Wielkopolska, wielka cz´Êç sk∏adowa Polski przedrozbiorowej (drugà by∏a Ma∏opol-ska), czyli Korony, sta∏a si´ jednym z tematów twórczoÊci popularnego prozaika, zna-nego wszystkim jako autor Trylogii. Napisana w 1923 roku nowela Bartek Zwyci´zcaprzedstawia groteskowy obraz ch∏opa z zaboru pruskiego. Kto wie jednak, czy ów kon-terfekt nie da∏ sporo do myÊlenia dzia∏aczom oÊwiatowym, których prace wywar∏yogromny wp∏yw na proces powstawania nowoczesnego paƒstwa polskiego pod koniecepoki narodowej niewoli. Nie by∏o jednak u artysty pochodzàcego z Królestwa Kon-gresowego niech´ci wobec rodaków znad dolnej Warty, choç niejeden mia∏ mu za ta-kà – jak mu próbowano zarzucaç – oÊmieszanie rodaków. Tymczasem krytyka, mo˝enawet przejaskrawiona, wynika∏a z patriotycznej postawy artysty, który w niedalekiejprzysz∏oÊci mia∏ si´ staç duchowym przywódcà narodu. O tym, ˝e kierowa∏y nimszczytne cele i bliscy byli mu mieszkaƒcy wszystkich zaborów, Êwiadczy zabieg literac-ki, kiedy akcj´ innego m∏odzieƒczego utworu (Z pami´tnika korepetytora) przeniós∏z podlegajàcego wzmo˝onej rusyfikacji Królestwa Kongresowego na teren równie kon-sekwentnie, choç mo˝e z zachowaniem praworzàdnoÊci, germanizowanej Wielkopol-ski, pozostawiajàc realia bez zmian, a zast´pujàc jedynie dawnà stolic´ Rzeczypospo-litej grodem Przemys∏ów (Z pami´tnika poznaƒskiego nauczyciela)1.

Wielkopolska pod zaborem pruskim nie wyda∏a wybitnych ludzi pióra. Nale˝y pa-mi´taç, ˝e ci tworzyli swe najwi´ksze dzie∏a poza krajem, na emigracji. To samo mo˝-na powiedzieç o wirtuozie fortepianu, Fryderyku Chopinie. Natomiast wszyscy oni– wyjàtek stanowi∏ Boles∏aw Prus2 – byli z ogromnà serdecznoÊcià witani nad Wartài Prosnà, cieszyli si´ te˝ wielkà popularnoÊcià wÊród tamtejszych czytelników3. AutorStarej baÊni, który przekroczywszy pi´çdziesiàty rok ˝ycia, opuÊci∏ Warszaw´, pocho-dzi∏ z pogranicza podlasko-grodzieƒskiego, mieszka∏ na Wo∏yniu, póêniej zaÊ prze-niós∏ si´ do stolicy Królestwa. Reszt´ ˝ycia sp´dzi∏ w krajach niemieckich. Mieszka-jàc w Dreênie, myÊla∏ o przeprowadzce do Poznania (znajdujàcego si´ wówczasw granicach monarchii Hohenzollernów) czy te˝ Krakowa (pod rzàdami Habsbur-gów). W obu tych miastach bywa∏ mile oczekiwanym goÊciem4.

Sienkiewicz ca∏e ˝ycie tworzy∏ w trakcie swych nieustannych w´drówek5, jednakemocjonalnie zwiàzany by∏ z Warszawà6. Podobnie jak w podwawelskim grodzie,mia∏ tam wieloletnich przyjació∏ (kilkanaÊcie lat przed Êmiercià otrzyma∏ od na-rodu podkielecki Obl´gorek) i o zamianie zaboru rosyjskiego na inny nie myÊla∏.

97

PROF. ZW. DR HAB. MARCELI KOSMAN

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Wielkopolska w „Potopie” Henryka Sienkiewicza

Pisarz ch´tnie podró˝owa∏, odwiedza∏ró˝ne miejscowoÊci, równie˝ pozakordonem, mimo ˝e cz´sto wiàza∏osi´ to z restrykcjami w uzyskaniupaszportu. Nie mia∏ tych k∏opotów,kiedy udawa∏ si´ do g∏ównego miastaw tej cz´Êci Wielkopolski, która pozo-stawa∏a w granicach Królestwa Kon-gresowego, czyli Kalisza. Po raz pierw-szy odwiedzi∏ je na zaproszeniemiejscowego Towarzystwa Dobro-czynnoÊci – 28 maja 1880 roku. Wy-g∏osi∏ tu dwa odczyty (29 i 30 maja)pod tytu∏em O kraju i ludziach w No-wym Âwiecie7. Cz´sto by∏ wówczasobecny na ∏amach lokalnej prasy, a je-go teksty dociera∏y do siedziby guber-ni nad Prosnà dzi´ki abonowaniu tamwielu tytu∏ów gazet warszawskich8.

Wizyty w Wielkim Ksi´stwie Po-znaƒskim ze wzgl´dów politycznych,zw∏aszcza kiedy artysta sta∏ si´ osobàpublicznà, nie mog∏y byç tak cz´ste,a jednak dochodzi∏y do skutku.WczeÊniej w tym samym 1880 roku– jeszcze jako m∏ody dziennikarz niebudzàcy tak wyraênego jak w póêniej-szych latach zainteresowania ze stro-ny policji – przyby∏ do stolicy tej pro-wincji 9 kwietnia na zaproszenieFranciszka Dobrowolskiego, dyna-micznego redaktora „Dziennika Po-znaƒskiego”. W po∏owie miesiàca(a wi´c jeszcze przed odwiedzinamiKalisza) w dniach 14, 16 i 17 kwietniapodczas odczytów w wielkiej sali Ba-zaru prezentowa∏ tekst Za chlebem.Pobyt uÊwietni∏o tradycyjne przyj´cieku czci goÊcia. Nast´pnie Sienkiewiczodwiedzi∏ Kórnik, wówczas siedzib´Dzia∏yƒskich9, Rogalin rodziny Ra-czyƒskich10, a tak˝e Gniezno i Ino-wroc∏aw. Lektura noweli w Bazarzewywo∏a∏a dyskusj´, w wyniku którejautor ju˝ po rozpocz´ciu druku zmie-ni∏ zakoƒczenie utworu.

Henryk Sienkiewicz, portret autorstwa K. Mordasewicza, 1899 r., ze zbiorów MuzeumLiterackiego Henryka Sienkiewicza – oddzia∏u Biblioteki Raczyƒskich.

We wspomnieniowej ksià˝ce o Ro-galinie Edward Raczyƒski, ambasadorRzeczypospolitej w Anglii i prezydentna emigracji, piszàc o swoich go-Êciach, na poczesnym miejscu obokAdama Mickiewicza, tak mówi o twór-cy Trylogii: „Za mojej bardzo wcze-snej m∏odoÊci11 goÊcili rodzice Henry-ka Sienkiewicza. Nie wiem, kiedy si´poznali i czy znajomoÊç ich mia∏ajakikolwiek zwiàzek z wyprawà Sien-kiewicza do Afryki w towarzystwieJana Tyszkiewicza, m´˝a mej przyrod-niej siostry El˝biety Krasiƒskiej.Wiem tylko, ˝e Sienkiewicz pisa∏wtedy Quo vadis12 i ˝e przy opisywa-niu mieszkaƒ starorzymskich pos∏ugi-wa∏ si´ podobno tablicami dzie∏aw j´zyku angielskim. Przypatrywa∏ si´przedmiotom uwidocznionym na ta-blicach, ale nie zaglàda∏ nigdy do ob-jaÊnieƒ. Nie chcia∏ bowiem zaÊmiecaçsobie stylu obcymi sformu∏owaniami.Wola∏ opisywaç to co widzia∏, jak gdy-by chodzi∏o o sprz´t wspó∏czesny. Nieby∏ on silny fizycznie, choç lubi∏ popi-sywaç si´ swojà t´˝yznà. PróbujàcpodnieÊç w gór´ brata mego Rogera13,ma∏ego wówczas ch∏opczyka, w do-datku wàt∏ego, skr´ci∏ sobie r´k´. Topozbawi∏o go na jakiÊ czas mo˝noÊcipisania. Podjà∏ wobec tego próby po-s∏ugiwania si´ lewà r´kà. Roger dum-ny by∏ z tej historii, dzi´ki której otar∏si´ o literatur´”14.

