Wiecznie płonący ogień. HistoriaZoroastryzmu

Notatki z wykładu

rok akademicki 2014/2015

Opracowanie notatek:Paweł Borycki

Wykład prowadziła:prof. dr hab. Barbara Kaim

Instytut ArcheologiiUniwersytet Warszawski

9 czerwca 2015

Wstęp

Dokument nie jest oficjalnym skryptem do wykładu zatwierdzonym przez prowadzącego zaję-cia. Zawiera notatki z zajęć będącym swobodnym zapisem poruszonych tematów w zakresieustalonym przez autorów notatek.

Notatki zapisane w języku LATEX mogą być rozwijane i poszerzane przez wszystkich uczest-ników zajęć. Osoby chętne do poszerzania notatek proszone są o kontakt mailowy. Wszystkiemateriały w wersjach aktualnych oraz wersje archiwalne dokumentów znajdują się pod adreseminternetowym projektu http://code.google.com/p/notatki-archeo/.

Wszelkie uwagi dotyczące notatek należy zgłaszać na adres e-mailowypb262494@students.mimuw.edu.pl. Za wszystkie uwagi serdecznie dziękuję!

2

Spis treści1 Wstęp 7

2 Religia irańska przed Zoroastrem 10

3 Życie Zoroastra 15

4 Nauki Zoroastra 16

5 Kult zoroastryjski 21

6 Wczesny okres Zoroastryzmu 22

7 Zoroastryzm w okresie Achemenidów 25

8 Zwyczaje pogrzebowe 34

9 Czynności i rytuały puryfikacyjne 42

10 Ceremonie religijne 45

11 Świątynie ognia w starożytnym Iranie 4911.1 Świątynie ognia zwycięskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4911.2 Świątynie ognia niższej kategorii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

12 Zoroastryzm po upadku Sasanidów 56

13 Indyjscy Parsowie 59

3

IndeksČihrdada Nask, 15Šayest ne Šayest, 35, 43

Aša, 9, 13, 17, 18, 22, 28Ašavan, 13, 17, 20Ašem Vohu, 47Aši, 14, 18, 19Aži Dahaka, 11Aži Sruvara, 11Ab Zohr, 46Abanagan, 14Adur, 19Aeshma, 18Afrinagan, 47–49Afrinagan Dahman, 48Afrinagan Gahambar, 48Afrinagan Gatha, 48Afrinagan Rapithwin, 48Agiari, 61, 62Ahriman, 12Ahu, 17Ahuna Vairya, 16, 17, 22, 47Ahura, 9Airyama Ishyo, 22Airyaman, 10, 18, 21Alat, 46Alburz, 11Ameretat, 18, 19, 23, 47Amesha Spentas, 15, 18–20, 22, 23, 29, 31, 45,

47, 48Amurdad, 19Anahita, 10, 18, 19Angra Mainyu, 17–20, 23, 34, 39, 43, 58Antra, 9Apam Napat, 12, 19, 23Ardevi, 10Ardevi sura Anahita, 10, 13, 14, 16, 23Ardwahisht, 19Armaiti, 18, 19Arshtat, 10Asavan, 9Aseman, 11Asha Vahishta, 18, 19, 47Asman, 23Asto Vidhatu, 10Astodan, 35Astvat-ereta, 23Asura, 9

Ataš Adaran, 51, 61Ataš Bahram, 16, 51, 60–62Ataš Dadgah, 46, 47, 51, 61Ataškadeh, 61Atar, 18, 19, 21Ayadana, 29Ayanas, 14

Baż, 48Baga, 9Barašnom, 44, 45Barašnomgah, 45Barashnom-i no shaba, 23Barsom, 34, 46–48, 52Bundahišn, 11

Chaharšanbe Suri, 49Chinvat, 41Czahar taq, 53, 54, 56, 62

Daena, 21Daena Mazdayasni, 8Daeva, 9Dakhma, 35, 40, 41, 49, 56Dar-e-Mehr, 61, 62Darbe Meher, 61Deva, 9, 14, 18, 20Dinkard, 15Draonah, 48Dron, 48Druj, 9, 10, 17–19

Ehrbedestan, 16Enbed, 42

Fal Guš, 49Faravahar, 7Farvardigan, 49Farvardin Yašt, 12Frašgird, 49Frashegerd, 20Frashokereti, 20Fravaši, 11, 12, 21, 22, 27, 41, 56, 59, 62Fravardigan, 44Fravardin, 49Frohar, 7

Gahambar, 14, 22Gav, 12Gayo Maretan, 12

4

Gayomard, 12Gereh-gosha’i, 49Getig, 18, 20, 46, 47Geush Urvan, 10, 11, 13, 19Gomez, 44, 45

Hadokht Nask, 16Haft Čin, 49Haft Seen, 49Haithya, 18Haitis, 16Hajji Firuz, 49Ham-vareti, 10Haoma, 10Hara, 10–12Hara Berezaiti, 11Harahvati, 10, 12Harahvati Ardevi sura, 10Harburz, 11Haurvatat, 18, 19, 47Haurwatat, 23Hordad, 19Hotar, 9Hvaniratha, 12Hvar, 10, 23Hvar Khsaeta, 10

Indar, 20Indra, 20

Jamshid, 48Jezya, 58

Karša, 45Karšvar, 12Karapan, 15Kasht, 41Kavi, 15, 22Keresaspa, 11Khorda Avesta, 16Khshathra Vairiya, 18, 19, 23, 47Khvaetvadatha, 27Khvaniratha, 12Khwarenah, 10, 23, 29, 31, 33, 42Kushti, 21, 41, 44, 47Kvarena, 12

Mašya, 12Mašyanag, 12Magu, 9Mah, 10Mahrui, 46, 52

Mainyu, 17Man, 8, 17Manah, 17Marzban, 42Mazda, 10Mazdakizm, 55Mazdayasna, 8Mehregan, 15Menog, 18, 20, 46, 47Misvan Gatu, 21Mithra, 10, 13–16, 18–20, 23, 41, 42, 62Mithrakana, 14Mithro-druj, 9Miyedha, 13Moghu, 9Mow, 42Mowbed, 42Muš, 10Myazda, 13

Nahm, 44Naos, 36Nar, 8Nasa-salars, 41Nasu, 41, 44Nasus, 10Naus, 35Navjote, 21, 44Neryosang, 12Nirangestan, 16Niyayishn, 16Nowruz, 46, 48, 49

Ormuzda, 19

Padam, 23Padan naogar, 45Padyab, 44, 47Pairika, 10Panthak, 60Paragna, 46Parahom, 46Parayagna, 46Patet, 44Pavi, 14, 45, 47, 52, 59Payvand, 47Pir, 59Puitika, 43Purusza, 12Pytaethi, 51

Rapithwin, 48

5

Rapithwina, 21Rashnu, 20, 41Raspi, 46, 47Rathvi, 46Ratu, 18Riman, 44Rivayaty, 60Rta, 9

Saena, 10Sagdid, 40, 44Saoshyant, 23Shahnameh, 48Shehrewar, 19Sofre, 47Soma, 10Spend Nask, 15Speništa Mainyu, 17, 47Spenta Armaiti, 18, 19, 23, 47Sraosha, 10, 18–21, 41Sudra, 21

Thraetaona, 11Tiregan, 14Tishtrya, 12, 14, 19

Udgatr, 8Urvasana, 45

Varuna, 10, 11Vastar, 8Vata, 12Vayu, 19Vedi, 14Vendidad, 16, 35, 40, 43, 46, 47, 51Verethraghna, 10Visperad, 46, 47, 51, 52Vohu Manah, 15, 17–19, 47Vourukasha, 10, 12, 43

Waż, 48Wahman, 19Wrath, 18

Yama, 11Yasht, 8, 13, 16, 22, 23Yasna, 16, 21, 45–48, 51–54, 59, 61, 62Yasna Haptanghaiti, 16Yatu, 10Yazata, 17, 19–21, 23Yazišn-Gah, 45Yazišn-Khna, 45Yešizngah, 51

Yima Khšaeta, 10

Zadspram, 15Zam, 23Zand, 43Zaotar, 8Zaoti, 46, 47Zaratusztri Din, 8Zend, 43Zurwanizm, 17

6

1 Wstęp

Zoroastryzm to jedna z najstarszych religii monoteistycznych. W zoroastryzmie występujedualizm między dobrem a złem. Dobro ze złem toczy nieustanną walkę. Symbolem zoroastry-zmu są postać ludzka ze skrzydłami nazywana we współczesnym języku perskim Faravahar ,a dawniej nazywany Frohar . Postać ta została w I tys. p.n.e. zapożyczona przez Irańczykówbezpośrednio z Egiptu lub z Asyrii, która przejęła go z Egiptu. Symbol ten symbolizuje łaskęboską.

Kapłani zoroastryjscy ubrani są zawsze w białe szaty. Religia zoroastryjska poświęca bar-dzo dużo uwagi czystości, nie tylko czystości rytualnej, ale też czystości fizycznej, higienicznej.Barwa biała jest symbolem czystości. Kapłani przykrywali też twarz i zasłaniali usta białąchusteczką. Kapłani wznoszą swoje modlitwy w obecności ognia, który obecnie płonie w na-czyniu metalowym. Ogień w najważniejszych świątyniach powinien płonąć wiecznie od chwiliufundowania świątyni.

Obecnie reguły zoroastryjskie nie są tak ścisłe, jak jeszcze niedawno. W świątyniach zoro-astryjczycy modlą się pięć razy dziennie.

Ołtarz ognia w rzeczywistości nie jest ołtarzem, gdyż zoroastryjczycy nie składają na nimofiar. Ogień jest jednym z czterech świętych elementów przyrody, jest pośrednikiem międzyświatem ludzkim i światem boskim, nie jest jednak sam w sobie przedmiotem kultu. Pojęcia“ołtarza ognia” i “kultu ognia” są więc umowne, w rzeczywistości czczony jest Ahuramazda.

Początkowo, w swojej wersji ortodoksyjnej, nie przedstawiano Ahura Mazdy pod postaciączłowieka. Idolatria jest zwyczajem czczenia jakichkolwiek bóstw pod postacią ludzką. Zo-roastryzm z czasem porzucił swoją ortodoksyjną, aikoniczną wersję. Pierwsze przedstawienialudzkie Ahuramazdy w białym stroju pojawiły się w III w. n.e.

Zoroastryzm rozwijał się w Iranie oraz Azji Środkowej aż po granice dzisiejszych Chin. Re-ligia zoroastryjska nigdy nie była religią misyjną – kapłani nie przekonywali innowierców doswojej religii. Religia ta była powiązana z plemionami irańskimi, z grupą etniczną. Od IIIwieku n.e. Irańczycy dzielili świat na Iran i nie-Iran. Pojęcie Iranu występowało zarównopod względem etnicznym, jak i religijnym – zoroastryjskim. Iran obejmował też Azję Środ-kową od imperium Achemenidów aż po imperium Sasanidów (III-VII w. n.e.). Oznaki kultuzoroastryjskiego w Azji Środkowej były wyjątkowo silne w okresie achemenidzkim.

W VII wieku miał miejsce arabski podbój Iranu. Doszło do fizycznych i ekonomicznychprześladowań zoroastryjczyków. Duża grupa zoroastryjczyków wywędrowała wtedy do Indii,gdzie mogła budować swoje świątynie i wyznawać swobodnie swoją religię. Do dziś zoroastryj-czycy pochodzenia irańskiego żyją w Bombaju i okolicach. Obecnie zoroastryjczycy żyją takżew Stanach Zjednoczonych, Kanadzie oraz w okolicach miasta Yazd w Iranie. Uważają się zaIrańczyków “prawdziwych”.

Zoroastryzm występował w lokalnych i okresowych odmianach. W Azji Środkowej zoro-astryzm miał wiele zapożyczeń z buddyzmu.

W IX wieku, po podboju arabskim, powstały Teksty Pahlavi, spisane przez kapłanów zoro-astryjskich, zawierające główne zasady religii. Teksty powstały w sytuacji zagrożenia religii zestrony islamu. W tekstach tych zapisano ortodoksyjną, tradycyjną, ale też życzeniową wersjęreligii zoroastryjskiej.

Do dziś dokładnie nie wiadomo, kiedy żył prorok Zoroaster. Okres jego życia szacuje się naczasy od II tys. p.n.e. do VI w. p.n.e. Historia religii zoroastryjskiej była przez długi czasuprzekazywana jedynie ustnie, dlatego jej początki nie są nam znane ze źródeł historycznych.

7

Zanim w V-VI w. n.e. spisano święte 21 ksiąg Awesty, z których nie wszystkie zachowałysię do naszych czasów, tradycje zoroastryjskie przekazywano jedynie ustnie. Na podstawiebadań lingwistycznych można stwierdzić, że w Aweście występują pojęcia anachroniczne, niestosowane już powszechnie w czasach sasanidzkich, gdy Awesta powstała.

Zoroastrowi przypisuje się Gathy, najstarszą z ksiąg Awesty, nazywaną też Starą Awestą,spisaną w najstarszym języku irańskim nazywanym językiem awestyjskim. W języku tym jestdużo sformułowań występujących też w Wedach – świętych księgach indyjskich. Można więczakładać, że istniał dawniej wspólny język indoirański, który był stosowany w Azji Środkoweji dał początek językom irańskim i indyjskim.

Ariowie przybyli do Indii w początkach I tys. p.n.e., zaś Irańczycy do Iranu około roku1500 p.n.e. Dlatego zakłada się, że Zoroaster żył w Azji Środkowej w połowie II tys. p.n.e. WGathach występują opisy dawnej ojczyzny Irańczyków, gdzie występowały srogie i długie zimy,zajmowano się koczownictwem. Wśród pierwszych krain, które przyjęły zoroastryzm wymieniasię głównie krainy środkowoazjatyckie.

Wisztaspa był pierwszym władcą, który przyjął nauki Zoroastra. Jedynym historycznymwładcą o tym imieniu był ojciec Dariusza Wielkiego, żyjący w VI w. p.n.e. Był satrapąprowincji Partia w imperium achemenidzkim na obszarze dzisiejszego Turkmenistanu. Na tejpodstawie przyjęto, że Zoroaster mógł żyć w VI w. p.n.e. Istnieją więc dwie różne hipo-tezy dotyczące okresu życia Zoroastra. Z V w. n.e pochodzi pierwsza zewnętrza wzmianka ozoroastryjczykach.

Słowo Mazdayasna , oznaczające kult Ahuramazdy, występowało od III wieku. Religięokreślano jako Daena Mazdayasni , czyli “religia kultu Mazdy”.

Irańczycy, którzy w X wieku udali się do Indii określani są jako Parsowie (Parsi). Sami siebieokreślają jako Zaratusztri Din – wyznawcy religii zoroastryjskiej. Europejczycy spotkalisię z zoroastryzmem po raz pierwszy w XVI i XVII wieku w Indiach. Już w XVIII wiekupowstało pierwsze tłumaczenie Awesty na język francuski. Najważniejszą współczesną badaczkązoroastryzmu była Mary Boyce.

Religia zoroastryjską funkcjonuje do dziś. W Kermanie na południu Iranu istnieje ważnaświątynia zoroastryjska. Obecnie ogień płonie w naczyniu metalowym, dawniej płonął na po-deście kamiennym lub glinianym.

Indoirańczycy wywodzili się z Azji Środkowej oraz okolic Wołgi i północno-zachodniegowybrzeża Morza Kaspijskiego. Stamtąd migrowali do Indii, do Europy, Azji Mniejszej i Iranu.Około 1800 p.n.e. nastąpił rozdział na grupy indyjskie i irańskie. Rigveda i Gathy są księgamiktóre wykazującymi liczne podobieństwa językowe.

Przed podziałem Indoirańczy byli koczownikami i zajmowali się głównie hodowlą bydła.Koczownicy najczęściej hodują jednak owce i kozy. Około 1800 p.n.e. nie udomowiono jeszczewielbłądów. Mieszkano w jurtach opartych na konstrukcji drewniano-trzcinowej. Nie wiadomo,czy Indoirańczycy uprawiali też pola lub przeprowadzali wymianę dóbr z ludnością osiadłą.

Indoirańczycy dzieli się ze względu na strukturę społeczną na trzy grupy: nar – wojownicy,zaotar – kapłani, vastar – pasterze. Podział ten nigdy nie był tak sztywny, jak podziałkastowy w Indiach.

Wojownicy używali rydwany z kołami szprychowymi, które rozprzestrzeniały się z Azji Środ-kowej od 2000 p.n.e. do Chin, Indii, Bliskiego Wschodu i Europy, gdzie dotarły w latach1500-1300 p.n.e. Pasterstwo koczownicze jeszcze przed wojną wytwarzało 23% PKB Iranu.

Kapłani pełnili kilka podstawowych funkcji. Jedną z nich było tworzenie Mantry, której na-zwa pochodzi od słowa man oznaczającego “myśleć”. Kapłani tworzyli też pieśni modlitewnenazywane w Aweście yasht , a w Indiach – udgatr . Trzecią rolą kapłanów było komponowanie

8

poezji. Poezja, według Gathy, skomponowana został przez kapłana–zaotar, czyli przez samegoZoroastra, który pełnił funkcje kapłańskie. Poezja irańska nie miała ustalonej struktury, zaś wIndiach pisano 11-sylabowce określane mianem hotar . W obu kultach, irańskim i indyjskim,występowało określenie Brahmani (Bramini). Słowo moghu (magu) oznaczało członka plemie-nia, a potem kapłana. Kapłaństwo było w Iranie funkcją dziedziczną, przeznaczoną tylko dlamężczyzn. Kobiety mogły wykonywać czynności związane z religią, ale jedynie pozakapłańskie.

Bogowie Irańczyków przed Zoroastrem określani byli w Wedach jako deva , a w Aweście jakodaeva , co wywodzi się od słowa ”blask, błyszczeć“. Później boga określano irańskim słowembaga , które oznacza ”dający dobre rzeczy“. W czasach Zoroastra daeva stał się złym demonem.

Przed zoroastryzmem czczono Pana określanego w Wedach jako asura , a w Aweście jakoahura . Było to pojęcie abstrakcyjne. Tytuł ten nosił m.in. Mithra, który był czczony wImperium Rzymskim przez żołnierzy. Mithra europejski był bogiem słońca. Mithra irańskinie miał nic wspólnego ze swoim europejskim odpowiednikiem. Był on bogiem umowy, bogiemtraktatu i każdego rodzaju kontraktu. Mithra poruszał się na rydwanie po nieboskłonie i strzegłprzestrzegania umów.

Przestrzeganie umowy to pilnowanie ładu, porządku określanego w Wedach jako rta , zaśw Aweście – aša . Jego przeciwieństwem jest nieład, bałagan określany w Wedach jako antra ,zaś w Aweście jako druj . Jest on utożsamiany ze złem. Asavan to przestrzegający porządku,zaś Mithro-druj to zwolennicy bałaganu. Zoroaster daje człowiekowi wybór, czy chce stanąćpo stronie dobra, czy zła. Człowiek ma wolną wolę i sam dokonuje wyboru, a także ponosikonsekwencje dokonanego wyboru.

W Indiach, w księgach wedyjskich występuje Mithra z bogiem wojny Varuna, oraz bogiemIndra. Ci dwaj bogowie zostali jednak odrzuceni w religii zoroastryjskiej. W Indiach występujeteż Mazda – Mądrość. Ahuramazda lub Asuramazda to Pan Mądrości. Przed Zoroastrem byłon jednym z bóstw Irańczyków , ale nie najważniejszym.

Apam Napat to stwórca, syn wód. Miał on, zgodnie z dawnymi religiami, stworzyć wszystko.Ponieważ jest on synem wód można założyć, że Irańczycy przed Zoroastrem czcili już wodę. Wczasach zoroastryjskich czczono wodę, ziemię, powietrze i ogień.

Irańczycy przed Zoroastrem, a także jeszcze długo po nim, nie sprawowali kultu świątyn-nego. Ich szczególny stosunek wobec ognia wyrażał się poprzez cześć wobec ogniska domowego.Starano się przenosić ogień w postaci popiołu między poszczególnymi obozowiskami. W czasachnowożytnych pilnowano, by do ognia w kuchni nie dostało się żadne zanieczyszczenie. Herodotzapisał, że w IV w. p.n.e. Irańczycy szczególną troskę otaczali wodę, która w Iranie nigdywystępowała w nadmiarze.

Szacunek wobec ziemi wyrażał się tym, że nigdy nie wyrzucano do niej śmieci. Gromadzonoje w specjalnych pomieszczeniach. Nie można było ich palić, aby nie zanieczyścić ognia. Uwa-żano, że ciało ludzkie po śmierci może stać się łupem demonów. Nie mogło być więc pogrzebanew ziemi, by jej nie skalać. Ciało zmarłego eksponowano, aby ptaki i zwierzęta padlinożerneoczyściły kości z tkanki miękkiej. Kości nie były już zagrożone wniknięciem demonów i mogłybyć pochowane w skrzynce.

Około lat 1800-1500 p.n.e. w Azji Środkowej całkowicie zanikły cmentarzyska szkieletowe.Nie są znane żadne pochówki z tego okresu. Kości zmarłych nie były też chowane w obrębieosad, a sposób postępowania ze szczątkami w tym okresie pozostaje nieznany.

Zoroastryjczycy, zgodnie z podstawową zasadą religii, musieli mieć dobre myśli, dobre czynyi dobrą mowę. Liczba trzy symbolizowała te trzy cnoty i była symbolem wielokrotnie powta-rzającym się w zoroastryzmie.

9

2 Religia irańska przed Zoroastrem

Podstawowe informacje dotyczące zoroastryzmu czerpiemy z Awesty. Wcześniejsze infor-macje opierają się na Wedach oraz księdze Gathy, najstarszej księdze Awesty, przypisywanejZoroastrowi. Księgi Awesty są datowane na podstawie badań językowych.

Istniało kilka odmian zoroastryzmu na obszarze Azji Środkowej oraz Iranu. Po upadkudynastii sasanidzkiej w VII wieku, w wyniku najazdów arabskich, kapłani zoroastryjscy musielistworzyć kanon religijny, aby obronić się przez nacierającym islamem.

Przed zoroastryzmem czczono w Iranie bóstwa abstrakcyjne, którym przypisywano określonewartości moralne. Były to m.in.: Mithra – kontakt, umowa, Mazda , Varuna , Airyaman –przyjaźń, Arshtat – sprawiedliwość, Ham-vareti – odwaga, Sraosha (Soroush) – posłuszeń-stwo, Verethraghna – zwycięstwo militarne, zwycięstwo nad druj , czyli nieładem (w czasachzoroastryjskich bóg wojny).

Istnieli także bogowie zjawisk fizycznych, m.in. Hvar – bóg słońca, Hvar Khsaeta –bóg ”promieniującego słońca“, Mah – bóg księżyca. Początkowo bóstwo księżyca było żeńskie,dopiero później księżyc powiązano z bóstwem męskim Mah . Istniały też bóstwa innych ciałniebieskich.

Harahvati była personifikacją mitycznej rzeki płynącej z góry Hara do jeziora Vouruka-sha , będącego źródłem wszystkich rzek. Bóstwo Ardevi sura Anahita to bóstwo przedzo-roastryjskie. Ardevi to bóstwo wody, sura oznacza “mocna”, “potężna”, Anahita – “nieskazi-telna”. Bóstwo to jeszcze w Aweście jest opisywane jako piękna, nieskazitelna, młoda kobietaubrana w piękną szatę ze skór zwierzęcych. Harahvati Ardevi sura to imię tej samej bogini,ale w tym jej imieniu kładziony jest nacisk na nazwę rzeki Harahvati . Bóstwa te występowałyzarówno w starszej Aweście, jak i w Wedach.

Nie wiadomo, czy początkowo bóstwa przedzoroastryjskie miały postać antropomorficzną,ale we wczesnych czasach zoroastryjskich kapłani walczyli ze wszelkimi przedstawieniami bóstw.Można więc przypuszczać, że bóstwa przedzoroastryjskie też były aikoniczne.

Trzecią kategorię bóstw stanowiły bóstwa powiązane ściśle z rytuałem. Jednym z nichbył Haoma . Haoma (Soma w Indiach) to rytuał i święty napój odurzający wykonywanypodczas tego rytuału, spożywany jedynie przez kapłanów. Geush Urvan to bóg strzegącyduszy ludzkiej.

Istniał podział na demony dobre i złe. Złe demony miały najczęściej postać żeńską. Demonymiały swoje postaci realne np. szczura, muchy, ropuchy.

Demonami i złymi duchami (yatu) były m.in. Pairika – żeńskie demony, czarownice,Muš – “szczur”, Asto Vidhatu – demon rozpadu, Nasus – żeński duch diabła, demon ciała irozkładu, mucha, Głód, Pragnienie, Choroba, Starość, Zawiść, Zazdrość, Lenistwo. Demonamibyły problemy zdrowotne oraz negatywne uczucia. W zoroastryzmie wszystko, co dobre byłodziełem Ahuramazdy, zaś wszystko co złe było dziełem jednego, potężnego złego ducha.

Istoty mityczne to m.in. ptak Saena oraz osioł z sześcioma parami oczu i rogami, którywalczył z demonami. W walce z demonami ludziom pomagali też herosi. Byli oni wymysłemmitów. Pojawiali się w mitologii i działach historycznych.

Yima Khšaeta to pierwszy król, który miał swój wkład w tworzenie ziemi. Poszerzyłziemię, gdy stała się ona za mała dla Irańczyków za pomocą swojej cudownej maczugi. Mógłbypanować do końca świata, ale zgrzeszył i opuściła go wtedy Khwarenah , bóstwo opiekuńczewładzy królewskiej. Wtedy jego władza straciła swoją podstawę. Ustne przekazy o mitycznympierwszym królu istniały jeszcze w X w n.e.

10

W Wedach odpowiadał mu Yama – pierwszy człowiek, który znalazł drogę do świata pod-ziemnego zmarłych. Był istotą śmiertelną, ale po znalezieniu drogi do świta umarłych stał siękrólem świata podziemnego.

Thraetaona był herosem, walczącym z demonami. Był to wojownik, uzdrowiciel, zwy-cięzca Aži Dahaka , demona, który pożerał dzieci i zagrażał władzy królewskiej. Keresaspabył herosem zwalczającym demony. W młodszej Aweście zapisano, iż pokonał Aži Sruvara ,żółtego węża pożerającego ludzi i konie. Aspa to w języku irańskim koń.

