Praca oryginalna • Original Article

271

diagnostyka laboratoryjna Journal of Laboratory DiagnosticsDiagn Lab 2015; 51(4): 271-276

Wpływ czynników przedanalitycznych na wynik badania morfologii krwi

The influence of the preanalytical factors on the results of a Complete Blood Count

Barbara Kościelniak1, Paulina Kowalczyk1, Aneta Manda1, Krystyna Sztefko2, Przemysław Tomasik2

1Studenckie Koło Naukowe Biochemii Klinicznej przy Zakładzie Biochemii Klinicznej Polsko-Amerykańskiego Instytutu Pediatrii, UJ Collegium Medicum, Kraków

2Zakład Biochemii Klinicznej Polsko-Amerykańskiego Instytutu Pediatrii, UJ Collegium Medicum, Kraków

StreszczenieWprowadzenie: Wiarygodność wyniku badania morfologii krwi jest ściśle związana z fazą przedanalityczną.Cel badania: Celem badania było oszacowanie wpływu objętości krwi pobranej do mikroprobówek i wpływu czasu przechowywania krwi w mikroprobówkach na wyniki badania morfologii krwi.Materiały i metody: Objętość krwi w mikroprobówkach dostarczanych do laboratorium oceniano poprzez porównanie z serią wzorców. Aby zbadać wpływ objętości krwi pobranej do mikroprobówek na wynik badania morfologii krwi, od 14 dorosłych ochotników została pobrana krew żylna do mikroprobówek w objętościach: 200, 300, 400, 500, 600 i 700 μl. Badanie morfologii krwi przeprowadzono przy użyciu analizatorów: Sysmex KX -21N i XT– 1800i. W celu zbadania stabilności materiału podczas przechowywania w temperaturze pokojowej, krew pobraną do mikroprobówek zanalizowano powtórnie po 1, 2 i 3 godzinach od pobrania materiału.Wyniki: Do ponad 75% analizowanych próbek pobrano nieprawidłową objętość krwi, w większości przypadków (60%) większą niż zale-cana przez producenta. Wypełnienie krwią mikroprobówek w większej objętości niż zaleca producent powodowało obniżenie stężenia hemoglobiny, hematokrytu, liczby czerwonych krwinek i średniej objętości erytrocytów oraz wzrost liczby płytek krwi w stosunku do wartości mierzonych w mikroprobówce wypełnionej krwią zgodnie z zaleceniami. Przechowywanie materiału pobranego do mikropro-bówek celem oznaczeń morfologii krwi przez 3 godziny w temperaturze pokojowej nie miało wpływu na wyniki badania morfologii krwi.Wnioski: Personel medyczny nie zawsze stosuje się do instrukcji producentów mikroprobówek. Może prowadzić to bezpośrednio do spadku wiarygodności wyników oraz błędów przedanalitycznych.

SummaryBackground: The credibility of the result of a complete blood count (CBC) is closely connected with the preanalytical phase.Aim of the study: This study evaluated the impact of improper filling of microtubes and assessed the effect of storage conditions on results of CBC.Materials and methods: Blood samples collected into microtubes provided to the laboratory were studied. To determine the effects of sample volume on CBC result, blood from 14 adult volunteers were drawn, and test-tubes were filled with 200, 300, 400, 500, 600 and 700 μl. In the stability studies, overfilled samples stored at ambient temperature were analysed at: 1, 2 and 3 hours after phlebotomy. The analyses were made with the Sysmex KX-21N and XT-1800i analysers.Results: More than 75% of the analysed samples for CBC were incorrectly filled and mainly overfilled (60%). An excess collection of blood volume resulted in the decrease of haemoglobin, haematocrit, red blood cells and mean corpuscular volume as well as in an increase in the number of platelets. The storage of overfilled microtubes for CBC for 3 hours at room temperature had no further effect on the results of this test.Conclusion: Medical staff does not keep the instructions of the manufacturers. It might lead directly to a reduction of the results credi-bility and a decrease of the quality of the analysis.