Po pierwszej bytnoÊci w Rogaliniepisarz odwiedzi∏ siedzib´ Raczyƒskichprzynajmniej dwukrotnie: na poczàt-ku paêdziernika 1893 roku, gdy pra-cowa∏ nad Rodzinà Po∏anieckich15

oraz dwa lata póêniej, jesienià 1895.Wtedy to mia∏ miejsce ów incydentz r´kà, wedle oficjalnej wersji unieru-chomionà wskutek postrza∏u, co wzbu-dzi∏o obawy o parali˝16. W Rogalinieby∏ nie tylko goÊciem Raczyƒskich,

Strona tytu∏owa ksià˝ki „Bartek Zwyci´zca”, ze zbiorów Muzeum Literackiego HenrykaSienkiewicza – oddzia∏u Biblioteki Raczyƒskich.

Ok∏adka ksià˝ki „Z pami´tnika poznaƒskiegonauczyciela”, ze zbiorów Muzeum LiterackiegoHenryka Sienkiewicza – oddzia∏u BibliotekiRaczyƒskich.

uczestniczy∏ w polowaniach i pisa∏ powie-Êci. O jego bliskich zwiàzkach z rodzinà do-stojnych gospodarzy tej arystokratycznejsiedziby Êwiadczy bogata korespondencja17.

Pobyt w Mi∏os∏awiu na uroczystoÊci od-s∏oni´cia pomnika Juliusza S∏owackiego wewrzeÊniu 1899 roku odbi∏ si´ szerokimechem we wszystkich zaborach, a relacje „Dziennika Poznaƒskiego” przedruko-wa∏y inne gazety18. Interesowa∏o si´ nim niestety jednak nie tylko spo∏eczeƒstwo pol-skie, ale i policja pruska, która nie pozwoli∏a twórcy (pracujàcemu wówczas inten-sywnie nad Krzy˝akami), odwiedziç pola grunwaldzkiej bitwy. On sam po powrociedo Warszawy z satysfakcjà wspomina∏ swej krakowskiej powiernicy, Jadwidze Jan-czewskiej, w liÊcie z 4 paêdziernika 1899 roku: „By∏em wsz´dzie przedmiotem czci– nie powiem: ba∏wochwalczej [...] – ale pogaƒskiej”19. Sienkiewicza zapraszanona przyj´cia i polowania, by∏ podejmowany w dworach ziemiaƒskich Wielkopolskii Prus Zachodnich. Obok Mi∏os∏awia odwiedzi∏ Âmie∏ów rodziny Che∏kowskich,Trzebcz – Âlaskich, a tak˝e siedziby Komierowskich w Nie˝ychowie i Komierowie(„Ta ostatnia siedziba szczególnie mi si´ podoba∏a. Jest pa∏ac bardzo stary, a w nimmnóstwo odwiecznych szaf, zegarów i obrazów. Le˝y to Komierowo ju˝ na Pomorzui jest ostatnià placówkà polskà na zachodzie, a nale˝y do Komierowskich od czasówpiastowskich”20), Winnogór´ nale˝àcà wówczas do rodziny twórcy Legionów, gene-ra∏a Jana Henryka Dàbrowskiego. Jeden dzieƒ sp´dzi∏ u Ró˝y i Edwarda Raczyƒskichw dobrze sobie znanym od lat Rogalinie.

Lata nast´pne, ju˝ w wieku XX a˝ po wybuch pierwszej wojny Êwiatowej, to czas,kiedy wielki pisarz z oddali obserwowa∏ ze wzrastajàcym niepokojem nasilenie bez-wzgl´dnej germanizacji Wielkiego Ksi´stwa Poznaƒskiego i nie pozostawa∏ wobec

100

Strona tytu∏owa i ok∏adki powieÊci„Rodzina Po∏anieckich”,ze zbiorów MuzeumLiterackiego HenrykaSienkiewicza – oddzia∏uBiblioteki Raczyƒskich.

poczynaƒ pruskiego zaborcy bezczynny. Korzystajàc ze swego mi´dzynarodowego au-torytetu, zw∏aszcza po otrzymaniu Nagrody Nobla, reagowa∏ na te poczynania w listachotwartych i odezwach, patronowa∏ te˝ demaskujàcej bezprawie Berlina mi´dzynarodo-wej ankiecie na temat Prusy a Polska21. Aktywnie uczestniczy∏ w propagandowym przy-gotowaniu do odzyskania niepodleg∏oÊci oraz akcji charytatywnej dla zniszczo-nych I wojnà Êwiatowà ziem ojczystych, kiedy ostatnie dwa lata ˝ycia przysz∏o musp´dziç na obczyênie, w dalekiej Szwajcarii22. Wielkopolsk´ spod zaboru pruskiegooszcz´dzi∏ wówczas los (w przeciwieƒstwie do Królestwa Polskiego), tote˝ nie wymaga-∏a ona pomocy, a nawet w miar´ mo˝liwoÊci udziela∏a jej rodakom z pozosta∏ych zabo-rów, którzy dotkliwie odczuli barbarzyƒstwo ze strony wojsk rosyjskich i niemieckich.Wspomniana ankieta z 1907 roku zosta∏a poprzedzona porywajàcà odezwà HenrykaSienkiewicza, który przypomnia∏ bezwzgl´dnà polityk´ Berlina wobec podbitej ludno-Êci polskiej, jej wczeÊniejsze przejawy, a zw∏aszcza najnowszy projekt przymusowegowyw∏aszczenia, powszechnie potraktowany w prasie europejskiej jako „dziki i bezmyÊl-ny wybryk kilku fanatyków, pozbawionych nie tylko zmys∏u moralnego, ale i rozumu”,który jednak zosta∏ wniesiony przez kanclerza Rzeszy pod obrady parlamentu.

Spotka∏o si´ to z napi´tnowaniem w Europie, równie˝ na ∏amach niezawis∏ej pra-sy niemieckiej. „Ale my Polacy, pragn´libyÊmy, aby ów protest przeciw barbarzyƒ-stwu trwa∏ jak najd∏u˝ej i aby przybra∏ jak najobszerniejsze rozmiary. Z tego powodug∏osów prasy, która zobowiàzana jest co dzieƒ innymi zajmowaç si´ wypadkami, nieuwa˝amy za wystarczajàce i dostateczne. Trwa∏oÊç, a zarazem niezmiernà powag´mo˝e nadaç protestowi tylko wypowiedziana oddzielnie opinia najznakomitszychprzedstawicieli nauki, literatury i sztuki ca∏ego Êwiata. B´dzie ona dostatecznym wy-rokiem powszechnego sumienia na niebywa∏à zbrodni´ – i zarazem najpot´˝niej-szym s∏owem obrony dla znacznego od∏amu narodu kulturalnego i zas∏u˝onegow dziejach” – czytamy w odezwie sygnowanej nazwiskiem Mistrza i datowanej:Pary˝, w grudniu 1907 roku23.

Naród zaÊ, w tym rodacy z Poznaƒskiego, pami´ta∏ o zas∏u˝onym dla polskiej spra-wy artyÊcie, czo∏owym wówczas autorytecie moralnym i politycznym. Szczególnymho∏dem sta∏y si´ uroczystoÊci ˝a∏obne, jakie zorganizowano na wieÊç o ÊmierciSienkiewicza w listopadzie 1916 roku w szwajcarskim Vevey. SzeÊç lat póêniej Wiel-kopolska wraz z innymi ziemiami odrodzonej Rzeczypospolitej organizowa∏a uroczy-stoÊci ku czci wielkiego rodaka, kiedy trumna z jego cia∏em przez Austri´ i Czechypowraca∏a „na Ojczyzny ∏ono”, by spoczàç ostatecznie w kryptach ukochanej prze-zeƒ warszawskiej katedry Êw. Jana24.

