-29 i 32 bez Zatoki Ryskiej)

Śledzie bytujące w omawianym rejonie należą do szeregu populacji, m.in. populacji przybrzeżnej śledzi wiosennego tarła, która jest podstawą polskich połowów w pierwszej połowie roku. Dla celów oceny zasobów i zarządzania nimi są one traktowane jako jedno stado, gdyż na ogół brak danych, które umożliwiłyby wyodrębnienie i ocenę poszczególnych populacji. Takie podejście jest kompro-misem pomiędzy złożoną strukturą populacyjną bytujących tu śledzi i mieszaniem się populacji na łowiskach a możliwością uzyskania danych niezbędnych do oceny wiekszych populacji oddzielnie. W związku z tym jest możliwe, że niektóre populacje – komponenty stada – wykazują dynamikę różną od opisanej niżej.

PołowyŚrednia wysokość połowów w latach 1974-2004 wynosiła 230 tys. ton (wykres 7.4.). Najwyższe

połowy, w granicach 300–370 tys. ton, osiągano w latach 1974-1977. W latach 80. połowy były sto-sunkowo stabilne, wahając się w pobliżu 270 tys. ton. Następnie połowy ulegały systematycznemu obniżeniu do 93 tys. ton w 2004 r., co stanowi zaledwie ¼ wysokich połowów z początku analizowa-nego okresu.

Połowy Polski ulegały podobnym zmianom jak połowy ogólne. Zmniejszyły się z poziomu 60–70 tys. ton w końcu lat 70. do 20–30 tys. ton w drugiej połowie lat 90. i po 2000 r.

Największy udział w połowach mają państwa byłego ZSRR – średnio 33%, potem Szwecja – 23% i Polska – 21%. Spośród państw byłego ZSRR w połowach dominuje Estonia (średnio 17% po 1990 r.), na drugiej pozycji jest Rosja (10% po 1990 r.), a połowy Litwy i Łotwy są niewielkie. Udział Polski w połowach zmniejszył się w drugiej połowie lat 90., spadając do poziomu 10-15%, potem znowu wzrósł do wartości bliskiej średniej. W latach 1997-2004 najwyższe połowy osiągano w podobsza-rze 25 i 29 (średnio odpowiednio 23% i 20%). Podobny był udział w połowach podobszarów 26 i 32 (16–17%), a mniejszy – podobszarów 27 i 28 (odpowiednio 10 i 14%).

Dynamika stada i prognoza połowówŚrednia wielkość biomasy stada rozrodczego w analizowanym okresie wynosiła 915 tys. ton.

Biomasa śledzi wykazywała od połowy lat 70. do przełomu wieków wyraźną tendencję spadkową, obniżając się z prawie 1,8 mln ton w 1974 r. do znacznie poniżej 400 tys. ton w latach 1999-2001 (wykres 7.4.). Zmniejszanie się biomasy było stosunkowo niewielkie w latach 1985-1994, wynosiła ona wówczas ok. 800-1000 tys. ton. Najnowsze oceny wskazują na wzrost biomasy do 600 tys. ton w latach 2004-2005.

Główną przyczyną spadku biomasy stada śledzi podobszarów 25-29 i 32 były zmniejszające się od początku lat 80. masy osobnicze ryb. W latach 1980-1997 obniżyły się one w poszczególnych gru-pach wieku o około 50-60%. Ponadto w drugiej połowie lat 90. zmniejszyło się uzupełnienie stada. Na spadek mas osobniczych śledzi wpłynęły m.in. takie czynniki jak: spadek zasobów pokarmowych, zmiany w składzie pokarmu, zmniejszenie się biomasy dorszy.

Szczegółowe omówienie tych zmian przedstawił m.in. Horbowy (1997) oraz Cardinale i Arrhenius (2000). W 1998 r. po raz pierwszy od kilkunastu lat masy osobnicze śledzi wzrosły w porównaniu z wartościami z roku poprzedniego i do 2003 r. obserwowano ich dalszy wzrost, łącznie w granicach ok. 20%. Jednak w 2004 r. masy osobnicze obniżyły się o ok. 10% w stosunku do ich wartości z 2003 r.

Liczebność uzupełnienia stada, po stosunkowo dużych wahaniach w latach 1974-1988, począw-szy od lat 90. oscylowała wokół ok. 15 miliardów osobników. Wyraźnie słabsze były jedynie roczniki 1996 i 1998. Na ogół liczebność pokoleń z lat 90. była niższa od liczebności pokoleń z lat 70. i 80. Do 1982 r. śmiertelność połowowa stada była bardzo stabilna i wynosiła blisko 0,2. W następnych latach intensywność eksploatacji znacznie wzrosła i śmiertelność połowowa osiągnęła poziom 0,3 w poło-wie lat 90. oraz 0,4 pod koniec wieku. W ostatnich latach śmiertelność połowowa malała, obniżając się do 0,2 w 2004 r.

60

Stan zasobów gatunków poławianych na Bałtyku 7

Wykres 7.4. Połowy, śmiertelność połowowa (F), biomasa stada tarłowego (BST) i uzupełnienie śledzi centralnego Bałtyku (podobszary 25-29 i 32) w latach 1974-2005

Zakładając śmiertelność połowową równą jej wartości z 2004 r. i średnie uzupełnienie populacji w latach 2005-2006, biomasa stada tarłowego w latach 2006–2007 wyniesie 660–680 tys. ton, a poło-wy w 2006 r. będą równe prawie 130 tys. ton.

Dla stada nie wyznaczono jeszcze progowych wartości biomasy, więc nie można określić jego stanu w relacji do tego punktu odniesienia. Wyznaczono natomiast Fpa oceniane na 0,19.

Śmiertelność połowowa stada nieznacznie przekracza wartość progową, więc stado jest określane jako podlegające ryzyku eksploatacji niezrównoważonej.

61

77.5. Śledź Zatoki Ryskiej

PołowyŚrednia wysokość połowów w latach 1970-2004 wynosiła 25 tys. ton (wykres 7.5.). W pierwszej

części omawianego okresu połowy spadały z poziomu ponad 30 tys. ton na początku lat 70. do 13–17 tys. ton w latach 80. Następnie połowy systematycznie rosły, osiągając w 1997 r. blisko 40 tys. ton. Podobne, rekordowo wysokie połowy uzyskano też w latach 2001–2004.

Od 1991 r. stado poławiane jest przez dwa państwa: Estonię i Łotwę (poprzednio ZSRR). W tym okresie wyższy średni udział w połowach miała Łotwa (60%). W ostatnich dwóch latach udziały obu państw w połowach były zbliżone i wynosiły 53% oraz 47%.

Dynamika stada i prognoza połowówŚrednia wielkość biomasy stada rozrodczego w latach 1970-2004 wynosiła 76 tys. ton. Biomasa

była stosunkowo niska w latach 70. oraz 80. i wynosiła średnio ok. 50 tys. ton. W latach 90. biomasa znacznie wzrosła, sięgając poziomu 110–120 tys. ton. Bardzo wysoki poziom biomasy utrzymał się po 2000 r. z rekordową wielkością 126 tys. ton w 2002 r.

Na wzrost i utrzymanie wysokiego poziomu biomasy wpłynęło urodzenie się szeregu bardzo liczeb-nych pokoleń po 1990 r. Sprzyjały temu warunki środowiska, w szczególności ocieplenie wód.

W efekcie uzupełnienie stada wzrosło ze średniego poziomu 1.7 mld osobników w latach 70. i 80. do poziomu średnio 3,7 mld osobników w latach następnych (wykres 7.5.). Śmiertelność połowowa stada obniżała się z poziomu 0,8–0,9 na początku lat 70. do 0,25–0,3 w pierwszej połowie lat 90. Na-stępnie śmiertelność połowowa wzrosła do 0,35–0,40 po 2000 r.

Utrzymanie obecnej intensywności eksploatacji będzie prowadziło do połowów w wysokości ok. 37 tys. ton w 2006 r. i nadal wysokiej biomasy rzędu 100-110 tys. ton w latach 2006-2007.

Stan stada określany jest jako stan o pełnej zdolności do odnawiania. Stado jest eksploatowane w sposób zrównoważony.

Biologiczne punkty odniesienia dla tego stada wynoszą: Blim= 36,5 tys. ton, Bpa= 50 tys. ton, Fpa= 0,4, a Flim nie zostało dotychczas określone.

62

Stan zasobów gatunków poławianych na Bałtyku 7

Wykres 7.5. Połowy, śmiertelność połowowa (F), biomasa stada tarłowego (BST) i uzupełnienie śledzi Zatoki Ryskiej w latach 1970-2005

63

77.6. Śledź w podobszarze 30

PołowyŚrednia wysokość połowów w latach 1973-2004 wynosiła 36 tys. ton (wykres 7.6.). Do początku

lat 90. połowy były niewielkie, najczęściej wahały się w granicach 20–30 tys. ton. Następnie połowy szybko wzrosły i od 1994 r. po 2004 r. utrzymywały się w granicach 50-65 tys. ton. Najwyższe połowy, prawie 66 tys. ton, uzyskano w 1997 r.