Jeszcze przed zoroastryzmem wierzono, że człowiek ma duszę, która opuszcza ciało pośmierci. Ciało może zostać wtedy opętane przez demony. Całe życie ludzkie jest walką zdemonami. Wierzono w życie po śmierci, które toczyło się w niebie. Niebo to królestwo Yamy– pierwszego człowieka, i Varuny . W raju mogli znaleźć się ludzie, którzy żyli właściwie iskładali ofiary bogom. W raju nie było negatywnych uczuć, zaś panował dostatek i było tamdużo pięknych kobiet. U wrót raju dusza była częstowana świeżym masłem, co jest dowodemna koczownicze życie pierwszych Irańczyków.

Herodot opisał królową Amestris, która chciała przekonać demony podziemne, aby pozwoliłyjej żyć w nieskończoność. Kazała zakopać liczne dzieci, aby sama uniknąć śmierci. Początkowowierzono więc, że zmarli udawali się do świata podziemnego, a nie do raju.

W kulturze Andronovo występowało ciałopalenie i pochówki szkieletowe w jamach. W In-diach występowały później tylko pochówki ciałopalne. Szczątki stosów w religii wedyjskiejbyły dokładnie zbierane i zamykane w urnach ciałopalnych. Kości miały być człowiekowi po-trzebne do późniejszego zmartwychwstania. W zoroastryzmie również wierzono, że człowiek pozmartwychwstaniu odzyska ciało i powróci w pełnej okazałości.

Od czasów pojawienia się Zoroastra, około 1500 p.n.e., w Azji Środkowej zanikły pochówki.Bardzo rzadko, m.in. w Tepe Sialk, pojawiały się pochówki szkieletowe.

Wierzono początkowo, że istniało przejście między niebem a podziemiem, w którym stałczterooki pies pomagający w przejściu duszy do świata zmarłych. Pies ten widział dobre i złeuczynki. Według późniejszych wierzeń duszę dobrego człowieka przez szeroki, wygodny mostprowadziła piękna, młoda dziewczyna. Duszę złego człowieka z wąskiego mostu zrzucała “stara,ohydna baba”.

Geush Urvan to duch zmarłego człowieka i zwierzęcia, który był przedmiotem kultu.Fravaši to duchy przodków, które także były otaczane kultem.

W zoroastryzmie mówi się o akcie stworzenia dokonanym przez jednego boga – Ahuramazdę.W religiach przedzoroastryjskich i wedyjskich nie mówiono o stworzeniu, ale o uporządkowaniulub uregulowaniu (Bundahišn), które zostało dokonane przez kilka bóstw, którym przewod-niczył Varuna .

Istniało sześć aktów stworzenia lub uporządkowania świata. Najpierw powstało niebo –pusta wewnątrz, idealnie okrągła muszla z kamienia nazywanego aseman , co oznacza kryształgórski lub metal. W drugiej kolejności powstała woda wypełniająca najniższą część muszli.Potem powstała ziemia pośrodku. Początkowo była okrągłym, płaskim dyskiem. Na niejpowstały góry o nazwie Hara Berezaiti . Było to pasmo gór otaczających ziemię. Pośrodkuziemi był szczyt Harburz (per. Alburz ), który rósł przez 800 lat. Przez pierwsze 200 latdorósł do gwiazd, potem do księżyca, potem do słońca, a przez ostatnie 200 lat dorósł donieba.

Odbywał się ruch ciał niebieskich wokół szczytu Hara w cyklu, który trwał 360 dni. Słońceświeciło przez 180 okien w górze Hara po stronie wschodniej, a następnie 180 okien po stroniezachodniej.

11

Pierwszy deszcz rozbił ziemię na 7 części karšvar . Centralna część to Khvaniratha ,zamieszkana przez Irańczyków. Irańczycy żyli w samym centrum świata. Liczba 7 powtarzałasię wielokrotnie w mitologii irańskiej. Istniało 7 potężnych rodów w czasach partyjskich isasanidzkich.

1/3 świata zajmowało jezioro Vourukasha , do którego spływała rzeka Harahvati spły-wająca z góry Hara . Z jeziora wypływały dwie rzeki tworzące wschodnią i zachodnią gra-nicę Khvaniratha . Pośrodku jeziora znajdowała się góra z kryształu górskiego gromadzącachmury. Deszcz był zatrzymywany przez demony. Dobre bóstwa rozprowadzały chmury i uwal-niały deszcz. Za dobre bóstwa uważane były Apam Napat – bóstwo wody, Vata , Kvarena– bóstwo opiekuńcze i fravaši – dusze przodków.

W 4. akcie stworzenia powstało Drzewo Wszystkich Remediów, czyli pierwsza roślina iźródło nasion innych roślin. Dawało ono nasiona ziół. Nazywane było też Drzewem WszystkichNasion. Tishtrya to bóstwo uwalniające deszcz, które pozwalało roślinom wyrosnąć z nasiontego drzewa.

W 5. akcie stworzenia powstał byk Gav – biały, błyszczący jak księżyc, który był źródłemżycia innych zwierząt. Został zabity jako ofiara nazywana później w zoroastryzmie Ahriman .

W 6. akcie powstał Gayo Maretan , zwany później w zoroastryzmie Gayomard , czyli“śmiertelne życie” – pierwszy człowiek, zabity później przez Złego Ducha. Jego nasienie zostałojednak zachowane przez Neryosang , czyli zawierzone ziemi. Z nasienia tego wyrosła pierwszaroślina, która zamieniła się w Mašya i Mašyanag , pierwszą śmiertelną kobietę i pierwszegośmiertelnego mężczyznę. Ciało pierwszego byka i człowieka zostało stworzone z ziemi, a ichnasienie z ognia.

W 7. akcie uporządkowania powstał ogień wiecznie płonący.

Pierwsze drzewo, byk i człowiek zostały złożone w ofierze lub zabite, ale z ich nasion powstałświat roślin, zwierząt i ludzi. Wszystko, co dobre zostało w zoroastryzmie stworzone przezAhuramazdę.

Poganie, wyznawcy religii przed Zoroastrem, wyobrażali sobie powstanie świata jako siedemaktów uporządkowania – niebo, ziemia, woda, roślina, zwierzę i ogień. Ogień nie przyjmujejednej postaci. Jest on energią życia we wszystkich stworzeniach. Ognia nie ma jednak wzoroastryjskiej pieśni Farvardin Yašt o stworzeniu świata. Występuje on w Wedach i możnasobie wyobrazić, że był on obecny w wierzeniach przedzoroastryjskich.

Początkowo świat znajdował się w idealnym bezruchu. Słońce stało wiecznie w zenicie.Pierwsze zwierzę i człowiek nie poruszali się. Ostatecznie, po zwycięstwie dobra nad złem,świat ma znów stanąć w idealnym bezruchu.

Pierwszy ruch rozpoczął się dopiero po złożeniu potrójnej ofiary sprawowanej przez bogów.Krwawe ofiary zwierzęce przetrwały w Indiach oraz zoroastryzmie bardzo długo, aż do XIXwieku. Nie wiadomo, czy składano kiedykolwiek ofiary z ludzi. Istniała ofiara soma/haoma zroztartej rośliny halucynogennej. Pierwsza roślina została roztarta, a jej sok wlano do wody,co dało życie roślinom. W skład ofiary potrójnej, która wprawiła świat w ruch weszli też byk ipierwszy człowiek. Ruch i wzrost to urodzaj istniejący dzięki nieustannej trosce i energii istotboskich oraz fravaši .

Pierwszy człowiek Gayo Maretan istniał też w Indiach jako człowiek śmiertelny – wedyjskiPurusza . W mitologii skandynawskiej występowały analogie do mitologii irańskiej w postaciYmira – pierwszej istoty żywej, a także pierwszego drzewa wszystkich nasion. Najwyższy szczytHvaniratha w języku pahlavi nazywany jest Eranvedż, co oznacza Iran.

W religii przedzoroastryjskiej czczono liczne bóstwa i demony. Do bóstw modlono sięmodlitwą-mantrą. Modlitwa ta polega na wyrecytowaniu pieśni religijnej. Modlono się 5 razy

12

dziennie w obecności ognia, który płonął w domu. Nie istniały jednak świątynie.

Istniały ofiary, które składano bóstwom przedzoroastryjskim. Ofiara to wzajemna relacjamiędzy składającym ofiarę i bóstwem. Ludzie składali ofiarę bóstwom, by one im się od-wdzięczyły, a nie z umiłowania dla nich. Celem ofiary miała być satysfakcja bogów, duchowe ifizyczne korzyści dla składającego, umocnienie boga, który stawał się silniejszy w utrzymywaniuporządku aša , co było podstawowym celem działalności bóstw.

Istniał hymn yasht do boga słońca. Opisano w nim, że słońce oczyszcza świat i chroni goprzed demonami, które mogłyby go zniszczyć. Jako ofiary składano mleko, czystą wodę, sokroślinny, zboże, owoce, warzywa, masło, jaja, zwierzęta domowe i dzikie oraz wino. W Aweścieofiara to myazda , a w Wedach miyedha – ofiara płynna i stała, “mięso i wino”. Słowo zaothra,skt hotra oznacza “wylewać” i odnosi się do składania ofiary płynnej.

Ofiary krwawe były najrzadsze i najcenniejsze. W religii przedzoroastryjskiej pierwsze zwie-rzę zostało stworzone przez nieokreślone bóstwa. W zoroastryzmie zwierzę to zostało stworzoneprzez Ahuramazdę, a zatem było czymś dobrym, stworzonym przez boga.

Zabicie zwierzęcia to akt przeciw stworzeniu, nie wolno było zatem zabijać dla rozrywki.Polować dla rozrywki mógł tylko król i jego otoczenie, gdyż miało to służyć doskonaleniu się wsztuce wojennej.

Przy składaniu ofiary ze zwierzęcia zwierzę ogłuszano i odprawiano rytuały zapewniająceabsorpcję ducha ofiary w Geush Urvan “Duszę Byka”, personifikację wszystkich zwierząt.Zabicie zwierzęcia było zazwyczaj złem, ale w szczególnych okolicznościach mogło być uważaneza dobro.

Bogatsi składali w ofierze coraz większe zwierzęta. Koń, w szczególności biały, był ofiarąkrólów i herosów. Herodot napisał, że ofiary składano słońcu i duszy znamienitego zmarłego.Biały kolor był symbolem dobra, a czarny – zła. Nie wiadomo, czy przy składaniu ofiarypoczątkowo posługiwano się kapłanami, czy można było ją złożyć samemu. W późniejszychczasach ofiary składali kapłani.

Istniały reguły mówiące, kto mógł składać ofiarę i o co mógł prosić w trakcie jej składania.Ofiary dla bóstwa Ardevi sura Anahita mogli składać rycerze prosząc o rącze konie i łaskęfortuny, kapłani – o mądrość i świętość, dziewczęta – o silnego pana domu i męża, kobiety – ołatwy poród. Tymczasem Mithrę wszyscy mogli prosić o bogactwo i stada, o moc i potomstwo,o łaskę bycia ašavan (żyjącym zgodnie z aša), obronę przed głodem i pokój.

Złożoną ofiarę ze zwierzęcia pozostawiano na otwartym powietrzu dla ptaków i innych zwie-rząt. W świątyniach żyły w późniejszym okresie psy pomagające skonsumować ofiarę. Czasamiwe wcześniejszym okresie złożone w ofierze zwierzęta były spożywane przez samych kapłanów,choć w zoroastryzmie nie ma na to dowodów. Dom Pieśni to mityczna przestrzeń, w którejpowstawały pieśni modlitewne.

Ofiara z ognia i wody były prawdziwą ofiarą dla boga. W ofierze ognia często płonął tłuszczzwierzęcy. Ofiary składano wodzie poprzez wlanie do rzeki, studni, jeziora lub oceanu haomy zrośliny lub pachnideł. Pachnidła dodawano także do ognia. Wśród ofiar dla bogów składanychza duszę zmarłych były ciasta, masło i mleko, które były spożywane w trakcie rytualnegoposiłku komunalnego. Obecnie zwyczaj taki wciąż występuje wśród zoroastryjczyków.

Kapłani zoroastryjscy istnieli już w czasach Zoroastra, gdyż sam on był kapłanem i walczyłz innymi kapłanami. Istniał też kult domowy, który przetrwał do dziś. Drobniejsze ofiary byłyskładane bez udziału kapłanów.

Kapłani musieli znajdować się w stanie czystości rytualnej. Była to czystość cielesna iduchowa. Przed złożeniem ofiary kąpano się i wkładano czyste szaty. Po popełnieniu grzechuoczyszczano się poprzez złożenie ofiary, ale czynność ta wymagała już rytualnej czystości. Dla

13

oczyszczenia się z grzechu kąpano się zatem fizycznie w wodzie albo moczu krowy lub byka,który posiada właściwości bakteriobójcze.

Istniały wymogi dotyczące ofiarników składających ofiary dla poszczególnych bóstw. DlaArdevi sura Anahita ofiarnikami nie mogły być osoby niezrównoważone psychicznie, oszuści,kłamcy, chorzy na trąd, niewidzący i niesłyszący orazs zdeformowani fizycznie. Choroba byładziełem demonów. Zdrowie i uroda fizyczna były bardzo ważne, gdyż pochodziły od boga.Przed ofiarą dla Mithry trzeba było przejść rytuały puryfikacyjne i kąpiele. Aši to bóstwoobfitości. Nie mogli czcić go niepłodni starcy, młode dziewczęta i chłopcy przed osiągnięciemdojrzałości płciowej.

Miejscem sprawowania rytuału było pavi , nazywane w Indiach vedi . Pavi to miejsceoczyszczone z rzeczy niepotrzebnych, zamiecione i ograniczone rowkiem. Stawało się miejscemświętym w czasie ceremonii składania ofiary.

Ofiary składano na trawie. Trawa była dobrem deficytowym. Czasem zastępowano ją więcliśćmi lub kamieniem. Nie można było składać ofiary na ziemi, by jej nie zanieczyścić. Ciałozwierzęcia ofiarnego mogło być zaatakowane przez demony. Ofiara musiała być sprawowana wobecności ognia. Musiały istnieć więc pojemniki na ogień oraz misy na płyny – wodę, mleko, atakże noże i moździerz do produkcji haomy.

Obecnie w składaniu ofiar uczestniczy co najmniej dwóch kapłanów. Jeden z nich śpiewajedynie święte pieśni. Pavi jest wytyczane również we współczesnych świątyniach zoroastryj-skich, choć w religii przedzoroastryjskiej nie było kultu świątynnego.

Ofiarę dla Ardevi sura Anahita i innych bóstw składano między wschodem i zachodemsłońca . Noc to czas dew . Częstość składania ofiar zależała od posiadanego majątku. Nie byłoszczegółowych regulacji w tym zakresie.

Istniał kalendarz religijny. W trakcie określonych świąt należało złożyć ofiarę. Istniałydwa główne sezony Indorańczyków nazywane w Wedach ayanas . Pierwszy sezon trwał odrównonocy wiosennej do równonocy jesiennej, a drugi od jesieni do wiosny. Podział na dwasezony wynika z tradycji pasterskich. Okres zimowy był dla pasterzy łatwiejszy. Okres zimowybył uważany za czas przodków. Początki sezonów był czasem obchodzenia ważnych świąt.

Mithrakana to święto równonocy jesiennej, odtworzenie śmierci “Jedynie StworzonegoByka”. Było to święto związane ze zmarłymi. Nowy Rok następował w równonoc wiosenną.Nawet obecnie w Iranie z okazji Nowego Roku można pić wino.

Istniało sześć sezonów gahambar dla Irańczyków. Wyodrębniły się one już po oddzieleniusię od grup indyjskich, gdyż sezony te nie występują w Indiach. Świętami rozpoczynającymisezony były:

1. przesilenie zimowe (połowa roku),2. przesilenie letnie, połowa lata,3. wyprowadzenie stad na pastwiska, połowa wiosny,4. żniwa,5. święto powrotu do domu, sprowadzenia stad z pastwisk,6. święto wszystkich dusz.

Święto ognia nazywane “świętem stu dni” obchodzone było zimą, 100 dni przed NowymRokiem. Obecnie jest to święto radosne, któremu towarzyszył wspólny posiłek oraz wspólnytaniec. Obecnie państwo irańskie pozwala w czasie tego święta na wspólny taniec kobiet imężczyzn. Święto to ma odpędzić devy , które stanowią szczególne zagrożenie w ciągu ciemnejzimy.

Święto wody Abanagan obchodzone jest w październiku. Wlewa się wtedy płyn i pach-nidła do wody. Święto Tiregan , święto bóstwa wody Tishtrya , obchodzone jest w połowie

14

lata. Mehregan , święto Mithry , obchodzone jest drugiego października Większość świąt mawyznaczone daty i trwa około 5 dni.

3 Życie Zoroastra

Na temat Zoroastra istnieją liczne źródła pisane. W większości przypadków, z wyjątkiemGathów, są to źródła pośrednie. W Młodszej Aweście istniały księgi Spend Nask i Čihr-dada Nask , które nie zachowały się, ale są często cytowane w późniejszych dziele Dinkard ,należącym do tekstów Pahlavi, i Wyborze Zadsprama – dziele spisanym przez kapłana zoro-astryjskiego.

Zoroaster wywodził się z rodziny Spitaman, był synem Purušaspa (posiadającego szarekonie) i Dughdhova (mleczna). Zaratusztra to “ten, który potrafi sobie dać radę z wielbłądami”.Miał on 4 braci, 2 starszych i 2 młodszych.

Gdy Zoroaster urodził się, śmiał się zamiast płakać. Odprawiono więc nad nim czary, by stałsię “normalny”. Został przeznaczony do kapłaństwa w Indiach. Pobierał nauki od siódmego rokużycia. Od tego wieku pobierali naukę kapłani w Iranie i Indiach w czasach przedzoroastryjskich.Trzeba było nauczyć się na pamięć wszystkich pieśni i modlitw dla wszystkich bóstw.

W wieku 20 lat opuścił dom rodzinny i zaczął działalność kapłańską. Pierwszego objawieniadoznał podczas święta równonocy wiosennej, po wejściu do rzeki. Zoroaster miał pobrać wodękonieczną do odprawienia rytuału. Był wtedy w stanie czystości rytualnej. Przy wyjściu zrzeki zobaczył pięknie ubraną, błyszczącą istotą.

Istotą tą był Vohu Manah , czyli Dobra Intencja, Myśl. Poprowadził on Zoroastra przedAhuramazdę i innych pięciu “dobroczynnych nieśmiertelnych” Amesha Spentas , którzy byliodpowiednikami archaniołów. Ahuramazda powiedział Zoroastrowi, jakie powinny być zasadyreligii.

Zoroaster stał się odtąd nowym człowiekiem. Zaczął nauczać nowej religii. Przez pierwsze 10lat udało mu się nawrócić tylko jednego kuzyna. Cierpiał z tego powodu, żalił się Ahuramazdzie,że otrzymał bardzo trudne zadanie. Opisywał nikczemność kavi – władców, oraz karapan –jasnowidzów i kapłanów. W trakcie swojego nauczania został aresztowany.

W zamian za uczenie religii Zoroaster domagał się od Ahuramazdy 10 klaczy, rumaków iwielbłąda. Pytał Ahuramazdę, do jakiego kraju powinien udać się, by nauczać. Podróżował popółnocno-wschodnich ziemiach Iranu.

Wisztaspa był kavim . Zaratusztra przybył do niego w 42. roku swojego życia. Po dyskusjiz władcą Zoroaster został wtrącony do więzienia. Przychylnym okiem spojrzała jednak naniego królowa Hutoša. Władcy zachorował wtedy jego ulubiony koń. Zoroaster zaoferował, żeuzdrowi konia, jeśli król przyjmie jego naukę.

Wisztaspa ostatecznie zgodził się na przyjęcie nauk żądając nie tylko uzdrowienia konia, aleteż pomyślnego panowania do końca życia oraz zostania nieśmiertelnym. Zoroaster ostateczniena to też się zgodził. Wisztaspa odtąd walczył z niewiernymi władcami.

Zoroaster miał trzy żony – trzecią żoną była kobieta z rodu Kvogva (“posiadającego dobrebydło”). Z tego samego rodu pochodził Jamasp, doradca Wisztaspy. Żony Zoroastra pomagałymu w nawracaniu kolejnych władców poprzez tworzenie systemu koligacji rodzinnych.

Zoroaster zmarł w wieku 77 lat i 40 dni. Według legendy jego nasienie jest wciąż przecho-wywane i przyda się w przyszłości.

15

4 Nauki Zoroastra

Awesta została po raz pierwszy spisana w V w. n.e. Zawierała 21 części, spośród którychnie wszystkie zachowały się do dziś. Księga jest badana i datowana przez językoznawców.Archaizmy pozwalają na datowanie poszczególnych ksiąg. Awestę dzieli się na starszą i młodszą.

Starsza Awesta składa się z pięciu Gatha (Pieśni) i księgi Yasna Haptanghaiti (“ofiary wsiedmiu sekcjach”). Istnieje pięć Gathów, przypisywanych samemu Zoroastrze. Są to:

1. Modlitwa (Ahuna Vairya),2. Utwór zawierający życzenia,3. Pieśń życiodajnej Inspiracji,4. Pieśń dobrej wiedzy,5. Pieśń dobrego rytuały.

Gathy to utwory poetyckie spisane przez kapłanów, którzy mieli dar tworzenia i wymyślania.Wymyślanie wielokrotnie pojawia się w innych księgach Awesty.

Obecnie występuje ona również w młodsze Aweście jako Yasna . Yasna i Gathy tworząśrodkową część młodszej Awesty. Yasna recytowana jest podczas codziennej porannej ofiary,podzielona jest na 72 sekcje (Haitis), której dalej podzielone są na strofy.

W młodszej Aweście występują Yashty – hymny do poszczególnych bóstw. W jej składwchodzą też inne księgi. Vendidad to księga zawierająca wskazówki rytualne dotyczące oczysz-czenia z zanieczyszczeń martwej materii.

Khorda Avesta to tzw. “Mała Awesta” – zbiór hymnów i tekstów rytualnych recytowanychpodczas codziennych rytuałów odprawianych przez kapłanów i osoby świeckie. Niyayishnto “modlitwy” do Mithry , Ardevi sura Anahita i Ataš Bahram (ognia). W tekstachpahlawijskich z IX i X wieku n.e. ogień nazywany jest Ataš Bahram , czyli ogniem zwycięskim.

Hadokht Nask to teksty o losie duszy człowieka po śmierci. Ehrbedestan i Nirangestanto księgi zawierające teksty prawne. Prawo w starożytnym Iranie było oparte na religii.

O istnieniu 21 ksiąg Awesty wiemy z ksiąg pahlawijskich z IX i X wieku. W XVII iXVIII wieku w Indiach pojawiły się grupy podróżników europejskich zainteresowanych Parsami.Wtedy zaczęły się pierwsze badania nad Awestą oraz jej tłumaczenia. Parsowie w Indiach żyliwe względnym spokoju, a część ich ksiąg uległa zapomnieniu.

W Yasht 10 i rozdziale 1 Vendidad pojawiają się starożytne nazwy geograficzne z dzisiej-szego Chorezmu, Merwu, Sogdiany, Haraivy (okolice Heratu) i Arachozji (okolice Kandaharu,prowincja Helmand). Chorezm pojawia się w tekstach od V w. p.n.e., Merw pojawia się odVI w. p.n.e., a Sogdiana od końca VI w. p.n.e. Są to regiony wschodniego Iranu, zamieszkanewówczas przez ludność irańską.

Prawdopodobnie tam właśnie skomponowano treść ksiąg Awesty i przekazywano ją ustniekolejnym pokoleniom. Jest to wskazówka na to, że zoroastryzm powstał w Azji Środkowej i wIranie wschodnim. Awesta została spisana ostatecznie na dworze królewskim w V w. n.e.

Imię Zoroaster oznacza “ten, który potrafi dać sobie radę z wielbłądem”. Powtarza sięono kilkakrotnie w pięciu Gathach, jest całkowicie nieobecne w Yasna Haptanghaiti , alejest wielokrotnie wymieniane w Młodszej Aweście. Nie jest jasne, czy Zoroaster jest postaciąhistoryczną, czy legendarną. Pod koniec XIX wieku i na początku XX wieku postulowano, żeZoroaster był postacią historyczną. Szuka się dowodów na to, że Zoroaster istniał.

Teksty Pahlawi powstały w IX i X wieku. Awesta i teksty Pahlawi nie są znane w oryginal-nych wersjach, a jedynie na podstawie rękopisów spisanych od XIII do XIX wieku.

16

Występujące w zoroastryzmie statyczna wizja świata, jedność i prostota były już wynikiemdziałalności intelektualnej kapłanów przedzoroastryjskich. Zoroaster do koncepcji statycznejwizji świata z wieloma bóstwami i demonami dołączył jednolitą wizję sfery boskiej. Ahura-mazda uzyskał tytuł yazata . Był jedynym dobrym bogiem, niestworzonym, nie miał swojegopoczątku. Jego imię oznacza Pan Mądrości.

Istniał też jeden niestworzony zły duch Angra Mainyu , który też nie miał swojego po-czątku. Te dwa duchy, gdy się spotkały, stworzyły życie i nieżycie. Rozdzielono świat na druji aša , kłamstwo i chaos oraz porządek.

Ahuramazda i Angra Mainyu nazywani byli w późniejszym okresie bliźniakami. Powstałherezja zwana zurwanizmem , która zakłada, że ojcem tych bliźniaków był czas.

Speništa Mainyu to dobry duch, ubrany w najtwardszy płaszcz, czyli niebo, który wy-brał aša . Pojęcie to jest wieloznaczne. Oznacza moc samego Ahuramazdy, dzięki której onmyśli, tworzy i działa. Może to być też niezależne bóstwo hipostazujące moc. W Aweście jestwiele słów pochodzących od czasownika man – “myśleć, pamiętać”. Od tego słowa pochodziMainyu , czyli Duch.

Termin Vohu Manah oznacza “dobra myśl”. Jest to termin często wymieniany we wszyst-kich pięciu Gathach. Jest to trzeci najważniejszy w nich termin po Ahuramazda i aša . Dobramyśl znajduje się w centrum świata poety-kapłana, jest zasadą przewodnią słów i działań, pieśnihymnów. Każdy kapłan komponujący pieśni musi mieć opiekę Vohu Manah , która prowadzigo do komponowania dobrych słów i dobrych pieśni.

Dom Pieśni lub Dom Dobrej Myśli to miejsce, do którego kierowane są pieśni na cześćAhuramazdy. Stamtąd też spływają dobre myśli, które obdarzają kapłanów możliwością kom-ponowania dobrych pieśni. Jest to też dom tych, którzy mają dobre myśli, czyli kompetencjepoetyckie wymagane do komponowania pieśni pochwalnych, które potem go wypełniają.