*Ów wst´p do g∏ównego tematu wyda∏ si´ uzasadniony, a nawet niezb´dny

przed przystàpieniem do ewokowania obrazu nieszcz´snego potopu szwedzkiego,który w innym miejscu nazwa∏em – wprawdzie stawiajàc w nag∏ówku znak zapytania– kompromitacjà ówczesnych polskich elit politycznych25, a mo˝e i ca∏ego stanu szla-checkiego. Nale˝y tu zaznaczyç, ˝e Wielkopolanie nie mieli ˝alu do twórcy za ostràreprymend´, jakiej ich przodkom udzieli∏ za postaw´ w obliczu najazdu ze Skandy-nawii w po∏owie 1655 roku, w przeciwieƒstwie do ˝alów, jakie co niektórzy kierowaliwczeÊniej pod adresem debiutujàcego pisarza z powodu publikacji Bartka Zwyci´z-cy. Tym razem z pokorà przyj´li verba veritatis (s∏owa prawdy), w pe∏ni zas∏u˝one,

101

zw∏aszcza ˝e w stosownym momencie Mistrz odda∏ im sprawiedliwoÊç (prawda, ˝enie w postaci wspania∏ej sceny beletrystycznej, lecz jedynie odautorskiego komenta-rza), gdy kolebka polskiej paƒstwowoÊci zerwa∏a si´ do walki z najeêdêcà.

Wielka s∏awa Sienkiewicza w Wielkopolsce, podobnie jak pod pozosta∏ymi zabo-rami, mia∏a swój poczàtek w publikacji prasowych odcinków Ogniem i mieczem, choçpowieÊç ta by∏a drukowana – w przeciwieƒstwie do obu dalszych cz´Êci Trylogii – je-dynie w Warszawie i Krakowie26. Zarówno jednak sto∏eczne „S∏owo”, jak i podwawel-ski „Czas” dociera∏y do czytelników w Poznaƒskiem. Natychmiast po ukoƒczeniuukaza∏a si´ pierwsza z wersji ksià˝kowych, a za nià nast´pne, nie liczàc mnóstwaprzeróbek i adaptacji. Wywo∏a∏a te˝ burz´ poÊród krytyków, których mo˝na podzie-liç na dwie skrajne grupy – advocati angeli oraz advocati diaboli, entuzjastów i zaja-d∏ych przeciwników. Nie brakowa∏o te˝ rozsàdnych opiniodawców, wolnych od emo-cji, dostrzegajàcych zarówno pozytywy, jak i kwestie dyskusyjne. Na tym miejscuwarto zwróciç uwag´ na wnikliwà ocen´ powieÊci, kiedy Mistrz znajdowa∏ si´ w po-∏owie drogi, a ju˝ spotka∏ si´ z niewolnymi od z∏oÊliwoÊci ocenami przy entuzjazmieze strony ogó∏u czytelników. Ocena owa nadesz∏a w∏aÊnie z Wielkopolski, a zamiesz-czona zosta∏a w dziale „WiadomoÊci Literackie i Artystyczne” „Kuriera Poznaƒskie-go” w paêdzierniku 1883 roku. Niepodpisany z nazwiska autor okreÊli∏ Ogniem i mie-czem mianem „najznakomitszej dziÊ powieÊci polskiej”, dezawuujàc niedawnàopini´ Piotra Chmielowskiego, jakoby droga do beletrystyki historycznej by∏aprzed Sienkiewiczem zamkni´ta. Zaczà∏ od uwagi ogólnej: „Literacki ludek Warsza-wy pewnych sfer s∏ynie z zami∏owania do reklam i doprowadza jà do niekiedy do nie-zwyk∏ego mistrzostwa. Czy to chodzi o uczynienie zadoÊç proÊbie nak∏adcy, z którymsi´ ˝yje na przyjaznej stopie, czy o sprawienie przyjemnoÊci koledze, wspinajàcemusi´ na pi´tach dla pozyskania nieÊmiertelnej s∏awy, czy o podkadzenie artyÊcie, upo-jonemu ju˝ tak wonià kadzide∏, ˝e stàpa po bruku z g∏owà zadartà ku gwiazdom – ni-gdy nie brak ochotników, wywiàzujàcych si´ z wa˝nego zadania z doÊwiadczeniemi zaci´ciem, przynoszàcym zaszczyt tym pasowanym rycerzom reklamy. A˝eby jed-nak korzystaç z daru owych panów, potrzeba zaskarbiç sobie ich wzgl´dy i pozyskaç˝yczliwoÊç. Zdaje si´, ˝e nie umia∏ tego przerastajàcy o ca∏à g∏ow´ wspó∏czesne po-kolenie warszawskich literatów, Henryk Sienkiewicz. By∏ wprawdzie czas, ˝e Warsza-wa brzmia∏a jego s∏awà a w dziennikach wielbiono talent niezwyk∏y, lecz dzia∏o si´ towtedy, gdy dzielny Litwos goÊci∏ w dziewiczych lasach Ameryki a w cudnych swychListach nie zapowiada∏ bliskiego powrotu”27.

Dobrze obeznany z relacjami za kordonem w dawnej stolicy Rzeczypospolitej, au-tor artyku∏u w „Kurierze Poznaƒskim” dalej pisa∏, ˝e sytuacja diametralnie zmieni∏asi´, gdy obiecujàcy pisarz po kilkunastu miesiàcach nieobecnoÊci stanà∏ znowuna warszawskim bruku, rozwijajàc skrzyd∏a do dalszego lotu i dystansujàc owych „ge-niuszy w powijakach” na „piaszczystej pustyni naszej beletrystyki”. I teraz wielkimis∏owy odda∏ zas∏ugi twórcy epickich obrazów bojów i znakomitych postaci: „Romansmo˝e tu ginie wÊród strasznej grozy wojennej, ale jak˝e˝ wspaniale postawiona tagroza! Takich homerycznych opisów bitew nie ma podobno nasze piÊmiennictwo,niecz´sto zaÊ doprawdy w powieÊciach naszych zdarzajà si´ tak ˝ywe i szcz´Êliwe ty-py, jak Zag∏oby, Podbipi´ty itd. S k r z e t u s k i t o w z ó r n i e u g i ´ t e g or y c e r z a [podkreÊlenie M. K.], w Êwietnej postaci ksi´cia Jaremy WiÊniowieckiegojak˝e˝ wyÊmienicie oddany charakter mo˝now∏adcy z XVII wieku, wielki i szlachetny,

102

Wie

lkop

olsk

aw

„Pot

opie

”H

enry

kaSi

enki

ewic

za

lecz nie wolny od ujemnych rysów wynios∏ej ambicji i pró˝noÊci. Znakomicieprzedstawi∏ autor walk´, jakà stoczy∏ z sobà ten duch pot´˝ny w chwili, gdy si´pod jego skrzyd∏a chroni∏a po∏owa Rzeczypospolitej, gdy wbrew regimentarzommóg∏ stanàç na czele armii i pobiç wroga – a prawdziwie dramatycznym jest koƒ-czàce tom drugi pojawienie si´ wÊród weso∏ej uczty pos´pnego, kurzem okrytegowidma, wys∏anego na zwiady Kuszla, który na g∏ow´ biesiadujàcych rzuca fatalnànowin´: »Bar... wzi´ty!«”28.

Nie przypadkiem podkreÊli∏em w tym cytacie s∏owa o wzorze nieugi´tego rycerza,s∏awnym zbara˝czyku. PowieÊciowy pan Jan, postaç literacka rodem z podlaskiegoBurca w ziemi ∏ukowskiej mia∏ bowiem swe alter ego w najczystszej krwi Wielkopo-laninie z Ro˝nowa pod Obornikami. Sienkiewicz zna∏ jedynie jego nazwisko orazimi´, choç trzeba zaznaczyç, ˝e êród∏o, z którego korzysta∏, poda∏o imi´ Jan zamiastMiko∏aj. Nie mia∏ te˝ wiedzy o pochodzeniu bohatera, wi´c ulokowa∏ go w swoichstronach rodzinnych. Autentyczny Skrzetuski – powiedzielibyÊmy, majàc na uwadzezbiorowy konterfekt szlachty wielkopolskiej na kartach Potopu – uratowa∏ honorswych ziomków, by∏ bowiem znakomitym oficerem, a tak˝e wojownikiem o fantazjii temperamencie powieÊciowego Kmicica, oczywiÊcie tego sprzed nawróceniana drog´ cnoty w jasnogórskim klasztorze29. Wzmianki êród∏owe na temat tej posta-ci znajdziemy m.in. w pami´tnikach Jana Chryzostoma Paska30 i Jakuba ¸osia31 orazêród∏ach do powstania kozackiego uwiecznionego w Ogniem i mieczem32. Wspomi-na go Jan Bia∏obocki w poemacie Klar m´stwa na objaÊnienie Pochodni w dalszà dro-g´ ku nieugas∏ej s∏awie JaÊnie OÊwieconego Ksià˝´cia J[ego]M[oÊci] Jeremia Micha∏aKorybuta na WiÊniowcu i ¸ubniach WiÊniowieckiego (...) a˝ do wyprawy wojennejpod Zborów... (1649)33.