Słowa kluczowe: błędy przedanalityczne, mikroprobówki, morfologia krwiKey words: preanalitycal errors, microtubes, complete blood count

www.diagnostykalaboratoryjna.eu

272

WstępBadanie morfologii krwi obwodowej jest jednym z podstawo-wych badań wykonywanych w medycznych laboratoriach dia-gnostycznych. Wykonuje się je obecnie z użyciem wyspecjalizo-wanych analizatorów hematologicznych, które m.in. dokonują pomiaru stężenia hemoglobiny (HGB) z wykorzystaniem metody cyjanomethemoglobinowej lub oksyhemoglobinowej. Parame-try opisujące populację erytrocytów tj. średnia objętość krwinki czerwonej (MCV), średnia zawartość hemoglobiny w krwince czer-wonej (MCH), średnie stężenie hemoglobiny w krwince czerwonej (MCHC) wyliczane są na podstawie liczby erytrocytów (RBC), stę-żenia hemoglobiny (HGB), oraz wartości hematokrytu (HCT) [1].Analizatory zliczają komórki wykorzystując różne metody m.in. konduktometryczną (DC) lub działają na zasadzie cytometru prze-pływowego z wykorzystaniem lasera półprzewodnikowego [2, 3, 4].Wiarygodność uzyskiwanych wyników jest ściśle związana z fazą przedanalityczną badania. Jednym z wymogów prawidłowego wy-konania badania jest dobór właściwego antykoagulantu – w przy-padku morfologii jest to wersenian sodowo – potasowy (EDTA) i za-pewnienie właściwego stosunku pobranej krwi do antykoagulantu [5]. Do pobrania krwi na badanie morfologii najczęściej stosuje się zamknięte systemy. Ich zaletą, w stosunku do systemów otwartych czy aspiracyjnych, jest możliwość precyzyjnego pobrania wyma-ganej objętości krwi. Stosowanie systemu otwartego wiąże się ze zwiększonym ryzykiem narażenia personelu na kontakt z krwią pacjenta, sprzyja on także pobraniu nieprawidłowej objętości materiału – jednak systemy otwarte są powszechnie stosowane w mikrometodach używanych do pobierania krwi u dzieci [6].Celem pracy była ocena zgodności postępowania personelu me-dycznego z wytycznymi producenta dotyczącymi prawidłowego pobierania krwi do mikroprobówek na oddziałach pediatrycznych, określenie wpływu nieprawidłowego wypełnienia mikroprobó-wek na wyniki badania morfologii oraz ocena wpływu czasu przechowywania krwi w mikroprobówkach na wyniki badania morfologii krwi.

Materiały i metodyMikroprobówki GK 150EDTA 200 µl (KABE Labortechnik GmbH, Nümbrecht-Elsenroch, Niemcy) są powszechnie stosowane w Uni-wersyteckim Szpitalu Dziecięcym (USD) w Krakowie. Do tych pro-bówek należy pobrać 200 µl krwi, producent nie podaje żadnego zakresu tolerancji dla pobieranej objętości [7].

Ocena objętości krwi pobieranej do probówek GK 150EDTA 200 µl przez personel medycznyW celu oceny objętości krwi, jaka jest pobierana do mikroprobó-wek KABE na poszczególnych oddziałach USD, przez 2 tygodnie analizowano kolejne próbki dostarczane do laboratorium szpi-talnego. W tym celu przygotowano serię próbek wzorcowych, które wypełniono płynem o objętości od 20 do 900 µl (różnice między poszczególnymi objętościami wynosiły 20 µl). Każdą próbkę z krwią przykładano do wzornika porównując, jaka ob-jętość materiału znajdowała się wewnątrz. Z kodu kreskowego na probówce uzyskiwano informacje o wieku, płci pacjenta oraz oddziale, na którym przebywał.

Ocena wpływu objętości pobranej krwi do mikroprobówek na wyniki badania morfologii krwiOd 14 zdrowych ochotników (11 kobiet oraz 3 mężczyzn; średnia wieku 23,7+/– 3,5 roku) pobrano krew na czczo z żyły odłokciowej. Pobraną krwią od każdego pacjenta wypełniano serię mikropro-bówek GK 150EDTA 200 µl (KABE, Labortechnik GmbH, Nüm-brecht-Elsenroch, Niemcy) w objętościach: 200, 300, 400, 500, 600 i 700 µl, a następnie wymieszano. Po upływie 30 minut wykonano oznaczenia morfologiczne krwi równolegle na dwóch analizato-rach: Sysmex XT-1800i (5diff; Sysmex Corporation, Kobe, Japan) oraz Sysmex KX-21N (3 diff, Sysmex Corporation, Kobe, Japan).