Stado jest poławiane tylko przez dwie floty: fińską i szwedzką. W połowach zdecydowanie domi-nuje Finlandia, na którą przypada blisko 90% połowów, zatem połowy Szwecji stanowią jedynie nieco ponad 10% połowów. W początkowych latach analizowanego okresu udział Szwecji w połowach był wyższy i sięgał 20-30%. Z końcem lat 70. wyraźnie zmalał, a w latach 1994-2001 stanowił zaledwie 2–5% połowów ogólnych.

Dynamika stada i prognoza połowówŚrednia wielkość biomasy stada rozrodczego w latach 1973-2005 wynosiła 250 tys. ton. Niską bio-

masę stada, w granicach 100–150 tys. ton, obserwowano do połowy lat 80. (wykres 7.6.). Następnie biomasa szybko wzrosła i na początku lat 90. przekroczyła poziom 300 tys. ton. W następnych latach biomasa wahała się w granicach 300–400 tys. ton, a ocena biomasy w 2005 r. jest rekordowa i sięga 500 tys. ton.

Głównym czynnikiem prowadzącym do znacznego wzrostu biomasy była zwiększająca się liczeb-ność uzupełnienia – wzrosła ona z poziomu średnio 2,3 miliarda osobników w latach 1973–1988 do średniej 6,2 miliarda w następnych latach (wykres 7.6.). Śmiertelność połowowa stada w rozpatrywa-nym okresie wahała się najczęściej w granicach 0,1–0,2 i średnio wynosiła 0,16. W ostatnich latach śmiertelność połowowa była bliska wartości średniej.

Utrzymanie obecnej intensywności eksploatacji będzie prowadziło do wysokich połowów rzędu 65 tys. ton w 2006 r. i biomasy w granicach 480-490 tys. ton w latach 2006-2007.

Stan stada określany jest jako o pełnej zdolności do odnawiania. Stado jest eksploatowane w sposób zrównoważony.

Biologiczne punkty odniesienia dla tego stada wynoszą: Blim= 145 tys. ton, Bpa= 200 tys. ton, Flim= 0,3, Fpa= 0,21.

64

Stan zasobów gatunków poławianych na Bałtyku 7

Wykres 7.6. Połowy, śmiertelność połowowa (F), biomasa stada tarłowego (BST) i uzupełnienie stada śledzi w podobszarze 30 w latach 1973-2005

65

77.7. Śledź w podobszarze 31

PołowyPołowy tego stada są niewielkie – ich średnia wysokość w latach 1971-2004 wynosiła 6,5 tys. ton

(wykres 7.7.). Do 1993 r. połowy były stosunkowo stabilne, najczęściej wahając się w granicach 6-9 tys. ton, ze średnią nieco ponad 8 tys. ton. Następnie połowy spadły do średniej wartości nieznacznie przekraczającej 5 tys. ton. Najniższe połowy, poniżej 3 tys. ton, przypadły na lata 2000-2001.

Stado jest poławiane tylko przez dwie floty: fińską i szwedzką. Podobnie jak w przypadku stada w podobszarze 30, w połowach zdecydowanie dominuje Finlandia, na którą średnio przypada blisko 93% połowów, zatem połowy Szwecji stanowią jedynie 7% połowów. W początkowych latach analizowanego okresu udział Szwecji w połowach był nieco wyższy i sięgał ponad 10-20%. Z końcem lat 70. wyraźnie zmalał, a po 1995 r. najczęściej stanowił 2–4% połowów ogólnych.

Dynamika stada i prognoza połowówŚrednia wielkość biomasy stada rozrodczego w latach 1980-2005 wynosiła 23 tys. ton. Biomasa

obniżała się z poziomu ok. 30 tys. ton w latach 80. do zaledwie 12 tys. ton w drugiej połowie lat 90. (wykres 7.7.). W ostatnich latach biomasa wzrosła i w 2004 r. przekroczyła 20 tys. ton.

Głównym czynnikiem prowadzącym do spadku biomasy było zmniejszenie się liczebności uzu-pełnienia w latach 90. – obniżyło się ono średnio prawie dwukrotnie w porównaniu z uzupełnieniem z lat 80. (wykres 7.7.). Śmiertelność połowowa stada w rozpatrywanym okresie wahała się najczę-ściej w granicach 0,2–0,5 i średnio wynosiła 0,31. Śmiertelność do początku lat 90. zwykle wahała się w zakresie 0,2-0,3, a w latach 90. wzrosła do poziomu 0,4–0,5, po czym obniżyła się do wartości 0,25–0,35.

Ocena dynamiki stada jest mało precyzyjna, wymienione liczby należy traktować jako wartości względne. Nie wyznaczono biologicznych punktów odniesienia dla tego stada, więc jego stan w sto-sunku do tych punktów nie jest znany.

66

Stan zasobów gatunków poławianych na Bałtyku 7

Wykres 7.7. Połowy, śmiertelność połowowa (F), biomasa stada tarłowego (BST) i uzupełnienie stada śledzi w podobszarze 31 w latach 1970-2005

67

77.8. Szprot

PołowyŚrednia wysokość połowów w latach 1974-2004 wynosiła 207 tys. ton (wykres 7.8.). Najniższe po-

łowy, rzędu 40-70 tys. ton, obserwowano w pierwszej połowie lat 80., w latach następnych wzrastały i najwyższe wysokości, przekraczające 400 tys. ton, osiągnęły w drugiej połowie lat 90. W 1997 r. zanotowano rekordowe połowy w wysokości blisko 530 tys. ton. Po 2000 r. połowy uległy pewnemu obniżeniu do 310-370 tys. ton, przy czym w 2004 r. złowiono 374 tys. ton szprotów. Zmniejszanie się połowów po 1997 r. było spowodowane zarówno obniżanymi kwotami połowowymi, jak i malejącą biomasą stada. Do szybkiego wzrostu połowów po roku 1990 przyczyniło się rozwijane w państwach skandynawskich rybołówstwo „mączkowe”. W latach 1992-1997 duńskie połowy szprotów wzrosły czternastokrotnie, a połowy szwedzkie – osiemnastokrotnie w stosunku do 1991 r.

Połowy polskie w analizowanym okresie wynosiły średnio 42 tys. ton. Wykazywały podobne tenden-cje zmian jak połowy ogólne. W latach 1991-1997 Polska zwiększyła połowy prawie pięciokrotnie, ło-wiąc 100 tys. ton szprotów w 1997 r. Na tak wysokie połowy w tymże roku w znacznym stopniu wpłynę-ły połowy kutrów duńskich, czarterowanych wówczas przez polskie spółki. Jednakże rozwój połowów z przeznaczeniem na mączkę umożliwił utrzymanie wysokich połowów Polski i w latach następnych (po spadku do 55-65 tys. ton pod koniec lat 90.) polskie połowy szprotów wzrosły do 80–97 tys. ton.

Największy udział w połowach miało ZSRR (do 1991 r.) i państwa z niego wyłonione – średnio 42%, potem Polska – 22% i Szwecja – 17%. Spośród państw byłego ZSRR najwięcej łowi Łotwa – prawie 11% po 1991 r. Nieznaczne są połowy Finlandii, Niemiec i Litwy. Udział Polski w połowach wahał się najczęściej w granicach 20–30%. W latach 90. wzrosły udziały w połowach Danii i Szwecji – z 5-7% do prawie 20% w przypadku Danii i 37% w przypadku Szwecji.

Średnio, najwyższe połowy osiągano w podobszarach 26, 25 i 28 – w latach 2000–2004 odpo-wiednio 28%, 22% i 21%. Udział w połowach podobszarów 27 i 29 wynosił średnio po 9%, a połowy w pozostałych podobszarach były nieznaczne.

Dynamika stada i prognoza połowówŚrednia wysokość biomasy stada rozrodczego szprotów w latach 1974-2005 wynosiła 870 tys. ton

(wykres 7.8.). Biomasa stada w początkowych latach omawianego okresu malała z ponad miliona ton do poziomu zaledwie 200 tys. ton w latach 1980-1982. Następnie biomasa wzrosła i utrzymywała się w granicach 400–500 tys. ton w do końca lat 80. Z początkiem lat 90. biomasa stada szybko wzrasta-ła, osiągając w latach 1996-1997 największe w ostatnim trzydziestoleciu wartości sięgające 1,8 mln ton. W latach następnych dość intensywna (ale w dopuszczalnych granicach) eksploatacja tego sta-da oraz przeplatanie się urodzajnych i ubogich pokoleń przyczyniły się do spadku zasobów szprotów do około 1 mln ton w latach 2002-2003. Z kolei urodzajne pokolenia lat 2002 i 2003 spowodowały wzrost biomasy do 1,2 i 1,5 mln ton w latach 2004-2005.

Na znaczny wzrost biomasy szprotów wpłynęło urodzenie się w latach 90. szeregu liczebnych poko-leń (wykres 7.8.). Innym czynnikiem prowadzącym do wzrostu biomasy szprotów była znaczna re-dukcja biomasy dorszy, intensywnie żerujących na rybach śledziowatych - w latach 1992-2004 bioma-sa stada tarłowego dorszy wschodniobałtyckich stanowiła jedynie około 20% jej stanu z początku lat 80. Konsekwencją spadku zasobów dorszy było zmniejszenie się w latach 1987-1992 współczynnika śmiertelności naturalnej szprotów spowodowanej drapieżnictwem dorszy z 0,20 do 0,05.