103

UroczystoÊç ods∏oni´cia pomnika Juliusza S∏owackiego w Mi∏os∏awiu, wrzesieƒ 1899 r., ze zbiorów Muzeum Literackiego Henryka Sienkiewicza – oddzia∏u Biblioteki Raczyƒskich.

Imi´ naszego s∏awnego zbara˝czyka ustali∏ w okresie mi´dzywojennym ZygmuntLasocki (obalajàc tez´ Olgierda Górki, jakoby Skrzetuski by∏ Rusinem – schizmaty-kiem), na podstawie pracoch∏onnej lektury XVII-wiecznych akt sàdowych. Wyst´po-wa∏ w nich jako typowy czarny charakter, co nie by∏o w tamtych czasach wyjàtkiem,zw∏aszcza poÊród ludzi zawodowo w∏adajàcych szablà. Do koƒca ˝ycia pozostawa∏˝o∏nierzem z Tatarami, Kozakami, Szwedami, Moskwicinami i Turkami.

Co robi∏ ów bohater w latach potopu? Bez wàtpienia nie pozostawa∏ bezczynny,kiedy inni po przejÊciowym okresie spokoju poderwali si´ do walki z grabiàcymi te-reny Rzeczypospolitej Szwedami. èród∏a niestety milczà – wiemy o jego udzialew bitwie pod Beresteczkiem (1651 r.). Wi´cej dowiadujemy si´ o nim ze êróde∏, po-czynajàc od 1658 roku, kiedy przez wiele lat wyst´puje jako podporucznik choràgwilekkiej (tzw. tatarskiej) starosty osieckiego Adama Uriela Czarnkowskiego, na którejczele uczestniczy∏ w kampaniach wojennych pod komendà najpierw Stefana Czar-nieckiego, a nast´pnie Jana III Sobieskiego34.

Zmar∏ prawdopodobnie na krótko przed wyprawà chocimskà hetmana wielkiegokoronnego Jana III Sobieskiego (1673 r.), choç niewykluczone, ˝e ju˝ po niej, ponie-wa˝ choràgiew przez niego dowodzona uczestniczy∏a w owej kampanii. Nie by∏o gomi´dzy ˝ywymi z pewnoÊcià w pierwszej po∏owie marca roku nast´pnego, pochowa-ny zosta∏ – zgodnie ze swà ostatnià wolà – w kryptach koÊcio∏a Karmelitów „za Bra-mà Wronieckà b´dàcych”, skàd w drugiej çwierci XIX wieku – po likwidacji klaszto-ru przez w∏adze pruskie – koÊci jego, a tak˝e innych zmar∏ych tam pochowanych,zosta∏y przeniesione do podziemi koÊcio∏a Katarzynek przy ulicy Masztalarskiej.

Testament zosta∏ wpisany do ksiàg grodzkich poznaƒskich 24 paêdziernika 1673roku, a wi´c na krótko przed wyprawà pod Chocim. Jego egzekutorem by∏ krewny,Stanis∏aw Skrzetuski, znany nam z kart Potopu.

Rozdzia∏ X pierwszego tomu Potopu jest nie tylko jednym z najobszerniejszych(obejmuje 35 stron druku, a w mniejszym formacie pierwodruku do 5035), ale tak-˝e najznakomitszych pod wzgl´dem artystycznym. Autor opisuje pe∏nà nieustajà-cych napi´ç atmosfer´ XVII-wiecznej Polski – czasy po Êmierci W∏adys∏awa IV(1648 r.). Wraz ze wstàpieniem na tron jego m∏odszego brata Jana II Kazimierzarozpoczà∏ si´ trwajàcy niemal przez ca∏e dwudziestoletnie panowanie ciàg wojen.Po kozaczyênie i Tatarach przyszli Siedmiogrodzianie, zaatakowa∏a Moskwa, zaÊw 1655 roku nasili∏y si´ obawy o najazd Skandynawów (mimo ˝e jeszcze szeÊç latmia∏ obowiàzywaç rozejm). „Coraz wi´cej niespokojnych oczu zwraca∏o si´ kuWielkopolsce, nad którà burza najpierw mog∏a si´ zwaliç. Leszczyƒski, wojewoda

104

Pa∏ac w Âmie∏owie, ze zbiorów Muzeum Literackiego Henryka Sienkiewicza – oddzia∏u Biblioteki Raczyƒskich.

∏´czycki, i Naruszewicz, pisarz polny litewski, wyjechali w poselstwie do Szwecji; alewyjazd ich, zamiast uspokoiç strwo˝onych, roznieci∏ wi´kszy jeszcze niepokój”36.

Rozsàdni – tak si´ wydawa∏o – ludzie nie wierzyli w wybuch konfliktu, przypomi-najàc dawne sukcesy hetmana Koniecpolskiego nad Gustawem Adolfem: „Nie b´dàSzwedzi tak wielkiej s∏awy wojennej, w Êwiecie nabytej, na niepewny hazard wysta-wiaç z przeciwnikiem, któremu nigdy w polu dostaç nie mogli. Prawda, ˝e i wojnàwyczerpana, i os∏abiona jest Rzeczpospolita; ale z samych Prus i samej Wielkopolski,która w wojnach ostatnich wcale nie ucierpia∏a, wystarczy ten g∏odny naród przep´-dziç i za morza do bezp∏odnych ska∏ odeprzeç. Nie b´dzie wojny!”37 Ale Stanis∏awKoniecpolski, tryumfator spod Kircholmu, pogromca Kozaków i Tatarów, twórcatrwajàcego ca∏e dziesi´ciolecie „z∏otego pokoju” na Ukrainie, nie ˝y∏ ju˝ od 1646 ro-ku. Zanim jednak do Sztokholmu przyby∏o poselstwo polskiego króla, uda∏ si´ tamskonfliktowany z Janem II Kazimierzem, pozbawiony stanowisk niedawny podkanc-lerzy koronny Hieronim Radziejowski. Goràco namawia∏ Karola X Gustawa do najaz-du na Polsk´, argumentujàc, ˝e zarówno kraj, jak i tron królewski zajmie bez trudu38.Ale Radziejowski nie by∏ wyjàtkiem. W obliczu kryzysu paƒstwowego ros∏a liczba we-wn´trznych wrogów polskiego monarchy, wÊród których przednie miejsce zajmowa∏wojewoda poznaƒski Krzysztof Opaliƒski. Inteligentny, gruntownie wykszta∏cony do-czeka∏ si´ surowych ocen ze strony kompetentnych badaczy. W∏odzimierz Dworzaczek

Strony tytu∏owe powieÊci „Ogniem i mieczem” i „Potop”, ze zbiorów Muzeum Literackiego Henryka Sienkiewicza – oddzia∏u Biblioteki Raczyƒskich.

pisze: „Pozytywny stosunek do Szwedów nie nosi∏ pi´tna zdrady, dopóki kraj nie sta-nà∏ w niebezpieczeƒstwie, ale sta∏ si´ niewàtpliwie zdradà w momencie najazdu”.W∏adys∏aw Czapliƒski dodaje: „Przy rozpatrywaniu problemu zdrady pod UjÊciemwa˝ne jest zwrócenie uwagi na wczeÊniejsze kontakty Opaliƒskiego ze Szwedami,datujàce si´ sprzed roku 1655”39. Tadeusz Nowak zaÊ stwierdzi∏, ˝e wojewoda po-znaƒski, podobnie jak hetman wielki litewski i wojewoda wileƒski Janusz Radziwi∏∏,nie zosta∏ zaskoczony „naporem nieprzewidzianych wydarzeƒ – oni nie tylko nadej-Êcie ich przewidywali, ale czynnie pracowali nad ich urzeczywistnieniem, tak ˝e wy-rok historii musi byç w stosunku do nich bezwzgl´dnie pot´piajàcy”. Alojzy Sajkow-ski, który aprobuje powy˝sze opinie, choç nie ukrywa swego podziwu dla literackiegotalentu magnata, mecenasa i konesera sztuki, nazywa go samolubnym intrygantem,wichrzycielem, zaznaczajàc – niejako na usprawiedliwienie – ˝e nie by∏ wyjàtkiempoÊród ówczesnej magnaterii40.