Na początku czasu Ahuramazda uformował swoje myśli w słowach modlitwy Ahuna Va-irya , którą odmawiał, aby osłabić i oszołomić Złego Ducha, a następnie pomyślał i stworzył,wymyślił świat tak, że nie zawierał on żadnych złych elementów – ciemności, chorób, śmierci ipodstępu, lecz był pełen światła, życia i płodności.

Mainyu odgrywa kluczową rolę w koncepcji świata. Jest to gwałtowna i dominująca siłapsychiczna, dobra lub zła, która chwyta oraz niesie ze sobą bogów i ludzi swoją własną wolą.Jest to impuls psychiczny, siła psychiczna lub “poetyckie natchnienie”. W późniejszych tek-stach pojęcie to odnosi się do dwóch pierwotnych sił stwórczych Speništa Mainyu (duchaożywiającego) i Angra Mainyu (ducha zniszczenia, ducha fałszywego).

Aša to ład, porządek makrokosmosu i mikrokosmosu, który przejawia się w świetle dnia,dziennego nieba i słońca. Razem z manah , myślą, jest to jedno z najważniejszych pojęćindoirańskich. Ašavan to strażnik ładu lub podtrzymujący ład. Ład został pomyślany przezAhuramazdę, który stworzył świetliste przestrzenie, w których przebywa aša . Istnieją trzypodstawowe aspekty ładu – ład kosmiczny, naturalny i ludzki. Widoczny aspekt ładu to dzienneniebo i niebiańska światłość – słońce. Każdy rodzaj komunikacji między ludzką i boską sferąmusi poruszać się po tej przestrzeni.

Świat składa się z trzech stanów istnienia nazywanych ahu . W aspekcie czasu stanami sąto czas pierwszy (nieskończony na początku istnienie dwóch duchów, obejmujący stworzenieświata), czas obecny i czas ostatni (koniec świata). W aspekcie przestrzennym są dwa stany –przestrzeń “z kości” lub istot żywych, czyli świat człowieka, w którym żyjemy oraz przestrzeń“z myśli”, w której żyją bogowie oraz duchy zmarłych. Wszystkie te stan mogą być dobre lubzłe.

Świta podzielony został na dwie strefy – świat (istnienie) myśli i świat z kości oraz słów,nazywany światem istot żywych. Świat myśli zawiera to, co ludzie mogą zrozumieć tylko

17

przez myśl. Świat istot żywych zawiera to, co może być pojęte za pomocą zmysłów, widzenia,słyszenia i czucia. Jest to koncepcja podobna to koncepcji Platona.

Istnieje zatem podwójny dualizm w zoroastryzmie – dobro i zło oraz myśl i materia. Wpóźniejszym okresie mówiono o menog (świecie duchowym) i getig (świcie materialnym), costanowi uproszczenie idei dualizmu.

Pierwotny chaos regularnie, w nocy i w zimie, powraca do kosmosu Ahuramazdy. Ahu-ramazda musi wtedy odnowić proces tworzenia. Wyznawcy “dobrej religii” mają obowiązekwspierania Ahuramazdy w odtwarzaniu porządku. W szczególności jest to obowiązek kapła-nów. Toczy się nieustanna walka między Ahuramazdą i złym duchem. Istnieją ŻyciodajniNieśmiertelnie, którzy wspierają Ahura Mazdę w walce ze złem. Do grupy tej należeli m.in.Mithra i Anahita .

Angra Mainyu miał też pomocników w postaci starych bogów dewów i gniewu Aeshmautożsamianego z ciemnym, nocnym niebem. Podwójnemu dualizmowi w zoroastryzmie towa-rzyszy politeizm. Niektórzy Irańczycy czcili prawdopodobnie złe duchy i je wspierali, ale nieposiadamy żadnych źródeł mówiących o tym kulcie.

W V wieku Zoroastryzm był religią państwową Iranu. W IX wieku, pod naporem islamu,zoroastryzm skonsolidował się. Próbowano ukryć istnienie herezji w zoroastryzmie i przedstawićgo w księgach jako monolit.

W zoroastryzmie występuję pojęcie prawdy i rzeczywistości (haithya). We wszechświeciewalczących przeciwstawnych mocy dobra i zła, prawdy i kłamstwa istniała groźba iluzji, że złerzeczy są w rzeczywistości dobre. Istniała koncepcja rzeczywistości, czyli tego, co “naprawdę,naprawdę jest”. Kłamstwo (druj ) to przeciwnik kosmosu, kosmiczne oszustwo, które próbujeprzekonać człowieka, że zło jest dobrem.

Istniały “modele” (ratu) zapewniające łączność między światem myśli i światem żywych.Takimi modelami były pierwsza roślina, człowiek i byk. Modele były prototypami dobrychmyśli, dobrych słów i dobrych uczynków. Są one odpowiednikami idei Platona.

Ahuramazda poprzez myśli, słowa i czyny stworzył świat i nadal podtrzymuje prawdziwykosmiczny porządek aša . Wyobrażenie świata odpowiadało koncepcjom przedzoroastryjskim.Obrazem Ahuramazdy jest dzienne, oświetlone niebo wraz ze słońcem stojącym w zenicie. Jegoimię tłumaczy się czasami jako “Pan Światła”.

Istniało sześciu Nieśmiertelnych Życiodajnych Amesha Spentas . Pierwotnie były to ema-nacje przymiotów Ahuramazdy, a później stały się samodzielnymi bóstwami. W Starszej Awe-ście istnieją pojęcia abstrakcyjne o boskim statusie, na przykład ludzkie zmysły i emocje. Od-powiadają one Nieśmiertelnym Życiodajnym. Są to dobra myśl (Vohu Manah), porządek(aša), polecenie z wyboru, upragnione, wyczekiwane polecenie, życiodajna pokora (Armaiti– bogini ziemi), całość, nieśmiertelność (brak śmierci przed czasem), ogień (atar), gotowośćdo słuchania ludzi przez bogów i bogów przez ludzi (Sraosha), bóg związków harmonicznychi uzdrowienia (Airyaman) oraz niebiańska nagroda (Aši).

W Młodszej Aweście pierwszych sześciu Nieśmiertelnych Życiodajnych występują razem.Sraosha stał się bogiem wojownikiem, którego zadaniem jest ochrona stworzeń Ahuramazdyprzed siłami ciemności, zwłaszcza Wrath . Sraosha był też, wraz z Mithrą , sędzią w sądzieostatecznym. Aši stała się boginią, która chroniła Zoroastra w jego walce ze złym duchem.

Siedmiu Nieśmiertelnych w zoroastryzmie to: Vohu Manah , Asha Vahishta , Khsha-thra Vairiya , Spenta Armaiti – dawniej bogini ziemi, potem córka i żona Ahuramazdy,Haurvatat i Ameretat .

Do grupy tej do zaliczano później także Ahuramazdę i mówiono o siedmiu nieśmiertelnych.Spenta Armaiti stała się córką i żoną Ahuramazdy, co powodowało, że zaczęto nadawać

18

mu przymioty ludzkie. Prowadziło to do powstania herezji polegającej na wyobrażeniu sobieAhuramazdy pod postacią ludzką i wykonywania jego przedstawień ikonograficznych.

Vohu Manah to Dobra Myśl. Jego funkcją było inspirowanie kapłana-poety do usłyszeniaobjawienia Ahura Mazdy. W młodszej Aweście dobra myśl towarzyszy wszystkim istotą żywym,nie tylko ludziom. W tekstach Pahlavi dobra myśl jest nazywana Wahman i pełni rolę bóstwa– opiekuna zwierząt.

Najlepszy ład (Asha Vahishta) został pomyślany i wywołany przez Ahuramazdę. Ładzostał ustanowiony przez pierwsze ofiary Ahuramazdy i jest podtrzymywany przez odnowienieludzkich ofiar. Modlitwa o ładzie jest najświętszą modlitwą zoroastryzmu. W tekstach PahlaviArdwahisht stał się opiekunem ludzi.

Khshathra Vairiya to wybór, zasłużone opanowanie. Jest to moc panowania posiadanapierwotnie przez dowódcę, który prowadzi siły wojskowe na przeciwnika. Pierwotnie było toopanowanie Ahuramazdy, który pokonał zło składając ofiarę. W Starej Aweście jest to opano-wanie związane z Armaiti i odnosi się bezpośrednio do władców, którzy trzymają wrogów iinne plagi z dala od ziemi. W tekstach Pahlavi Shehrewar stał się opiekunem metali.

Spenta Armaiti jest bóstwem ziemi, życiodajną pokorą, żoną i córką Ahuramazdy.

Haurvatat i Ameretat to całość i nieumieralność. W księgach Pahlawi jest nazywanaHordad i Amurdad . Odnoszą się one do faktu nieposiadania wad i skaz, nieumierania przezdługi czas, reprezentują pożądany stan świata. Odnoszą się także do roślin i zwierząt.

Ogień (Atar) w księgach Pahlawi nazywany jest Adur . Jest to ogień ofiarny, należącydo Ahuramazdy. W Młodszej Aweście Ormuzda to posłaniec, którzy przenosi ofiary i darymiędzy światem myśli i światem istot żywych. Ofiary przenoszone są od ludzi do bogów, a daryod bogów do ludzi.

Mithra , Anahita , Vayu i Tishtrya to bóstwa wywodzące się z czasów przedzoroastryj-skich i funkcjonujące nadal w religii zoroastryjskiej.

Zoroaster przeprowadził reformę religii. Wzorował się na statycznym świecie zewnętrznym,pozostawił niezmienioną kolejność stworzenia świata. W religii pogańskiej stworzeniem światazajmowali się bogowie, a w zoroastryzmie świat stworzyli Ahuramazda i jego pomocnicy Ame-sha Spentas – Nieśmiertelni Życiodajni lub Dobroczynni. Zostali oni stworzeni przez Ahura-mazdę.

W Gathach Amesha Spentas nie występują. Przedzoroastryjscy bogowie wszyscy bylinieśmiertelni. Amesha Spentas było sześcioro, a wraz z Ahuramazdą siedmioro. Istoty tebyły emanacją najlepszych cech i możliwości Ahuramazdy. Jednak były to też indywidualnebóstwa – yazata , które były według Zoroastra godne własnego kultu.

Amesha Spentas stworzyli sami yazatów mniejszych, np. Sraoshę – boga posłuszeństwai przestrzegania porządku, Aši – niebiańską nagrodę, Apam Napat – który w Rigvedzie jestnajwyższym bogiem stwórcą, a w Aweście jest synem wód, Geush Urvan – preegzystencjęzwierząt.

Reformą Zoroastra było pomyślenie przez Ahuramazdę pomocników Amesha Spentas .Zostali oni stworzeni do walki ze złem i byli jego emanacją. Amesha Spentas przystąpili dotworzenia świata. Ahuramazda stworzył człowieka, Vohu Manah (Dobra Myśl) – zwierzęta,Asha Vahishta (Najlepszy Ład) – ogień, Spenta Armaiti (Pokora) – ziemię, KhshathraVairiya – niebo, Haurvatat – wodę, zaś Ameretat – rośliny. Ogień jest oddzielnym bytem.

Charakterystyczne dla reformy zoroastryjskiej jest istnienie złych bogów. PrzeciwnikiemAhuramazdy są kosmiczne oszustwo, kłamstwo (druj ) i jego główny składnik, zły duch AngraMainyu (“ciemny/czarny duch/inspiracja”). Jego imię pochodzi od słowa “myśleć”. Jegokreacje i zwolennicy mówili kłamstwa o Ahuramazdzie i jego uporządkowanym wszechświecie.

19

Był to ich główny cel. Świat Ahuramazdy jest wypełniony światłem słonecznym i ogniem, aświat Angra Mainyu jest opętany złem i kłamstwem.

Przedstawiciele Angra Mainyu to devas – demony. Do roli tej zdegradowane zostały bó-stwa, które miały charakter agresywny, np. Indar (Indra) – dotychczasowy bóg wojny, herosw Indiach, i jego towarzysze. Devas , poza Angra Mainyu , są złe z natury. Angra Mainyumiał wybór i opowiedział się świadomie po stronie zła. Tworzył on nieżycie. Angra Mainyutworzył tylko istoty niematerialne, zaś istoty materialne tworzył wyłącznie Ahuramazda.

Angra Mainyu uderzył z impetem w dolną część kamiennego nieba uszkadzając je. Był topoczątek jego złej działalności. Z powodu tego uderzenia woda w morzu stała się słona, Ame-sha Spentas stworzyli ją jako słodką, ziemia stała się zanieczyszczona i powstała pustynia.

Angra Mainyu zabił pierwszego byka, człowieka i roślinę. Amesha Spentas musieli oczy-ścić ogniem nasienie byka, człowieka i rośliny, a następnie rozproszyli je po świecie powodującpowstanie wielu gatunków zwierząt, wielu ras ludzkich i wielu gatunków roślin. Zoroastryzmodrzucił zatem pierwotną ofiarę złożoną przez bogów.

Zły duch zaatakował też ogień i spowodował powstanie dymu. Kapłani w świątyniach ogniastarali się za wszelką cenę ograniczyć ilość dymu, dlatego palili suche drewno drzew owocowych.

Ahuramazda mieszkał w krainie wypełnionej słońcem, w domu pieśni. Znajdował się tamtron najpotężniejszego Ahury, z którego widział on grzechy człowieka. Tylko ašavan możeznaleźć drogę do domu Ahuramazdy.

Zoroastryjczycy mieli problem, jak wyobrazić sobie Ahuramazdę. Nie mamy żadnych do-wodów na to, żeby przedzoroastryjscy bogowie byli w jakikolwiek sposób przedstawiani w iko-nografii. Zoroaster wyobrażał sobie Ahuramazdę pod postacią ludzką. Napisał, że widzi jegogłowę, ręce, stopy i włosy tak samo jak swoje. Ahuramazda miał takie same ubrania jakczłowiek. Jednak odmówił podania dłoni Zoroastrowi mówiąc, że jest nieuchwytnym duchem,którego dłoni nie można ująć. Ahuramazda objawił się najdalszej, nieuchwytnej formie.

Dzieje świata można podzielić na trzy okresy nazywane czasami:

1. Kreacja, stworzenie i oczyszczenie świata po jego zanieczyszczeniu przez Angra Mainyu .2. Czas zmieszania, w którym zadaniem człowieka i yazatów jest utrzymanie ładu aż do

Frashokereti (nazywane w tekstach pahlawijskich Frashegerd) – odrodzenia, odnowa.Człowiek, tak jak Ahuramazda i Angra Mainyu , ma wolną wolę i może stanąć po stroniedobra lub zła. Czas zmieszania trwa nadal.

3. Oddzielenie i ostateczne zwycięstwo dobra nad złem. W świecie pozostanie tylko samodobro, które było wyłącznym elementem świata w pierwszej fazie jego tworzenia.

W starszych religiach bóstwa stworzyły człowieka, żeby im służył i żeby móc się nim wy-sługiwać. Świat pogański trwał wiecznie. W zoroastryzmie człowiek współpracował z bogamii był ich wspólnikiem w utrzymywaniu ładu, a nie sługą.

Zoroastryjczycy wymyślili rok, w którym nastąpi ostateczne zwycięstwo. Czas oczekiwanegozwycięstwa dobra na złem pokrył się z najazdem arabskim. Godzili się więc na śmierć z rąkArabów i nie podejmowali oporu. Arabowie skorzystali z tego i zmusili wielu zoroastryjczykówdo przejścia na islam.

Po śmierci człowieka, jeśli następuje ona w czasie zmieszania, jego dusza opuszcza światmaterialny getig i powraca na moment do stanu menog . Następuje sąd na Moście Oddzielenia.Człowiek był za życia zobowiązany do dobrych myśli, słów i uczynków. Złe uczynki wynikały zgniewu. Zoroastryzm jest nazywany w tekstach Dobrą Religią. W sądzie biorą udział Mithra ,Sraosha i Rashnu , którzy stoją na Moście Oddzielenia. Rashnu ma w ręku wagę i jest sędziąnad duszami.

20

Jeśli uczynki dobre przeważyły most rozszerzał się i pojawiała się postać młodej, pięknejdziewczyny. W przeciwnym przypadku most stawał się węższy, a “stara, ohydna baba” strącaładuszę z mostu. Jeśli dobre uczynki równoważyły złe most nie zmieniał swojej szerokości, adusza trafiała do Daena , które jest miejscem zamieszania najgorszego celu. Jest to miejsceszare, gdzie nie ma radości ani smutku.

Wszystkie dusze i te znajdujące się w świecie radości i Słońca, i te znajdujące się w świeciezła i bólu, i te znajdujące się w świecie szarości, czekają na koniec czasu zmieszania i oddzielenie.Miejsce tych zmieszanych to Misvan Gatu .

Gdy nadejdzie oddzielenie nastąpi Sąd Ostateczny. Wtedy Airyaman – yazata przyjaźnii ozdrowienia, oraz Atar , ogień, stopią metal i spłynie on jako lawa. Dobrzy, z krainy słońca,przejdą po nim, jak po gładkiej tkaninie. Ludzie ze świata zła spłoną w tej lawie. Nie wiadomo,co stanie się z ludźmi z krainy szarości.

Ahuramazda złoży ostatnią ofiarę, Yasna , z białej haomy, która daje nieśmiertelność.Wtedy ludzie odzyskają swoje ciała i zaczną żyć w świecie pozbawionym zła i nieszczęść, słońcestać będzie w zenicie i nie działo się będzie nic konkretnego. Panować będzie błogi spokój.

5 Kult zoroastryjski

Rytuał starożytny jest trudny do odtworzenia. Nie wiadomo, jakie elementy współczesnegozoroastryzmu pochodzą ze starożytności. Zoroastryzm był religią jednego narodu. Nie była toreligia misyjna. Rolą kapłanów nie było nawracanie innych ludów na zoroastryzm.

Wyróżnikiem zoroastryjczyka jest strój. Dorośli wyznawcy powinni nosić białą bawełnianąkoszulę sudra , przylegającą do ciała i materiałowy pasek kushti . Sudra posiada wszytyworeczek na dobre uczynki. Pasek kushti jest upleciony z 72 nitek bawełny lub lnu. Kończysię trzema ogonkami, z których każdy dzieli się ponownie na trzy mniejsze ogonki. Trójka jestodniesieniem do dobrych słów, myśli i czynów.

Młody zoroastryjczyk poddawany jest rytuałowi inicjacji navjote1, dostaje wtedy sudręi kushti . Może to nastąpić w wieku od 5 do 14 lat, w zależności od woli rodziców. Inicjacjitowarzyszy komunalna uroczystość z udziałem kapłanów. Już przed inicjacją dzieci powinnyznać modlitwy. Każda modlitwa wiąże się z zawiązywaniem i rozwiązywaniem pasa kushti .

Obecnie zoroastryjczycy w Iranie przykrywają strój zoroastryjski, który przylega ściśle dociała, tradycyjnym strojem islamskim ze względów bezpieczeństwa. Współczesny indyjski zo-roastryzm jest związany z tradycjami indyjskimi, z czym wiążą się kwiaty i dekoracje obecnew trakcie ceremonii.

Zoroastryjczycy muszą modlić się 5 razy dziennie, podobnie jak w religii przedzoroastryj-skiej. Kolejne modlitwy to:

1. Południe – opiekunem modlitwy jest Rapithwina – duch południa,2. Pierwsza część popołudnia – pora wyznaczana przez kapłanów,3. Zachód słońca,4. Północ – pierwsza połowa nocy poświęcona jest Fravaši – duchom przodków i jeszcze

nienarodzonych, a druga Sraoshy – bogu modlitwy,5. Wschód słońca.

Przed przystąpieniem do modlitwy trzeba dokonać ablucji i mieć na sobie czyste ubranie.Ablucja polega na obmyciu widocznych części ciała – stóp do kostek, rąk do łokci i twarzy.

1Film: Navjote ceremony: initiation ceremony to the Good Religion

21

Bardzo podobna tradycja występuje w islamie. Jest to zwyczaj przejęty przez islam od zoro-astryjczyków.

Modlitwa jest wznoszona prawie zawsze w obliczu ognia. Ogień może płonąć w świątynilub może być ogniskiem domowym. Ogień może pochodzić też od świeczki lub kadzidełka.Dopuszczona jest jednak modlitwa bez obecności ognia, jeśli jego rozpalenie nie jest możliwe.

Dla wczesnego zoroastryzmu charakterystyczne jest stwierdzenie, że jest to religia dla wszyst-kich, biednych i bogatych, a ludzie oceniani byli tylko za dobre i złe uczynki. Z czasem ka-płani zaczęli jednak bardziej cenić bogatych wyznawców, gdyż mogli oni fundować świątynie.Fundacja świątyni zaczęła być uważana za dobry uczynek. Z tego powodu biedni Irańczycyprzechodzili chętnie na islam, który nigdy nie różnicował na bogatych i biednych.

W kalendarzu istniały święta komunalne dedykowane Ahuramazdzie i Amesha Spentas .Istnieje 6 świąt Gahambar : środek wiosny, środek lata, święto zbiorów, święto powrotu dodomu, środek zimy, święto Ahuramazdy i człowieka Fravaši – ostatnia noc roku. Zoroasterwiedział, że nic tak nie spaja ludzkiej społeczności, jak wspólne świętowanie uroczystości.

Najstarsza modlitwa to Ahuna Vairya . Modlitwę tę w usta Ahuramazdy włożył Zoro-aster. Jest to modlitwa, której słowami Ahuramazda osłabiał i zniewalał złe demony. Ludzie,odmawiając tę modlitwę, również osłabiają złe demony.

Kolejna modlitwa Airyama Ishyo przypisywana jest już uczniom Zoroastra, gdyż wy-mienia ona jego imię. Wśród modlitw jest wyznanie wiary zaczynające się od słów “Jestemczcicielem Mazdy, wyznawcą Zoroastra, odrzucam devy”. Wyznanie zawiera zobowiązanie dodobrych słów i dobrych czynów.

Modlitwy są odmawiane w trakcie prywatnych modłów i świąt komunalnych. Święta ko-munalne polegają na wspólnym odmawianiu modlitw w obecności kapłanów oraz wspólnymspożywaniu posiłków. Na święta przygotowywana jest żywność. W uroczystościach mogąwziąć udział także ludzie biedni. Tradycyjnie spożywa się suszone owoce. Posiłkom towarzysządekoracje kwiatowe. Czasami posiłkom towarzyszy też ogień.

Tradycje zoroastryjskie zostały prawdopodobnie zainicjowane we wschodnim Iranie i w AzjiŚrodkowej. Potem przesuwały się na zachód, na obszar dzisiejszego Iranu.

6 Wczesny okres Zoroastryzmu

Od roku 1500 p.n.e. do okresu wczesnohistorycznego miał miejsce wczesny okres Zoroastry-zmu. Doktryna ulegała zmianom w czasie. Do czasu powstania pierwszych źródeł pisanych natemat zoroastryzmu można prowadzić jedynie dociekania.

Zoroastryzm narodził się w Iranie wschodnim. Nauki Zoroastra dostały się do zachodniegoIranu, gdzie po raz pierwszy można rozważać zoroastryzm w kontekstach historycznych.

W księgach Awesty, w hymnie do Fravaši , Yasht 13, zapisano listę kobiet i mężczyzn,których fravaši są godne czci. Fravaši to dusza istniejąca przed narodzeniem, żyjąca w ciele zażycia, a następnie istniejąca poza ciałem. Fravaši osób, które przyczyniły się do podtrzymaniaaša są czczone. Na liście tej wymienieni są m.in. kuzyn Zoroastra Maidhyoimansha – pierwszynawrócony, Wisztaspa i jego małżonka Hutaosa, a także Jamasp. Następnie pojawiają sięimiona kavi – przywódców, władców. Są to w większości imiona legendarne.

Nie ma żadnej informacji o hierarchii i organizacji wyznawców. W Yasht 13 pojawia sięimię kapłana Saena, syna Ahum-stut, który był pierwszym, który zebrał wokół siebie 100wyznawców. Może to świadczyć o wolnym rozwoju zoroastryzmu we wczesnym okresie.

22

Khshathra Vairiya należał do grupy sześciu lub siedmiu Amesha Spentas . Był po-czątkowo panem twardego nieba z kamienia i opiekunem wojowników, a później panem metali.Zmiana ta jest związana ze zmianą materiału, z którego robiono broń dla wojowników. Funk-cja opiekuna wojowników była stała, ale Khshathra Vairiya z pana kamienia stał się panemmetali.

Grupa Amesha Spentas zaczęła otaczać się mniej ważnymi bóstwami. W towarzystwieKhshathra Vairiya pojawili się Hvar – yazata słońce, szczęście, radość, a także Asman ,duch nieba i Mithra . Wokół Spenta Armaiti pojawiły się Ardevi sura Anahita i ApamNapat . Wokół Ameretat pojawił się yazata Zam odpowiedzialny za rośliny. Yazaty przeni-kały jednak w innych księgach do innego otoczenia i nie mogą być ściśle powiązane z wybranymiAmesha Spentas .

Zbawca Świata Saoshyant (przybywający zbawca) był postacią wyczekiwaną. Wedługdoktryny postać ta miała pojawić się na świecie. Nasienie Zoroastra zostało zachowane w mi-tycznym jeziorze. Gdy w jeziorze tym wykąpie się piękna dziewczyna, z nasienia Zoroastranarodzi się Astvat-ereta , “wcielenie prawości”, któremu towarzyszyć będzie moc Khwarenahopisana w Yasht 19. Miał być on królem, który poprowadzi wszystkich do ostatecznego zwycię-stwa nad złem. Król, w wyniku złego uczynku, może stracić khwarenah . Może to doprowadzićdo utraty potencjalnego Saoshyanta .

W okresie przedhistorycznym nastąpił rozwój praw dotyczących czystości rytualnej. Oczysz-czenie w tradycji indoirańskiej można było uzyskać poprzez umycie się w urynie bydła, w piaskulub w wodzie. Woda używana była do oczyszczania, ale sama była elementem świętym. Trzebabyło dbać o zachowanie czystości wody. Nic nieczystego, w szczególności zwłoki, nie możebyć umieszczone w wodzie. Woda była kreacją Haurwatat . Konieczne było też zachowanieczystości ognia, nie można więc spalić śmieci.

Drapieżniki, skorpiony, osy i ropuchy były nieczyste. Angra Mainyu nie miał mocy stwo-rzenia niczego materialnego. Jednak te kilka gatunków zwierząt było jego dziełem, co jestnieścisłością wierzeń zoroastryjskich. Dziełami złego ducha były też śmierć i krew. Człowiekpowinien unikać cielesnego kontaktu.

Ciało kapłana po kontakcie z ciałem zmarłego musiało być oczyszczane wielokrotnie. Prawokontaktu z ciałem zmarłego było szczególną funkcją. Inni ludzie unikali takich kapłanów, musielibyć oni szczególnie wynagradzani. Dusza ludzka opuszcza ciało maksymalnie po trzech dniach.Maksymalnie dzień po śmierci ciało powinno być wyniesione z domu i pozostawione na dworzedo czasu jego oczyszczenia z tkanki miękkiej przez drapieżniki.