Całkowita śmiertelność naturalna zmniejszyła się w tym czasie z 0,40 do 0,25. Ten niski poziom śmiertelności naturalnej szprotów utrzymał się do 2004 r. przy tendencji do niewielkiego wzrostu (10-15%).

Śmiertelność połowowa stada w okresie do początku lat 90. wykazywała tendencję spadkową zmniejszając się od wartości bliskich 0,4 do wartości poniżej 0,2. Następnie śmiertelność wzrastała i w latach 1995-2004 zmieniała się w granicach 0,3–0,4 (wykres 7.8.).

68

Stan zasobów gatunków poławianych na Bałtyku 7

Zakładając w latach 2005-2006 śmiertelność połowową jako średnią śmiertelności z trzech ubie-głych lat i średnią liczebność pokolenia 2005 r., połowy w 2006 r. wyniosą blisko 410 tys. ton, a bio-masa stada tarłowego obniży się do 1,2 mln ton w 2006 r. i 1,1 mln ton w 2007 r. Na spadek biomasy wpłynie bardzo słabe pokolenie 2004 r.

Stan stada określany jest jako stan o pełnej zdolności do odnawiania. Stado jest eksploatowane w sposób zrównoważony. Intensywność jego eksploatacji można nawet nieco zwiększyć.

Biologiczne punkty odniesienia dla tego stada wynoszą: Blim= 200 tys. ton, Bpa= 275 tys. ton, Fpa= 0,4, a Flim nie zostało jeszcze określone.

69

Wykres 7.8. Połowy, śmiertelność połowowa (F), biomasa stada tarłowego (BST) i uzupełnienie stada szprotów bałtyckich w latach 1974-2005

Analiza zmian stanu floty rybackiej oraz zasobów w związku z funduszami strukturalnymiprof. dr hab. Jan Horbowy, dr Emil Kuzebski88.1. Dynamika stanu floty połowowej

Zmiany stanu floty rybackiej, jakie miały miejsce w latach 1994-2005, wynikały nie tylko z działań podejmowanych w ramach FIFG, ale również z naturalnego procesu wycofywania lub wprowadzania nowych jednostek, wynikających z decyzji o charakterze ekonomicznym bądź zdarzeń losowych (np. zatonięcie, zniszczenie). W tabeli 8.1. przedstawiono dane dotyczące tonażu wycofanych i zbudo-wanych w latach 1994-1999 i 2000-2005 statków rybackich przy współudziale środków publicznych (FIFG) oraz całkowitą zmianę potencjału połowowego w tych okresach.

W pierwszym okresie działania FIFG (1994-1999) wycofanych z pomocą publiczną zostało ponad 500 statków rybackich o tonażu 21 tys. GT oraz mocy 82 tys. kW. W tym samym czasie współfinan-sowano ze środków publicznych budowę ok. 150 statków o tonażu 14 tys. GT i mocy 32 tys. kW. Po zbilansowaniu tonażu i mocy zbudowanych i wycofanych przy współudziale FIFG statków rybackich widać, że FIFG przyczynił się do zmniejszenia netto potencjału floty rybackiej o 6,9 tys. GT oraz 49,4 tys. kW. Odnosząc te wielkości do zmiany stanu we flocie rybackiej (statki poniżej 500 GT) na począ-tek i koniec pierwszego okresu działania FIFG widzimy, że niemal połowa redukcji (43-44%) to wynik funkcjonowania FIFG.

Tonaż wycofanych z pomocą publiczną statków w następnym okresie działania FIFG (2000-2005) był już nieco mniejszy i wyniósł 15 tys. GT o mocy 65 tys. kW. Zmalał również tonaż nowo wybudowa-nych jednostek do 10 tys. GT o mocy 40 tys. kW. W latach 2000-2005 moc zbudowanych z pomocą FIFG statków była o ok. 8 tys. kW większa niż w pierwszym okresie funkcjonowania FIFG. Ogółem flota rybacka statków poniżej 500 GT krajów starej UE w latach 2000-2005 zmniejszyła się o 23 tys. ton i 106 tys. kW. W ok. 20-24% było to wynikiem działania FIFG.

Tabela 8.1. Wpływ FIFG na potencjał połowowy floty państw bałtyckich starej UE

Dane1994-1999* 2000-2005 RAZEM 1994-2005

GT kW GT kW GT kW 1. wycofanie 21 123 81 842 15 318 65 131 36 441 146 9732. budowa 14 243 32 461 10 512 39 826 24 755 72 2873. bilans (2-1) -6 880 -49 381 -4 805 -25 305 -11 686 -74 6864. zmiana tonażu i mocy statków (statki <500 GT) -16 076 -112 831 -23 690 -106 568 -39 766 -219 3995. udział FIFG w zmianie GT i kW (3/4) 43% 44% 20% 24% 29% 34%

* W przypadku Szwecji i Finlandii dane dotyczą lat 1995-1999Źródło: Fishing Fleet Register, Fisheries and Maritime Affairs, 2005

70

© V. Buzun / BFN of SPNS

8W tabeli 8.2. zestawiono informacje dotyczące zmian w stanie floty wynikające z działania FIFG,

przy uwzględnieniu redukcji floty w nowych krajach członkowskich w latach 2004-2005. Wysoki po-ziom redukcji, jaki miał miejsce w ostatnich dwóch latach w tych krajach, znacznie zwiększa oddzia-ływanie FIFG na ogólną redukcję potencjału połowowego w państwach UE.

Łączna redukcja tonażu floty krajów nadbałtyckich UE, jaka miała miejsce w latach 1999-2005 w przypadku krajów starej UE oraz w okresie 2004-2005 dla nowych członków, wyniosła ponad 60 tys. GT, przy zmniejszeniu mocy o 131 kW. W tym samym czasie bilans tonażu i mocy wycofanych i zbudowanych z pomocą publiczną statków wyniósł -12 tys. GT i -75 tys. kW. Tym samym udział FIFG w zmniejszeniu potencjału połowowego floty UE poławiającej na Bałtyku wyniósł odpowiednio 54% i 48% w przypadku tonażu i mocy statków.

Tabela 8.2. Wpływ FIFG na potencjał połowowy floty starych i nowych państw bałtyckich UE

Dane1994-1999* 2000-2005** RAZEM 1994-2005

GT kW GT kW GT kW 1. wycofanie 21 123 81 842 37 207 122 096 58 330 203 9392. budowa 14 243 32 461 10 512 39 826 24 755 72 2873. bilans (2-1) -6 880 -49 381 -26 695 -82 270 -33 575 -131 6514. zmiana tonażu i mocy statków (statki <500 GT) -16 076 -112 831 -45 579 -163 534 -61 655 -276 3655. udział FIFG w zmianie GT i kW (3/4) 43% 44% 59% 50% 54% 48%

* Bez nowych krajów członkowskich** W przypadku nowych członków UE dane dotyczą lat 2004-2005Źródło: Fishing Fleet Register, Fisheries and Maritime Affairs, 2005

Na wykresach 8.1. i 8.2. przedstawiono dynamikę zmian w tonażu flot krajów starej UE w latach 1995-2005 oraz tonaż statków wycofanych z pomocą publiczną. Ogólna tendencja redukcji poten-cjału floty rybackiej jest zbliżona do tendencji spadkowej tonażu wycofywanych statków. Wyraźne różnice występują praktycznie tylko w przypadku floty fińskiej, gdzie dynamika redukcji floty rybackiej w ramach pomocy publicznej, szczególnie w latach 2000-2005, była dość umiarkowana, przy zdecy-dowanie szybszym spadku ogólnego tonażu floty.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Fishing Fleet Register, Fisheries and Maritime Affairs, 2005

Wykres 8.1. Dynamika zmian w tonażu floty państw starej UE w latach 1995-2005 (rok 1995 przyjęto jako 100)

71

Niemcy

Dania

Szwecja

Razem

Finlandia

8

Na wykresie 8.3. przedstawiono tonaż wycofanych i zbudowanych z pomocą publiczną statków rybackich starych i nowych krajów UE w poszczególnych latach w okresie 1994-2005. W większości lat analizowanego okresu tonaż złomowanych statków był zdecydowanie większy od tonażu statków zbudowanych przy współfinansowaniu FIFG. Wyjątkiem są końcowe lata działania pierwszego FIFG i początkowe lata działania drugiego FIFG (1998-2001), a szczególnie pierwszy rok programowy nowe-go FIFG (2000 r.), w którym zbudowano statki o tonażu prawie 5 tys. GT, wycofując znikomą wielkość potencjału. Wynikało to prawdopodobnie ze wzmożonych inwestycji rozpoczętych przed 2000 r., a skończonych w latach 2000-2001, spowodowanych obawą przed zmianą warunków finansowa-nia budowy statków. Uwagę zwraca znaczny wzrost wielkości wycofywanej floty w dwóch ostatnich latach, który jest wynikiem objęcia programem redukcji nowych członków UE i jednocześnie malejący tonaż statków wycofywanych przez stare kraje UE.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Fishing Fleet Register, Fisheries and Maritime Affairs, 2005