Historyk nie bardzo móg∏by korygowaç barwne, wyostrzone i kompetentne opisywydarzeƒ spod UjÊcia. Sienkiewicz bowiem i tym razem wykaza∏, ˝e jest utalentowa-nym znawcà dziejów ojczystych, nie tylko niedoÊcignionym artystà, ale i badaczem,znawcà metod dziejopisarskich, znakomitym erudytà. Pisarz doskonali∏ swój warsz-tat, poczàwszy od pierwszych rozdzia∏ów Ogniem i mieczem, a skoƒczywszy na Krzy-˝akach. Historiografia stanowi∏a jedynie punkt wyjÊcia do stworzenia konsekwentnierealizowanej wizji artystycznej.

Niech nas nie zmyli sarkastyczny obraz tchórzliwych panów braci z województwpoznaƒskiego i kaliskiego, zgromadzonych na pospolitym ruszeniu, ludzi „nieoby-tych z wojnà i niedoÊwiadczonych”. Wynika∏o to z przyczyn obiektywnych – Wiel-kopolska w ca∏ej Rzeczypospolitej by∏a najmniej wojownicza, gdy˝ od czasów krzy-˝ackich nie zazna∏a wojny. Turcy i Kozacy tu nie docierali, a kto „czu∏ w sobiebojowà ochot´, ten si´ zaciàga∏ do komputu wojsk koronnych i tam stawa∏ tak do-brze jak ka˝dy inny; ale ci natomiast, którzy w domach woleli siedzieç, na prawdzi-wych si´ te˝ domatorów zmienili, kochajàcych si´ w dostatkach, we wczasach,na zawo∏anych gospodarzy zasypujàcych swà we∏nà i zw∏aszcza swym zbo˝em rynkimiast pruskich”41.

Przyk∏adem tych pierwszych by∏ Miko∏aj Skrzetuski. Tym drugim poÊwi´ca autorsporo uwagi, sarkastycznie ukazujàc owo nieporozumienie, jakim by∏o pozostawaniepospolitego ruszenia w okresie tworzenia wojsk zawodowych w Europie. „Bez∏adne-mu obozowi polskiemu, do zbiegowiska jarmarcznego podobnemu, ha∏aÊliwemu,pe∏nemu dysput, rozpraw nad rozporzàdzeniami wodzów i niezadowolenia, z∏o˝o-nemu z poczciwych wieÊniaków na poczekaniu w piechot´ zmienionych i z jego-moÊciów prosto od strzy˝y oderwanych”, na których widok rwali sobie w∏osy do-Êwiadczeni w boju rotmistrzowie, przeciwstawia autor doborowà armi´ szwedzkà,„prawdziwych ludzi wojny”42.

Ukazujàc karykaturalne wojsko szlacheckie, Sienkiewicz nie wini go za ten stanrzeczy, oddaje te˝ sprawiedliwoÊç owej rzàdnej i zamo˝nej dzielnicy: „Jednak˝e za-sobna i wojnà dotàd nie poterana kraina wielkopolska nie ˝a∏owa∏a przynajmniej pie-ni´dzy na obron´. Miasta i wsie szlacheckie dostarczy∏y piechotnego ˝o∏nierza tyle,ile go rozpisano, i zanim szlachta ruszy∏a w∏asnymi osobami do obozu, ciàgn´∏y ju˝tam pstre pu∏ki ∏anowej piechoty pod wodzà rotmistrzów przez sejmik wyznaczo-nych z ludzi w rzemioÊle wojennym doÊwiadczonych”43.

106

Wie

lkop

olsk

aw

„Pot

opie

”H

enry

kaSi

enki

ewic

zaW

ielk

opol

ska

w„P

otop

ie”

Hen

ryka

Sien

kiew

icza

Pi´knie napisa∏ te˝ o doÊwiadczonych w wojennym rzemioÊle oficerach, osobach po-Êwiadczonych êród∏owo, wÊród których znalaz∏ si´ „Stanis∏aw Skrzetuski, z rodu dziel-nych wojowników, stryjeczny Jana, s∏ynnego zbara˝czyka”. Âwiadczy to o doskona∏ejintuicji historycznej powieÊciopisarza, który nie znajàc najpewniej „prawdziwego”Miko∏aja, w∏aÊciwie ujà∏ jego wielkopolskie korzenie i pokrewieƒstwo44. Trafnie te˝wyeksponowa∏ w tym gronie W∏adys∏awa Skoraszewskiego, chorà˝ego poznaƒskiego,przewy˝szajàcego wszystkich doÊwiadczeniem wojennym, który – podobnie jak s∏yn-ny zbara˝czyk – odby∏ chrzest bojowy na Ukrainie (pojawi∏ si´ w êród∏ach od 1648roku)45. O jego aktywnoÊci w walkach ze Szwedami pod wodzà Stefana Czarnieckie-go (przeciwny kapitulacji pod UjÊciem, gdzie dowodzi∏ wszystkimi oddzia∏ami pie-choty ∏anowej46, od wiosny 1656 r. s∏u˝y∏ pod komendà kasztelana kijowskiego) kil-kakrotnie wspomina pami´tnikarz Miko∏aj Jemio∏owski, uczestnik ówczesnychwojen obronnych Rzeczypospolitej47. W nast´pnych latach Skoraszewski aktywnieuczestniczy∏ w ˝yciu publicznym, m.in. pos∏owa∏ na sejmy w latach 1670 oraz 1677,gdy zosta∏ wybrany marsza∏kiem izby poselskiej.

W powieÊci przeciwstawione ignorancji dostojników paƒstwowych doÊwiadczeniewojenne dobrze ukazuje scena rozmowy Stanis∏awa Skrzetuskiego z wojewodà kali-skim Andrzejem Grudziƒskim, magnatem zas∏u˝onym w wojnie z najeêdêcà, póê-niejszym wojewodà poznaƒskim, mimo ˝e przez pierwsze dziewi´ç miesi´cy pozo-stawa∏ u boku Karola X Gustawa i w jego r´ce te˝ przekaza∏ stolic´ Wielkopolski48.Czytelnik Potopu pozostaje pod wra˝eniem kapitulanctwa Wielkopolan przed na-jeêdêcà, uczty w obozie Wittenberga, „abyÊmy przy kielichach sojusz braterskiz m´˝nym narodem zawarli”, po której – jak mówi∏ Krzysztof Opaliƒski – wszyscyrozjadà si´ do ˝niw „z tà myÊlà, ˝eÊmy w dniu dzisiejszym ojczyzn´ ocalili”49.

Ale to jedna strona medalu. Sienkiewicz oskar˝a dostojników, ma zrozumienie dlaidàcej za nimi szlachty, nie zapomina te˝ o g∏osie patrzàcych w przysz∏oÊç patriotów,których wyrazicielami stali si´ oficerowie z W∏adys∏awem Skoraszewskim na czele:

107

Ok∏adki powieÊci „Krzy˝acy”, ze zbiorówMuzeum LiterackiegoHenryka Sienkiewicza – oddzia∏u BibliotekiRaczyƒskich.

Podpisanie fundacji Ignacego Mosia na rzecz Muzeum Literackiego HenrykaSienkiewicza (13.10.1987 r.), ze zbiorówMuzeum Literackiego Henryka Sienkiewicza– oddzia∏u Biblioteki Raczyƒskich.