Krew jest elementem bardzo nieczystym. Kobiety w okresie miesiączki były odsuwane odwszelkich czynności domowych, by nie skazić domu. Opatrywaniem rannych żołnierzy takżezajmowali się specjalnie wyznaczeni ludzie, którzy musieli przejść później złożony proces oczysz-czenia. Barashnom-i no shaba , “oczyszczanie przez 9 dni”, to najbardziej skomplikowanyrytuał oczyszczania, który nadzorowali kapłani.

Po śmierci członka rodziny do domu musiał przybyć kapłan. Nie znamy hierarchii występu-jącej wśród kapłanów. Kapłani z Yazd noszą maskę padam , która przykrywa ich usta. Maskata chroni świętość ognia przed oddechem człowieka. Gdy kapłan nie pracuje z ogniem nie musizakładać maseczki.

Zoroastryzm zawsze był wyłącznie religią Irańczyków. Czasami prześladowano wyznawcówinnych religii. Nigdy jednak nie wiązało się to z koniecznością przejścia na zoroastryzm. Irań-czyk mógł przejść na chrześcijaństwo lub buddyzm, ale Semita nie mógł przejść na zoroastryzm.Nie niszczono też świątyń innych religii. Po ostatecznym zwycięstwie dobra nad złem istniećbędą tylko Irańczycy.

23

Medowie byli pierwszą dynastią irańską. W IX w. p.n.e. plemiona medyjskie zamieszkiwałyzachodni Iran. Z dynastii medyjskiej wywodzili się władcy Dejokes (647-646 p.n.e.), Fraotes,Kjaksares i Astiages (585-549 p.n.e.). W II tys. p.n.e. w zachodnim Iranie z pewnością nie byłoIrańczyków. Z IX w. p.n.e. pochodzą najstarsze poświadczone imiona irańskie w zachodnimIranie. Z pewnością Irańczycy nie przybyli tam wcześniej niż około 1200 roku p.n.e.

Zoroastryzm mógł pojawić się w zachodnim Iranie wraz z pierwszą falą migracji Irańczyków.Mógł też pojawić się później, jako prąd kulturowy lub z falą migracji. Pierwsze asyryjskiewzmianki o Irańczykach z IX-VIII w. p.n.e. nie wspominają o religii, a jedynie o władcachmedyjskich, ich imionach i zajmowanych przez nich terytoriach.

Herodot wymienił imiona władców medyjskich i opisał zjednoczenie sześciu plemion irań-skich pod władzą Dejokesa. Opisał też domniemaną organizację państwa medyjskiego. Wśródsześciu plemion istniało jedno, które według niego było plemieniem kapłańskim. Było to plemięmagu, nazywane po grecku magoi (1.101). Z plemiona magu wywodzili się kapłani. Ciała osóbwywodzących się z tego plemienia nie było grzebane, ale wystawiano je na pastwę padlinożercóww celu dekompozycji.

Stolicą Medów była Ekbatana. Godin Tepe, Ozbaki, Nush-i Jan i Baba Jan były stanowi-skami związanymi z Medami.

Nush-i Jan jest stanowiskiem położonym w górach Zagros, ważnym ze względu na historięzoroastryzmu. Jego nazwa oznacza “na zdrowie!” mówione jako toast. Stanowisko jest fortecąotoczoną murem obronnym, położoną na wzgórzu. Była to siedziba lokalnego władcy, podobnado znalezionych w Godin Tepe i Ozbaki.

Nie była to siedziba władzy centralnej państwa medyjskiego, ale władzy lokalnej. W składfortecy wchodziła sala kolumnowa, część magazynowa, tzw. starsza świątynia, która gorzej sięzachowała, oraz centralna świątynia.

Centralna świątynia składa się z dwóch pomieszczeń, ma grube mury. Budynek ten z pew-nością pełnił funkcje kultowe. Przed opuszczeniem budynku w VI w. p.n.e. oba pomieszczeniazasypano szutrem skalnym, a ściany pomieszczenia obudowano cegłami. Dzięki temu ścianybudynku zachowały wyjątkowo dobrze się do wysokości 7 m. Zachowały się także sklepienia.

Wejście prowadzi do poprzecznego, podłużnego pomieszczenia. Za nim znajduje się centralnepomieszczenie. Świątynia powstała w VIII-VII w. p.n.e. Znaleziono w niej konstrukcję, którąuznano za świątynię ognia. Znajdowały się tam ślady popiołów. Stwierdzono, że właśnie tampo raz pierwszy wykształcił się kult świątynny w zoroastryzmie.

Ludność irańska w Iranie zachodnim zetknęła się z kulturą miejscową, elamicką, oraz tra-dycją mezopotamską. W obu tradycjach od dawna występowały już świątynie. W ten sposóbkoncepcja świątyni przeniknęła do kultury irańskiej.

Nie wiadomo jednak, czy w Nush-i Jan znajdowała się w rzeczywistości najstarsza świątyniaognia. Budynek mógł nie być świątynią zoroastryjską, ale świątynią kultów lokalnych. Trady-cyjny okres życia Zoroastra przypada na lata około 630-588 p.n.e., czyli 300-258 lat przed rokiem330 p.n.e., przed zwycięstwem Aleksandra Wielkiego nad Dariuszem III. Okres ten nieznaczniepóźniej niż czas powstania świątyni w Nush-i Jan.

Ołtarz w Nush-i Jan jest też pojemnikiem za małym na wiecznie płonący ogień. Mogłajednak stać na nim misa na popioły. Ołtarz ma schodkowaty, odwrócony kształt, który przy-pomina ołtarze z czasów achemenidzkich. Ołtarze achemenidzkie są jednak przedstawiane wikonografii na otwartych przestrzeniach.

24

7 Zoroastryzm w okresie Achemenidów

Medowie panowali od VII do w. p.n.e. Okres panowania Achemenidów przypadł na VI-IV w.p.n.e. Herodot zapisał, że Medowie sprawowali władzę kilkadziesiąt lat. Wymienił sześć plemionmedyjskich, jedno spośród których było plemieniem kapłańskim. Funkcja kapłana przechodziłaz ojca na syna, co odpowiada Herodot opisał też ekspozycję zwłok jako rodzaj pochówkupraktykowany przez Magów. Są to jedyne informacje o religii zapisane przez Herodota.

Świątynia z Nush-i Jan mogła nie być świątynią zoroastryjską, gdyż pierwsze poświadczoneświątynie zoroastryjskie pojawiły się dopiero w okresie partyjskim.

Achemenidzi panowali nad Iranem, Mezopotamią, Palestyną, Egiptem i całą Azją Mniejszą.Określenie Persja dotyczyło wtedy tylko prowincji Fars.

Dariusz I wywodził się od Achemenesa (705-675 p.n.e.), który mógł być postacią legendarną.Nie ma żadnych źródeł poświadczających jego historyczność. Wcześniejsze źródła informująceo Medach pochodzą jedynie od Asyryjczyków. Medowie razem z Babilonią podbili Asyrię ipodzieli ją między siebie.

Cyrus II Wielki panował w latach 549-530 p.n.e. Podporządkował on sobie prawie całydzisiejszy Turkmenistan, Uzbekistan, Tadżykistan, Kirgistan, Afganistan, Iran, Azerbejdżan,Armenię, Turcję, Irak, Syrię, Izrael i część Jordanii. Cyrus był wnukiem Astiagesa, synem jegocórki. Legenda o narodzinach Cyrusa i wyniesieniu go w góry przez Harpagosa została opisanaprzez Herodota. Cyrus został przygarnięty przez pasterza, któremu zmarł nowonarodzony syn.

Cyrus podporządkował sobie obszary od Syr-Darii do Morza Śródziemnego. Wzniósł onzabudowania w Pasargade, które zostały ukończone przez Dariusza. W Pasargade znajdowałsię święty okrąg w części północnej. Znaleziono na stanowisku drobne zabytki, które świadczyłyo istnieniu kultu określonego rodzaju.

Do Pasargade prowadziła brama w postaci sali kolumnowej. Wejścia strzegły uskrzydlonekolosy oraz relief uskrzydlonej postaci ludzkiej, nad którym jeszcze w XIX wieku można byłoprzeczyć “Ja Cyrus, Achemenida”, choć Cyrus sam nigdy nie tytułował się Achemenidą. Postaćta łączy elementy mezopotamskie w postaci stroju z egipskimi w postaci korony Hemhem.

Pałac Audiencyjny S był świecką budowlą z wewnętrzną salą kolumnową i portykami ko-lumnowymi. Zachowały się tylko jej elementy kamienne. W pałacu, podobnie jak w przypadkubramy, istniały zdobione odrzwia. Przedstawiono na nich człowieka-byka idącego za postaciąubraną w strój przypominający rybi ogon.

Pasargade to założenie ogrodowo-pałacowe, wzniesione w dolinie górskiej. Pawilon B w ogro-dach był budynkiem regulującym komunikację po ogrodach. Znajdował się prawdopodobnie naciągu komunikacyjnym. Na wzniesieniu w obrębie ośrodka istniała potężna twierdza.

Do czasu przybycia Aleksandra Wielkiego niewiele wiadomo było o Pasargade. Po śmierciCyrusa ośrodek stał się stolicą religijną państwa achemenidzkiego. Dariusz dodał w Pasargadeinskrypcje przypisujące wzniesienie budowli kompleksu “Cyrusowi Achemenidzie”, choć Cyrussam siebie nie nazywał Achemenidą.

Zendan Suleiman był wysoką konstrukcją z pomieszczeniem w górnej partii. Do wejścia dopomieszczenia prowadziły wysokie, strome schody. Według jednej z hipotez król pokazywałsię ludowi w drzwiach pomieszczenia po koronacji, jest to jednak mało prawdopodobne. Po-mieszczenie w górnej partii wieży było małe i ciemne, pozbawione jakichkolwiek okien. Niepełniło więc funkcji reprezentacyjnej. Bardziej prawdopodobne jest, że wieża pełniła funkcjęwieży pogrzebowej. Bloki kamienne z Zendan Suleiman zostały wykorzystane do wzniesieniakarawanseraju. Za wieżą znajdował się budynek o planie przypominającym pałac, odkryty wwyniku badań geofizycznych.

25

Od czasów Zoroastra aż do II w. p.n.e. w Azji Środkowej nie występują żadne ślady istnieniaobrządku pogrzebowego. W okresie achemenidzkim nie powstały też żadne znane pochówki wpostaci szczątków kostnych znalezione w Iranie.

W Pasargade, poza budowlami, znaleziono zabytek, który jest interpretowany jako częśćołtarza ognia. Kult ognia istniał zatem w Pasargade, ale kult ten nie odbywał się w zamkniętejświątyni. Nie można więc mówić o istnieniu kultu świątynnego w Pasargade. Podważa tohipotezę o istnieniu świątyni ognia w Nush-i Jan.

Według relacji Herodota, Cyrus zginął w walkach z plamieniem Massagetów na północnymwschodzie Iranu. Władcy bliskowschodni zazwyczaj sami nie uczestniczyli w walce. Walkąkierowali dowódcy. We wcześniejszych okresach władca bardzo rzadko ginął w walce. W czasachAchemenidów władca często jednak sam brał udział w walce.

Cyrus, będąc rannym, mianował swojego syna Kambyzesa następcą tronu. Kambyzes przy-wiózł ciało Cyrusa do Pasargade i prawdopodobnie złożył je w budowli nazywanej GrobowcemCyrusa. Jest to niski, kamienny budynek z dwuspadowym dachem. Dachy w Iranie zazwyczajbyły płaskie, a więc dach dwuspadowy świadczy o wyjątkowym charakterze budowli. Budy-nek ten ma 11 metrów wysokości, a komora ma wymiary 3,17 na 2,11 metrów. Niektórzysądzą, że dach dwuspadowy jest reminiscencją z czasów, gdy Irańczycy żyli w Azji Mniejszej.Bardziej prawdopodobne jest, że dach dwuspadowy został zapożyczony z Azji Mniejszej, a wszczególności z Jonii.

Grobowiec Cyrusa został umieszczony na schodkowym cokole o wysokości 6 metrów przy-pominającym miniaturę piramidy egipskiej lub zigguratu. Nad wejściem widoczny był reliefw postaci rozety symbolizującej słońce. Pierwsze źródła historyczne o grobowcu Cyrusa po-chodzą z czasów Aleksandra Wielkiego. Wtedy nad wejściem do grobowca istniała inskrypcja“Człowieku, który tu przychodzisz, wiedz, że ja jestem Cyrus król”. Dokumenty z czasów Alek-sandra nie wskazują jednoznacznie, gdzie znajdował się grobowiec i czy może być utożsamianyz budowlą nazywaną dzisiaj Grobowcem Cyrusa.

W grobowcu Cyrusa Kambyzes składał codziennie ofiarę w postaci owcy, a co miesiąc wpostaci konia. Były był ofiary za jego duszę opisane przez Arriana. Arrian opisał też wnętrzegrobowca Cyrusa. W środku znajdowało się złote łoże, stół z naczyniami, złoty sarkofag orazkrólewskie szaty Cyrusa i ozdoby z kamieni szlachetnych.

Grobowiec został obrabowany w czasach Aleksandra przez jego żołnierzy. Nie ma żadnychdowodów na to, że sarkofag i stół ofiarny znajdowały się w rzeczywistości w budowli, którądziś interpretujemy jako grobowiec Cyrusa. Ze względu na strome schody cokołu, z którychpierwszy stopień ma metr, trudno było z pełnym majestatem wnieść tam sarkofag. Drzwiwejściowe miały szerokość zaledwie 70 centymetrów. Za alternatywne miejsce pochówki Cyrusauznaje się Zendan Suleiman.

W późniejszym czasie ciała władców z dynastii Achemenidów były balsamowane i nie pod-dawano ich rytuałowi dekompozycji. Nie wiadomo, czy ciało Cyrusa również poddano proce-durze balsamowania. Prawdopodobnie nie poddano go także rytuałowi dekompozycji. Ziemięuchroniono przed zanieczyszczeniem przez ciało zmarłego poprzez umieszczenie go na wysokiejkonstrukcji kamiennej.

Nie jest znane miejsce pochówku syna Cyrusa – Kambyzesa. Być może Zendan Suleimani Grobowiec Cyrusa były grobami dwóch pierwszych władców perskich. Nie wiadomo, którąbudowlę można łączyć z którym władcą.

W okręgu świątynnym znajdowało się rozległe założenie w postaci ogrodzonej powierzchniz tarasami zbudowanymi z kamienia. Blisko jednego z boków stały dwie konstrukcje, którezachowały się do dziś. Jedna z nich ma zachowane wąskie schody prowadzące na wysokośćokoło 2 metrów. Ołtarz ognia w Pasargade znaleziono jednak poza okręgiem świątynnym.

26

Herodot zapisał, że Persowie budowania świątyń i stawiania posągów swoim bogom nieuważali za konieczne. Persowie składali ofiary w towarzystwie kapłana na szczycie wzniesienia.Sanktuarium w Pasargade znajdowało się zatem również na otwartym powietrzu. W Aweścienie wspominano o kulcie świątynnym. Herodot w swojej relacji nie pisał o istnieniu kulty ognia.

Na grobowcu Dariusza i na grobowcach późniejszych Achemenidów znajdowały się przed-stawienia kultu odbywającego się przed ołtarzem ognia.

Córka Cyrusa nosiła imię greckie Atossa, co odpowiada perskiemu Hutaosa, co oznacza żonaWisztaspy, a Wisztaspa to imię pierwszego nawróconego na zoroastryzm władcy. Prawdopo-dobnie Persowie znali już nauki Zoroastra. Tradycja awestyjska już wtedy istniała w formieustnej.

Hermodorus i Hermippus ze Smyrny zapisali, że Zoroaster żył 5000 lat przez wojną trojańską.Xanthos z Lydii twierdził, że jego życie przypadało na okres 6000 lat przed inwazją Kserksesana Grecję, która nastąpiła w 490 p.n.e. Eudoksus i Arystoteles datowali życie Zoroastra na6000 lat przed śmiercią Platona, co nastąpiło w 347 p.n.e. Grecy datowali więc życie Zoroastrana okres dużo wcześniejszy niż my robimy to dziś.

Według jednej z obecnych hipotez Zoroaster żył w VI w. p.n.e., co łączy się z początkamipanowania Achemenidów. Na początku panowania Achemenidów pojawiają się ślady kultufravaši i ślady kultu ognia. Nie ma jednak żadnych śladów kultu świątynnego.

Kambyzes (ok. 530-522 p.n.e.) miał dwie małżonki, które były jego siostrami. Świadczy too istnieniu awestyjskiego zwyczaju khvaetvadatha , który nakazywał zawieranie małżeństw wnajbliższej rodzinie. Jest to zwyczaj, który przestrzegali także kapłani zoroastryjscy. Zwyczajten obowiązywał jednak również w Iranie w okresie przedachemenidzkim.

Jedynym źródłem historycznym dotyczącym Kambyzesa są “Dzieje” Herodota. Herodotzapisał, że Kambyzes podbił Egipt w 525 roku p.n.e. Musiał jednak wrócić z Egiptu, gdyżnastąpił wtedy bunt Persów w prowincji Fars. Wracając z Egiptu Kambyzes skaleczył sięwłasnym mieczem w udo. Przepowiadano mu, że umrze w Ekbatanie, dawnej stolicy Medówi ówczesnej stolicy Persów. Kambyzes uspokoił się, gdyż uznał, iż oznacza to, iż umrze on wswoim pałacu. Jednak okazało się, że zmarł w drodze powrotnej z Egiptu w miejscowości, któranazywała się Ekbatana Syryjska.

Dariusz I Wielki panował w latach 522-486 p.n.e. Wykonał on trójjęzyczną inskrypcję wBehistun w okolicy Kermanszah, która pozwoliła na odczytanie pisma klinowego. Nazwa miej-scowości oznacza “miejsce bogów”. Relief umieszczono w miejscu świętym dla Persów. Było tojuż święte miejsce w okresie medyjskim. W okolicy znaleziono tarasy skalne, na których Medyj-czycy mogli odprawiać rytuały religijne. Relief znajduje się 60 metrów nad dnem doliny. Gdypierwsi podróżnicy dotarli do Behistun, poszukiwali śladów Biblii. Zapisali oni, że znalezionorelief przedstawiający Pana Naszego i Jego dwunastu uczniów. Inskrypcja znajdująca się nareliefie wyjaśnia okoliczności dojścia Dariusza do władzy.

Kambyzes miał brata o imieniu Smerdis. Zabrał go ze sobą do Egiptu. Na obszarze Su-danu, w czasie wizyty u Etiopczyków, Kambyzes oglądał wielki łuk, którego nie udało mu sięnaciągnąć. Smerdisowi udało się jednak łuk ten naciągnąć. Był zatem silniejszy, a więc lepiejnadawał się do tronu. Kambyzes wysłał Smerdisa do Persji, a za nim ludzi, którym nakazanoskryte zabicie go.

Po pewnym czasie dodarły wiadomości o buncie w Persji wznieconym przez człowieka po-dającego się za Smerdisa, brata Kambyzesa. Kambyzes musiał wrócić do Persji, ale zmarł wdrodze powrotnej zraniwszy się mieczem w udo. W Persji pojawiło się dwóch magów, być możekapłanów, z których jeden był bardzo podobny do zabitego Smerdisa.

Relief w Behistun przedstawia stłumienie rebelii Smerdisa, według Herodota, lub Gaumaty,według Dariusza. Na reliefie przedstawiono Dariusza, który jest podpisany, jego pomocników i

27

pokonanych przywódców buntu. Ciało Gaumaty leży na ziemi, ale jego ręce wyciągnięte są dogóry, co świadczy, że jeszcze żyje. Dariusz stawia stopę na Gaumacie.

Przed Dariuszem stoją przywódczy lokalnych buntów, którzy zostali pokonani przez Dariu-sza. Na reliefie przedstawiono więc syntezę zdarzeń, które miały miejsce w dłuższym przedzialeczasowym. Pokonani przywódcy nigdy się nie spotkali. Ciało Gaumaty zostało obdarte zeskóry, wypchane słomą i powieszone w bramie.

Relief jest dedykowany Ahuramazdzie, aby Ahuramazda widział, jakich czynów z jego łaskiwładca dokonał. Na reliefie jest też przesłanie do przyszłych pokoleń władców Persji, abypamiętali o nim. W Iranie istniał zwyczaj niszczenia posagów władców, gdy następowałazmiana panującej dynastii.

Inskrypcje wykonano w języku nowobabilońskim, elamickim, która jest powtórzona dwu-krotnie z powodu konieczności dodania postaci pokonanego Scyty w miejsce pierwotnej in-skrypcji elamickiej, oraz w języku perskim. Była to pierwsza inskrypcja w języku perskim. Wczasach Cyrusa i Kambyzesa nie powstały żadne teksty po persku. Sam Dariusz w inskrypcjichwalił się, że po raz pierwszy wykonał inskrypcję w “języku Ariów“, czyli perskim.

W inskrypcji zapisano, że Ahuramazda jest wielkim bogiem i stworzycielem, który uczyniłDariusza królem. Ahuramazda zobaczył ziemię w nieładzie i dlatego uczynił Dariusza królemz jego łaski. Nie ma więc wątpliwości, że Dariusz był wyznawcą zoroastryzmu, wierzył wAhuramazdę, a także dbał o zachowanie aša .

Według legendy Herodota Dariusz był w wojsku Kambyzesa nosicielem kopii. Zanim Dariuszwrócił do Persji z armią z Egiptu rody perskie zaczęły przypuszczać, że Smerdis nie był synemCyrusa. Nigdy nie pokazywał on publicznie swojej twarzy. Persowie wiedzieli też, że Kambyzeskazał zabić Smerdisa.

Smerdis pojął za żonę córkę Otanesa. Otanes kazał jej sprawdzić, czy jej mąż miał ucho,gdyż prawdziwy Smerdis stracił jedno ucho. Okazało się, że uzurpator miał zdrowe oboje uszu.

Dariusz ze swoim pomocnikiem zabił w nocy Smerdisa. Było jednak sześciu innych kan-dydatów do tronu. Zgodzili się, że los zdecyduje o wyborze następnego władcy. Spotkali sięw dolinie i królem miał zostać ten, którego koń zarży pierwszy o wschodzie słońca. Dariuszprzyjechał na klaczy, a wśród drzew ukrył się jego pomocnik z ogierem. Gdy klacz wyczułaogiera, zarżała i dlatego Dariusz został królem. Tymczasem w inskrypcjach Dariusz zapisał, żepokonał Gaumatę w walce.

Dariusz posługiwał się w inskrypcjach datami kalendarza zoroastryjskiego. W Behistun za-pisano, że pewien Mag o imieniu Bardija podniósł bunt 11 marca 522 p.n.e. Mag ten kłamał,co jest jednoznacznie złe w zoroastryzmie, mówiąc, że jest Gaumatą, synem Cyrusa i bratemKambyzesa. Gaumata przejął władzę nad Persją i Medią 1 lipca 522 p.n.e., a następnie Kam-byzes zmarł z przyczyn naturalnych. Po raz pierwszy religijne pojęcia prawdy i fałszu zostałyzastosowane w celach politycznych i propagandowych.

Dariusz twierdził, że mag Gaumata przejął od Kambyzesa władzę, która od dawna należałado jego rodu. Mógł jednak kłamać, gdyż dopiero jego prapradziadek mógł być wspólnym jegokrewnym z Cyrusem.

Dariusz zapisał, że nie było nikogo w Persji i Medii, kto mógłby pozbawić maga Gaumatęwładzy. Zabił wielu z tych, którzy znali prawdziwego brata Kambyzesa, żeby go nie zdema-skowali. Na Bliskim Wschodzie w tym czasie każdy władca musiał cieszyć się opieką bogów.Dariusz korzystał z takiej opieki ze strony Ahuramazdy.

Herodot napisał, że było dwóch magów – Smerdis i Patizeithes, który namówił Smerdisado wzniecenie buntu. Magowie zajmowali się sprawami religijnymi. Ajschylos informował

28

o Arabusie, kapłanie, który zginął w bitwie pod Salaminą. Udża-Horresenet był egipskimkapłanem, dowódca floty. Łącznie funkcji kapłańskiej i wojskowej było więc popularne.

Medowie w czasach achemenidzkich nosili najczęściej spodnie. Tymczasem Gaumata nareliefie Dariusza jest przedstawiony w długiej szacie. Dariusz ani razu nie pisał o swoim prze-ciwniku jako o Medzie. Jeśli więc Gaumata był kapłanem, to był kapłanem perskim, a niemedyjskim.

Herodot zapisał, że było dwóch magów Medów. Dariusz i sześciu pomocników dokonalirzezi magów w Suzie. Wydarzenie to nazwano Magofonią. Dla Herodota był to bunt religijny.Ktezjasz zapisał, że obchodzono w Persji święto Magofonii w dniu, w którym został zabity mag.Gaumata był prawdopodobnie magiem-kapłanem, ale Persem, a nie Medem, więc święto to niebyło związane z pokonaniem Gaumaty.

Dariusz w Behistun zapisał, że przywrócił królestwo rodowi. Przywrócił ludowi miejscekultu ayadana . Termin ayadana może odnosić się do okręgu kultowego na wolnym powie-trzu lub świątyni ognia. Dariusz zarzucał Bardiji-Gaumacie, że zniszczył ayadana . Dariuszprzywrócił też pastwiska, stada, osady, domy, które zabrał Gaumata. Gaumata nałożył zatemdodatkowe podatki, aby zbudować armię przeciwko rodom, które go nie poparły.

Często zdarzało się, że nowy władca, a zwłaszcza uzurpator, zwalniał lud od podatku napewien czas po przejęciu władzy, aby zapewnić sobie przychylność. Dariusz mógł zatem poobjęciu władzy wykonać taki gest zwolnienia od podatków. Zoroastryzm ludowy mógł byćzupełnie inny niż oficjalny zoroastryzm arystokratyczny.

Herodot i Dariusz zgadzają się, że Dariusz nie działał w pojedynkę. Obydwaj wymieniająte same imiona jego pomocników. W zoroastryzmie analogią byli Amesha Spentas – Ahu-ramazda i sześciu jego pomocników. Analogicznie król Dariusz miał sześciu pomocników, ałącznie istniało siedem znakomitych rodów perskich. Siedem rodów utrzymało się w czasachachemenidzkich, partyjskich i sasanidzkich. Do rodów tych należał jeden ród królewski i sześćrodów arystokratycznych, z których wywodzili się pomocnicy władcy. Na grobie Dariuszaprzedstawiono jego i jego sześciu pomocników.