Wykres 8.2. Tonaż statków wycofanych w ramach pomocy publicznej w państwach starej UE w latach 1995-2005 (rosnąco)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Fishing Fleet Register, Fisheries and Maritime Affairs, 2005

Wykres 8.3. Tonaż statków wycofanych i zbudowanych w ramach pomocy publicznej w nowych i starych państwach UE w latach 1995-2005

72

Niemcy

Dania

Szwecja

Razem

Finlandia

8Analiza zmian stanu floty rybackiej

oraz zasobów w związku z funduszami strukturalnymi

Brak jest dokładnych danych dotyczących struktury połowów wycofanych statków. Można się domyślać, że większość z nich należała do segmentów poławiających gatunki, których zasoby określono jako zagrożone. W przypadku Polski i Łotwy zdecydowaną przewagę wśród złomowanych od 2004 r. statków miały kutry ukierunkowane na połowy dorszy (o czym mowa w dalszej części pra-cy). W latach 1993-1997 (MAGP III) redukcja flot krajów starej UE ukierunkowana była na statki po-ławiające narzędziami trałowymi ryby denne oraz płaskie. W kolejnym okresie 1994-2002 (MAGP IV) założone cele przewidywały redukcję w wysokości 30% dla stad zagrożonych wyczerpaniem (deple-tion risk) oraz 20% dla gatunków przełowionych (overfished). W przypadku Morza Bałtyckiego doty-czyło to statków poławiających łososie lub dorsze. Dlatego można domniemywać, ze większość floty wycofanej przy współudziale funduszu FIFG to statki prowadzące połowy tych dwóch gatunków.

8.2. Wpływ zmian stanu floty na zasoby w okresie działania FIFG Wycofywanie jednostek łowczych ma na celu m.in. zmniejszenie presji rybołówstwa na zasoby.

Ocena wpływu redukcji floty na zasoby jest niełatwa, gdyż jest to tylko jeden z czynników mogą-cych przyczynić się do poprawy stanu zasobów. Równoległe z nim, a przy tym zwykle wprowadzane wcześniej, są regulacje zasobów poprzez wspomniane ograniczanie połowów (TAC) lub nakładu połowowego czy też wprowadzanie technicznych środków ochrony zasobów. Rozdzielenie efektu oddziaływań tych czynników na zasoby jest trudne lub wręcz niemożliwe. Można jednak spróbować zestawić wielkość floty łowiącej na Bałtyku ze śmiertelnością połowową ryb. Zmiany wielkości floty są m.in. efektem wycofywania części statków, a śmiertelność połowowa odzwierciedla presję rybołów-stwa na zasoby.

Jak wspomniano w poprzednim rozdziale, dane odnośnie wycofywania jednostek łowczych okre-ślają jedynie ich liczbę i parametry techniczne (moc, tonaż), nie zawierają natomiast ani informacji o strukturze połowów danej jednostki, ani w jakim rejonie dana jednostka łowiła. W przypadku np. wycofanych jednostek duńskich nie wiadomo czy dana jednostka łowiła na Bałtyku, czy na Morzu Północnym, czy też może w obu akwenach. To samo dotyczy, ale już w mniejszym stopniu, jednostek szwedzkich (częściej łowią na Bałtyku) i niemieckich.

Dorsz wschodniobałtycki (podobszary 25-32) jest poławiany głównie przez Danię, Szwecję i Pol-skę – te trzy floty odpowiadały za ok. 75% połowów tego stada po 1995 r. Na wykresie 8.4. przedsta-wiono względną wielkość flot Danii, Szwecji i Polski na tle śmiertelności połowowej stada. W latach

73

© V. Buzun / BFN of SPNS

81995-2005 wielkość floty Danii i Szwecji (wyrażona w kW) zmniejszyła się o 25%. Flota polska wzra-stała do momentu, gdy w 2004 r. rozpoczęto wycofywanie jednostek. Od tej daty można zaobser-wować spadek wielkości floty. Śmiertelność połowowa dorszy nie wykazywała tendencji spadkowej – obniżyła się nieco dopiero w latach 2003-2004. Można jednak zapytać, jaka byłaby presja rybo-łówstwa na zasoby dorszy, gdyby redukcji wielkości floty nie było. Niewątpliwie wzrosłaby wówczas presja organizacji rybaków na rządy, aby utrzymywać wysokie kwoty połowowe – wyższe niż te, które Komisja Bałtycka uchwalała w ostatnich kilku latach. Zakładając proporcjonalność śmiertelności po-łowowej i nakładu połowowego, można przyjąć, że w skrajnym przypadku mogłoby to doprowadzić do wzrostu śmiertelności połowowej generowanej przez redukowane floty w skali odpowiedniej do procentu wycofanej floty. Zakładając taki wzrost śmiertelności połowowej w latach 1996-2004 symu-lowano biomasę stada dorszy wschodniobałtyckich.

Wyniki obliczeń wskazują, że gdyby nie wycofano części floty, to biomasa stada tarłowego w 2005 r. mogłaby być o ok. 25% mniejsza od biomasy obserwowanej. Jednak przypuszczalnie biomasa stada zmniejszyłaby się mniej, ponieważ działają też inne mechanizmy ochrony zasobów, a przedstawiony wynik odpowiada sytuacji skrajnej.

Dorsz zachodniobałtycki (podobszary 22-24) jest poławiany głównie przez Danię i Niemcy – poło-

wy tych państw po 1995 r. stanowiły prawie 90% połowów całkowitych, wynosząc średnio 62% i 27%. Na wykresie 8.5. zestawiono względną wielkość flot Danii i Niemiec oraz śmiertelność połowową sta-da. W analizowanym okresie nie widać zmniejszenia presji na stado, mimo że główna, poławiająca je flota zmniejszyła swą moc o ok. 25%.

Wykres 8.4. Śmiertelność połowowa (F) dorszy wschodniobałtyckich w latach 1980-2004 i względna zmiana wielkości floty Danii, Szwecji i Polski w latach 1995–2005

(rok 1995 przyjęto jako 1)

74

8Analiza zmian stanu floty rybackiej

oraz zasobów w związku z funduszami strukturalnymi

Stado śledzi zachodniego Bałtyku (podobszary 22-24 i obszar IIIa) jest poławiane głównie przez Danię i Szwecję, których połowy po 1995 r. stanowiły odpowiednio 42% i 43% połowów ogólnych. Dla tego stada spadek śmiertelności połowowej i spadek wielkości obu flot są zbliżone (wykres 8.6.).

Wykres 8.5. Śmiertelność połowowa (F) dorszy zachodniobałtyckich w latach 1980-2004 i względna zmiana wielkości floty Danii i Niemiec w latach 1995–2005

(rok 1995 przyjęto jako 1)

Wykres 8.6. Śmiertelność połowowa (F) śledzi zachodniego Bałtyku w latach 1980-2004 i względna zmiana wielkości floty Danii i Szwecji w latach 1995–2005

(rok 1995 przyjęto jako 1)

75

8Po 1995 r. prawie 90% śledzi centralnego Bałtyku (podobszary 25-29 i 32) było poławianych przez

Szwecję, Estonię, Polskę i Finlandię, przy czym Szwecja łowiła średnio 27%, Polska i Estonia po 18%, a Finlandia – 15%. Dane przedstawione na wykresie 8.7. wskazują, że spadkowi potencjału flot Szwe-cji, Finlandii i Estonii towarzyszył spadek śmiertelności połowowej śledzi. W ostatnich dwóch latach flota Estonii znacznie się zwiększyła, ale jej udział w połowach tego stada zmniejszył się do 12%, zatem odpowiada tylko za stosunkowo małą część śmiertelności połowowej śledzi. Analizę wpływu redukcji floty na to stado utrudnia jego złożona i nie do końca poznana struktura populacyjna. Różne floty mogą łowić różne populacje, które z kolei mogą wykazywać zróżnicowane tempo zmian.

Wykres 8.7. Śmiertelność połowowa (F) śledzi centralnego Bałtyku w latach 1980-2004 i względna zmiana wielkości floty Szwecji, Finlandii, Estonii i Polski w latach 1995–2005 (rok 1995 przyjęto jako 1)

Wykres 8.8. Śmiertelność połowowa (F) śledzi z podobszarów 30 i 31 (Zatoka Botnicka) w latach 1980-2004 i względna zmiana wielkości floty Finlandii i Szwecji w latach 1995–2005 (rok 1995 przyjęto jako 1)

Śledzie w podobszarach 30 i 31 (Zatoka Botnicka) są eksploatowane jedynie przez Finlandię i Szwecję, przy czym na Finlandię przypada zdecydowana większość połowów – ponad 90%. Obie floty zostały znacząco zredukowane po 1995 r. i śmiertelność połowowa w obu stadach w pewnym stopniu odzwierciedla tendencję zmian wielkości flot (wykres 8.8.).