Ocena wpływu czasu przechowywania krwi w mikroprobówkach na wyniki badania morfologii krwiW celu określenia wpływu czasu przechowywania materiału na wynik badania morfologii krwi, wykonano analizę przy użyciu obu analizatorów hematologicznych (Sysmex XT-1800i oraz Sysmex KX-21N) po upływie kolejno 1, 2, 3 godzin od pobrania krwi prze-chowywanej w mikroprobówkach w temperaturze pokojowej.

Analiza statystycznaObliczenia statystyczne wykonano przy pomocy programu STATI-STICA [StatSoft, Inc. (2011) wersja 10]. Poziom istotności dla wszyst-kich analiz przyjęto jako p<0,05. Dla zmiennych ilościowych wyniki przedstawiono jako średnie wraz z odchyleniem standardowym. Zmienne o charakterze jakościowym opisano podając bezwzględ-ną liczbę przypadków w poszczególnych grupach. Zmienne ilo-ściowe zostały sprawdzone pod kątem normalności ich rozkładu przy użyciu testu Kołmogorowa-Smirnowa. Homoskedastyczność wariancji oceniano za pomocą testu Levene’a. W celu weryfikacji hipotez o równości średnich zastosowano analizę wariancji ANOVA (dla zmiennych o rozkładzie normalnym) oraz test Friedmana (dla zmiennych o rozkładzie niezgodnym z rozkładem normalnym).

Wyniki Objętości krwi pobierane w oddziałach Uniwersyteckiego Szpitala Dziecięcego w KrakowiePrzeanalizowano 908 próbek krwi kierowanych do laboratorium USD w Krakowie, pobranych od dzieci hospitalizowanych w od-działach USD (48% dziewczynek i 52% chłopców, średnia wieku pacjentów wynosiła 7,9 lat ±9,0).Mikroprobówki firmy KABE zgodnie z rekomendacjami producenta powinny być wypełnione 200 µl krwi. W badaniu przyjęto, że krew była poprawnie pobrana do mikroprobówek w których objętość materiału była równa 200 µl±10% (20 µl). Zaledwie do 209 probó-wek (23%) pobrano zalecaną objętość krwi. Do 60% przesłanych do laboratorium próbek pobrano większą niż zalecana objętość krwi, w tym 14% mikroprobówek było wypełnionych w objętości przekraczającej o 100% rekomendowaną przez producenta war-tość (ryc. 1). Średnia objętość krwi, którą pobierano do mikropro-bówek wynosiła 406,25 µl. Stwierdzono, że w oddziałach, w których przebywały niemowlęta i noworodki oraz na bloku operacyjnym pobierano z reguły objętości krwi mniejsze niż objętość zalecana – odpowiednio średnio 130 µl i 140 µl krwi. Najwyższe objętości pobierano na oddziale transplantologii (średnio 480 µl krwi).

273

Diagn Lab 2015; 51(4): 271-276

Wyniki oceny wpływu objętości pobranej krwi do mikroprobówek na wynik badania morfologii krwiLiczba erytrocytów w  próbkach krwi zdrowych ochotników oznaczana przy użyciu analizatora hematologicznego Sysmex XT – 1800i nie ulegała zmianie wraz ze wzrostem objętości krwi pobranej do mikroprobówek, podczas gdy u tych samych osób, próbki analizowane przy użyciu analizatora Sysmex KX – 21N wykazały, że wraz ze wzrostem objętości krwi liczba erytrocytów ulegała sukcesywnemu obniżeniu (ryc. 2). W przeprowadzonym badaniu zaobserwowano także, że wraz ze wzrostem objętości krwi pobieranej do mikroprobówek liczba płytek mierzona przy użyciu analizatorów hematologicznych Sysmex XT – 1800i oraz Sysmex KX – 21N, sukcesywnie wzrastała (ryc. 3 i 4).Analizując stężenia HGB uzyskane przy użyciu analizatora Sysmex XT – 1800i oraz Sysmex KX – 21N stwierdzono, że wraz ze wzro-stem objętości krwi pobieranej do mikroprobówek stężenie HGB

Rycina 1. Średnie objętości krwi pobierane na oddziałach USD w Krakowie; prawidłowe objętości zaznaczono kolorem czarnym, nieprawidłowe – za pomocą kresek.