Na kolczyku znalezionym w Suzie znajduje się także przedstawienie postaci centralnej oto-czonej przez sześć identycznych postaci pomocników. Postacie te mają szaty i korony kró-lewskie. Przedstawienie to ma odniesienia religijne. Symbole Amesha Spentas na kolczykudzielą się na męskie i żeńskie. Męskie znajdują się po jednej stronie, a żeńskie po drugiej.

Khwarenah to symobol człowieka w uskrzydlonym dysku. Występuje on w sztuce asyryj-skiej, urartyjskiej i egipskiej. Wywodzi się być może z Urartu. Dla europejskich archeologów wdyskusji z lat 60. XX wieku był to symbol Ahuramazdy. Symbol ten występuje na grobowcachDariusza i jego następców oraz na reliefach w Persepolis. Dla badaczy irańskich był to symbolkhwarenah , czyli opieki boskiej nad królewską władzą. Dziś jednoznacznie symbol ten uznajesię za symbol khwarenah . Nie występuje on w tekstach religijnych niezwiązanych z władząkrólewską.

Symbol ten występuje razem z postacią królewską. Postać na symbolu posiada koronę kró-lewską identyczną do tej, jaką nosił Dariusz. Występuje też przedstawienie samej uskrzydlonejtarczy słonecznej bez królewskiej postaci. Odnosi się ono prawdopodobnie do zwykłej khwa-renah , którą obdarzony był lud imperium, a nie do khwarenah królewskiej, którą obdarzonybył król.

Dariusz dokończył budowę Pasargade i umieścił tam napisy. Zbudował swój pałac w Suzie,dawnej stolicy Elamitów. Jest on typowo mezopotamską budowlą z otwartymi dziedzińcami.Nowym elementem jest kwadratowa audiencyjna sala kolumnowa nazywana Apadaną. Inskryp-cje w Suzie odwołują się do Ahuramazdy. Sam pałac i jego dekoracja są pozbawione odwołań do

29

religii. W pałacu znajduje się relief z cegły glazurowanej przedstawiający gwardię przybocznąDariusza. Relief ten można zobaczyć obecnie w Luwrze.

Oprócz gwardii na fryzie z cegły glazurowanej przedstawiono zwierzęta. ”Ósemka“ na cielezwierząt jest cechą charakterystyczną przedstawień pochodzących wyłącznie z okresu ache-menidzkiego. Przedstawienia uskrzydlonych zwierząt zostały przejęte ze sztuki asyryjskiej.Kolumny miały kapitele zaprojektowane jako protomy zwierzęce, które nie występowały wewcześniejszych okresach.

Pałac w Persepolis został wybudowany przez Dariusza w miejscu wcześniej niezabudo-wanym. Pałac powstał na sztucznej platformie. Dariusz zdążył zbudować Apadanę i swójpałac. Wejście na taras mieściło się pierwotnie od strony południowej. W pobliżu pałacu znaj-dują dwa kompletne i jeden niedokończony grób królewski. Na Bramie Kserksesa znajdują sięprzedstawienia lamassu przejęte ze sztuki asyryjskiej.

Apadana w Persepolis jest elementem perskiej tradycji architektonicznej. Posiadała wejściaod strony północnej i od strony wschodniej. Obie ściany zdobione były bardzo podobnie.Jednak ściana północna zachowała się znacznie gorzej, a znacznie lepiej widoczna jest dekoracjaściany wschodniej. W dolnej partii, przy stopniach przedstawiono gwardię przyboczną, tzw.nieśmiertelnych.

Persowie świętowali dni swoich urodzin. Królewskie urodziny wiązały się z ucztą wydawanądla dworu. Był to też jedyny dzień w roku, gdy król mył swoje włosy. Król posiadał pachnidłaoraz fryzjerów, którzy układali codziennie jego niemyte włosy.

Na schodach Apadany Przedstawiono także delegacje 27 prowincji, które niosły dary królowi.Nie była ta jednak ceremonia religijna. Być może takie zdarzenie nie miało nigdy miejsca, abyła to synteza zdarzeń związanych ze zwyczajem ofiarowania królowi wszystkiego, co masię najlepsze w czasie odwiedzin króla we własnej prowincji lub mieście. Orszak królewskiskładał się z 10 tysięcy osób. W jego skład wchodziła rodzina. Wyżywienie całego orszakubyło obowiązkiem ludności zamieszkującej obszary, przez które orszak przechodził. Ludnośćta musiała zapewnić tzw. ”królewski stół“. Trzeba było dostarczyć potrawy, a także stołowązastawę z metali szlachetnych. Miasta musiały zapożyczać się, a potem popadały w ruinę wwyniku poniesienia kosztów wizyty królewskiej. W Azji Mniejszej zachowały się informacje olęku ludności, czy orszak nie pojawi się w ich mieście.

Królestwo achemenidzkie było królestwem wędrującym – zarówno w czasach pokoju, jak iw czasach wojny król podróżował po imperium wraz ze swoim dworem. W czasach pokojudwór podróżował w cyklu rocznym między stolicami imperium – Suzą, Persepolis, Babilonemi Ekbataną. Persepolis i Ekbatana położone były w górach i było tam chłodniej w lecie.

Atrybutem królewskości przejętym z Asyrii był podnóżek stawiany pod nogami władcysiedzącego na tronie. Królowi w ikonografii towarzyszyły kadzielnice, które miały tworzyćszczególną atmosferę audiencji królewskich. Mężczyzna znajdujący się przed Dariuszem miałprzyłożoną rękę do ust i anonsował przybycie delegacji. Mógł być to gest przesłania pocałunkulub gest chroniący przed zanieczyszczeniem powietrza oddechem. Herodot zapisał, że niższypozycją Pers całował wyższego pozycją w ramię. Gdy spotykali się dwaj Persowie tej samejrangi, całowali się w usta. Za tronem władcy stał następca tronu – Kserkses. Reliefy ozdobionebyły dawniej złotymi blachami.

Przedstawienie lwa atakującego byka w Apadanie można interpretować jako siły ciemnościatakujące światłość i dobro. W takiej interpretacji byłoby to przedstawienie religijne.

Przedstawiciele prowincji zostali przedstawieni zgodnie z ich cechami etnicznymi, w cha-rakterystycznych strojach i nakryciach głowy. Nubijczycy mają wyraźnie przedstawione cechynegroidalne.

30

W Sali Stu Kolumn znajdują się przedstawienia władcy na odrzwiach. Król wychodzi zpomieszczenia pod parasolem, jest znacznie wyższy od swoich sługów. Na innych odrzwiachznajduje się przedstawienie króla, którego tron jest niesiony na platformie.

Znajdujący się w Naksz-e Rustam Grobowiec Dariusza jest jedynym z czterech grobow-ców grobowców posiadającym inskrypcję. Nie można więc jednoznacznie stwierdzić, do kogonależały pozostałe trzy grobowce. Szerokość drzwi w grobowcu Dariusza jest taka sama, jakdrzwi w Pałacu Dariusza. W górnej części znajduje się przedstawienie przedstawicieli prowincjiniosących platformę, na której znajdował się król stojący przez ołtarzem ognia. W tej częściprzedstawienia nie ma żadnej aluzji do architektury. Ołtarz znajdował się zatem prawdopo-dobnie na otwartym powietrzu, a nie we wnętrzu budowli.

W części środkowej dekoracji krzyżowej znajdowało się przedstawienie fasady budowli zkolumnami. Być może było to odzwierciedlenie pałacu Dariusza z Persepolis. Dolna częśćgrobowca nie była dekorowana reliefem, a jedynie wygładzona.

Dekoracje pozostałych grobowców w Persepolis posiadały identyczne dekoracje do dekoracjigrobowca Dariusza. Jedyną różnicą było, iż nie posiadały one żadnych inskrypcji na fasadach.

W inskrypcji behistuńskiej treści religijne zostały włączone do tekstu politycznego. Od czasuAchemenidów, niezależnie od panującej dynastii, w Iranie istniało siedem głównych rodów, wtym ród panujący. Liczba ta odwoływała się do siedmiu Amesha Spentas , do których należałAhuramazda i sześciu pomocników.

Inskrypcja fundacyjna Pałacu Dariusza w Suzie (SDf) odwołuje się od Ahuramazdy. WPersepolis Dariusz wybudował swój drugi pałac. Inskrypcje w Persepolis, w tym inskrypcjafundacyjna, odnoszą się do Ahuramazdy, ale nie są to inskrypcje religijne, a polityczne, odwo-łujące się do ideologii władzy.

Do czasu przybycia Aleksandra Wielkiego nikt ze świata zewnętrznego, w tym w Grecji, niewiedział o istnieniu Persepolis. Według tradycji, Aleksander zniszczył Persepolis.

Persepolis było siedzibą administracyjną. Administracja państwa perskiego przenosiła sięmiędzy Persepolis, Ekbataną, Suzą i Babilonem wraz z królem. Była to administracja wędru-jąca, nie posiadała żadnej stałej siedziby. Niektórzy uznawali Persepolis za ośrodek religijny, anie polityczny.

Brama Kserksesa, nazwana przez Kserksesa w inskrypcji Bramą Wszystkich Narodów, jestcharakterystycznym elementem architektury perskiej. Brama została częściowo zniszczona wtrakcie podboju arabskiego. Na bramie znajdują się również napisy pochodzące z XVII wieku.

Apadana była salą audiencyjną. Posiadała wejścia od północy i od wschodu. Reliefy zdo-biący wschodnie schody Apadany stanowiły syntezę różnych wydarzeń z dziejów wojen i woj-skowości, podobnie jak relief behistuński. Persowie nosili duże tarcze, o których Grecy mówili,że były ”wielkie jak wrota“. Dekoracje reliefowe były malowane na różne kolory.

Na schodach Apadany jest przedstawiony pochód przedstawicieli 23 prowincji. Każda grupaniesie dary dla Dariusza, jest prowadzona przez osobę w stroju perskim lub medyjskim, aleprzedstawiona jest w swoich tradycyjnych strojach i z zaznaczeniem charakterystycznych cechanatomicznych, podobnie jak w Behistun. Sam Dariusz jest przedstawiony jako siedzący natronie, w stylu nawiązującym do stylu asyryjskiego.

Motyw lwa atakującego byka jest alegorią zwycięstwa światła nad ciemnością, która wystę-puje często na schodach tarasów różnych budowli w Persepolis. Nie ma jednak żadnego tekstupotwierdzającego taką interpretację motywu. Powtarza się także motyw uskrzydlonej tarczysłonecznej, która może symbolizować khwarenah królewską lub khwarenah wszystkich ludzi.

Sala Stu Kolumn była późniejszą salą audiencyjną. Na odrzwiach pokazano władcę wycho-dzącego z pomieszczenia. Towarzyszą mu mniejsi słudzy, którzy niosą nad nim parasol. Król

31

przedstawiany jest jako niesiony na platformie przez przedstawicieli podbitych prowincji. Deko-racje takie umieszczane były na grubych odrzwiach. Ściany w Persepolis miały szerokość od 3do 5 metrów. Na przeciwległych płaszczyznach odrzwi przedstawiano te same sceny w odbiciulustrzanym. W Sali Stu Kolumn na wszystkich reliefach przedstawiono łącznie 100 postaci.

Cztery grobowce królewskie znajdują się w Naksz-e Rustam. Grobowce królewskie znajdująsię też w samym Persepolis. Tzw. Grobowiec Cyrusa jest sklepiony dwuspadowym dachem,nietypowym dla Iranu.

WTakht-e Rustam (Gohar), między Persepolis i Pasargade, znaleziono ruiny konstrukcji,którą uważano za grobowiec Kambyzesa. Zachowały się z niej tylko dwie warstwy kamiennejpodstawy. Żaden tekst, w tym Herodota, nie wspomina, gdzie został pochowany Kambyzespo śmierci na obszarze Syrii. Dariusz też nie wspomina o miejscu pochówku Kambyzesa ani odarach ofiarnych na jego pogrzebie.

Budowla w Takht-e Rustam jest dużą konstrukcją wybudowaną z bloków kamiennych. Jestto budowla z okresu achemenidzkiego. Można to stwierdzić jednoznacznie, gdyż bloki kamienne,podobnie jak w Grobowcu Cyrusa, były łączone ołowianymi klamrami. Klamry takie byłycharakterystyczne dla czasów Cyrusa. W Persepolis bloki były już dokładnie dopasowywanei nie wymagały łączenia klamrami. Stąd wiadomo, że budowla w Takht-e Rustam powstaław czasach Cyrusa lub przed panowaniem Dariusza. Pierwszą stolicą Dariusza była Suza, aletam powstawała zabudowa z cegły suszonej, a nie kamienna. Nie można więc stwierdzić, czy wpierwszych latach panowania Dariusza ołowiane klamry były nadal stosowane.

Wymiary podstaw Grobowca Cyrusa i grobowca z Takht-e Rustam są niemalże identyczne,z dokładnością do 8 centymetrów. Budowla w Takht-e Rustam ma wymiary 13,28 na 12,22metra, a grób Cyrusa ma 13,35 na 12,30 metra. W budowli Takht-e Rustam występuje wnękaw centralnej części podstawy. Nie wiadomo, czy analogiczna wnęka znajduje się w GrobowcuCyrusa. W Takht-e Rustam znajdowały się dwie wnęki, w które można było włożyć dwasarkofagi.

Można przypuszczać, że budowla w Takht-e Rustam była wolnostojącą budowlą grobową.Nie wiadomo, czy nad wnękami znajdowała się konstrukcja przypominająca Grobowiec Cyrusa.Budowla nigdy nie została ukończona. Niektóre bloki skalne są wygładzone, a inne wciąż nosząślady odkucia od skały.

Budowla jest czasami interpretowana jako grobowiec Kambyzesa. Inna interpretacja głosi,że był to grób rodziców Dariusza, którzy zginęli tragicznie zwiedzając znajdujący się w budowiegrobowiec Dariusza, który później miał być też miejscem ich pochówku. Jeden z robotnikówpuścił linę, na której byli opuszczani do budowanego grobowca, prawdopodobnie w wynikuugryzienia przez węża.

W Gur-Dokhtar (Bozpar) w prowincji Fars znajduje się budowla pozbawiona inskrypcji,będąca miniaturą Grobowca Cyrusa. Prawdopodobnie był to grobowiec rodziny arystokratycz-nej lub dalszych krewnych rodziny panującej. Była to również budowla kamienna.

We wszystkich trzech kamiennych, wolnostojących budowlach grobowych dokonywano po-chówki szkieletowe. Nie było to zgodne z zaleceniami religii zoroastryjskiej.

W Naksz-e Rustam znajduje się budowla zwana Kaba-ye Zardusht, czyli ”KamieniemZoroastra“. Jest to kwadratowa wieża ze schodami prowadzącymi do niezbyt dużego wejścia.Wieża jest podobna do Zendan Suleiman w Pasargade i pełniła prawdopodobnie tę samą funk-cję. Wieże miały też niemalże identyczne rozmiary i powstały prawdopodobnie w tych samychczasach. Nie znana jej funkcja. Budowla mogła być grobowcem lub miejscem przechowywaniaważnych dokumentów. Budowla ta powstała na obszarze nekropolii królewskiej, dlatego jejfunkcję można wiązać z kultem zmarłych lub funkcją pogrzebową. We wnętrzu znajdowało siętylko jedno ciemne pomieszczenie.

32

W Naksz-e Rustam znajdują się cztery wykute w ścianie grobowce, których fasady miałykształt krzyża. Dolne ramię było wygładzone, ale nie ozdobione reliefami. Pozostałe ramionafasady były dekorowane reliefami. Wejście do grobowca było trudne. Być może jedyną moż-liwością było opuszczenie się ze szczytu skały na linie. Obecny poziom gruntu jest o 3 metrywyższy niż poziom z czasów Achemenidów.

Jeden z grobowców posiada inskrypcję. Jest to grobowiec Dariusza. Inne grobowce togrobowce późniejsze, których nie można jednoznacznie przypisać konkretnym władcom, gdyżnie posiadają żadnych inskrypcji, a ich reliefy są kopiami reliefów z Grobowca Dariusza. Wejściedo grobowca Dariusza miało taką samą szerokość, jak wejście do Pałacu Dariusza w Persepolis.

Naksz-e Rustam było świętym miejscem już w czasach Elamitów. Pełniło tę funkcję aż doczasów Sasanidów. Sasanidzi otoczyli nekropolię murem. Władcy sasanidzcy prawdopodobniebyli chowali także w Naksz-e Rustam.

Na górnym ramieniu fasady Grobowca Dariusza znajduje się król na platformie niesionyprzez przedstawicieli prowincji, król przed ołtarzem ognia oraz uskrzydlony dysk symbolizującykhwarenah . Wewnątrz Grobowca Dariusza znajdowały się trzy pomieszczenia, a w każdym znich znajdowały się po trzy nisze kamienne na sarkofagi w podłodze. Łącznie w grobowcu mogłobyć pochowanych 9 osób. W innych grobowcach też znajdowały się po trzy pomieszczenia, alemożna było umieścić tylko po jednym sarkofagu w pomieszczeniu. Grobowiec Dariusza zostałobrabowany i częściowo zniszczony.

Grobowce w Persepolis były podobne do grobowców w Naksz-e Rustam. Były jednakumieszczone znacznie niżej, dzięki czemu były łatwiej dostępne. W Persepolis istniały dwagrobowce oraz jeden grobowiec niedokończony. Przed fasadami grobowców znajdowały siękonstrukcje ułatwiające dostęp do nich, co różniło je od grobowców w Naksz-e Rustam.

Mogło dojść do zmiany obyczajów i wprowadzenia zwyczaju regularnych wizyt i składa-nia ofiar zmarłemu władcy. Grobowce w Persepolis były późniejsze od grobowców w Naksz-eRustam. Fasady w Persepolis nie posiadały dolnego, płaskiego ramienia. Reliefy na ramieniugórnym były identyczne, jak w Naksz-e Rustam.

Istniały zatem trzy różne typy grobowców królewskich będące przejawem ewolucji zwycza-jów pogrzebowych. Nie odzwierciedlały one jednak zwyczajów pogrzebowych niższych warstwludności.

Persowie nie wykonywali żadnych posągów bóstw, ani nie wznosili budowli, które możnabyłoby nazwać budowlami świątynnymi. Informacje te zapisał Herodot. Nie znaleziono żadnychpozostałości archeologicznych, które wskazywałyby na przeciwną tezę. Ołtarze ognia nie byłyołtarzami, jako miejscami składania ofiar. Były to jedynie podstawy na ogień.

Achemenidzi nie wierzyli, w odróżnieniu od Greków, aby bogowie byli podobni do ludzi.Zoroaster w trakcie widzenia widział wielką jasność. Opisywał jednak boga w postaci ludzkiej.W zoroastryzmie istniał zakaz przedstawiania postaci ludzkich w ikonografii. Uznawano, żeczłowiek nie ma prawa wykonywać przedstawień ludzkich, gdyż wtedy podejmuje się tworzenia,a tworzyć może tylko Ahuramazda. Jeśli człowiek stworzyłby posąg, mógłby weń wejść demonlub zły duch. Królowie tworzyli jednak przedstawienia ludzi na reliefach. Króla nie dotyczyłynakazy i zakazy kapłanów. Przejawia się to też odmiennym od nakazów religijnych obrządkiempogrzebowym władców achemenidzkich.

Persowie oddawali hołd bogom wchodząc na szczyty górskie. Pierwsze świątynie partyjskiepowstawały na wzniesieniach lub na sztucznych platformach. Wynika to z tradycji wznoszeniamodłów na wzniesieniach. Herodot napisał, że Persowie oddawali cześć słońcu, księżycowi, ziemii kwiatom. Herodot utożsamiał Afrodytę z Mithrą, choć Mithra to postać męska. Persowie, wwyniku kontaktu z Mezopotamią, przejęli z Babilonii niektóre zwyczaje. Irańczycy żyjący wBabilonie mogli czcić również bóstwa mezopotamskie.

33

Herodot zapisał, że Persowie nie wrzucali ofiar do ognia. Wiązało się to z koniecznościązachowania czystości ognia. Składali jednak ofiary z bydląt w obecności kapłana. Nie wiadomo,czy jeszcze w czasach Herodota istniały krwawe ofiary, co byłoby świadectwem przetrwaniazwyczajów przedzoroastryjskich. Zoroaster zakazał całkowicie ofiar krwawych. Jedyną ofiarązwierzęcą dozwoloną w zoroastryzmie było wrzucenie do ognia kawałka tłuszczu zwierzęcego,co podsycało ogień.

Herodot zapisał, że kapłani egipscy nie zabijali żadnych stworzeń prócz zwierząt ofiarnych,zaś magowie irańscy zabijali wszelkie stworzenia z wyjątkiem ludzi i psów. Zwierzęta brzydkiei niepożyteczne, np. ropuchy, węże, jaszczurki były stworzone przez Angra Mainyu , a ichzabicie było dobrym uczynkiem w zoroastryzmie.

Pers, modląc się, modlił się o powodzenie nie tylko dla siebie, ale też dla wszystkich Persówi dla króla. Herodot zapisał, że Persom nie wolno było też mówić tego, czego nie wolno byłoim robić. Za hańbę uważano kłamstwo i zaciąganie długów. Do dziś podstawowymi zasadamizoroastryzmu są dobre myśli, dobre słowa i dobre uczynki.

Osoby chore na trąd nie mogły przychodzić do miasta lub przebywać z innymi Persami.Choroba była przejawem opanowania przez demony. Białe gołębie również uważano za chore.Dbano o czystość wody w rzekach i nawet nie myto w niej rąk. Zwłoki Persa, według Herodota,były eksponowane aż rozwlekł je drapieżnik lub ptak padlinożerny. Na niektórych obszarachIranu od czasów Achemenidów hodowano specjalne psy, których zadaniem było rozwlekaniezwłok. Herodot napisał, że zwyczaj ekspozycji zwłok z pewnością był przestrzegany przezmagów w czasach achemenidzkich. Zwłoki chowano następnie w ziemi, pokrywszy je najpierwwoskiem.

Na pieczęciach umieszczano przedstawienia scen kultowych odbywających się przed ołta-rzem ognia, z widocznymi płomieniami. Na jednej z pieczęci przedstawiono dwóch mężczyzntrzymających gałązki nazywane barsom . Obok nich znajdowały się dwa drzewa. Świadczyto o istnieniu kultu ognia na otwartym powietrzu, a nie w świątyni. Istnieje dużo pieczęci zprzedstawieniami ołtarzy ognia oraz kapłanów w tradycyjnych strojach.

Były to stroje medyjskie lub stroje do jazdy konnej. Nie były tak dostojne, jak strojekrólewskie. Persowie nosi stroje nazywane przez Greków kambyzami – krótkie płaszcze z bardzowąskimi, pustymi rękawami. Kambyzy nosili władcy i arystokraci, a także kapłani przedstawienina pieczęciach achemenidzkich.

Na pieczęciach przedstawiono moździerz do rozcierania gałązek haomy, z której produko-wano sok wykorzystywany w obrzędach kultowych. Zatem na pieczęciach znajdowały się przed-stawienia religijne. Na pieczęciach są także przedstawienia postaci w strojach paradnych per-skich, nie medyjskich, stojących przed ołtarzem ognia. Są to prawdopodobnie sceny adoracjiognia przez władcę lub arystokratów.

Na górnych ramionach krzyżowych fasad grobowców królewskich, gdzie przedstawiano ado-rowany przez władcę ołtarz ognia, nie było żadnych odniesień do architektury. Jest to kolejneświadectwo braku świątyń w kulturze achemenidzkiej i funkcjonowania kultu ognia na otwartympowietrzu.

8 Zwyczaje pogrzebowe

Władcy achemenidzcy nie przestrzegali wymogów dotyczących zoroastryjskich pochówków.Wznosili budowle grobowce wolnostojące i wykonywali groby skalne. Herodot opisał obyczajepogrzebowe obowiązujące w Iranie wśród magów. Ciała zmarłych były rozwlekane przez psylub ptactwo.

34

Informację tę podano Herodotowi tylko jako tajemnicę i to niejasną. Być może obrządekten nie był jeszcze powszechnie stosowany w Iranie i nie był dla wszystkich Irańczyków zrozu-miały, ponieważ był nowy. Inni Persowie, nienależący do magów, chowali w ziemi całe zwłoki,pokrywając je jedynie warstwą wosku.

Gdy Aleksander Wielki dotarł do północnego Afganistanu, do miasta Balch, wędrował znim historyk Onesicritus, który był później cytowany przez Strabona. Onesicritus zapisał, żeBaktriowie i Sogdyjczycy byli podobni do koczowników, tylko nieznacznie bardziej cywilizo-wani. Chorzy i starzy byli za życia porzucani na pastwę specjalnie hodowanych w tym celupsów, które nazywano ”grabarzami“. Obszary wewnątrz murów Balchu były pokryte ludzkimi,niepochowanymi kośćmi. Ludzi chorych i starych pozbywano się być może dlatego, że starośći choroba są uważane za wstąpienie złego ducha w ciało. Zwyczaj pozbywania się osób starychi chorych nie występował jednak nigdy w późniejszej historii Iranu.

Pierwsze archeologiczne ślady poddawania zwłok dekompozycji zaobserwowano w Partii.Pochodzą one z późniejszego okresu.

Strabon za Herodotem powtórzył informację o pochówku magów zgodnie z porządkiem zo-roastryjskim oraz o pokrywaniu ciał woskiem wśród reszty ludności. Cyceron również opisałbalsamowanie zwłok oraz dekompozycję ciał Magów. Zwyczaj ten występował głównie w Hyr-kanii, na południe od Morza Kaspijskiego i w zachodnim Turkmenistanie, gdzie trzymano spe-cjalne psy, których zadaniem była dekompozycja zwłok. Plutarch również potwierdzał zwyczajdekompozycji ciał Irańczyków przez psy.

Irańska księga Vendidad zawiera kilka rozdziałów nazywanych przykazaniami czystości.Księga ta należy do Awesty. Została spisana około II w. n.e. W księdze Zoroaster pytaAhuramazdę, co czynić w określonych sytuacjach. Ahuramazda nakazuje Zoroastrowi kłaśćciała na najwyższych wzgórzach, gdzie zostaną pożarte przez psy i ptaki. Oczyszczone kościnależy zebrać i pochować w jednym miejscu.

W przypadku śmierci uczestnika karawany ciało zmarłego można zostawić na ziemi i nietrzeba zbierać później jego kości. Kości mogły więc zostać zostawione na ziemi. W Balchu wczasach Aleksandra kości zostawiano na murach miejskich. Kości ludzkie były czasami przemie-szane z kośćmi zwierzęcymi zwierząt konsumpcyjnych, co oburzało Greków. Justyn w III-IVw. n.e. również opisał procedurę dekompozycji zwłok.