76

8Analiza zmian stanu floty rybackiej

oraz zasobów w związku z funduszami strukturalnymi

Wykres 8.9. Śmiertelność połowowa (F) śledzi Zatoki Ryskiej (podobszar 28.5) w latach 1980-2004 i względna zmiana wielkości floty Łotwy i Estonii w latach 1995–2005

Wykres 8.10. Śmiertelność połowowa (F) szprotów całego Bałtyku w latach 1980-2004 i względna zmiana wielko-ści floty Danii, Szwecji i Polski w latach 1995–2005 (rok 1995 przyjęto jako 1)

Na zakończenie omawiania stad śledzi można jeszcze wspomnieć o śledziach Zatoki Ryskiej eksploatowanych przez Łotwę i Estonię. Oba państwa, podobnie jak Polska, dopiero od roku 2003 korzystają z pomocy finansowej przy wycofywaniu statków. Zasoby śledzi Zatoki Ryskiej od początku lat 90. są wysokie, a śmiertelność połowowa w ostatnich 10 latach się ustabilizowała i stado jest eks-ploatowane w sposób zrównoważony. W 2004 r. oba państwa znacząco zwiększyły wielkość swoich flot rybackich, jednak nie przełożyło się to na wzrost śmiertelności połowowej śledzi Zatoki Ryskiej.

Szproty bałtyckie po 1995 r. najintensywniej były poławiane przez Szwecję (średnio 30% połowów w tym okresie), a następnie przez Polskę i Danię (odpowiednio 20% i 17% udział w połowach). Na po-zostałe państwa przypadało ok. 33% połowów ogólnych. Zestawienie redukcji floty i śmiertelności po-łowowej szprotów pokazano na wykresie 8.10. Nie wskazuje ono na redukcję śmiertelności połowowej szprotów, ale należy podkreślić, że szproty od szeregu lat były eksploatowane w sposób racjonalny i nie było potrzeby obniżki ich śmiertelności połowowej. Ponadto udział w połowach szprotów państw, które nie zredukowały wielkości floty, a nawet ją powiększyły (Polska, Łotwa, Niemcy), wynosi ponad 30%.

77

8Spróbujmy jeszcze zestawić wielkość odzwierciedlającą zmiany śmiertelności połowowej w całym

Bałtyku z wielkością floty większości łowiących tu państw. Za wskaźnik zmian śmiertelności poło-wowej można wziąć średnią śmiertelność połowową wszystkich eksploatowanych stad. Do takiego wskaźnika można mieć jednak zastrzeżenia – wysoka śmiertelność połowowa stosunkowo niewiel-kiego stada może znacząco zaważyć na ocenie całości. Jako wskaźnik alternatywny weźmy więc stosunek sumy połowów poszczególnych stad do sumy ich biomas, gdyż śmiertelność połowowa ze swej definicji powinna odzwierciedlać stosunek połowów do biomasy. Dalej zsumujmy wyrażoną w kW wielkość flot bałtyckich. Przyjmijmy przy tym, że floty duńska i niemiecka połowę swej mocy angażują na Bałtyku, a pozostałe, w tym Szwecja, łowią tylko na Bałtyku. Tak wyznaczone zmienne przedstawione są na wykresie 8.11. Obie wielkości wskazujące na śmiertelność połowową na Bałtyku mają zbliżoną tendencję zmian. Po 1997 r. wykazują tendencję spadkową, podobnie jak wielkość poławiającej na Bałtyku floty (pominięta jest flota Rosji, jej moc stanowi jednak znikomy procent floty całego Bałtyku). Współczynnik korelacji pomiędzy wielkością floty a średnią śmiertelnością połowo-wą jest wysoki i wynosi 0,8. Korelacja zmian wielkości floty ze wskaźnikiem śmiertelności połowowej, przybliżanym jako stosunek połowów do biomasy, jest niższa i wynosi blisko 0,5.

Podsumowując przeprowadzone porównania można powiedzieć, że:

– redukcja wielkości floty nie wpłynęła wyraźnie na zmniejszenie się śmiertelności połowowej dorszy. Można jednak przypuszczać, że brak tej redukcji prowadziłby do zwiększenia śmiertelności połowo-wej tych ryb i zmniejszenia ich biomasy,

– redukcji wielkości floty towarzyszył spadek śmiertelności połowowej większości stad śledzi,

– redukcja floty nie zmieniła śmiertelności połowowej stad ryb o wysokiej biomasie, eksploatowanych w sposób zrównoważony, tj. szprotów i śledzi Zatoki Ryskiej.

Powyższe wnioski dotyczą zmian w całkowitej wielkości floty państw bałtyckich. Należy jednak pamiętać, że zmniejszenie potencjału połowowego statków, jakie miało miejsce w latach 1994-2005, wynikało tylko w pewnej części ze skutków działania FIFG (tabela 8.1.), toteż wpływ funkcjonowania funduszu na stan zasobów ryb był odpowiednio mniejszy.

Wykres 8.11. Wskaźniki ogólnobałtyckiej śmiertelności połowowej (F) dorszy, śledzi i szprotów w latach 1980-2004 i względna zmiana wielkości flot państw UE w latach 1997–2005 (rok 1997 przyjęto jako 1)

78

8Analiza zmian stanu floty rybackiej

oraz zasobów w związku z funduszami strukturalnymi

8.3. Potencjalny wpływ dalszej redukcji floty na stan zasobów w latach następnych

Bardzo trudno jest dokonać ilościowej oceny wpływu dalszej redukcji floty na stan zasobów. Przy-czyny tych trudności zostały już wymienione w poprzednim rozdziale. Składają się na nie wprowadza-ne równolegle inne regulacje działalności połowowej w postaci np. maksymalnych dopuszczalnych połowów, okresowego lub całorocznego zamykania pewnych rejonów dla rybołówstwa, dopuszczanie do połowu narzędzi o dobrej selektywności z odpowiednią wielkością oczek. Rozdzielenie efektów różnych regulacji nie jest łatwe, wymaga szeregu danych i specjalistycznych badań naukowych prze-kraczających zakres tej publikacji. Poza tym nie wiemy, jaka będzie struktura kolejnych wycofywanych statków pod względem specjalizowania się w określonych połowach oraz rejonu tych połowów.

Zasadniczym problemem rybołówstwa bałtyckiego jest bardzo zły stan zasobów dorszy i nieudana – jak dotąd – ich odbudowa. Bardzo pomocną w realizacji tego celu powinna być redukcja floty ry-backiej. W najbliższym okresie znacznej redukcji powinna ulec flota polska, której udział w połowach stada wschodniobałtyckiego sięga 1/3, a presja na utrzymanie wysokich połowów dorszy jest bardzo duża.

Zgodnie z założeniami polskiego „Sektorowego Programu Operacyjnego Rybołówstwo i Przetwór-stwo Ryb 2004-2006” (SPO) do 2006 r. w ramach środków FIFG ma zostać wycofanych ok. 120 stat-ków o tonażu 10 tys. GT i mocy 30 tys. kW. Spodziewanym efektem tej redukcji ma być m.in. zmniej-szenie połowów o 25 tys. ton. Wytyczne polskiego SPO nie określają priorytetowych segmentów stat-ków, które miałyby pierwszeństwo w dopuszczeniu do programu złomowania (np. statki poławiające dorsze lub łososie, czy też statki pelagiczne). Program ukierunkowany jest jednak na wycofywanie w pierwszej kolejności statków bałtyckich.

Dotychczasowe efekty redukcji nakładu połowowego w Polsce zdecydowanie przekraczają założone cele. Do końca czerwca 2005 r. zgłoszono do złomowania 273 statki kutry i łodzie bałtyckie o łącznym tonażu 12,5 tys. ton oraz mocy 40,6 tys. kW, co znacznie przekracza wytyczony poziom redukcji. Po-nieważ do połowy 2005 r. wykorzystano na ten cel ok. 75% dostępnych środków, cały czas możliwa jest dalsza redukcja potencjału.

Można się spodziewać, że będzie ona zdecydowanie wolniejsza od dotychczasowej. Duże zainte-resowanie polskich rybaków złomowaniem statków wynika z wypłacania właścicielom maksymalnych stawek za złomowanie dopuszczalnych przez UE, ale także ze złej sytuacji finansowej sektora. Wśród wycofanych do połowy 2005 r. statków dominowały jednostki poławiające dorsze i ryby płaskie, było ich ok. 200, tj. 70% ogólnej liczby złomowanych jednostek. Łączny tonaż tych statków wynosił 12,4 tys. GT, czyli 77% ogólnego tonażu do tej pory zgłoszonego do złomowania w ramach pomocy publicznej oraz ok. 35% całkowitego tonażu polskiej floty bałtyckiej z końca 2004 r. W 2004 r. statki te złowiły prawie 4 tys. ton dorszy i 3 tys. ton storni co stanowiło ponad 1/4 ogólnej wielkości polskich połowów dorszy bałtyckich oraz 1/3 połowów ryb płaskich (tabela 8.3.). Obok statków dorszowych liczną grupą, wśród zgłoszonych do wycofania statków, były trawlery poławiające śledzie i szproty. Było ich ponad 100 o tonażu ok. 5 tys. GT (część z nich poławiała również dorsze).

Tabela 8.3. Wielkość połowów ryb bałtyckich polskich statków zgłoszonych do złomowania (dane połowowe z 2004 r.)

Gatunek Połowy statków złomowanych

Razem połowy bałtyckie Złom/Razem

Szprot 17 683 96 658 18%Śledź 7 674 28 410 27%Dorsz 3 979 15 120 26%Stornia 2 884 8 798 33%Inne 917 4 819 19%Razem 33 138 153 805 22%

Źródło: Kuzebski E., Złomowanie floty rybackiej – 200% normy, Wiadomości Rybackie nr 7-8 (146) 2005 r.