Ignacy MoÊ przy wejÊciu do Muzeum, 1998 r., ze zbiorów Muzeum LiterackiegoHenryka Sienkiewicza – oddzia∏u Biblioteki Raczyƒskich.

Tablica pamiàtkowa ku czci Miko∏ajaSkrzetuskiego w koÊciele Karmelitów

w Poznaniu, ze zbiorów MuzeumLiterackiego Henryka Sienkiewicza – oddzia∏u Biblioteki Raczyƒskich.

„Ten cz∏owiek, zwykle tak spokojny i ∏agodny, o którym mówiono, ˝e rany mog∏y si´goiç pod jego r´kà, wyglàda∏ teraz strasznie. Oczy mia∏ czerwone, wzrok ob∏àkany,odzie˝ rozche∏stanà na piersiach; obu r´koma trzyma∏ si´ za czupryn´ i tak wpad∏szyjak piorun mi´dzy szlacht´ krzycza∏ przeraêliwym g∏osem: – Zdrada! Morderstwo!Haƒba! JesteÊmy Szwecjà ju˝, nie Polskà! Matk´ tam mordujà w tym domu! I poczà∏ryczeç okropnym, spazmatycznym p∏aczem i rwaç w∏osy jak cz∏owiek, który rozumtraci. Grobowe milczenie panowa∏o doko∏a. Straszne jakieÊ uczucie ogarn´∏o wszyst-kie serca”50.

Licentia drammatica...

W powieÊci spoglàdamy na wydarzenia oczyma Andrzeja Kmicica. Uratowanyz ràk pu∏kownika Kuklinowskiego po wysadzeniu kolubryny w szwedzkim oboziepod Cz´stochowà, udaje si´ z królem na Âlàsk. Dowiaduje si´ wtedy o narastaniuw kraju powszechnego oporu przeciw najeêdêcy. Na pytanie: „Któren˝e pierwszy po-czà∏?”, s∏yszy odpowiedê: „Jest pan ˚egocki, starosta babimostski, z panem Kuleszà.Ci w Wielkopolsce rozpocz´li i znacznie Szwedów konfundujà”51.

W tym krótkim zdaniu kryje si´ ca∏a wojenna epopeja, godna pióra beletrysty52.Ale Sienkiewicz potraktowa∏ spraw´ krótko, co nie znaczy, ˝e z lekcewa˝eniem.Po prostu skoncentrowa∏ si´ na innych wàtkach, w tym na dokonaniach Stefa-na Czarnieckiego, tego samego, który na poczàtku dzielnie broni∏ si´ w Krakowieprzed Szwedami i po kapitulacji czeka∏ na rozwój wydarzeƒ. Nie przeszed∏, jak tyluinnych, do obozu szwedzkiego, i dlatego znalaz∏ miejsce w narodowym panteonie,choç mentalnoÊcià i etykà nie bardzo wyró˝nia∏ si´ spoÊród ówczesnych wodzów.Znakomicie ukaza∏ jego dzieje Adam Kersten, ku oburzeniu tych, którzy widzieliprzysz∏ego hetmana w gronie Êwieckich kanonizowanych53.

O czasach najazdu szwedzkiego pisze w pierwszym tomie Dziejów Wielkopolskiprofesor W∏odzimierz Dworzaczek. Ukazuje zmiennoÊç nastrojów spo∏eczeƒstwa,ma∏odusznoÊç elit politycznych, wreszcie powszechny zryw ludnoÊci i przebieg walkw latach 1655–1660, w tym rol´ Stefana Czarnieckiego i Jerzego Lubomirskiego, za-gro˝enie ze strony Brandenburgii i Prus Ksià˝´cych54. Kwestia ta wykracza poza te-mat niniejszego opracowania.

Reasumujàc, nale˝y zwróciç uwag´, ˝e obraz Wielkopolski przedstawiony w Potopieodpowiada historycznej rzeczywistoÊci, oczywiÊcie z zachowaniem wszelkich praw, ja-kimi rzàdzi si´ literatura pi´kna. Nie mo˝na zapominaç o dydaktycznej roli, jakà pe∏-ni∏y dzie∏a Sienkiewicza. Przes∏anie, jakie nios∏y, brzmia∏o nil desperandum – „nie na-le˝y rozpaczaç” i zachowaç wiar´ w ostateczne zwyci´stwo (mimo ˝e pod UjÊciemPolska podda∏a si´ naporowi Szwedów)55. Sienkiewicz dostrzega∏ wa˝nà rol´, jakà ode-gra∏a w narodowych dziejach Wielkopolska. NieÊwiadomie, jako jednà z g∏ównych po-staci uczyni∏ Skrzetuskiego, wielkopolskiego szlachcica (choç w ksià˝ce czytamy, ˝e po-chodzi∏ ze wsi Burzec, z ziemi ∏ukomskiej na Podlasiu). Dzi´ki artystycznej wizjiwielkiego powieÊciopisarza Skrzetuski przeszed∏ do historii jako Jan. Marceli MottyzaÊ, skrupulatny uczony poznaƒski i dokumentalista swego miasta, nazywa∏ go Miko-∏ajem Janem. Szczególnym laudatorem poznaƒskich Êladów w twórczoÊci autora Trylo-gii by∏ Ignacy MoÊ, twórca Muzeum Literackiego Henryka Sienkiewicza w Poznaniu,powsta∏ego w 1978 roku56. Ufundowa∏ on równie˝ w koÊciele Karmelitów Bosych

109

na Wzgórzu Êw. Wojciecha, w którym zgodnie ze swà wolà zosta∏ pochowany Miko∏ajSkrzetuski, tablic´ pamiàtkowà ku czci s∏awnego zbara˝czyka57.

Nale˝y pami´taç, ˝e Potop powsta∏ w czasach, kiedy Polski nie by∏o ju˝ na mapieEuropy. Druga cz´Êç, podobnie jak i ca∏a Trylogia, wynios∏a Sienkiewicza na szczytypopularnoÊci. W tej powieÊci, która porwa∏a tysiàce Polaków, autor trzyma∏ si´ jed-nej zasady: pisa∏ „ku pokrzepieniu serc”.

Poznaƒ, jak kilka innych wi´kszych miast w kraju, uczci∏ bohaterów sienkiewi-czowskich58.

PRZYPISY

1 Obszerniej na ten temat pisze J. Maciejewski, „Wielkopolskie” opowiadania Henryka Sienkiewicza.Z pami´tnika poznaƒskiego nauczyciela. Za chlebem. Bartek Zwyci´zca, Poznaƒ 1957. Zob. te˝ ocen´ tychutworów w rozwoju artystycznym i ideowym przysz∏ego narodowego powieÊciopisarza: T. Bujnicki, Pierw-szy okres twórczoÊci Henryka Sienkiewicza, Kraków 1968.

2 W publikowanych na ∏amach prasy warszawskiej jego Kronikach tygodniowych – przyczyn owej nie-ch´ci wobec pisarza, który nigdy nie odwiedzi∏ Wielkopolski, upatruje w oparciu o wieloletnie studia E. PieÊcikowski, Boles∏aw Prus – pisarz niepopularny, [w:] Fakty i interpretacje. Szkice z historii literaturyi kultury polskiej, red. T. Lewandowski, Warszawa 1992, s. 297.

3 O otwartoÊci Wielkopolan pod zaborem pruskim na wielkà narodowà literatur´ i jej twórców zob.Literackie przystanki nad Wartà, red. Z. Szweykowski, Poznaƒ 1962; J. Maciejewski, S∏owacki w Wiel-kopolsce, Wroc∏aw 1955; ten˝e, Mickiewicza wielkopolskie drogi. Rekonstrukcje i refleksje,Poznaƒ 1972; F. Fornalczyk, Hardy lirnik wioskowy. Studium o Kondratowiczu – Syrokomli,Poznaƒ 1979. Na temat propagowania w Wielkopolsce utworów wielkiego kompozytora i wirtuozazob. K. Micha∏owski, Fryderyk Chopin w prasie wielkopolskiej XIX wieku, [w:] Z dziejów prasy wielko-polskiej, t. II, Poznaƒ 1995, ss. 33 nn.