Zwyczaj wynoszenia ciał na najwyższe wzgórza opisany w Vendidad został ponownie przy-toczony w księdze Šayest ne Šayest (”Można Nie Można“) zawierającej polemikę kapłanów.W księdze pojawia się określenie dakhma , które początkowo oznaczało grób. Później zaczęłooznaczać najwyższe wzgórze lub sztuczną konstrukcję stanowiącą wieżę milczenia.

Astodan to ossuarium, czyli pojemnik na kości. Astodan mogło być pojemnikiem lubwnęką w skale. Naus to pomieszczenie, w którym astodany były gromadzone. Naus pełniłofunkcję mauzoleum. Czasami kości rozrzucano po ziemi, a nie wkładano do astodanu .

Ferdowsi, wielki poeta irański, w X wieku opisał śmierć bohatera Fereydouna. Zapisał, żewybudowano dla niego dakhmę królewską, czyli grób. Wyłożono ją złotem i lapis lazuli. Ciałoumieszczono na tronie. Zmarłego przez pewien czas odwiedzano. Potem grób zamknięto, niepoddawszy ciała bohatera dekompozycji.

Ród królewski i arystokracja perska miała zatem przez bardzo długi czas inne zwyczajepogrzebowe niż większość ludności perskiej. Ostatni władca irański Yazdegerd III, zabity wMerwie, również został pochowany w zamkniętym grobie i jego ciało nie było poddane dekom-pozycji.

W prowincji Fars z okresu achemenidzkiego znajdowane są tylko grobowce królewskie. Nie sąznane żadne grobowce i cmentarzyska niższych warstw ludności. W Suzjanie dominowali nadal

35

Elamici, którzy nie byli związani etnicznie z Irańczykami. Znaleziono tam sarkofag służący dopochówku ludności elamickiej.

Pochówki szkieletowe, jamowe lub z otoczeniem kamiennym, z okresu achemenidzkiego sąznajdowane w północnym Iranu. Być może ludność żyjąca tam zachowała dawne zwyczaje, azwyczaj dekompozycji zwłok był bardziej rozpowszechnione w południowym Iranie.

Imperium Seleucydów istniało w latach 323-63 p.n.e. Obejmowało obszar prawie całegoimperium Achemenidów, z wyjątkiem Egiptu. Grecy przynieśli zwyczaj chowania swoich zmar-łych w ziemi. Grecy żyli jednak wyłącznie w zamkniętych, miejskich enklawach. Na wschód odgór Zagros kolonii greckich było niewiele. Nie wiadomo, jak intensywne były kontakty ludnościgreckiej z irańską i jak silnie obrzędy greckie wpływały na irańskie, a jak irańskie na greckie.

Od roku 250 p.n.e. zaczęło powstawać państwo partyjskie, które wypierało Seleucydów zIranu. W roku 141 p.n.e. Partowie zajęli Mezopotamię. W okresie Seleucydów popularnośćzdobyły pochówki szkieletowe w zdobionych sarkofagach. W okolicy Persepolis odkryto ”SpringCemetery“, położony nad strumieniem. Było to cmentarzysko szkieletowe, w którym ciałazmarłych umieszczano w jamach. Ceramika wskazuje, iż było to cmentarzysko Irańczyków, anie Greków.

W północno-zachodniej części Iranu również występowały pochówki szkieletowe w jamach.Nad grobami usypywano niewielki kopiec z kamieni.

W Qizkapan w Irackim Kurdystanie znaleziono grobowiec skalny, który składał się zezdobionej fasady imitującej konstrukcję architektoniczną oraz z dwóch pomieszczeń. Na fasa-dzie przedstawiono także dwóch kapłanów zoroastryjskich trzymających łuki będące symbolemwładzy królewskiej, stojących przed ołtarzem ognia. Łuki świadczyły o królewskim lub arysto-kratycznym statusie pochowanej osoby. Kolumny na fasadzie mają kapitele jońskie. W drugimpomieszczeniu znajdowały się trzy wnęki na sarkofagi w podłodze.

W prowincji Kermanszah znajduje się kilkanaście grobowców skalnych z fasadami skalnymiz okresu Seleucydów. W San-e Rustam komory grobowe wykuto w dużych kamieniach. WBard-e Asheqan komorę grobową również wykuto w wielkiej bryle skalnej. W grobowcachskalnych umieszczano pochówki szkieletowe.

WDao-dokhtar znajduje się grobowiec skalny z dekorowaną fasadą. Dekoracja wskazuje naobecność wpływów greckich. W Deh Now znajdują się 4 grobowce skalne ze skromniejszymifasadami. Również one przeznaczone były do pochowania kompletnego ciała ludzkiego, byćmoże w sarkofagu. Relief na fasadzie przedstawia postać w stroju przypominającym postacie zPersepolis. Później do reliefu dodano także przedstawienie ołtarza ognia, kapłana i moździerzado sporządzania haomy.

Pochówek w skale był jednak czysty pod względem zoroastryjskim, gdyż ciało nie zanie-czyszczało ziemi. Skała była początkowo uważana za odpowiednik metalu i zwłoki mogły naniej spoczywać. W okresie sasanidzkim zoroastryjczycy uważali już pochówek w skale za grzech.Chrześcijanom i manichejczykom zarzucano grzeszenie, zaś ich ciała wykopywano z ziemi.

W Fakhrika znajduje się grobowiec skalny z podwójnym portykiem wykutym w skale. Jestto jeden z pierwszych grobowców, w którym mogły być chowane też ciała niekompletne. Wnękimają długość 126 centymetrów, a nie 180 centymetrów. Człowiek mógł być pochowany wpozycji skurczonej lub grobowiec ten był naosem zoroastryjskim na kości po dekompozycji.

W czasach dynastii Arsacydów kontynuowano dokonywanie pochówków szkieletowych wgrobowcach skalnych. Około 250 p.n.e. miał miejsce bunt Andragogosa, satrapy Persji. WBaktrii przeciw władzom centralnym zbuntował się Diodod, również będący Grekiem. PowstałoKrólestwo Greko-Baktryjskie, w którym Grecy panowali nad Irańczykami.

36

W Partii państwo Andragogosa zostało zaatakowane przez koczowników – Partów i Daków.Władza Greków nie utrzymała się długo. Około roku 238 p.n.e. władzę przejął Arsaces I, aAndragogos został zabity. Partowie rozszerzali sekwencyjnie swoją władzę na zachód. W roku141 p.n.e. Mitrydates I zajął Mezopotamię i kontynuował ekspansję w kierunku zachodnim. Wroku 228 p.n.e. Artaban V przegrał bitwę z księciem z prowincji Fars, co spowodowało upadekdynastii Arsacydów.

Nazwa prowincji Partia pochodzi z czasów Achemenidów. Sami władcy partyjscy nazywalisię Arsacydami. Wszyscy kolejni władcy przyjmowali imię tronowe Arsaces. Obecnie miesz-kańców Partii nadal nazywa się Partami.

Imperium Partów było konglomeratem państw. Lokalni władcy musieli płacić podatki wła-dzy centralnej i przysyłać wojsko w razie potrzeby. Mieli jednak nieograniczoną władzę napodległym sobie obszarze. Imperium Partów było więc związkiem niezależnych księstw i kró-lestw. W Margianie lokalni władcy bili własną monetę. Bicie własnej monety przez satrapiebyło niedopuszczalne w okresie achemenidzkim.

Stara Nisa była jedną z najwcześniejszych stolic Arsacydów. Nazywana była wtedy Mitri-datokert, czyli miasto Mitrydatesa. Nisa została poważnie zniszczona przez trzęsienie ziemi w1948 roku.

Mitrydates w czasie podbojów spotkał się z władcami hellenistycznymi noszącymi tytułteos, czyli bóg. Nie byli oni jednak bogami, ale znajdowali się w hierarchii między ludźmi abogami. Na monetach partyjskich na awersie przedstawiono Zeusa, co świadczy o występowaniuelementów kultury greckiej w państwie Arsacydów.

W Nisie istniały budynki, które można nazwać świątyniami w znaczeniu hellenistycznym.W północnej części Nisy znajduje się Dom Kwadratowy, nazywany też Skarbcem, który naj-pierw był salą bankietową, co nawiązuje do roli budynków występujących w świecie greckim.Architektura Domu Kwadratowego była jednak typowo irańską. Później Dom Kwadratowyprzekształcono w magazyn, w którym przechowywano pieczęcie.

W Skarbcu (Domu Kwadratowym) znajdowały się ostrakony z napisami wykonanymi pi-smem aramejskim w języku partyjskim. Ostrakony dotyczyły dostaw wina do Nisy. Wzdłużścian ciągnęły się ławy. W późniejszym czasie dom pełnił rolę Skarbca. Znaleziono w nimrytony z kości słoniowej.

Kość słoniową do produkcji rytonów sprowadzono z Indii. Dekorację rytonów wykonano wsamej Nisie. Dekoracje charakteryzuje styl grecki, ale sama forma rytonu jest typowo irańskąformą naczynia. Rytony były zbyt duże, aby można było pić z nich wino. Miały długość około60 cm. Mogły służyć do rytualnej, kultowej uczty związanej z kultem zmarłych.

W kompleksie południowym znaleziono gliniane rzeźby interpretowane jako przedstawieniarodziny królewskiej. Kompleks powstał w czasach Mitrydatesa II, który oddał w ten sposóbhołd swojej rodzinie i Mitrydatesowi I. Są one również przejawem występowania kultu zmarłychczłonków rodziny królewskiej. Gliniane rzeźby królewskie znaleziono w Sali Kwadratowej wkompleksie południowym. Znaleziono też kamienne rzeźby w stylu greckim.

W tekstach antycznych podawana jest informacja, że w Partii znajdowało się miasto, wktórym umieszczano pochówki królewskie. Dotąd nie znaleziono jednak stanowiska, na któ-rym znajdowałyby się groby władców arsacydzkich. Obecnie trwają poszukiwania pochówkówkrólewskich na obszarze Nowej Nisy.

W Behistun znaleziono przedstawienie postaci na kamieniu z czasów partyjskich. Postaćta stoi koło przedmiotu, który prawdopodobnie posypuje. Przedmiot ten może być ołtarzem.Może być to przedstawienie postaci świeckiej lub kapłana. Podobne przedstawienia z okresupartyjskiego pochodzą z Mezopotamii, która zamieszkana była przez ludność semicką, która

37

nie znała religii zoroastryjskiej. Przedstawienie w Behistun jest zatem najprawdopodobniejelementem wpływów semickich i hellenistycznych, a nie zoroastryjską sceną kultową.

W północnym Iranie występowały ziemne pochówki szkieletowe. Nie wykładano kamieniaminawet dna grobu. Występowały też pochówki w naczyniach zasobowych. Naczynia nie byływykonywane specjalnie w celu dokonania pochówku. W Sang-e Shir znaleziono pochówki wglinianych sarkofagach.

W Darreh Doz przetrwał zwyczaj wykonywania pochówków skalnych. Były one jednakbardzo małe i prawdopodobnie nie chowano tam całych zwłok, a jedynie kości po zoroastryjskiejdekompozycji. Zmarłego przedstawiano jednak na łożu, co wywodzi się z tradycji semickiej. WMezopotamii w okresie partyjskim dominowały pochówki w sarkofagach zdobionych przedsta-wieniami kobiet. Nie wiadomo, czy odgrywały one jakąś rolę religijną.

W Gelalak w okolicach Suzy wzniesiono naziemne konstrukcje grobowe z potężnymi mu-rami. Miały one także część podziemną. Podobne budowle wzniesiono w Elymaida i Dżelak.Zwłoki składano w sarkofagach, w podziemnej części budynków. Sarkofagi były zdobione przed-stawieniami, między innymi palm.

Shahr-e Qumis jest stanowiskiem położonym w północno-wschodnim Iranie, w prowincjiSemnan. We wschodnim Iranie do celów pochówkowych stosowano budynki opuszczone, a niewykute w skale nisze, jamy lub specjalne budowle naziemne. W Shahr-e Qumis w opuszczonejbudowli pomieszczenia zasypano, ale w jednym wygrodzonym pomieszczeniu, w worku z tkaninypełniącym rolę ossuarium, pochowano ludzkie kości. Przy kościach znaleziono dużą miskęglinianą, w której były popioły. Rytuał pogrzebowy w północno-wschodnim Iranie był zatemzwiązany z kultem ognia i wymagał jego obecności.

Z III w. p.n.e., początku okresu partyjskiego, pochodzi budowla czworokątna w Merwie.Na podłodze tego budynku znaleziono ciała, które nie zostały poddane dekompozycji. Był topochówek szkieletowy pierwotny, niezgodny z ortodoksją zoroastryjską.

Od III do VII w. n.e. trwał okres sasanidzki. W IV w. n.e. zoroastryzm został uznanyza religię państwową. Król był zwierzchnikiem warstwy kapłańskiej, która bardzo się rozrosła.Jednak w imperium funkcjonowały też inne religie. Imperium obejmowało Azję Środkową, Iran,Zatokę Perską i Mezopotamię.

Inną religią wyznawaną w państwie był manicheizm, który łączył elementy zoroastryzmui chrześcijaństwa. Religię światła stworzył prorok Mani, który żył na początku istnienia im-perium sasanidzkiego. Manichejczyków zwalczali zarówno zoroastryjczycy, jak i chrześcijanie.Manichejczycy już w IV w. zeszli do podziemia lub przenieśli się do Uzbekistanu oraz Chin.

Chrześcijanie wschodni mieli siedzibę biskupią w Ktezyfonie. Rozprzestrzenili się po całymimperium i dotarli do Chin. Nestoriusz żył w dopiero w V w., a używanie nazwy nestorianieprzed tym czasem jest nieuzasadnione. Do początku V w. n.e. obecność nestorian byłatolerowana w Iranie. Jednak, gdy w Bizancjum chrześcijaństwo stało się religią państwową,chrześcijanie zaczęli być uważani przez Sasanidów za obcych szpiegów.

Chrześcijaństwo szybko zakorzeniło się w Armenii, co sprawiło, że kulturowo Armenia stałasię bliższa Bizancjum niż Sasanidom. Była ona przedmiotem długoletniej rywalizacji międzytymi dwoma państwami.

Żydzi byli lekko chronieni przez władców. Zajmowali się handlem, zaś prawdziwy zoroastryj-czyk nie powinien zajmować się handlem, nie powinien negocjować, brać pożyczek i kłamać, akłamstwo wiązało się z handlem. Żydzi żyli głównie w Babilonie, ale rozprzestrzeniali się pocałym imperium. Na wschodzie Iranu funkcjonował także buddyzm.

W czasie prześladowań religijnych ich ofiarami byli głównie manichejczycy i nestorianie.Żydzi byli prześladowani w mniejszym stopniu. Kapłanom zoroastryjskim przeszkadzało jed-

38

nak, że chrześcijanie i Żydzi chowali zmarłych w ziemi. W czasie prześladowań ich ciała byływyciągane z ziemi.

Ardaszir I, pierwszy władca Sasanidów, umieścił na swoich monetach ołtarz ognia. Odczasu Szapura I, następcy Ardaszira I, obok ołtarza stały dwie postacie. Było to być możeprzedstawienie króla.

W Ktezyfonie znajdował się pałac królewski z VI w. Miasto było stolicą administracyjnąimperium sasanidzkiego. Tam też rezydował biskup nestoriański, a także naczelny kapłanmanichejski. Pałac królewski miał iwan, ze szczytu którego zwisał złoty łańcuch, na którymzawieszona była złota korona. Hak na złoty łańcuch występował jeszcze w okresie arabskim.Korona ta była zbyt ciężka, by władca trzymał ją na głowie. Iwan miał 21 metrów szerokościi pełnił funkcję sali audiencyjnej.

Ardaszir I wybudował swój pałac z iwanem w Firuzabad w prowincji Fars, z której wy-wodziła się dynastia sasanidzka. Iwan i zwieńczenie kopułowe na trompach jest typową cechąarchitektury sasanidzkiej. Ten typ architektury przejęli później władcy muzułmańscy. Bu-dynki sasanidzki dekorowane były rzeźbami stiukowymi, przedstawiającymi postać królewskąlub sceny mitologiczne oraz symbole władzy.

Władcy sasanidzcy wykonywali wielkie reliefy skalne. Jeden z reliefów, zgodnie z inskrypcjąna nim umieszczoną, przedstawia Ardaszira I oraz Ahuramazdę. Król i bóg siedzą na koniach.Pod kopytami konia Ardaszira I leży ostatni władca partyjski – Artabanus V. Pod kopytamikonia Ahuramazdy leży postać identyfikowana jako Angra Mainyu z wężem. Jest to jednoz pierwszych przedstawień Ahuramazdy. Wykonywanie takich przedstawień jest niezgodne zortodoksją zoroastryjską.

Szapur I był następcą Ardaszira I. Przedstawiono go na reliefie wraz z kobietą. Przed-stawienia kobiet w sztuce Bliskiego Wschodu występują bardzo rzadko. Szapur stoczył trzyzwycięskie bitwy z Rzymem. Przedstawiono je również na reliefie skalnym.

W czasach sasanidzkich produkowano srebrne, złote lub pozłacane naczynia. Naczyniapozłacane pełniły rolę darów królewskich dla innych władców. Dno tych naczyń ozdabianoreliefem wypukłym. Na jednym z takich naczyń przedstawiono polowanie królewskie. Polowaniebyło rozrywką wyższych sfer. Król będący dobrym myśliwym był też dobrym żołnierzem. Królsasanidzki, w odróżnieniu od władców wcześniejszych państw irańskich, sam uczestniczył wwalce i czasami w niej ginął. W Mezopotamii król mógł walczyć i zginąć, tylko jeżeli zostałuznany za boga.

Zmieniało się królewskie nakrycie głowy widoczne na naczyniach. Kolejni władcy nosili różnekorony o różnych kształtach. Dzięki temu można łatwo zidentyfikować władcę przedstawionegona dnie naczynia. Władcy towarzyszyła czasami inskrypcja. Wykonywano zdobione naczyniana wino. Wino było spożywane w dużych ilościach na dworze królewskim, a produkcja winabyła kontrolowana przez dwór królewski.

Żydzi uważali wino wyprodukowane z owoców zebranych przez niewiernych za niekoszerne.Jednak niewierni mogli już produkować wino koszerne z winogron zebranych przez Żydów,jedynie nie mogli zrywać owoców. W czasie bankietów winnych na dworze kobiety tańczyły, amężczyźni śpiewali.

Dokonywano pochówków w niszach skalnych wKuh-e Sarut iKuh-e Zakah. Nisze wykutew skale były znacznie płytsze. Prawdopodobnie dokonywano więc pochówków w obrządkuzoroastryjskim. Niszom tym towarzyszą inskrypcję w języku i piśmie stosowanym w czasachsasanidzkich.

Nisze wykuwano też w kamieniach i ostańcach od czasów partyjskich. W skałach wykuwanoteż wnęki przypominające sarkofagi, w których składano ciała zmarłych, np. w Shams Abad

39

i Akhor Rustam. Ciała te zostawiano w skalnym sarkofagu na czas dekompozycji, a podekompozycji zamykano wieko skalnego sarkofagu.

Sarkofagi takie występowały też w Dorhuzdan, Eqlid, Houz-e Dokhtar-e Gabr. Na podsta-wie staranności wykonania sarkofagu i jego kształtu można wnioskować o statusie społecznympochowanej osoby.

W Gur-e Dopa, Pingan i Qanat-e Bagh znajdują się kolumny wolnostojące zwieńczonekapitelem z otworem na same kości na szczycie. Kości wkładano do otworu na szczycie kolumnydopiero po dekompozycji. Niewiele takich kolumn grzebalnych zachowano się do dziś, gdyż byłymasowo niszczone w okresie muzułmańskim. Pochówki w postaci nisz w kamieniach znalezionoteż w Kuh-e Kossein i Kuh-e Ayyub. Znajdują się one blisko pochówków achemenidzkich. WBishapur znaleziono zdobione kamienne ossuaria w formie pojemników na kości.

Ciało zmarłego na czas dekompozycji składane było na dakhmie . Podróżnicy europejscynazywali je ”wieżami milczenia“. Z okresu sasanidzkiego nie znamy wielu dakhm . Dakhmysasanidzkie zachowały się w Bandiyar w północno-wschodnim Iranie. Były to konstrukcjeokrągłe, wewnątrz których znajdowało się wejście na szczyt. Dekompozycji dokonywały spe-cjalnie hodowane psy.

W Merwie powstała budowla czworokątna, w której znaleziono około tysiąca ossuariówzdobionych przedstawieniami zwierzęcymi. Budowla została wzniesiona specjalnie do magazy-nowania ossuariów. Na centralnym dziedzińcu tej budowli znajdowała się platforma, na którejumieszczano ciało do dekompozycji. Ossuaria magazynowano w pomieszczeniach położonychdookoła dziedzińca.

W Chilpik w Chorezmie, nad Amu Darią, znajduje się najstarsza znana dakhma . Ma onapostać okrągłej ściany z ubitej gliny na szczycie wzgórza. Ściana wygradza okrągły obszar.Dakhma w Chilpik powstała w I w. p.n.e. lub w I w. n.e.

Wśród ludu Parsi w Indiach obserwowane są do dziś zwyczaje zoroastryjskie. Obecniedakhmy funkcjonują w Indiach. Wzrok zwykłego człowieka nie powinien widzieć wnoszeniaciała zmarłego na dakhmę przez specjalną grupę ludzi.

Według księgi Vendidad świadome umieranie jest dużo lepsze, gdyż człowiek i jego rodzinamogą się do śmierci przygotować. W zoroastryzmie nie ma jednak przebaczenia grzechów. Dośmierci przygotowywano się poprzez wyznanie wiary, modlitwę i odpowiednie rytuały. Umie-rający powinien być umieszczony w czystym pomieszczeniu i wykąpany w sposób rytualny wmoczu białego byka, a następnie w wodzie. Umierający był ubierany w czyste, białe stroje –koszulkę i pas.

Kapłani odprawiali rytuały i modlili się za umierającego. Należało wezwać dwóch kapłanówlub ich parzystą liczbę, jeśli rodzinę było na to stać. Umierający był świadomy umierania wtracie modlitwy kapłanów. Jeśli umierający nie był świadomy kapłani podawali mu kilka kroplihaomy.

Po śmierci zmarłego znów ubierano w biały strój – koszulkę i pas. Rodzina mogła przebywaćparami przy zmarłym i żegnać się z nim. Odmawiano także modlitwy w taki sposób, aby dotarłydo ucha zmarłego.

Następnie miał miejsce rytuał Sagdid (Sag – pies, dig – widzieć). W ramach tego rytuałupies z czterema oczami lub biały pies z żółtymi uszami lub pies z plamkami nad oczami oglądałzmarłego. Jeśli pies patrzył na zmarłego, oznaczało to, że śmierć jeszcze nie nadeszła. Jeślipies nie patrzył na zmarłego, oznaczało to definitywną śmierć. Spojrzenie psa odpędzało złeduchy.

Po wyjściu psa kapłani rozpalali ogień w pobliżu ciała zmarłego i modlili się w jego obecności.Ogień zasilany był pachnidłami i kadzidłami, których zadaniem było odpędzanie złych duchów.

40

Demony odlatywały wtedy do ciemnej krainy na północy, która miała kształt muchy.

Następnie ciało było wynoszone na dakhmę . Wyniesienia dokonywali przedstawiciele kastynasa-salars , ”nosiciele zmarłych“. Byli oni wąską kastą opłacaną przez rodziny zmarłego.Musieli oni po pogrzebie przejść bardzo skomplikowany rytuał oczyszczenia i byli izolowani wspołeczeństwie. Nie mogli wykonywać innych czynności. Byli bardzo narażeni na ataki złychduchów.

Zmarłego wynosiła parzysta liczba nosicieli. Jednocześnie odprawiali oni rytuały polegającena modlitwie. Nasa-salars składali ciało na trzech kamiennych płytach w pomieszczeniu.Ciało było wtedy ubierane w biały całun. Był on tak zawiązywany, by nie trzeba było odtąddotykać ciała zmarłego. Na płytach wyznaczano chronioną powierzchnię wokół ciała, na którąnie można wchodzić. Powierzchnia ta to kasht . Odprawiano rytuał kushti polegający natrzykrotnym zawiązaniu i rozwiązaniu pasa.

Następnie znów wprowadzano psa. Rodzina żegnała zmarłego jedynie przechodząc kołootwartych drzwi pomieszczenia ze zmarłym. Był to rodzaj procesji. Następnie nasa-salars ,ubrani na biało, wynosili ciało na dakhmę . Ciało przenoszono na metalowych noszach. Popołożeniu ciała na noszach po raz kolejny przychodził czwrooki pies i ostatecznie rozstrzygał ośmierci. Następnie odpędzano złe duchy. Ciało wynoszono na dakhmę . Na dakhmie ciało byłorozbierane do naga, już poza widokiem ludzi innych niż nosiciele zmarłych. Po dekompozycjinosiciele zmarłych przynosili kości zmarłego do pochowania. Obecnie kości są zostawiane nadakhmie .

Dusza opuszcza zmarłego najpóźniej 3 dni po śmierci. Jeśli zmarły zmarł wieczorem wszyst-kie obrzędy musiały odbyć się w nocy, gdyż wtedy aktywny jest demon śmierci Nasu . Ciałowynoszono na dakhmę tylko rano, aby nie było wystawione na działanie promieni słonecz-nych przed wyniesieniem, a tylko w trakcie wyniesienia. Jeśli pogoda nie była słoneczna, ciałoskładano w budynku i oczekiwano z wyniesieniem na słoneczny poranek.

Dusza przodka darzona kultem to fravaši . Duchy pojawiały się w domu i odbierały ofiaryw przeddzień nowego roku. Dusza udawała się na Most Chinvat , gdzie czekali na nie Mithra ,Sraosha i Rashnu . Sraosha trzymał wagę, na której ważył dobre i złe uczynki.

W miejscowości Yazd znajdują się pozostałości dakhmy . Irańskie dakhmy znajdowałysię na szczytach gór. W Indiach dakhmy funkcjonowały co najmniej do lat 70. XX wieku.Mieściły się w ogrodach indyjskich i nie były dobrze widoczne. Dakhmy były okrągłymikonstrukcjami z pustym środkiem. Pod podłogą znajdowały się filtry i rury odprowadzającepłyny ustrojowe, które mogły wydzielić się z ciała. Płyny te nie mogły zanieczyścić ziemi,więc kanalizacja dakhmy była konieczna. Dakhma w Bandiyar również posiadała kanalikiodwadniające.