79

8Według założeń łotewskiego „Jednolitego Dokumentu Programowego” (Single Programming

Document) w latach 2004-2006 miało zostać wycofanych z eksploatacji w zamian za odszkodowania 25 łotewskich statków rybackich o tonażu 2 tys. GT i mocy 4,5 tys. kW. Dotychczasowe tempo zgłasza-nia wniosków o złomowanie statków, podobnie jak miało to miejsce w Polsce, jest znacznie szybsze od założonych w programie celów. Jak wspomniano we wcześniejszym rozdziale, do maja 2005 r. zostało zgłoszonych do złomowania na Łotwie 64 statki o tonażu 4,2 tys. GT oraz mocy prawie 10 tys. kW, co ponad dwukrotnie przekracza założone cele redukcji, zarówno w odniesieniu do potencjału połowowe-go, jak i wykorzystania środków finansowych zaplanowanych na ten cel. Identycznie jak w przypadku Polski, Łotwa zdecydowała się na wypłatę maksymalnych rekompensat dopuszczalnych przez UE. Zgodnie z informacjami uzyskanymi z łotewskiej Agencji ds. Zasobów Rybnych, wśród złomowanych jednostek dominowały statki powyżej 24 metrów długości całkowitej oraz statki poławiające netami skrzelowymi. W połowach pierwszych z wymienionych jednostek dominują szproty i śledzie. W 2003 r. jednostki te złowiły 51 tys. ton tych ryb, tj. 80% całkowitych połowów szprotów i śledzi Łotwy. Statki sto-sujące w połowach sieci skrzelowe ukierunkowane są głównie na połowy dorszy i w 2003 r. złowiły one 3,5 tys. ton, co daje ok. 77% łotewskich połowów dorszy. Brak jest dokładnych danych, dotyczących struktury połowów wycofywanych z rybołówstwa statków litewskich. Biorąc pod uwagę dotychczasową skalę redukcji, niewielki tonaż floty oraz niskie połowy tego państwa, redukcja floty litewskiej nie będzie miała istotnego znaczenia na zmniejszenie nakładu połowowego na Morzu Bałtyckim.

Mając na uwadze kierunek, jaki przyjęło złomowanie statków rybackich - w ostatnich latach do-minują wśród nich jednostki poławiające dorsze - oraz znaczenie ekonomiczne tej ryby dla dalszego rozwoju sektora, poniżej przeprowadzono symulacje zakładające kilka wariantów tempa redukcji floty UE poławiającej dorsza wschodniobałtyckiego w okresie najbliższych 5 lat (2006-2010). Na tę reduk-cję będzie się zapewne składała większa redukcja floty nowych członków UE oraz mniejsza państw pozostałych, które proces ten rozpoczęły wiele lat temu. Poszczególne warianty różnią się tempem redukcji floty, które przyjęto w granicach 2,5-10% rocznie. Założono, że redukcja floty bezpośrednio przełoży się na analogiczną redukcję śmiertelności połowowej. Uzupełnienie stada modelowano jako zależne od biomasy stada rozrodczego na podstawie obserwacji tej zależności po 1986 r., tj. w okre-sie występowania warunków środowiska niesprzyjających efektywnemu tarłu dorszy. Wyniki symula-cji przedstawiono na wykresie 8.12. w kategoriach biomasy stada tarłowego odniesionej do biomasy obserwowanej w 2005 r., czyli za biomasę w 2005 r. przyjmujemy 1.

Przy powyższych założeniach utrzymanie obecnej śmiertelności połowowej, utożsamiane w symu-lacjach z brakiem redukcji floty, spowoduje do 2010 r. spadek biomasy stada rozrodczego o ok. 3% w porównaniu ze stanem obecnym (2005 r.). Przy redukcji floty wynoszącej 5% rocznie (niewiele mniejsza była redukcja flot Danii i Szwecji w okresie po wprowadzeniu FIFG) biomasa stada do 2010 r. wzrośnie o 15% w porównaniu ze stanem obecnym. Oczywiście największy wzrost nastąpiłby przy wysokiej redukcji floty wynoszącej 10% rocznie. Wówczas wzrost biomasy sięgnąłby 37% w cią-gu 5 lat. Przedstawione wyniki zakładają optymistycznie, że redukcja śmiertelności połowowej będzie identyczna z redukcją wielkości floty. Przyjmując, że określona redukcja floty przełoży się na redukcję śmiertelności połowowej jedynie w połowie, otrzymamy prawie 20% wzrost biomasy w przypadku 10% redukcji wielkości floty rocznie.

Przedstawione efekty będą oddziaływać pozytywnie nie tylko na zasoby, ale również pozytywnie na rybołówstwo, zwiększając jego rentowność. Lepsza kondycja zasobów ryb powinna się bowiem przełożyć proporcjonalnie na zwiększenie dostępnych dla rybaków kwot połowowych, a co za tym idzie wyższe przychody uzyskiwane z rybołówstwa. W tabeli 8.4. przedstawiono obliczenia wzrostu wielkości i wartości połowów polskich statków, które otrzymały kwotę połowową dorsza w 2005 r. Obliczenia wykonano dla poszczególnych grup statków, zgodnie z przyjętym przez Polskę sposobem podziału kwoty dorsza na 2005 r. dla statków o długości całkowitej powyżej 10 metrów. Polskie TAC dla dorszy w stadzie wschodniobałtyckim wynosi w 2005 r. 10,1 tys. ton, z czego nieco ponad 9 tys. ton dostępne jest dla statków powyżej 10 metrów w formie indywidualnych kwot połowowych, reszta stanowi kwotę wspólną dla łodzi rybackich do 10 metrów.

Do połowy 2005 r. zgłoszono do złomowania 175 statków rybackich powyżej 10 metrów, które prowadziły połowy dorszy. Przyjmując, że będzie to minimalna liczba statków dorszowych, jaka zostanie ostatecznie wycofana, liczba statków, która w przyszłości korzystać będzie z kwot połowo-

80

8Analiza zmian stanu floty rybackiej

oraz zasobów w związku z funduszami strukturalnymi

Wykres 8.12. Symulacja zmian biomasy stada dorsza wschodniobałtyckiego w latach 2006-2010 przy redukcji wielkości floty w granicach do 10% rocznie oraz symulacje zmian biomasy przy wzroście wielkości floty

o 5% rocznie (wartości biomas w stosunku do wartości biomasy w 2005 r. przyjętej jako 1)

wych na te ryby zmniejszy się z obecnych 402 do 227. Zakładając, że system podziału kwot połowo-wych w następnych latach nie ulegnie zmianie, a TAC zostanie utrzymane przynajmniej na poziomie 2005 r., mniejsza liczba statków upoważnionych do połowów dorszy spowoduje wzrost indywidu-alnych kwot połowowych o prawie 90% we wszystkich grupach statków. Taki wzrost kwoty w różny sposób przełoży się na wzrost dochodów w poszczególnych grupach statków, który zależeć będzie od tego, jaki udział w ogólnej wartości połowów tych statków mają dorsze. W 2004 r. wynosił on od 7% w przypadku dużych statków powyżej 25 metrów (specjalizujących się w połowach śledzi i szpro-tów) do 80% w grupie statków 10-15 metrów, gdzie dorsze stanowią podstawowy poławiany gatunek. Jak wynika z przedstawionych obliczeń wzrost kwot połowowych spowoduje największy wzrost przy-chodów w grupie statków 10-15 metrów (+70%), w przypadku statków do 25 metrów spodziewany wzrost przychodów może wynieść około 50-60%, niewielki, 6%, wzrost przychodów może nastąpić w segmencie dużych statków powyżej 25 metrów.

Tabela 8.4. Symulacja wzrostu indywidualnych kwot połowowych i wartości połowów statków pozostających w rybołówstwie po wycofaniu części floty bałtyckiej

Grupy statkówliczba statków kwota połowowa na statek

(ton) wzrost wielkości

kwoty (ton)

udział dorszy w wartości połowów

wzrost wartości połowówprzed

redukcją po redukcji przed redukcją po redukcji

10-15 m 107 90 16,5 31,0 14,5 80% 70%15-19,5 m 143 72 23,1 43,4 20,3 64% 56%19,5-25 m 107 43 33 62,0 29,0 67% 59%powyżej 25 m 45 22 16,5 31,0 14,5 7% 6%Razem 402 227

Źródło: ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ROLNICTWA I ROZWOJU WSI z dnia 24 grudnia 2004 r. w sprawie sposobu i warunków wykorzystania ogólnej kwoty połowowej w 2005 r. (Dz.U. Nr 283, poz. 2837). Obliczenia własne.

Przedstawione obliczenia opierają się na założeniu, że TAC na dorsze pozostanie na niezmienio-nym poziomie, jednakże wzrost biomasy (wynikający m.in. z mniejszej presji połowowej) powinien w przyszłości pozwolić na podniesienie dostępnych kwot połowowych tych ryb oraz wzrost wydaj-ności połowowej. Innymi słowy – lepsza kondycja zasobów umożliwi statkom pozostałym w rybo-łówstwie na odłowienie takiej samej lub większej ilości ryb przy niezmienionym nakładzie pracy, co wpłynie korzystnie na zmniejszenie kosztów jednostkowych połowów.