Rycina 4. Tendencja zmian liczby płytek krwi (średnia±SD) oznaczonej z uży-ciem analizatora Sysmex XT-1800i w zależności od objętości próbki, p=0,025.

Rycina 2. Tendencja zmian liczby erytrocytów (średnia±SD) oznaczonej z uży-ciem analizatora Sysmex KX-21N w zależności od objętości próbki, p=0,005.

Rycina 3. Tendencja zmian liczby płytek krwi (średnia±SD)oznaczonej z użyciem analizatora Sysmex KX-21N w zależności od objętości próbki, p=0,036.

www.diagnostykalaboratoryjna.eu

274

ulegało obniżeniu (ryc. 5 i 6). Ponadto, wraz ze wzrostem objętości krwi pobieranej do mikroprobówek następował spadek wartości HCT (ryc. 7 i 8) i MCV (ryc. 9 i 10) wyznaczonych przy użyciu obu analizatorów hematologicznych.

Nie stwierdzono istotnych statystycznie zmian w liczbie krwinek białych w zależności od objętości krwi w mikroprobówkach przy oznaczeniach wykonywanych przy użyciu analizatorów Sysmex XT – 1800i oraz Sysmex KX – 21N.

Rycina 5. Tendencja zmian stężenia hemoglobiny (średnia±SD) oznaczonej z użyciem analizatora Sysmex KX-21N w zależności od objętości próbki, p=0,006.

Rycina 9. Tendencja zmian wartości średniej objętości krwinki czerwonej (śred-nia±SD) wyznaczonej z użyciem analizatora Sysmex KX-21N w zależności od objętości próbki, p=0,001.

Rycina 10. Tendencja zmian wartości średniej objętości krwinki czerwonej (średnia±SD) wyznaczonej z użyciem analizatora Sysmex XT-1800i w zależności od objętości próbki, p=0,04.

Rycina 7. Tendencja zmian wartości hematokrytu (średnia±SD) wyznaczone-go z użyciem analizatora Sysmex KX-21N w zależności od objętości próbki, p=0,001.

Rycina 6. Tendencja zmian stężenia hemoglobiny (średnia±SD) oznaczonej z użyciem analizatora Sysmex XT-1800i w zależności od objętości próbki, p=0,013

Rycina 8. Tendencja zmian wartości hematokrytu (średnia±SD) wyznaczone-go z użyciem analizatora Sysmex XT-1800i w zależności od objętości próbki, p=0,01.

275

Diagn Lab 2015; 51(4): 271-276

Wyniki oceny wpływu czasu przechowywania na wyniki badania morfologii krwiNie stwierdzono istotnych statystycznie różnic w liczbie RBC, stężeniu HGB, wartości HCT, liczbie trombocytów, liczbie WBC oznaczonych w próbkach przechowywanych w mikroprobów-kach w temperaturze pokojowej przez 3 godziny, w stosunku do wyników oznaczeń wykonanych w tych samych próbkach po 30 minutach od pobrania krwi.