W Sogdianie, w południowym Uzbekistanie, znaleziono liczne zdobione ossuaria pochodzącez V w. n.e. oraz czasów późniejszych. Sogdyjczycy powszechnie przyjęli zoroastryzm. Ossuariatakie wykonywano także w Margianie. Na ossuariach przedstawiano m.in. kapłanów przed ołta-rzem ognia. Od I-II w. n.e. w Chorezmie wykonywano ossuaria w formach antropomorficznych.Pierwsza dakhma powstała także w Chorezmie.

Sogdyjczycy byli kupcami handlującymi na Jedwabnym Szlaku. Zakładali swoje kolonietakże w Chinach. Wykonywali grobowce w postaci łoża pogrzebowego, inspirowane grobowcamichińskimi. Posiadały one jednak dekoracje typowo zoroastryjskie. Na ossuariach sogdyjskichprzedstawiono postacie płaczek. Także mężczyźni wykonywali gest rozpaczy. Jest to całkowicieniezgodne z ortodoksją zoroastryjską, w której śmierć była wydarzeniem radosnym, końcemdługich zmagań ze złem.

Obecnie pogrzeby w Yazd są jednak wydarzeniem smutnym. Od rewolucji islamskiej wIranie nie wolno stosować obrzędu dekompozycji. Na współczesnych grobach zoroastryjskich

41

pojawiają się przedstawienia khwarenah – uskrzydlonego dysku. Ciało zmarłego jest kła-dzione na kamiennej płycie w grobie, aby nie zanieczyścić ziemi. Powstają też duże mauzoleazoroastryjskie, ale również w nich ciało zamyka się w trumnie. Jest to zatem pochówek szkie-letowy.

9 Czynności i rytuały puryfikacyjne

Trzej magowie lub królowie odwiedzili nowonarodzonego Chrystusa. Nie były to praw-dopodobnie postacie historyczne. Przedstawiane były w strojach typowo irańskich, podobniejak Mithra . Kapłani zoroastryjscy w okresie sasanidzkim, okresie najpełniejszego rozkwituzoroastryzmu, obecni byli w świecie religijnym oraz politycznym, byli urzędnikami państwo-wymi. Poświadczają to pieczęcie będące rodzajem podpisu, legalizacji dokumentów. Kapłanisprawowali funkcje na szczeblu prowincjonalnym, satrapii, szefów miast, mniejszych okręgów iwsi.

W okresie sasanidzkim stosowano pieczęcie stemplowe. Nie zapisywano dokumentów naglinie, ale na innym materiale. Odciski wykonywano często na kawałkach gliny przyklejonychdo papieru. Znanych jest dużo pieczęci kapłańskich. Przedstawiano na nich czasami postaćz inskrypcją zawierającą informacje na temat przedstawionej postaci. Czasami na pieczęciwystępowała tylko inskrypcja.

Kapłani pełnili różne funkcje religijne. Od IV w. występowała hierarchia kapłanów. Prostykapłan Mow w IV wieku towarzyszył królowi Sistanu. Nad nim stał Mowbed , główny kapłani sędzia imperium. Funkcja ta powstała w IV wieku. Jednym z Mowbedów był Kartir – Mow-bed błogosławionego Wahrama i Ormuzda. Kapłani zajmowali się już w III wieku kwestiamiprawnymi.

Kapłan był też mistrzem ceremonii religijnej (enbed). W IV wieku Mowbed był trzeciąosobą w państwie, po królu oraz naczelnym dowódcy wojska. W VI wieku funkcję naczelnegodowódcy wojska zniesiono. Wojskiem zarządzali generałowie z poszczególnym prowincji.

W VI wieku, okresie późnosasanidzkim, istniał kodeks praw i obowiązków kapłanów zwany”Księga dotycząca powinności Mowbedów “. Jeden z kapłanów został skazany na śmierć za”niedopełnienie obowiązku opieki nad biednymi“, czyli za korupcję. Kapłani musieli dbać, abyprzy poborze podatków nie dopuścić do nadmiernego ucisku poddanych. Pod koniec VI wiekuAgathias z Bizancjum napisał, że kapłani w Iranie byli przedmiotem wielkiego poważania i czci.Nic nie mogło zostać uznane za legalne, jeśli nie zostało zaaprobowane przez kapłana. Wszelkieprawa dotyczące dziedziczenia, małżeństwa i wychowania dzieci były podporządkowane religii.Imperium sasanidzkie było państwem religijnym, a całe prawo było podporządkowane religii.

Po podziale imperium na cztery części w obliczu zagrożenia ze strony plemion koczowniczychMowbedzi zarządzali poszczególnymi częściami wraz z władcami noszącymi tytuł Marzban .

W VI wieku powstał urząd ”mediatora i sędziego biednych“, który sprawowali kapłani. Ka-płani utrzymywali się z darowizn otrzymywanych za sprawowanie rytuałów. Darowizny składaliwszyscy, od biednych mieszkańców wsi po króla. Kapłani zajmowali stanowiska na wszystkichszczeblach administracji. Wpływali też na objęcie tronu przez władcę i rozstrzygali konfliktymiędzy dynastiami. W IX wieku każda wioska w prowincji Fars miała swoją świątynię orazswoich kapłanów.

Funkcja kapłana była dziedziczna. Kapłanem mógł zostać tylko ten, kto miał czynnegokapłana wśród przodków nie dalej niż pięć pokoleń wstecz. Do szkoły kapłańskiej trzeba byłowstąpić w wieku około 13 lat. Szkolenie trwało około 3 lat, w zależności od tego, jakim typemkapłana chciało się być.

42

Oczyszczanie było indywidualną aktywnością o charakterze kosmicznym. Jedynie czystośćciała pozwalała na zachowanie czynności duszy. Angra Mainyu zanieczyszczał świat i wszyst-kich wyznawców religii. Oczyszczanie było częścią walki ze złem prowadzącej do zbawienia.Wyznawcy musieli stale dążyć do czystości.

W księdze Vendidad , ”Prawie przeciw demonom“, należącej do Młodszej Awesty, spisanejw czasie panowania Partów lub za Seleucydów zapisano zasady czystości. Vendidad to jedynaksięga Awesty zapisana językiem niestarannym, zawierającym dużo zapożyczeń z języka grec-kiego. Świadczy to o późnym skomponowaniu księgi. Księga powstała pod wpływem zagrożeniaw postaci obecności innych religii. Księga mówiła wprost, co wolno, a czego nie wolno, a takżeco należy zrobić, aby osłabić demony.

Księga Šayest ne Šayest (”Wolno czy nie wolno“) wymienia wprost, co należy robić, takżew celu zachowania czystości. Księgi Zand (Zend) zawierają objaśnienia do ksiąg Awesty.Według Vendidad i Zend głównym czynnikiem oczyszczającym jest deszcz. Deszcz spadana rzeczy czyste i nieczyste. Spadając na rzeczy nieczyste oczyszcza je, na przykład powodujeobmycie nieczystego ciała i wymycie z niego demonów. Jednak wymyte brudy spływają późniejdo ziemi lub do rzeki. Deszcz powoduje zatem także skażenie.

Bardzo ważne było zachowanie czystości wód. Wody spłyną z czasem do mitycznego mo-rza Puitika , w którym oczyszczą się dzięki dużej amplitudzie pływów. W czasie odpływuwiatr oczyszczał wodę, która mogła spłynąć do świętego jeziora Vourukasha . Człowiek możewspomóc proces kosmicznego oczyszczania poprzez libacje do wody. Woda, która otrzymawięcej poświęconych libacji niż zanieczyszczeń wraca do Vourukasha w ciągu trzech lat, wprzeciwnym przypadku w ciągu dziewięciu lat.

Woda była bardzo ważna, została stworzona jako druga w procesie stworzenia. Czystośćwody powinna być zachowana za wszelką cenę. W wodzie prać można było tylko pobrawszywodę z rzeki. Nie wolno było prać bezpośrednio w rzece zanieczyszczając ją. Herodot zauważył,że Irańczycy dbali o czystość wód. Ciało zmarłego można było obmyć tylko wodą z naczynia,nie można było obmyć go w akwenie.

Zwierzęta dzielone były na stworzone przez Ahuramazdę i Angra Mainyu . Angra Ma-inyu stworzył ropuchy i ślimaki. Dobrym uczynkiem było wyjęcie ich z wody i zabicie. Niemożna było zrobić tego na ziemi. Ropuchę, muchę i pająka można było zabić poprzez nadzia-nie na patyk. Następnie konieczne było wysuszenie, obmycie przez deszcz nabitego na patykzwierzęcia w świetle słonecznym bez styczności z ziemią i umieszczenie w śmietniku. Na jesienitrzeba było wyjąć liście z wody, aby nie gniły w niej. Śmiecie gromadzić można było w pojem-nikach z grubym dnem, które położone było na kamieniu, a nie na ziemi. W przypadku śmierciw czasie podróży można było zostawić ciało na ziemi.

Ogień był elementem świętym, płynął w żyłach dobrych stworzeń Ahuramazdy. Nie zostałstworzony, by gotować posiłki. Po ugotowaniu posiłku na ogniu trzeba było wzmocnić ogieńpoprzez dodanie kadzidła. Nie można było dopuścić do zanieczyszczenia ognia posiłkiem. Wrazie zanieczyszczenia go trzeba było połączyć ogień z dziewięcioma ogniami z innych ogniskdomowych od sąsiadów. Nie wolno było spalać śmieci, a drewno do ognia dokładano tylkoczystymi rękami.

Trzeba było też dbać o czystość zwierząt domowych. Brzydki zapach również pochodził odAngra Mainyu . W domu musiało ładnie pachnąć i nie mogły występować żadne brzydkiezapachy. Dom musiał być posprzątany, zwłaszcza w czasie przygotowań do święta NowegoRoku.

Trzeba było myć ręce wodą, piaskiem, ziemią lub moczem bydlęcym zawierającym amoniak.Nie ma wymówki pozwalającej na niemycie ciała. Ciało zostaje skażone przez dotykanie obiek-tów nieczystych. Nieczyste i najgroźniejsze pod względem skażenia były ciała zmarłych. Po

43

kontakcie z ciałem trzeba było umyć się w moczu bydlęcym, potem piasku, a dopiero na końcuw wodzie.

Nasu był demonem brudu, którego trzeba było przepędzić w procesie oczyszczenia. Jegosymbolem była duża mucha. Czyste musiały być też naczynia i narzędzia wykorzystywane wrytuałach religijnych. Były one czyszczone poprzez popiół – pozostałość świętego ognia oraztrzykrotne opłukanie wodą podczas recytacji modlitwy. Konsekrację kończyło oczyszczenieprzedmiotu poprzez wysuszenie na słońcu.

Ciało zmarłego mogło być źródłem najgroźniejszego skażenia. Najbardziej niebezpiecznebyło ciało człowieka żyjącego zgodnie z zasadami religii, w szczególności kapłana, które byłoszczególnie łakomym kąskiem dla demona. Po śmierci natychmiast przeprowadzano rytuałsagdid polegający na przyprowadzeniu psa. Pies był bardzo szanowany w zoroastryzmie.Zoroaster powiedział, że w każdym domu powinien znajdować się pies, gdyż odganiał on wszelkiezło. Pies był traktowany jako domownik. Pies musiał być karmiony, zaś szczeniakami trzebabyło opiekować się do szóstego miesiąca życia. Pies mógł mieszkać w domu razem z ludźmi.Pies (sag) czterooki był wykorzystywany do rytuału sagdid .

Po śmierci z ciała wychodziła duża mucha symbolizująca demona. Szczególnemu oczysz-czeniu podlegali nosiciele zwłok, którzy byli izolowani w społeczeństwie, nie mogli żyć wraz zinnymi mieszkańcami. Byli jednak bardzo dobrze wynagradzani, aby nie musieli podejmowaćżadnej innej pracy. Po śmierci domownika trzeba było oczyścić rodzinę, dom i wyrzucić rzeczyzmarłego. Żywność znajdująca się w domu w chwili śmierci musiała odczekać dziewięć dni pośmierci zmarłego, aby mogła zostać użyta.

Kobieta w czasie miesiączki musiała przebywać na osobności, nie mogła kontaktować sięz innymi członkami rodziny. Rodzina podsuwała jej tylko jedzenie. Kobieta, która urodziłamartwe dziecko przez 3 dni nie mogła pić, 3 kolejne dni mogła pić tylko gomez , mocz by-dlęcy, z popiołem, potem przechodziła przez 10 dni rytuał oczyszczenia barašnom . Urodzeniemartwego dziecka było dużym skażeniem.

Gdy kobieta w ciąży popełniała grzech, np. zjadła zbyt młode zwierzę, poddawana byłaoczyszczeniu po porodzie. Kobieta rodząca też była czynnikiem skażającym otoczeniem. Poporodzie zawsze przechodziła oczyszczenie.

Istniały rytuały puryfikacyjne o różnym stopniu złożoności:• Padyab – 5 minut – obmycie bez obecności kapłana,• Nahm – 20-30 minut – kąpiel w obecności jednego kapłana,• Barašnom – 9-10 dni – obecność dwóch kapłanów,• Riman – pół godziny – obecność dwóch osób, w tym jednego kapłana. Dziś rytuał ten

jest ściśle ograniczony do osób, które miały kontakt ze zmarłymi.Padyab był czynnością codzienną. Polegał na trzykrotnym obmyciu wodą twarzy, rąk i

stóp. Po rytuale rozwiązywano i zawiązywano pas kushti i odmawiano modlitwę zwierającąsłowa ”czynię to dla przyjemności Ahuramazdy“. Padyab odprawiano po wstaniu z łóżkawcześnie rano, po czynnościach fizjologicznych, przed posiłkami oraz przed modlitwą. Islamskaablucja wywodzi się z zoroastryzmu i jest formą ewoluującego Padyab.

Nahm to kąpiel wykonywana okazyjnie. Rozpoczynała się od rytuału Padyab łącznie ztrzykrotnym obmyciem, zawiązaniem i rozwiązaniem pasa kushti , potem zjadano liście gra-natu i popijano je poświęconym gomezem , odmawiano modlitwę Patet , modlitwę skruchyza grzechy, i odbywano kąpiel w obecności kapłana. Rytuał odprawiano w czasie ceremoniiNavjote , przy okazji małżeństwa, święta Fravardigan poświęconego duchom przodków orazpoddawała mu się kobieta 40 dni po porodzie. Kobiecie w kąpieli nie towarzyszył kapłan.

Rytuał Nahm miał na celu także zachowanie higieny oraz dobrego stanu zdrowia. Nahmi Padyab odbywały się w domu osoby uczestniczącego w rytuale.

44

Rytuał Barašnom to ”kąpiel od głowy do stóp“. Odbywała się w miejscu nazywanym Ba-rašnomgah , w pobliżu świątyni ognia lub w specjalnie do tego przeznaczonym pomieszczeniu.

Kapłan wykorzystywał w trakcie rytuału padan naogar , czyli łyżkę na uchwycie z 9 su-płami nazywanymi karša . Ceremonia musiała odbywać się na specjalnym, oczyszczonym iutwardzonym gruncie. W czasie budowania pomieszczenia do ceremonii trzeba było wykopaćdziewięć jam współliniowych, głębokich na trzy lub cztery palce. Dziewięć jam podzielonychbyło na trzy trójki. W każdej trójce otwory były odległe od siebie o jeden krok, zaś trójki byłyodległe od siebie o dwa kroki.

Następnie wytyczano prostokąty, których krawędzie wyznaczały potrójne linie w postacirowków. Cztery prostokąty otaczały odpowiednio trójki:

1. pierwszą,2. drugą,3. pierwszą i drugą,4. pierwszą, drugą i trzecią.

Tak zamknięta przestrzeń posypywana była piaskiem. Przejście przez tę przestrzeń byłopowiązane z oczyszczeniem. Przed wejściem do siódmej jamy następowało obmycie gomezem .Przed wejściem do jamy numer 7+i następowało i-krotne obmycie wodą. Przed wyjściem zprzestrzeni miało miejsce okadzanie nazywane Urvasana . Do okadzania wykorzystywało sięroślinę należącą do gatunku poganek rutowaty, która jest wykorzystywana w medycynie lu-dowej. Po okadzaniu kończyła się pierwsza część rytuału Barašnom . Ceremonia musiałaodbywać się przed południem, a na pewno przed zachodem słońca.

Kandydat do oczyszczenia wracał następnie do domu i był zamykany w pomieszczeniu, doktórego nie miała dostępu rodzina. Rodzina może dostarczać izolowanemu tylko jedzenie ipicie. Izolacja trwa trzy dni i trzy noce. Czwartego dnia przychodził kapłan i obmywał gogomezem i wodą. Okresy trzydniowej izolacji i obmycia powtarzane były trzykrotnie. Całyrytuał Barašnom trwał zatem dziewięć lub dziesięć dni.

Barašnom poddawały się osoby, które miały kontakt z ciałem – nosiciele zwłok i najbliższarodzina zmarłego, osoby mające kontakt z chorobami zakaźnymi oraz osoby wstępujące dostanu kapłańskiego. Obecnie rytuałowi temu poddawane są jedynie osoby wstępujące do stanukapłańskiego.

10 Ceremonie religijne

W ceremoniach religijnych można było wziąć udział tylko po oczyszczeniu. Ceremoniezoroastryjskie dzielą się na ceremonie zewnętrznego cyklu i wewnętrznego cyklu. Ceremoniezewnętrznego cyklu mogły odbywać się w dowolnym miejscu i mogła im przewodniczyć osobaświecka. Ceremonie wewnętrznego cyklu mogły odbywać się tylko wewnątrz świątyń, w odpo-wiednim ich miejscu, a mógł im przewodniczyć tylko kapłan.

Mogły odbywać się tylko na wytyczonym rowkiem pavi obszarze w świątyni, który zostałwcześniej oczyszczony. W ceremoniach tych uczestniczyli tylko kapłani. Najważniejszym z nichbył rytuał Yasna . Yasna to jedna z ksiąg Awesty, składająca się z 72 paragrafów. CeremoniiYasna towarzyszyła recytacja tej księgi.

Yasna to cześć, dedykacja i poświęcenie. Odbywała się w miejscu nazywanym Yazišn-Khna lub Yazišn-Gah . Ceremonia dedykowana była Ahuramazdzie i Amesha Spentas .Odbywała się tylko wewnątrz świątyni, w oddzielonym jej pomieszczeniu, w miejscu oddzielo-nym rowkiem pavi . Miejsce to musiało być zasłonięte przed świętym ogniem, święty ogień niemoże oświetlić ceremonii. W czasie ceremonii zapalany jest inny ogień, który nie jest święty

45

i może zostać zgaszony po ceremonii. Inne ognie, a także słońce, nie mogą mieć kontaktu zeświętym ogniem w świątyni. Ceremonia Yasna musiała być odprawiana między wschodemsłońca a południem.

W rytuale Yasna biorą udział kapłani, zaś wierni nie widzą rytuału. Kapłani pełnią okre-ślone funkcje. Starszy kapłan pełni funkcję Zaoti , czyli recytuje księgę Yasna . Drugi kapłanwykonuje przygotowania oraz czynności wymagające poruszania się. Funkcja ta nazywa sięRathvi lub Raspi .

Do ceremonii potrzebne są rośliny w postaci gałązek drzewa granatu lub palmowego, zktórych Raspi przygotowuje barsom . Potrzebna jest także woda z czystego, specjalnegoźródła, gałązki efedryny, z których przygotowuje się halucynogenną haomę oraz mleko krowiew Iranie lub kozie w Indiach.

Ingredienty są potrzebne do przygotowania napoju, płynnego ekstraktu, oraz rytuału AbZohr – rytuału Wody Potężnej.

Wykonywane są dwa napoje – parahom (przed haomą) i haoma. Parahom jest przygoto-wywany we wstępnej fazie ceremonii, zaś haoma w trakcie samej ceremonii Yasna . Parahomjest spożywany przez starszego Zaoti . Część napoju wlewa się do pobliskiego strumienia lubstudni świątyni w formie libacji w kulminacyjnej fazie rytuału Ab Zohr . Reszta napoju zu-żywana jest przez kapłanów lub podawana niektórym wiernym, na przykład umierającym dlaukojenia bólu.

Do rytuału Yasna potrzebne są specjalne naczynia. Wykorzystuje się dwie podstawki nagałązki barsom nazywane ”twarzą księżyca“ (mahrui) oraz moździerz z tłuczkiem. Gałązkileżą na podstawkach. Wykorzystywany jest też pojemnik na Ataš Dadgah , ogień najniższejklasy, który nie jest ogniem świętym. Potrzebny jest też pierścień obwiązany włosiem końskimoraz naczynia na wodę, spodek na haomę, naczynia do mycia rąk, cedzak, szczypce do ognia,misa na mleko, nóż do barsomu oraz łyżka do dodawania tłuszczu do ognia, co symbolizujeofiarę zwierzęcą. Naczynia te obecnie są wykonywane ze złota.

Parayagna lub Paragna to wstęp do obrzędu, w którym wykorzystuje się ceremonialnenaczynia Alat . Naczynia i rośliny myte są na początku rytuału wodą. Raspi przynosi gałązkipotrzebne do wykonania barsomu . Barsom symbolizuje połączenie menog (stan duchowy)i getig (stan rzeczywisty). Wykonany jest z przewiązanych gałązek położonych na dwóchpodstawkach księżycowatych. Przewiązanie symbolizuje połączenie menogu i getigu .

Kapłan uciera efedrynę z dodatkiem owoców granatu i kilku liści granatu w moździerzu.Cały czas trwa recytacja księgi Yasna . Po zmiażdżeniu gałązek roślinnych z dodatkiem płynunastępuje odcedzenie napoju przez sito z dziewięcioma dziurkami.

Kapłan kładzie gałązki koło ognia. Mają one uschnąć do końca ceremonii. Ceremoniatrwa tak długo, jak długo trwa recytacja Yasny , czyli od 2 do 2,5 godzin. Po przygotowaniuparahomu Raspi dołącza do Zaoti w recytacji. Raspi wylewa częściowo parahom na wiązkębarsom , a częściowo na ręce Zaoti . Zaoti wypija trzy łyki parahom .

Zaoti przygotowuje drugą haomę z dodatkiem mleka zamiast wody. Haoma jest następnieofiarowana do wody, kapłanom i wiernym. Reszta wykorzystywana jest do podlania drzewowocowych2.

Inną ważną ważną ceremonię była ceremonia Visperad , która podobna była do Yasny .Ceremonia ta trwała dłużej, również zawierała recytację Yasny . Odprawiana była w trakciesześciu świąt sezonowych oraz święta Nowruz . Ceremonia Vendidad obejmowała recytacjęksiąg Yasny , Visperad i Vendidad .

2Film – A Zoroastrian Ritual: Yasna

46

Ceremonie cyklu wewnętrznego mogą odbywać się wyłącznie w świątyni, wewnątrz specjal-nego pomieszczenia i mogą być sprawowane tylko przez kapłanów. Do cyklu wewnętrznegonależą rytuały Yasna , Vendidad i Visperad .

W czasie ceremonii Yasna przygotowywane są dwukrotnie napoje haomy. W czasie rytuałuodbywa się recytacja księgi Yasna . Nie może on być obserwowany przez wiernych. Vendidad iVisperad to dwie inne ceremonie cyklu wewnętrznego, które stanowią rozbudowanie ceremoniiYasna . Do ceremonii potrzebne są pojemniki na ogień niższej klasy, który może być rozpalanyi gaszony po ceremonii. Obecna wiedza na temat ceremonii Yasna dotyczy zoroastryzmu poXVII wieku. Wszystkie urządzenia wykorzystywane w czasie ceremonii mają swoje określonemiejsce w pavi wytyczonym na podłodze za pomocą rowków. Pavi to miejsce rytualne, doktórego nie mają wstępu demony.

W rytuałach cyklu wewnętrznego wykorzystywany jest moździerz do ucierania gałązek. Ude-rzenia w metalowy moździerz odpędzają demony. Gałązki barsomu są symbolem zoroastry-zmu. Mogą być to gałązki drzewa granatowego lub palmowego. Barsom opiera się na dwóchpodstawkach nazywanych ”twarzami księżyca“. Może on towarzyszyć każdej modlitwie. Bar-som przez długi czas był symbolem kapłana zoroastryjskiego. Obecnie może być trzymanytakże przez osobę świecką.

Na początku rytuałuYasna spożywane są specjalne chlebki. Zwyczaj ten występuje obecniejedynie w Indiach, ale nie w Iranie. Religia zoroastryjska w Indiach jest obecnie w dużymstopniu nastawiona na obsługę ruchu turystycznego.

Ceremonie cyklu zewnętrznego mogą odbywać się poza świątynią i mogą być sprawowaneprzez osoby niebędące kapłanami, zwłaszcza w Indiach. W Stanach Zjednoczonych kapłankązoroastryjską może zostać także kobieta, co w tradycyjnej odmianie religii nie było możliwe.W ceremoniach cyklu zewnętrznego także bierze udział ogień niższej kategorii, Ataš Dadgah ,który wygasa samoczynnie po ceremonii. Popiół z tego ognia może być dodany później doogniska domowego lub wysypany pod drzewo. Niektóre ceremonie cyklu zewnętrznego mogąwymagać obecności jednego lub dwóch kapłanów.

Ceremonia Afrinagan to ”błogosławieństwo“. W trakcie tej ceremonii czci się dwoistośćświata, składającego się z menog (myśli, duszy) i getig (ciała, świata materialnego). W ce-remonii biorą udział Raspi , który przygotowuje ogień, i Zaoti , odprawiający ceremonię. Wceremonii uczestniczy biały obrus Sofre (”stół“), który jest kładziony na stole lub na oczysz-czonym fragmencie podłogi. W rytuale ważną rolę odgrywają kwiaty kładzione na obrusie.

Podłoga symbolizuje ziemię i Spenta Armaiti należącego do Amesha Spentas . Ogieńsymbolizuje wieczny ogień, ogień duchowy i Amesha Spentas Asha Vahishta . Kapłanreprezentuje ludzi i Speništa Mainyu . Mleko reprezentuje życie zwierząt i Vohu Manah .Metalowe naczynie reprezentuje niebo i Khshathra Vairiya . Niebo wyobrażano sobie jakokamienne lub metalowe. Woda reprezentuje środowisko i Haurvatat , a kwiaty i owoce –roślinność i Ameretat .

Północ była uważana za kierunek niebezpieczny, pełny demonów, gdyż tam było najciemniej.W czasie składania ofiary nie wolno było zwracać się na północ, żeby demony nie uważały, żeofiara jest składana im.

Na obrusie znajdowała się taca z owocami, taca z mlekiem, winem, wodą i kwiatami. Wrytuale wykorzystywanych jest 8 roślin kwiatowych ułożonych kwiatami do środka w kształciepodkowy. U jej podstawy leżą dwa kwiaty, zaś po trzy kwiaty leżą po bokach.