Ponadto można się spodziewać, że w przyszłości znacznie ograniczone zostaną połowy nieraportowa-ne tzw. szara strefa (o czym mowa m.in. w następnym rozdziale), które w chwili obecnej są wynikiem zbyt niskich limitów połowowych, a tym samym możliwych do zrealizowania przez rybaków dochodów.

81

Wnioski i rekomendacjeprof. dr hab. Jan Horbowy, dr Emil Kuzebski9

Komisje zarządzające zasobami rybackimi, w tym Komisja Bałtycka, zwykle regulują połowy waż-niejszych gatunków ryb za pomocą ustalanych corocznie, w zależności od aktualnego stanu stad, kwot połowowych (TAC). Ponadto często wprowadzają regulacje z zakresu technicznych środków ochrony, wspomagających ochronę zasobów (np. minimalna wielkość oczka w sieci, okresy i rejony zamknięte dla połowów, dopuszczalna wielkość przyłowu). Jednakże często z uwagi na aspekty spo-łeczno-ekonomiczne oraz naciski rybaków ostatecznie ustalane kwoty połowowe są wyższe od tych rekomendowanych na podstawie badań naukowych.

Wieloletnie doświadczenia w zarządzaniu zasobami pokazują, że koncepcja maksymalnych dopusz-czalnych połowów jako podstawowego środka ochrony zasobów zawodzi, głównie z powodu trudno-ści w jej efektywnym wprowadzeniu.

Większość stad ryb dorszowatych i ryb płaskich w wodach przyległych do Europy, w tym zarzą-dzanych przez UE, jest przełowiona, mimo wieloletnich regulacji połowów i rozbudowanych struktur zarządzających zasobami, które wprowadzają zarządzenia w życie i kontrolują ich przestrzeganie.

Dla stad przełowionych gremia doradcze (eksperci, naukowcy) zalecają określoną redukcję śmiertel-ności połowowej. Historia wykazała jednak, że w przypadku wielu stad, międzynarodowym gremiom zarządzającym nie udało się tego dokonać poprzez regulacje kwotami połowowymi. Przyczyną tych niepowodzeń jest fakt, że rzeczywiste połowy często znacznie przekraczają ustalone wcześniej dopuszczalne kwoty połowowe, przy czym te połowy najczęściej nie są ewidencjonowane przez rybaków.

Ocenia się, że w niektórych przypadkach tzw. nieraportowane połowy sięgają wielkości rzędu 100% dopuszczalnych kwot połowowych. Sytuacja ta ma miejsce zarówno w państwach Europy środkowo-wschodniej, gdzie administracja rybacka i kontrolna jest dopiero wzmacniana, jak i w bo-gatych państwach Zachodu z teoretycznie mocną administracją i rozwiniętymi organami kontrolnymi. Typowym przykładem stada ze znaczną skalą nieraportowanych połowów jest stado dorszy wschod-niobałtyckich. Badania wskazują, że w niektórych z lat 90. wysokość ukrywanych połowów sięgała 100%. Po 2000 r. ICES zakładała ich wysokość na poziomie 40–45%, ale pewne dane wskazują, że może ona sięgać 100%, tak jak w ekstremalnych przypadkach w latach 90.

Przy tych uwarunkowaniach konieczne jest wprowadzenie do zarządzania zasobami regulacji nakła-du połowowego jako uzupełnienia bądź alternatywy dla regulacji kwotami połowowymi.

Przy tym samo ustalanie np. liczby dni połowowych może nie być skuteczne, o ile nie będzie akceptowane przez rybaków. Przykładem z najbliższej historii jest reakcja polskich rybaków na prze-dłużony z 2 miesięcy do 4,5 miesięcy okres zamknięty dla połowów dorszy wschodniobałtyckich w 2005 r. Rybacy zagrozili, że nie będą respektowali wydłużenia okresu, jeżeli nie dostaną odpowied-nich rekompensat. Zatem konieczne jest dostosowanie potencjału łowczego floty do stanu zasobów tak, aby zapewnić rentowność działalności tych rybaków, którzy się nie wycofają z zawodu. Jedyną drogą osiągnięcia tego celu jest wycofanie odpowiedniej części floty rybackiej i utrzymywanie jej na poziomie adekwatnym do stanu zasobów.

W rozdziale 8 zestawiliśmy wielkość floty ze zmianami śmiertelności połowowej podstawowych stad ryb bałtyckich w latach 1995-2004. Z przeprowadzonych porównań wynika, że:

1. Redukcja wielkości floty nie wpłynęła wyraźnie na zmniejszenie się śmiertelności połowowej dor-szy, można jednak przypuszczać, że brak tej redukcji prowadziłby do zwiększenia śmiertelności poło-wowej tych ryb i zmniejszenia ich biomasy – symulacje wskazują, że wówczas biomasa mogłaby być mniejsza od obecnej (2005 r.) o ok. 25%.

82

92. Redukcji wielkości floty towarzyszył spadek śmiertelności połowowej większości stad śledzi.

3. Redukcja floty nie zmieniła śmiertelności połowowej stad ryb o wysokiej biomasie i eksploatowa-nych w sposób zrównoważony, tj. szprotów i śledzi Zatoki Ryskiej.

4. Dalsze zmniejszanie wielkości floty powinno znacząco poprawić stan zasobów dorszy – o prawie 20% w ciągu 5 lat, jeśli redukcja będzie wynosiła 5% rocznie.

Powyższe wnioski odnoszą się do zmian, jakie miały miejsce w całkowitej wielkości floty państw bałtyckich, do której mniej więcej w połowie przyczyniło się wsparcie publiczne z FIFG.

W latach 1994-2005, przy współudziale środków finansowych FIFG wycofano z eksploatacji w ośmiu krajach UE prowadzących połowy na Morzu Bałtyckim (Niemcy, Dania, Szwecja, Finlandia, Polska, Litwa, Łotwa, Estonia) statki o tonażu 58 tys. GT i mocy 204 tys. kW. W tym samym czasie zbudowano przy wsparciu funduszu statki o tonażu 25 tys. GT i mocy 72 tys. kW. Tym samym bilans netto redukcji potencjału floty wyniósł -33 tys. GT i -132 tys. kW, co stanowi mniej więcej tyle, ile liczyła na koniec 2004 r. cała polska flota rybacka poławiająca na Bałtyku. Taka skala redukcji bez wątpienia przyczyni-ła się, jeśli nie do poprawy stanu zasobów, to przynajmniej do zahamowania ich dalszej degradacji.

Trudno jest ocenić, jaki potencjał połowowy floty zostanie wycofany w przyszłości. Szybkie tempo redukcji floty w ostatnich latach to przede wszystkim efekt wycofywania statków w nowych krajach członkowskich, głównie w Polsce, gdzie w pierwszym roku po wejściu do UE aplikację o złomowanie złożyli właściciele statków stanowiących 1/3 tonażu floty bałtyckiej. Poprawa sytuacji ekonomicznej rybaków wynikająca z wyższych kwot połowowych w przyszłości, jakie pozostawią po sobie wycofa-ne statki, będzie raczej skłaniać do pozostania w rybołówstwie i coraz trudniej będzie zachęcić ryba-ków do wycofania statków nawet za wysokie odszkodowania. Z drugiej strony obecna rygorystyczna polityka UE dotycząca budowy nowych statków i wprowadzony system wejścia/wyjścia z pewnością przyczynią się do dalszego ograniczania potencjału połowowego flot rybackich.

83

© V. Buzun / BFN of SPNS

84

10.1. Ocena stanu zasobów

Ocenę stanu zasobów dorszy, śledzi i szprotów prowadzono za pomocą modeli matematycznych opartych na strukturze wiekowej połowów. Stosowano metodę XSA (Extended Survivors Analysis) (Shepherd, 1999) oraz metodę ICA (Integrated Catch Analysis) (Pattersson i Melvin, 1996). Metoda XSA należy do metod zaawansowanych i jej szczegóły zainteresowany czytelnik znajdzie w cytowa-nej wyżej pracy Shepherda. Tu podany zostanie jedynie jej uproszczony zarys. Metoda bazuje na kla-sycznych równaniach stosowanych w metodach VPA (Gulland, 1965) i analizie kohort (Pope, 1972). Jest metodą obliczeń „wstecznych” – na podstawie liczebności w roku danym i połowów w roku poprzednim obliczamy liczebność stada na początku roku poprzedniego. W podstawowym równaniu liczebność stada w wieku w i na początku roku r, Nw,r, wynosi

,

gdzie C oznacza połowy w sztukach, a M jest współczynnikiem śmiertelności naturalnej. Współczyn-nik śmiertelności połowowej, F, jest wyznaczany ze wzoru

.