DyskusjaLiczne analizy fazy przedanalitycznej badań laboratoryjnych wy-kazały, że pobranie odpowiedniej objętości materiału odgrywa kluczową rolę w procesie diagnostycznym [8, 9]. W przypadku oznaczeń w osoczu krwi lub w pełnej krwi pobranie zbyt małej objętości materiału może skutkować zaniżeniem stężenia ba-danych parametrów na skutek rozcieńczenia próbki płynnym antykoagulantem [10]. Wielu autorów zwraca też uwagę na znacz-ną dysproporcję między objętością krwi pobieraną od pacjenta a ilością materiału potrzebną do wykonania analizy [11, 12, 13]Przeprowadzona analiza wykazała tendencję do pobierania przez personel medyczny większej objętości krwi do mikroprobówek niż zalecana przez producenta. Jest kilka przyczyn tego zjawiska. Jedną z nich jest dysproporcja pomiędzy maksymalną objętością materiału jaką można pobrać do probówki (ok. 1000 µl) a obję-tością zalecaną przez producenta (200 µl). Może to wprowadzać w błąd osobę pobierającą. Ponadto personel medyczny sugerując się dobrem pacjenta i chęcią ograniczenia liczby pobrań krwi, często pobiera więcej materiału na wypadek konieczności powtó-rzenia analizy czy wykonania dodatkowych oznaczeń.Rozwiązaniem problemu dotyczącego pobierania odpowiedniej ilości materiału do badań może być stosowanie próżniowych sys-temów zamkniętych. Podnoszą one jakość analizy dzięki natych-miastowemu mieszaniu krwi z antykoagulantem co zapobiega powstawaniu mikroskrzepów. Dodatkowo systemy te zwiększają precyzję badania poprzez zapewnienie prawidłowego stosunku antykoagulantu i pobranej próbki krwi oraz minimalizują ryzyko hemolizy poprzez optymalną konstrukcję igieł oraz probówek [14]. Jednak w pediatrii powszechnie stosowane są mikroprobów-ki w systemie otwartym. W takiej sytuacji zaleca się przeprowadza-nie szkoleń personelu odpowiedzialnego za pobieranie materiału do badań. Powinny one obejmować szkolenia nowozatrudnionych pracowników oraz powtarzanie ich co najmniej raz w roku dla osób wcześniej zatrudnionych. Znajomość i stosowanie się do standardowych procedur operacyjnych jest podstawą do uzyska-nia wiarygodnego wyniku. Programy edukacyjne dla personelu medycznego są istotnym elementem przyczyniającym się do zminimalizowania wystąpienia błędów przedanalitycznych oraz wpływają na jakość świadczonych usług [15, 16]. Innym rozwiąza-niem tego problemu może być wdrożenie, tam gdzie to możliwe, zamkniętych systemów próżniowych pobierania krwi [17].Na podstawie przeprowadzonych badań zaobserwowano, że w przypadku pobrania zbyt dużej objętości krwi do mikropro-bówek dochodzi do spadku wartości stężenia HGB, wartości HCT, MCV oraz wzrostu liczby trombocytów w stosunku do wartości tych parametrów oznaczonych w mikroprobówkach z prawidło-

wo pobraną objętością krwi. Dodatkowo odnotowano obniżenie liczby RBC w mikroprobówkach z objętością krwi przekraczającą zalecenia producenta, których analizę wykonano z zastosowa-niem aparatu Sysmex KX-21N. Można wytłumaczyć te zjawiska na dwa sposoby. Pierwsza koncepcja związana jest z adsorpcją składników krwi do powierzchni probówek. W  probówkach z tworzyw sztucznych niektóre składniki krwi, m.in. trombocyty przylegają do ścianek ulegając aktywacji i agregacji [18]. Przyle-ganie makromolekuł do powierzchni związane jest z ich budową w obrębie łańcuchów bocznych. Im cząstka bardziej hydrofilna, tym adhezja do hydrofobowej ściany probówki jest słabsza [19]. Trombocyty jako elementy krwi o powierzchni słabo hydrofilnej, łatwo przylegają do wewnętrznej powierzchni probówki [19]. Niezależnie od pobranej objętości krwi, stała liczba płytek krwi przylega do powierzchni probówki, co powoduje występowanie błędu systematycznego. Nawet krew pobrana w małej objętości zetknie się z całą wewnętrzną powierzchnią probówki podczas mieszania. Gdy personel medyczny pobiera mniejszą objętość niż zalecana przez producenta, liczba płytek krwi, które przywierają do ścian jest stosunkowo wysoka w porównaniu z całkowitą liczbą trombocytów w próbce. W związku z tym, uzyskany wynik jest fałszywie zaniżony. W sytuacji odwrotnej – pobrania do mikro-probówek zbyt dużej objętości krwi – liczba płytek krwi, które są adsorbowane na ściankach jest niewielka w stosunku do liczby płytek znajdujących się w pobranym materiale, co powoduje, że dochodzi do zaniżenia wyniku analizy w mniejszym stopniu niż w przypadku pobrania zbyt małej objętości krwi do probówek. Powyższy mechanizm nie wyjaśnia jednak obserwowanej zmiany w liczbie RBC.Inną przyczyną wzrostu liczby płytek krwi i zmniejszenia liczby erytrocytów może być kurczenie się RBC. Ich nadmierne obkur-czanie obserwuje się w probówkach, do których pobrano zbyt dużą objętość krwi, gdzie dochodzi do zaburzenia stosunku an-tykoagulant/krew. Mikrocyty mogą być zliczane przez analizatory jako trombocyty, co może tłumaczyć wzrost liczby płytek krwi [20]. Należy zaznaczyć, że w analizatorach hematologicznych marki Sysmex nie ma ściśle zdefiniowanej wartości granicznej pozwala-jącej na odróżnienie mikroerytrocytów od trombocytów. Odsetek mikroerytrocytów oblicza się z liczby komórek których wielkość mieści się w zakresie od 25 do 60 fl, podczas gdy elementy mor-fotyczne o objętości pomiędzy 2-6 fl i 12-30 fl, klasyfikowane są jako trombocyty [21].Obserwowane zmiany w liczbie oraz objętości RBC prowadzą do obniżenia wartości HCT, który jest obliczany (Sysmex KX 21N) lub mierzony jako suma objętości wszystkich RBC (Sysmex XT 1800i). Dodatkowym negatywnym skutkiem pobierania nadmiernej ob-jętości krwi jest obniżenie wartości MCV – parametr ten obliczany jest na podstawie liczby RBC i wartości HCT. Jego zmiana może być zatem związana z zafałszowaniami pomiarów RBC i HCT.Kolejnym skutkiem pobierania zbyt dużej objętości krwi do probówek jest obniżenie stężenia hemoglobiny. Przyczyną tej nieprawidłowości również może być nieprawidłowy stosunek antykoagulant/krew. EDTA tworzy chelaty z jonami wapnia i ma-gnezu [22], które odgrywają istotną rolę w stabilizacji błony ko-mórkowej erytrocytów [23]. W przypadku prawidłowego stosunku