4 B. Kosmanowa, Józef Ignacy Kraszewski a Wielkopolska, Bydgoszcz 1993; ta˝, Przewodnik na polu dzien-nikarstwa. Zwiàzki Józefa Ignacego Kraszewskiego z „Dziennikiem Poznaƒskim” w latach 1866–1879,[w:] Z dziejów prasy wielkopolskiej XIX–XX wieku, praca zbiorowa, t. I, Poznaƒ 1994, ss. 35–50.

5 Ulubionym miejscem pobytu, w którym intensywnie tworzy∏, by∏o podwiedeƒskie uzdrowisko Kalten-leutgeben. Zob. opracowanie A. Surzyƒska-B∏aszak, P. Nicks, Henryk Sienkiewicz w Wiedniu i Kaltenleut-geben. Kaltenleutgeben u schy∏ku XIX wieku, Wiedeƒ 1997.

6 Zob. J. Krzy˝anowski, Sienkiewicz a Warszawa, Warszawa 2000.7 Ukaza∏y si´ one drukiem w listopadzie i grudniu tego˝ roku na ∏amach „Gazety Rolniczej” w Warsza-

wie (numery 47–51), a póêniej dopiero w wydaniu dzie∏ wszystkich pod redakcjà J. Krzy˝anowskiegoz 1952 r. (tom 54).

8 Recepcja twórczoÊci pisarza w po∏udniowej Wielkopolsce u schy∏ku doby zaborów znana jest dzi´kistudiom H. Tumolskiej, a zw∏aszcza badaniom E. Polanowskiego, który utorowa∏ drog´ do dalszych stu-diów swymi pionierskimi ksià˝kami (Zob. E. Polanowski, W dawnym Kaliszu. Szkice z ˝ycia mia-sta 1850–1914, Poznaƒ 1979, ss. 327–334 oraz ˚ycie literackie Kalisza 1870–1907, Warszawa 1987 (na in-teresujàcy nas temat ss. 257–285)).

9 Po bezpotomnej Êmierci ostatniego z rodu, Jana, w 1880 r. odziedziczy∏ go z woli zmar∏ego jego sio-strzeniec, który gwarantowa∏ utrzymanie zad∏u˝onych dóbr i znakomitej biblioteki w ca∏oÊci – W∏adys∏awZamoyski (zm. 1924 r.), który rzeczywiÊcie wywiàza∏ si´ z trudnego zadania i po odzyskaniu niepodleg∏o-Êci przekaza∏ spadek narodowi w formie fundacji. Zob. M. Kosman, Z dziejów Biblioteki Kórnickiej, Wro-c∏aw 1984; Z. Kalisz, Fundacja Zak∏ady Kórnickie w latach 1925–1953, „Pami´tnik Biblioteki Kórnic-kiej”, t. 15, Poznaƒ 1980, ss. 137 nn.

10 O tradycjach patriotyczno-kulturalnych tego rodu zob. B. Kosmanowa, Edward Raczyƒski. Cz∏owieki dzie∏o, Bydgoszcz 1999, tak˝e prace w publikacji jubileuszowej: Miejska Biblioteka Publiczna imieniaEdwarda Raczyƒskiego w Poznaniu 1829–1979 (Warszawa–Poznaƒ 1979), zw∏aszcza: K. Ewicz, Dzieje Bi-blioteki w latach 1829–1845, ss. 15 nn.

110

Wie

lkop

olsk

aw

„Pot

opie

”H

enry

kaSi

enki

ewic

zaW

ielk

opol

ska

w„P

otop

ie”

Hen

ryka

Sien

kiew

icza

11 Edward Raczyƒski, syn Edwarda Aleksandra, autor cytowanego tekstu, urodzi∏ si´ 19 grudnia 1891 r.w Zakopanem.

12 Gromadzenie materia∏ów do tej powieÊci rozpoczà∏ Sienkiewicz wiosnà 1894 r., do systematycznegopisania przystàpi∏ 29 marca 1895 r., zakoƒczy∏ je 29 lutego roku nast´pnego.

13 Roger Adam Raczyƒski, starszy brat Edwarda, syn Edwarda Aleksandra i Ró˝y z Potockich, ur. 8 grud-nia 1889 r. w Warszawie.

14 E. Raczyƒski, Rogalin i jego mieszkaƒcy, Poznaƒ 1991, ss. 40 n.15 J. Krzy˝anowski, Henryk Sienkiewicz. Kalendarz ˝ycia i twórczoÊci, Warszawa 1956, s. 185.16 Tam˝e, s. 195.17 Zob. np. jego list z Neapolu (11 marca 1894 r.) do Jadwigi Janczewskiej: H. Sienkiewicz, Listy,

t. II cz. 3, Warszawa 1996, nr 366 ss. 31 n.; nr 420 ss. 163 nn. O k∏opotach z chorà r´kà wspomina pisarzw liÊcie do szwagierki (nr 424) z 30 listopada 1895 r., s. 171. Wynika stàd, ˝e próba podniesienia jednà r´-kà mia∏a miejsce, kiedy Roger Raczyƒski mia∏ szeÊç lat.

18 Kalendarz ˝ycia i twórczoÊci, s. 221.19 H. Sienkiewicz, Listy, t. II cz. 3, nr 469, s. 289.20 Tam˝e.21 D. P∏ygawko, „Prusy i Polska”. Ankieta Henryka Sienkiewicza (1907–1909), Poznaƒ 1994. Celem ankie-

ty by∏o pozyskanie europejskiej opinii publicznej poprzez g∏osy pot´pienia dzia∏alnoÊci rzàdu pruskiego wo-bec Polaków (zw∏aszcza poczynaƒ Hakaty i Komisji Kolonizacyjnej, przede wszystkim przygotowywanejustawy o przymusowym wyw∏aszczaniu majàtków polskich w Wielkim Ksi´stwie Poznaƒskim i na PomorzuNadwiÊlaƒskim, czyli w prowincji Prusy Zachodnie) ze strony luminarzy kultury i nauki, a tak˝e polityków.Wyniki ankiety zosta∏y opublikowane w postaci ksià˝kowej, dla czytelnika zachodniego po francusku.

22 Ta˝, Sienkiewicz w Szwajcarii. Z dziejów akcji ratunkowej dla Polski w czasie pierwszej wojny Êwiatowej.Poznaƒ 1986; Polonia devastata. Polonia i Amerykanie z pomocà dla Polski (1914–1918), Poznaƒ 2003.

23 Cyt. za D. P∏ygawko, Prusy i Polska, s. 131.24 O echach recepcji twórczoÊci pisarza na ∏amach prasy wielkopolskiej w dobie zaborów oraz podczas

pogrzebu w 1926 r. w katedrze Êw. Jana – zob. M. Kosman, Henryka Sienkiewicza wizja Polski wspania∏ej,ss. 191–225; J. Czempiƒski, „Na ojczyzny ∏ono”...Opis przewiezienia zw∏ok nieÊmiertelnego duchowego przy-wódcy narodu, genialnego pisarza Henryka Sienkiewicza z Vevey, gdzie zmar∏, do Warszawy oraz pogrzebuw stolicy i uroczystoÊci ˝a∏obnych, Warszawa 1927.

25 M. Kosman, Czy kompromitacja klasy politycznej? Polska wobec najazdu szwedzkiego 1655–1660,[w:] Kultura polityczna w Polsce, t. V: Elity dawne i nowe, red. M. Kosman, Poznaƒ 2005, ss. 195 nn.

26 O pierwodruku Ogniem i mieczem zob. L. Ludorowski, Artyzm Trylogii Henryka Sienkiewicza,Lublin 1993, ss. 33 n.

27 „Kurier Poznaƒski” R. XII, 1883, nr 232 z 12 paêdziernika, ss. 1.28 Tam˝e, podkr. moje – M. K.29 Pisa∏em o nim wielokrotnie, po raz pierwszy w eseju na ∏amach krakowskiego „Przekroju” przed czter-

dziestu kilku laty oraz w artykule pt. Boje o Skrzetuskiego („Przeglàd Humanistyczny” 1966, nr 1,ss. 225–236; przedruk: Henryka Sienkiewicza wizja Polski wspania∏ej, Poznaƒ 1999, ss. 63–73), w ksià˝kachpt. Na tropach bohaterów Trylogii (Warszawa 1966–1996, wydania 1–5) oraz: Skrzetuski w historii i legen-dzie (Poznaƒ 1989). Tam dalsze informacje bibliograficzne.