Przedstawione wyżej wzory są proste i obliczenia nie sprawiają trudności, jeśli znamy liczebność stada w grupach wieku w startowym roku obliczeń. Jednakże to ta liczebność najczęściej stanowi cel obliczeń i wyliczamy ją kalibrując wyniki obliczeń z obserwowanymi wskaźnikami wielkości stada. Zwykle stosujemy złożone iteracje, zakładamy liczebność w roku startowym, prowadzimy obliczenia wsteczne, porównujemy ze względnymi wskaźnikami wielkości stada, wprowadzamy odpowiednie korekty do liczebności w roku startowym i powtarzamy proces. Sposób wprowadzania korekt jest złożony i to on wyróżnia metodę XSA spośród innych metod oceny zasobów.

Metoda ICA należy do tzw. metod zintegrowanych bądź statystycznych. Wymaga założenia, że w okresie kilku ostatnich lat współczynnik śmiertelności połowowej Fw,r, możne być przedstawiony jako iloczyn zależnej od wieku selekcji, sw, i zależnej od roku śmiertelności połowowej w wieku refe-rencyjnym, f

r:

Parametry metody znajduje się poprzez minimalizacje kwadratów różnic pomiędzy wielkością zasobów wyliczaną na podstawie modelu i jej obserwowanymi wskaźnikami.

Do wyznaczenia biomasy stada metodą XSA lub ICA potrzebne są następujące dane:– wielkość połowów,– rozkład wieku w połowach,– masy osobnicze według wieku,– dojrzałość płciowa ryb według wieku,– współczynnik śmiertelności naturalnej,– wskaźniki biomasy i liczebności stad według wieku – mogą za nie posłużyć oceny wielkości sta-

da uzyskane w trakcie rejsów badawczych lub standaryzowana wydajność połowów.

Państwa nadbałtyckie od wielu lat prowadzą badania, w wyniku których powyższe dane, charakte-ryzujące stada ryb i ich eksploatację, są zbierane i kompilowane.

Stan zasobów większości stad oceniano metodą XSA. Jedynie do oceny zasobów stada śledzi zachodniego Bałtyku, Skagerraku i Kattegatu użyto metody ICA. Oceniając zasoby dorszy metodę ka-librowano za pomocą wskaźników wielkości stad uzyskanych w międzynarodowych rejsach badaw-czych z udziałem Dani, Łotwy, Niemiec, Polski, Rosji i Szwecji, opierających się na standardowych zaciągach kontrolnych, oraz wydajności połowowej floty rybackiej. W przypadku śledzi zachodniego i centralnego Bałtyku oraz szprotów metodę kalibrowano wskaźnikami wielkości stad uzyskanymi

Metodykaprof. dr hab. Jan Horbowy10

10

85

w międzynarodowych hydroakustycznych rejsach badawczych z udziałem Dani, Łotwy, Niemiec, Pol-ski, Rosji i Szwecji. Dla śledzi Zatoki Ryskiej oraz śledzi w podobszarach 30 i 31 do kalibracji metody użyto rybackich wydajności połowowych. Wiarygodność ocen dynamiki stad sprawdzano stosując analizę retrospekcyjną.

Użyto zmiennych, zależnych od biomasy stada dorszy, wartości współczynników śmiertelności naturalnej śledzi centralnego Bałtyku i szprotów. Oparto się na wynikach obliczeń grupy studyjnej do wielogatunkowej oceny stanu zasobów Bałtyku (ICES, 2003).

W związku z trwającym od kilku lat zjawiskiem niepełnego raportowania przez rybaków połowów

dorszy, prowadzono korektę połowów oficjalnych, aby otrzymać połowy bliższe rzeczywistym. Wy-sokość nieraportowanych połowów w niektórych latach oceniano na podstawie związku pomiędzy wysokością połowów badawczych a połowami oficjalnymi, posługując się metodą Cook’a (1995). Ponadto oficjalne połowy dla lat 2000-2004 skorygowano w górę o 35-45%.

Prognozę wielkości uzupełnienia stad określano w oparciu o wyniki międzynarodowych rejsów badawczych, prowadzonych przez większość państw nadbałtyckich od lat 80.

10.2. Symulacje dynamiki zasobów powodowanej zmianami wielkości floty

Punktem wyjścia do symulacji stanu zasobów spowodowanych zmianami wielkości floty był stan zasobów określony przez ICES (2005). Założono, że redukcja floty bezpośrednio przełoży się na ana-logiczną redukcję śmiertelności połowowej. Następnie korzystano z równań określających liczebność stada w danej grupie wieku na początku roku następnego, gdy dana jest liczebność na początku roku poprzedniego i współczynniki śmiertelności naturalnej i połowowej

Wysokość połowów rocznych w sztukach określano według równania Baranowa

Biomasę stada i masę połowów obliczano mnożąc liczebności przez średnie masy osobnicze w odpowiednich grupach wieku. W obliczeniach biomasy stada tarłowego uwzględniono frakcję ryb dojrzałych do tarła w danej grupie wieku.

Symulacja przyszłego stanu zasobów dorszy wschodniobałtyckich wymagała prognozowania uzupełnienia stada. Uzupełnienie stada modelowano jako zależne od biomasy stada rozrodczego na podstawie obserwacji tej zależności w okresie po roku 1986, tj. w okresie występowania warunków środowiska niesprzyjających efektywności tarła dorsza. Posłużono się tzw. podwójnym modelem liniowym. Ów model, dopasowany do obserwacji z lat 1987-2004 zakłada, że przy biomasie stada poniżej 99 tys. ton uzupełnienie rośnie liniowo wraz z biomasą, natomiast przy biomasie równej lub wyższej – jest stałe.

Literatura11

86

Annual Report From The Commission To The Council And The European Parliament on the results of the multiannual guidance programmes for the fishing fleets at the end of 2002. COM(2003) 508 final

Cardinalee M., Arrhenius F., 2000, Decreasing weight-at-age of Atlantic herring (Clupea herengus) from the Baltic Sea between 1986-1996: a statistical analysis. ICES J. mar. Sci. 57: 882-893

Cook R. M., 1995, A simple method for the analysis of research vessel data to determine stock trends ICES CM 1996/Assess: 2

Decyzja Komisji 96/73/EC

Decyzja Rady 2002/70/EC

Decyzja Rady 97/413/EC

Dyrektywa Rady 83/515/EEC

Economic Performance of selected European Fishing Fleet, Annual Report 2002. Economic Asses-sment of European Fisheries. December 2002

Estonian National Development Plan for the Implementation of the EU Structural Funds Single Pro-gramming Document 2004–2006 Programme Complement, 2004

Facts and figures on the CFP. Basic data on the Common Fisheries Policy, European Communities, 2001

FAO, Bulletin of fishery statistics. Fishery fleet statistics, Rome, 1998

Frost H., Lanters R., Smit J. & Sparre P. 1995. An Appraisal of the Effects of the Decommissioning Scheme in the Case of Denmark and the Netherlands. DIFRES/SUC, 16/95

Gulland J.A., 1965. Estimation of mortality rates. Annex to Rep. Arctic Fish. Working Group. ICES CM (3)

Helgason T., Gislason H., 1979. VPA analysis with species interactions due to predation. ICES CM 1979/G:52

Holden M., 1994. Common Fisheries Policy. Origin, Evaluation and Future. Fishing News Books Fo-undation. 1994

Horbowy J., 1996. The dynamics of the Baltic fish stocks on the basis of a multispecies stock-produc-tion model. Can. J. Fish. Aquat. Sci. 53:2115-2125

Horbowy J., 1997. Growth of the Baltic herring as a function of stock density and food resources. Acta Ichthyologica et Piscatoria. Vol. XXVII, Facs. 1: 27-39

ICES, 2003. Study group on multispecies assessment in the Baltic. ICES CM 2003/H:03

ICES, 2005. Report of the Baltic fisheries assessment group. ICES CM 2005/ACFM:19, Ref: H.

Johannesson J., Gustavsson T., 2005. Fuelling fishing fleet inefficiency. The development of a Swe-dish pelagic segment in the context of EU structural support schemes 1995-2002. Fiskeriverket.

Kuzebski E., 2005. Złomowanie floty rybackiej – 200% normy. Wiadomości Rybackie nr 7-8 (146)

11

87

Latvian Programme Complement, 2004. Ryga

Lindebo E., 1999. Fishing Capacity and EU Fleet Adjustment, FAO Technical Consultation on the Me-asurement of Fishing Capacity Mexico City, 29 November – 3 December 1999

Patterson K. R, Melvin G.D., 1996. Integrated catch at age analysis. Version 1.2. Scottish Fisheries Research Report. Number 58

Pope J.G., 1972. An investigation of the accuracy of virtual population analysis using cohort analysis. Int. Comm. Northwest. Atl. Res. Bull., 9:65-74

Rapports annuels d’exécution et le registre de la flotte de pęche communautaire, DG FISH, 2003

Rozporządzenie Rady 2792/1999 i 2369/2002

Rozporządzenie Rady 3760/1992

Sektorowy Program Operacyjny Rybołówstwo i przetwórstwo ryb 2004-2006. Uzupełnienie. Warsza-wa 2004

Shepherd J.G., 1999. Extended survivors analysis: An improved metod for the analysis of catch-at-age data and abundance indices. ICES J. mar. Sci., 56: 584-591

World Fishing Fleets, An Analysis of Distant-water Fleet Operations, Vol. V The Baltic States, The Com-monwealth of Independent States, Eastern Europe, NOAA, NMFS U.S. Department of Commerce, 1993