www.diagnostykalaboratoryjna.eu

276

antykoagulant/krew, niski poziom Ca 2+ i Mg 2+ ułatwia lizę RBC. Przeciwnie, gdy stężenie EDTA ulegnie zmniejszeniu w wyniku pobrania zbyt dużej objętości krwi do probówki, jony magnezu i wapnia w części pozostają niezwiązane. Może to prowadzić do zwiększonej oporności RBC na lizę, a tym samym do zmniejszenia mierzonego stężenia hemoglobiny.Błąd przedanalityczny związany może być również ze zbyt długim czasem upływającym od pobrania do badania krwi przechowy-wanej w mikroprobówkach. Z obecnych badań wynika, że czas do 3 godzin od pobrania do wykonania oznaczenia nie wpływa na parametry morfologii krwi obwodowej. Podobne wyniki uzyskali m.in. de Beca i wsp., którzy swoje badania przeprowadzili na ana-lizatorze Sysmex XE-2100. Wykazali, że przechowywanie próbek w temperaturze pokojowej przez okres 3 dni nie wpływa na wyniki WBC, RBC, HGB i PLT [24] . Również Vogelaar i wsp. stwierdzili, że przechowywanie krwi w probówkach, w temperaturze pokojo-wej przez 2 doby nie ma istotnego wpływu na wyniki pomiaru ilości poszczególnych elementów morfotycznych: WBC, RBC oraz płytek krwi. Jedynie odsetek subpopulacji leukocytów w trakcie przechowywania próbek uległ zmianie. Przyczyną jest prawdo-podobnie zmiana właściwości komórek, co prowadzi do błędów w ich zautomatyzowanej klasyfikacji bez zmiany całkowitej liczby krwinek białych [25].Zmiany związane z pobieraniem niewłaściwej objętości krwi do mikroprobówek mogą wpływać negatywnie na zdolność po-stawienia prawidłowej diagnozy. Zafałszowanie wyników może prowadzić do błędnej interpretacji stanu zdrowia pacjenta. Może to być szczególnie ważne, u pacjentów w stanie krytycznym, ta-kich jak osoby po chemioterapii. W tych przypadkach, gdy mo-nitorowana jest liczba krwinek, nawet niewielka różnica w para-metrach morfologii krwi jest decyzyjnym czynnikiem w procesie terapeutycznym.

Piśmiennictwo1. The red blood cell indices; Sysmex Educational Enhancement and Development,

2012, www.sysmex.de

2. George-Gay B, Parker K.J. Understanding the complete blood count with diffe-

rential. Perianesth Nurs 2003; 18(2): 96-114.