30 J. Chr. Pasek, Pami´tniki, opracowa∏ i wyda∏ R. Pollak, Warszawa 1963.31 J. ¸oÊ, Pami´tnik towarzysza choràgwi pancernej, opracowa∏ R. Âreniawa-Szypiowski, Warszawa 2000,

ss. 46, 92.32 Relacje wojenne z pierwszych lat walk polsko-kozackich powstania Bohdana Chmielnickiego okresu

„Ogniem i mieczem” (1648–1651), opracowa∏, wst´pem i przypisami opatrzy∏ M. Nagielski. Warszawa 1999,ss. 57 n., 60 n., 82 n., 165, 212.

33 J. Bia∏obocki, Poematy rycerskie, wyda∏ Piotr Borek, Kraków 2004, s. 72, zob. te˝ ss. 19, 168 oraz P. Bo-rek, Od Pi∏awiec do humania. Studia staropolskie, Kraków 2005, ss. 59, 154 n.

34 M. Kosman, Skrzetuski Miko∏aj herbu Jastrz´biec (ok. 1610–1673), Wielkopolski s∏ownik biograficzny,Warszawa–Poznaƒ 1981, s. 674; W. Majewski, Skrzetuski Miko∏aj h. Jastrz´bie (zm. zapewne 1674), pu∏-kownik jazdy, Polski S∏ownik Biograficzny t. 38 (Warszawa–Kraków 1997–1998), ss. 431–433.

35 H. Sienkiewicz, Potop, t. I, red. J. Krzy˝anowski, Warszawa 1968, ss. 132–166; dalej b´dziemy si´ od-wo∏ywali do tego wydania. Pierwodruk w edycji szeÊciotomowej: Potop. PowieÊç historyczna, Warsza-wa 1886, t. I, ss. 180–229.

111

36 Tam˝e, s. 133.37 Tam˝e.38 Na temat tej kontrowersyjnej postaci znakomita, choç nie wolna od dyskusyjnych ocen, w tym przej-

rzystych aluzji do wspó∏czesnoÊci polskiej po 1980 r. monografia A. Kerstena, Hieronim Radziejowski. Stu-dium w∏adzy i opozycji, Warszawa 1988.

39 Dodajmy konszachty z lennikiem Rzeczypospolitej, elektorem brandenburskim, a zarazem w∏adcàPrus Ksià˝´cych Fryderykiem Wilhelmem, w sprawie rozbioru paƒstwa. Mo˝na je zakwalifikowaç jakozdrad´ stanu.

40 A. Sajkowski, Krzysztof Opaliƒski wojewoda poznaƒski. Poznaƒ 1960, ss. 226 n. Zob. ten˝e, OpaliƒskiKrzysztof z Bnina h. ¸odzia (1609–1655), wojewoda poznaƒski, pisarz, PSB 24 (1979), ss. 87–90.

41 H. Sienkiewicz, dz. cyt., s. 138.42 Tam˝e, ss. 138 n.43 Tam˝e, s. 134.44 W 1658 r. Miko∏aj Skrzetuski wyst´puje jako porucznik liczàcej 100 koni choràgwi kozackiej starosty

osieckiego Adama Czarnkowskiego, która w ramach pu∏ku wojewody podlaskiego Piotra Opaliƒskiegowchodzi∏a w sk∏ad dywizji Stefana Czarnieckiego (J. Wimmer, Wojsko polskie w drugiej po∏owie XVII wie-ku. Warszawa 1965, s. 119). Przeciw Szwedom walczy∏a te˝ pod rotmistrzem Stanis∏awem Skrzetuskimchoràgiew kaliska (wojsko ∏anowe i wybranieckie) – tam˝e, s. 92 i przypis 21.

45 Obszerny ˝yciorys tego doÊwiadczonego oficera wielkopolskiego, wywodzàcego si´ z powiatu koÊciaƒ-skiego, chorà˝ego poznaƒskiego i pu∏kownika królewskiego: A. Kamieƒski, Skoraszewski/Skoroszewski/W∏adys∏aw Micha∏ h. Abdank, zm. 1682 lub 1683, PSB 38 (1987–1988), ss. 256–259.

46 J. Wimmer, dz. cyt., ss. 87, 92, 118, 127, 180, 309 n.; ten˝e, Przeglàd operacji w wojnie polsko-szwedz-kiej 1655–1660, [w:] Wojna polsko-szwedzka 1655–1660, red. J. Wimmer, Warszawa 1973, s. 139.

47 M. Jemio∏owski, Pami´tnik dzieje Polski zawierajàcy (1648–1679), oprac. J. Dzi´gielewski, Warsza-wa 2000, ss. 195, 201, 475.

48 J. Wis∏ocki, Grudziƒski Andrzej Karol h. Grzyma∏a, PSB IX (1961–1962), ss. 42 n. Skrzetuski do˝y∏ 1678 r.,po zakoƒczeniu wojen szwedzkich awansowa∏ na wojewod´ poznaƒskiego. Inny by∏ los Krzysztofa Opaliƒskie-go, który – skompromitowany i opuszczony przez wszystkich – zmar∏ kilka miesi´cy po haniebnej kapitulacji.

49 H. Sienkiewicz, dz. cyt., s. 166.50 Tam˝e, s. 163.51 Tam˝e, t. II, s. 304.52 Wàtki wielkopolskie w walce z najazdem szwedzkim rozwinà∏em w zbeletryzowanej opowieÊci pt. Po-

top szwedzki, ilustrowa∏ A. Uniechowski („Biblioteczka historyczna” WSiP, trzy wydania), Warszawa 1975,ss. 39 nn.

53 A. Kersten, Stefan Czarniecki 1599–1665, Lublin 2005 (pierwodruk: Warszawa 1963), zob. M. Ko-sman, Czy kompromitacja (cyt. w przypisie 25).

54 Dzieje Wielkopolski, t. I (do roku 1973), red. J. Topolski, Poznaƒ 1969, ss. 684–690.55 „Przeglàd humanistyczny” 1996, nr 6, ss. 1–11; przedruk: M. Kosman, Henryka Sienkiewicza wizja

Polski wspania∏ej, Poznaƒ 1999, ss. 227–237.56 Zob. 30 lat Muzeum Literackiego Henryka Sienkiewicza w Poznaniu z lat 1918–2008. Koncepcja i re-

dakcja A. Szurzyƒska-B∏aszak, Poznaƒ 2008.57 Z. Zakrzewski, Ulicami mojego Poznania. Przechadzki z lat 1918–1939, Poznaƒ 1985, ss. 26 n. Prezen-

tujàc Stary Rynek od ul. Âwi´tos∏awskiej, o jednej z posesji pisze, ˝e „ma niema∏e znaczenie w dziejachnaszej literatury. Zamieszkiwa∏ jà bohater sienkiewiczowskiej Trylogii, postaç historyczna – Miko∏aj JanSkrzetuski, który przyby∏ do Poznania na stare lata, po wyprawie duƒskiej Czarnieckiego i po walkach z ta-tarami na Podolu. Nie jest wykluczone, ˝e spoczywa w podziemiu koÊció∏ka Katarzynek przy Masztalar-skiej”. Prawdopodobnie jego koÊci znalaz∏y si´ tam z innymi z pokarmelitaƒskich podziemi, kiedy te by∏yz nich opró˝niane przez Prusaków w drugiej çwierci XIX w.

58 Poznaƒ. Atlas aglomeracji, Wyd. szóste (b. d.), tablica 31. Na junikowskim osiedlu domków jednoro-dzinnych spotykamy tablice z nazwami ulic: Kmicica, Oskierki, Laudaƒska, Soroki, Ketlinga, Butryma,Billewiczówny, Zag∏oby, Rocha Kowalskiego, Hajduczka, Podbipi´ty, Kurcewiczówny, Wo∏odyjowskiegoi oczywiÊcie Skrzetuskiego.