3. Sysmex podręcznik użytkownika analizatora hematologicznego KX – 21 N,

Sysmex Corporation, KOBE, Japonia, 2000.

4. Sysmex Polska podręcznik użytkownika analizatora hematologicznego XT –

1800i, Sysmex Corporation, KOBE, Japonia, 2000.

5. Gilor S, Gilor C. Common laboratory artifacts caused by inappropriate sample

collection and transport: how to get the most out of a sample. Top Companion

Anim Med 2011; 26(2): 109-118.

6. World Health Organization. Guidelines on Drawing Blood: Best Practices in

Phlebotomy Blood-sampling systems 2010.

7. Capillary blood collection; KABE LABORTECHNIK. www.kabe-labortechnik.de

8. Adcock DM, Kressin DC, Marlar RA. Minimum specimen volume requirements

for routine coagulation testing: dependence on citrate concentration. Am J Clin

Pathol 1998; 109: 595-599.

9. Dale JC, Ruby SG. Specimen collection volumes for laboratory tests. Arch Pathol

Lab Med 2003; 127: 162-168.

10. Patel N. Why is EDTA the anticoagulant of choice for hematology use? Tech

Talk 2009; 7: 1.

11. Valentine SL, Bateman ST. Identifying factors to minimize phlebotomy-induced

blood loss in the pediatric intensive care unit. Pediatr Crit Care Med 2012; 13:

22-27.

12. Pabla L, Watkins E, Doughty HA. A study of blood loss from phlebotomy in renal

medical inpatients. Transfus Med 2009; 19: 309–314.

13. Sztefko K, Beba J, Mamica K, Tomasik P. Blood loss from laboratory diagnostic

tests in children. Clin Chem Lab Med 2013; 1: 1-4.

14. Załącznik nr 1 do Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 21 stycznia 2009.

Standardy jakości w zakresie czynności laboratoryjnej diagnostyki medycznej,

w tym immunologii medycznej, oceny ich jakości i wartości diagnostycznej oraz

laboratoryjnej interpretacji i autoryzacji wyniku badań.

15. Lillo R, Salinas M, Lopez-Garrigos M. Reducing preanalytical laboratory sample

errors through educational and technological interventions. Clin Lab 2012;

58: 911-917.

16. Lippi G, Becan-McBride K, Behúlová D. Preanalytical quality improvement: in

quality we trust. Clin Chem Lab Med 2013; 51 (1): 229-241.

17. Lis K. Influence of method of venous blood collection on the blood cell count

determination result. Studia Medyczne 2013; 29: 251–254.

18. Bowen R, Hortin G, Csako G. Impact of blood collection devices on clinical

chemistry assays. Clin Biochem 2010; 43(1-2): 4-25.

19. Goebel-Stengel M, Stengel A. The importance of using the optimal plastic and

glassware in studies involving peptides. Anal Biochem 2011; 414(1): 38–46.

20. Platelet Analysis Overview, Sysmex Xtra Online, 2007, www.sysmex-europe.com.

21. Chambers B. Evaluation of the new red cell research parameters on the Sysmex

XE-5000. NZ J Med Lab Science 2012; 66: 70-72.

22. Martonosi AN. Animal electricity, Ca2+and muscle contraction. A brief history

of muscle research. Acta Bioch Pol 2000; 47: 493–516.

23. Favcett W, Haxby E, Male D. Magnesium: physiology and pharmacology. Br J Ana-

esth 1999; 83: 302-320.

24. de Baca ME, Gene Gulati G, Kocher W, Schwarting R. Effects of Storage of Blood at

Room Temperature on Hematologic Parameters Measured on Sysmex XE-2100.

Lab Med 2009; 37: 28-36.

25. Vogelaar SA, Posthuma D, Boomsma D, Kluft C. Blood sample stability at room

temperature for counting red and white blood cells and platelets. Vas Pharmacy

2002; 39: 123–125.

Adres do korespondencji:dr hab. Przemysław TomasikZakład Biochemii KlinicznejPolsko-Amerykański Instytut PediatriiUniwersytet Jagielloński Collegium Medicum30-663 Kraków, ul. Wielicka 265tel. +48 12 6580681e-mail: p.tomasik@uj.edu.pl

Zaakceptowano do druku: 28.12.2015