Kapłani przygotowują się poprzez rytuał oczyszczenia Padyab oraz potrójne zawiązanie irozwiązanie kushti . Następnie następuje rozpalenie ognia i modlitwa. Główne modlitwy recy-towane w trakcie rytuału to Ašem Vohu i Ahuna Vairya . Payvand to połączenie kapła-nów poprzez podanie sobie obu dłoni przez dwóch kapłanów. Następnie dochodzi do wymiany

47

kwiatów między kapłanami. Kwiatom przypisywana jest określona symbolika. Zoroastryjczycyszacunkiem darzą tulipany i hiacynty, gdyż symbolizują one wiosnę.

Afrinagan występuje w kilku odmianach w zależności od założonego celu sprawowaniaceremonii. Afrinagan Dahman może być sprawowany każdego dnia, ale najczęściej odbywasię trzeciego dnia Nowego Roku oraz podczas inicjacji do kapłaństwa.

Afrinagan Gahambar sprawowany jest w trakcie 6 głównych świąt sezonowych – środkawiosny, środka lata, żniw powrotu stad do domu, środka zimy i końca roku. W czasie każdegoz tych świąt odprawiany jest też bardziej skomplikowany rytuał Yasna . Każde z tych świattrwa 5 dni. Obchody końca roku łączą się z obchodami Nowego Roku. Obchody trwają wtedyłącznie nawet 19 dni.

Afrinagan Rapithwin odprawiany jest w czasie Rapithwin , czyli okresu między połu-dniem a popołudniem. Słowo to oznacza ”południe“ oraz ducha południa. W chwili zakończeniastworzenia przez Ahuramazdę słońce stało w zenicie. Afrinagan Gatha jest odprawiany wtrakcie 5 ostatnich dni roku poświęconych Gathom.

Główny kapłan jest zazwyczaj skierowany w trakcie ceremonii w kierunku wschodnim.Liczba 3 symbolizuje w zoroastryzmie dobre słowa, myśli i uczynki.

Ceremonia Afrinagan jest prośbą o błogosławieństwo Ahuramazdy i Amesha Spentas .Rytuał Afrinagan nie mógł być sprawowany w zimie, gdyż duch południa przenosił się nazimę pod ziemię i dbał o ocalenie korzeni oraz wód podziemnych i uchronienie ich przed za-marznięciem. Duch południa wracał ziemię w dniu Nowruz .

Dron (w Aweście Draonah – ”część, posiadanie“) to termin oznaczający okrągły chleb zmąki pszennej z dziewięcioma nacięciami. Są one elastyczne i mają wielkość dłoni. W cza-sie wykonywania nacięć przed pieczeniem powtarza się słowa ”humat, hukht, huvarsht“ (dobremyśli, dobre słowa, dobre uczynki) przy każdym cięciu. Rytuał Dron jest aktem błogosławień-stwa i dziękczynienia za żywność. Zajmuje około 15 minut i wymaga recytacji odpowiednichmodlitw i kosztowania chleba. Wykonuje się go przez posiłkiem. Jest częścią Afrinagan .

Baż (Waż ) oznacza ”słowo, mowa, modlitwa“. Jest to też nazwa ceremoniału. W XIXwieku o zoroastryjczykach mówiono ”lud baż “, gdyż przed każdą czynnością wierny zoroastryj-czyk powinien odmówić modlitwę. W czasie modlitwy w ręku powinno się trzymać barsom ,czyli święte gałązki. Wspólną modlitwą może kierować kapłan lub świecki pan domu.

Święto Nowego Roku Nowruz obchodzone jest od okresu achemenidzkiego, od VI-IV w.p.n.e. Początki obchodów wiążą się z podbiciem Babilonu przez Cyrusa. W Babilonie hucz-nie obchodzono Nowy Rok. Kambyzes wziął udział w obchodach Nowego Roku w Babilonie.Persowie przejęli kalendarz od Babilończyków. Rok miał jednak 360 dni, co wskutek kumulacjibłędów rocznych doprowadziło do obchodzenia Nowego Roku w okresie partyjskim na jesieni.

Święto jest związane z kalendarzem irańskim, który zachował się w Iranie. Nowy rok roz-poczyna się 21 marca. Święto obchodzone jest w Iranie i Azji Środkowej, ale obecnie nie jestjuż świętem religijnym, gdyż na obszarach tych dominuje islam. Pierwsza wzmianka o święciepochodzi z II w. n.e. i powstała w okresie partyjskim. Jamshid był władcą mitycznym, którytrzykrotnie powiększył ziemię i jako pierwszy obchodził, według tradycji, Nowy Rok.

W księdze Shahnameh zapisano, że Jamshid w czasie święta Nowego Roku był podno-szony przez wiernych na tronie wysadzanym diamentami. Od tego zwyczaju może pochodziscena podnoszenia władcy achemenidzkiego na tronie przez przedstawicieli prowincji w Perse-polis. Persepolis określane było przez miejscową ludność ”Tronem Jamshida“.

W okresie sasanidzkim dokonano reformy kalendarza i od tego czasu Nowy Rok obchodzonybył na wiosnę. Był świętem religijnym. W okresie sasanidzkim obchody zaczynały się w

48

południe. Wierzono, że w okresie Frašgird , po ostatecznym zwycięstwie dobra nad złem,słońce zatrzyma się w zenicie.

Fravardin był pierwszym miesiącem roku. Nowruz obchodzono pierwszego dnia Fra-vardin . 6 dnia Fravardin obchodzono koniec aktu stworzenia. Pięć dni przed Nowruzpoświęconych było końcowi roku.

Udawano się w okolice dakhmy , aby oddać hołd duchom przodków. Odprawiano Farvar-digan oraz Afrinagan , a następnie spożywano ucztę. W czasie uczty, która odbywała sięna świeżym powietrzu, w otoczeniu przyrody, pito wino. Były to święta bardzo radosne, alemiały podłoże religijne. Po pojawieniu się islamu ograniczono spożycie wina. Jednak obecniew czasie Nowruz władze irańskie zezwalają na spożycie wina.

Al-Biruni, poeta i historyk, pochodzący z dzisiejszego Uzbekistanu, w X wieku opisał ob-chody Nowruz . Władał on językiem perskim. Poinformował, że władca sasanidzki HormizdI, syn Shapura I, połączył dwa święta Mały Nowruz i Duży Nowruz w jedno święto. Od tejpory święto to było obowiązkowe. Nowruz oznacza dosłownie ”Nowy Dzień“.

Nowruz obecnie obchodzi się przez 12 dni w Iranie i Tadżykistanie. W innych krajachobchody są krótsze. Przed Nowruz trwa sprzątanie mieszkań, kupuje się nowe ubrania, pierzedywany i zasłony. Po ulicach chodzi Hajji Firuz . Hajji to ”ten, który pielgrzymował doMekki“. Hajji Firuz gra na instrumentach, daje dzieciom cukierki i zapowiada przybycieNowego Roku.

W ostatnią noc środową przed Nowruz odbywa się ceremonia Chaharšanbe Suri , cooznacza ”Cztery Wieczory“. Celem jest odpędzenie wszystkiego, co złe, przez ogień i dobro. Naulicach rozpala się ogniska, przez które przeskakują młodzi, powtarzając ”Moja bladość i cho-roba dla Ciebie, ogniu, Twoja siła i zdrowie dla mnie“. Zabawa ta nawiązuje do Zoroastryzmu.

Fal Guš to zabawa polegająca na podsłuchaniu innej osoby i wyciągnięcia z tego wróżby dlasiebie. Gereh-gosha’i to zwyczaj zawiązywania supła na chusteczce lub na ubraniu. Pierwsząspotkaną na ulicy osobę prosi się o rozwiązanie supła, co ma na celu odpędzenie zła.

Nowruz to przede wszystkim ucztowanie. Na stole znajduje się tradycyjny zestaw siedmiupotraw oraz elementów wystroju stołu Haft Čin – lustro (niebo), jabłko (ziemia), świeca(ogień), woda różana (woda), kiełki pszenicy (rośliny), złota rybka w akwarium (zwierzęta) ipisanki (ludzie i płodność).

Wyznawcy islamu przygotowują siedem potraw, których nazwy zaczynają się od ”s”. Jest tozestaw Haft Seen (siedem “s”). Spożywa się pszenicę, słodki pudding, suszone owoce oliwki,czosnek, jabłka i owoce sumaka.

Na obrusie w czasie uczty z okazji Nowruz znajduje się ponadto Awesta, Koran lub dziełowielkiego poety irańskiego, w zależności od światopoglądu danej rodziny. Poezja irańska jestbardzo ważna w kulturze irańskiej, jest pełna opisów uczt, miłości i erotyzmu, pozwala zachowaćdawne zwyczaje. Miłość w kulturze irańskiej jest piękna, jeśli jest miłością nieszczęśliwą.

11 Świątynie ognia w starożytnym Iranie

11.1 Świątynie ognia zwycięskiego

Obowiązkiem wyznawcy zoroastryzmu jest wielokrotne, codzienne modlenie się. Z tegopowodu zoroastryjczyków określano jako “lud baż ”. Nazywano ich też czcicielami ognia.

W świątyniach zoroastryjskich nie było posągów, a jedynie podwyższenia, na których pło-nął ogień. Kult ognia stał się ikoną zoroastryzmu. Ogień jest dla zoroastryjczyków jedynie

49

pośrednikiem między sferą ludzką i sferą boską. Rolę tę pełnić może ogień w świątyni, ale teżognisko domowe. Sam ogień nie jest przedmiotem kultu. Istniało pomniejsze bóstwo ognia, doktórego modlono się. Nie modlono się jednak do samego ognia.

W okresie medyjskim powstała świątynia w Nush-i Jan w górach Zagros. Budynek tenokreślany jest przez odkrywców mianem świątyni ognia.

W kompleksie zabudowań najważniejsza była tzw. Budowla Centralna. Budynek ten znaj-dował się w centrum kompleksu. Przed opuszczeniem budynku jego ściany pokryto dodatkowąwarstwą z cegły suszonej. Ma on kształt schodkowatego trójkąta. Jego wnętrze wypełniono wcałości rumoszem skalnym. Mieszkańcy chcieli, aby budowla zachowała się w dobrym stanie inie została sprofanowana. Ściany budowli zachowały się w nietkniętym stanie do wysokości 7metrów. Była to budowla jednokondygnacyjna.

Do wnętrza prowadziło wzmocnione przejście. Prowadziło ono do przedpokoju, z któregorampa prowadziła prawdopodobnie na dach. W przedpokoju była też nisza w ścianie. Zawejściem do głównego pomieszczenia, po lewej stronie, znajdowała się konstrukcja określanajako ołtarz ognia. Przed opuszczeniem świątyni ołtarz odgrodzono oddzielnym płotem. Ścianypomieszczenia od wewnątrz były zdobione specjalnym ułożeniem cegieł oraz niszami.

W świątyni nie było żadnych okien wpuszczających światło, a zatem wnętrze było ciemne.Na ołtarzu ognia znajdowało się wgłębienie wypełnione popiołem. Konstrukcja była częściowoprzepalona, nie ulega więc wątpliwości, że znajdował się tam ogień. Ołtarz miał kształt schod-kowatego kapitela.

Świątynia w Nush-i Jan mogła być zatem najstarszą świątynią ognia, w której sprawowanorytuały zoroastryjskie. Jednak zarzuca się tej koncepcji, że ołtarz był za mały, aby utrzymywaćna nim stale płonący ogień, co jest wymagane w niektórych współczesnych świątyniach ognia.

Ogień jest uważany za dobry, ale dym za zły. Drewno używane w świątyni powinno byćsuchym drewnem z drzew owocowych. Ogień podtrzymywano jedynie w formie żaru w po-piele. Popioły musiały zajmować sporą objętość. Jednak popioły nie musiały znajdować siębezpośrednio na ołtarzu. Mogły być umieszczone w dużym, glinianym naczyniu leżącym naołtarzu.

Ogień palono także przed posągami w świątyniach wielu innych religii. Można więc zakładać,że była to świątynia, w której płonął ogień, ale niekoniecznie świątynia zoroastryjska.

Świątynia powstała w VIII-VII w. p.n.e. Tymczasem Zoroaster, według tradycyjnego da-towania, żył 300-258 lat przed 330 rokiem p.n.e., czyli około 630-588 p.n.e. w Azji Środkowej.Reforma zoroastryjska dotarła do zachodniego Iranu, w tym do Nush-i Jan, znacznie później.Obecnie zakłada się jednak, że Zoroaster żył znacznie wcześniej, a więc reforma zoroastryjskazdążyłaby dotrzeć do VIII w. p.n.e. do Nush-i Jan.

W okresie achemenidzkim, od VI do IV w. p.n.e., nie powstała żadna świątynia ogniaodkryta w materiale archeologicznym, ani znana z opisów w źródłach historycznych i ikono-graficznych. Jeśli kult świątynny występował w okresie medyjskim, zanikł on w okresie ache-menidzkim. W okresie achemenidzkim ogień był używany przez magów do różnego rodzajurytuałów religijnych. Brak świątyń, posągów i ołtarzy podkreślał także Herodot.

W Pasargade istniał Święty Okręg, w którym znajdowały się dwie konstrukcje. Okręgotoczony był ogrodzeniem, na jego końcu znajdowało się podwyższenie. Na jednej konstrukcjibyć może rozpalano ogień, a na drugą wchodził król lub kapłan.

Na terenie miasta Pasargade znaleziono kamienny, schodkowaty przedmiot przypominającyzwieńczenie ołtarza ognia z Nush-i Jan. Konstrukcja schodkowata z płonącym ogniem naszczycie przedstawiana była także na fasadach grobowców z Persepolis i Naksz-e Rustam.

50

Pierwsze wzmianki o ołtarzach ognia pojawiły się w I w. p.n.e. i I w. n.e. Strabon w XVksiędze “Geografii”, w rozdziale 3, zapisał, że widział sektę magów w Kapadocji. Należeli oni dogrupy Pytaethi (“czcicieli ognia”), którzy posiadali swoje świątynie ognia. Były to godne uwagikonstrukcje, pośrodku których znajdował się ołtarz, na którym znajdowało się dużo popiołówi na którym magowie trzymali stale płonący ogień. U Strabona po raz pierwszy pojawia sięokreślenie “czciciele ognia” użyte w odniesieniu do zoroastryjczyków.

Isodorus z Charaxu napisał dzieło “Stacje Partyjskie”. Napisał, że istnieje kraina Astuenaz miastem Asaac, w którym Arsaces został jako pierwszy proklamowany królem, i jest tamwiecznie płonący ogień. Lokalizacja tego miasta nie została jeszcze ustalona. Isodorus opisy-wał szlak handlowy prowadzący od Lewantu do Azji Środkowej. Opis części zachodniej jestdokładny, zaś na wschodzie staje się coraz bardziej mglisty. W I w. p.n.e. powstały zatempierwsze pewne świątynie ognia.

W V w. n.e. ognie dzielono na:

• Ataš Bahram – ogień zwycięski, utrzymywany w dużych świątyniach w miejscu Yeši-zngah , w których odbywała się ceremonia Yasna , Vendidad i Visperad . Świątyniata musiała mieć co najmniej 2 pomieszczenia. Był to ogień płonący stale.

• Ataš Adaran – ogień utrzymywany w mniejszych świątyniach, jednopomieszczeniowych,nie wiadomo, czy płonął stale, czy był gaszony. Była to kategoria ognia świątynnego.

• Ataš Dadgah – ogień zapalany w trakcie rytuałów zewnętrznych, gaszony po rytuale.

Od 1996 do 2009 roku odbywały się wykopaliska w Mele Hairam w Turkmenistanie. Od-kryto tam świątynię ognia datowaną na I w. n.e. Funkcjonowała ona do IV w. n.e. Świątyniaskładała się z wejścia, po środku którego mieściła się studnia.

Ceremonie cyklu wewnętrznego, na przykład Yasna , wymagały czystej, konsekrowanejwody. Część haomy po ceremonii była wlewana do studni lub do rzeki. Świątynie oddaloneod naturalnego źródła wody miały własne studnie. Studnia w Mele Hairam miała 6 metrówgłębokości, co świadczy o wyższym poziomie wody gruntowej w oazie w przeszłości.

Przy ścianach znajdowały się ławy zdobione rzeźbionymi warstwami gipsu. Być może wczasie świąt sezonowych składano ofiary na ławach przy ścianach. Nie wiadomo, jak wiele osóbodwiedzało świątynię. Zoroastryzm był głównie religią dla bogatych. W drugim pomieszczeniuznajdowała się dekoracja rzeźbiarska w postaci trzech węzłów symbolizujących dobre myśli,słowa i uczynki. Konstrukcja z tą dekoracją blokowała wejście do kolejnego pomieszczeniamieszczącego ołtarz ognia. W późniejszej fazie w przejściu ustawiono cegły całkowicie blokująceprzejście.

Już w starożytności wierni nie mogli wejść do pomieszczenia, w którym mieścił się świętyogień. Wcześniej sądzono, że ołtarze ognia zamknięto dla wiernych dopiero w okresie arab-skim, aby chronić ogień przed wyznawcami islamu, ich agresją i wzrokiem niewiernych. Jednakodkrycie w Mele Hairam pokazało, że ogień odgrodzono od wiernych już w starożytności.

W głównym pomieszczeniu świątynnym znajdował się ołtarz ognia w kształcie klepsydry.Został on zniszczony celowo lub przez spadające sklepienie. Powierzchnia, na której stał ołtarzbyła odgrodzona od reszty pomieszczenia przez murek.

Na ścianach znajdowało się kilka warstw białej pobiały. Kolor biały wiąże się z zoroastry-zmem. W ścianach nie było żadnego otworu okiennego. Jedynym źródłem światła był ogień. Wniszy być może była zapalona lampka oliwna, gdyż jej ściany były osmolone. Obecnie w świą-tyniach ognia również jest ciemno. Płonie w nich tylko święty ogień, a czasami także lampkaoliwna. W jednym z narożników znajdował się postument, na którym znaleziono znaczne ilościpopiołów, pochodzących prawdopodobnie ze świętego ognia. Popiół był używany do użyźnianiapól i sadów owocowych.

51

W kolejnym pomieszczeniu, za ołtarzem ognia, znajdowała się platforma, na której rów-nież palono ogień. Jej powierzchnia była przepalona. W pomieszczeniu tym znajdowało sięteż podwyższenie wyłożone cegłami wypalanymi. Było to prawdopodobnie pavi używane dosprawowania ceremonii Yasna . Cegły wypalane były jeszcze rzadkością w tym okresie. Pod-wyższenie ułożone jest na osi wschód-zachód, co pozwalało uniknąć zwracania się w trakcieceremonii na północ, która pełna była demonów.

Sanktuarium z ołtarzem ognia oddzielone było od pomieszczenia dla ceremonii Yasnadwiema przyporami. Dłuższa przypora powodowała, że w czasie ceremonii Yasna ogień niebył widoczny dla świętego ognia z ołtarza. Dzięki temu ognie ze sobą nie konkurowały, byływizualnie odgrodzone.

W narożniku pomieszczenia położonego na północ od sanktuarium znajdował się piec, naktórym znaleziono się biały popiół bez węgli. Świadczy to o długim procesie spalania odby-wającym się na podwyższeniu. W żadnej innej świątyni nie ma takiej konstrukcji. Jedyniew okolicach Isfahanu, na początku XX wieku, przechowywano ogień z innej, starszej świątyni,która uległa zniszczeniu. Być może w Mele Hairam, w pomieszczeniu na północ od sanktu-arium, płonął również ogień ze starszej świątyni. Ogień ten był wizualnie izolowany od ognia zsanktuarium. Przez pomieszczenie to prowadziło jedyne wejście do sanktuarium po ustawieniukonstrukcji blokującej główne wejście.

W Mele Hairam znaleziono zniszczone fragmenty plakietek kościanych. Jedna z nich przed-stawiała postać męską, trzymającą w lewej dłoni gałązki barsom . Mężczyzna trzymał teżmoździerz. Było to prawdopodobnie przedstawienie kapłana zoroastryjskiego.

Na innej plakietce przedstawiono dwa moździerze, gałązki barsom oraz podstawkę “twarzksiężyca”, na której kładziono gałązki barsom . Na plakietce przedstawiono również narzędziapotrzebne do sprawowania rytuału. Obecnie używa się jedynie jeden moździerz i rozcieracz.Jednak w księgach Yasna i Visperad zapisano, aby stosować dwa moździerze. Prawdopo-dobnie dawniej stosowano dwa moździerze, a potem zredukowano ich liczbę do jednego. WPersepolis znaleziono moździerze kamienne i metalowe. W księdze Yasna zapisano, aby stoso-wać w czasie ceremonii jeden moździerz kamienny i jeden żelazny. Kształt podstawki mahrui“twarz księżyca” na barsom jest niemalże identyczny współcześnie, jak na plakietce w MeleHairam.

Trzecia plakietka niewątpliwie przedstawia ołtarz ognia. Czwarta plakietka przedstawiadwóch mężczyzn w strojach typowych dla okresu późnopartyjskiego, z szerokimi nogawkami.Są to prawdopodobnie arystokraci.

Moździerz, mahrui i barsom używane były w czasie ceremonii Yasna . Plakietki przedsta-wiały prawdopodobnie sceny z trzech głównych pomieszczeń świątyni. Wszystkie one ilustrująrytuały religijne. Dopiero w okresie sasanidzkim pojawiły się pieczęcie z przedstawieniamikapłanów przed ołtarzami ognia.

W Kuh-e Khwaja (Góra Pana) w Beludżystanie znaleziono pozostałości świątyni ogniaz okresu partyjskiego. Jej plan znany jest głównie z okresu sasanidzkiego. Świątynia w MeleHairam zbudowana została na sztucznej platformie o wysokości około 2 metrów. Stała napłaskim terenie stepu. Świątynia w Kuh-e Khwaja zbudowana została na wzgórzu ze skaływulkanicznej, które zostało wyrównane. Świątynie ognia powinny zatem znajdować się nawyniesieniach terenu.

Sporządzono plan dobrze zachowanej świątyni, ale nie prowadzono tam wykopalisk. Świą-tynia ta była ważnym miejscem pielgrzymkowym. Odbywano tam pielgrzymki przy okazjiważnych świąt. Wokół świątyni znajdowały się baraki dla pielgrzymów. Rozmieszczone byłyna południe od świątyni. Początkowo pielgrzymi przybywali na wzgórze, na którym nie byłojeszcze świątyni. Sasanidzka świątynia powstała w IV-V w. n.e. na tarasach. Najważniejsza

52

część świątyni znajdowała się na najwyższym tarasie. W latach 30. XX wieku świątynię badałHerzfeld.

Ściany zdobione były gipsowymi reliefami. Zachowały się zwieńczenia bram. Wewnątrzznajdowała się tzw. Malowana Galeria ozdobiona barwnymi freskami. Przed świątynią znajdo-wały się rzeźby. W jednym z pomieszczeń świątyni, ale nie w głównym sanktuarium, znalezionoschodkowatą konstrukcję ołtarza ognia w kształcie klepsydry.

Centralna część świątyni znajdowała mieściła się w czahar taq (“cztery łuki”), który pełniłrolę głównego sanktuarium na ołtarz ognia. Za sanktuarium, podobnie jak w Mele Hairam,znajdowało się pomieszczenie do sprawowania ceremonii Yasna .

Czahar taq zawierał cztery łuki na bocznych ścianach i sklepiony był kopułą. Znaleziono wsumie około 150 budowli typu czahar taq w Iranie. W okresie sasanidzkim budowle te mogłybyć świątyniami. Przetrwały do okresu muzułmańskiego i były wykorzystywane jako miejscapochówku świętych sufickich. Zachowała się relacja mówiąca, że w okresie sasanidzkim każdawioska miała swoją świątynię ognia.

W konstrukcji czahar taq nie można było utrzymać stale płonącego ognia ze względu najego przewiewność. Ponadto były to konstrukcje jasne, a więc światło słoneczne konkurowałoze świętym ogniem zwycięskim. Dlatego w Zarshir zbudowano ściany otaczające czahar taqod zewnątrz i blokujące dostęp światła oraz wiatru do wnętrza.

W Takht-e Suleiman w okresie sasanidzkim powstała jedna z najważniejszych świątyńognia. Mieściła się w północno-zachodnim Iranie, na około 60-metrowym wzniesieniu natural-nym powstałym w wyniku działania wulkanu. W pobliżu znajduje się jezioro powulkaniczne.Kompleks pałacowo-świątynny otoczony był murem. W kompleksie świątynnym płonął staleogień zwycięski.

W świątyni znaleziono odciski pieczęci z oryginalną, sasanidzką nazwą kompleksu. Głównewejście prowadzi od północy. Kompleks dzieli się na część będącą świątynią i część będącąpałacem. Pałac znajdował się na północ od sanktuarium świątyni mieszczącym się w czahartaqu .

W południowej części mieściły się trzy iwany. Główny czahar taq został obrabowany wokresie muzułmańskim, gdy cały kompleks przebudowano na pałac lokalnego władcy muzuł-mańskiego. Podłoga i część ścian zbudowana była z cegły wypalanej. Centralna część sank-tuarium ogrodzona była murkiem, za którym stał prawdopodobnie niezachowany do naszychczasów ołtarz ognia. Dostęp do pomieszczenia z ołtarzem ognia był ograniczony.

Długi, wąski korytarz prowadził do podium, na którym stał kolejny ołtarz. Pomieszczenieto nie było dostępne dla ludzi, którzy mogli gromadzić się jedynie w pobliskiej sali kolumnowej,do której przylegały pomieszczenia kuchenne oraz toalety.

Po koronacji w Ktezyfonie każdy władca sasanidzki udawał się z pielgrzymką do Takht-eSuleiman. Był to też ważny ośrodek pielgrzymkowy dla wiernych.

Te trzy świątynie są najważniejszymi znanymi w archeologii świątyniami zoroastryjskimi.We wszystkich trzech stale płonął ogień zwycięski.

11.2 Świątynie ognia niższej kategorii

W Takht-e Suleiman znajdowała się świątynia ognia królewskiego. W Fars płonął ogieńkapłański, a w Chorasanie płonął ogień chłopski. Lokalizacja tych dwóch dużych świątyń niejest jednak znana. Świątynie były fundowane przez bogate osoby, były prywatnymi fundacjami.

53

W Kuh-e Khwaja znajdowała się duża świątynia ognia, mniejsza znajdowała się w MeleHairam. W świątyniach znajdowały się ołtarze ognia na podwyższeniu. W Takht-e Suleiman,Kuh-e Khwaja i Mele Mairam płonął ogień zwycięski.

W Iranie odkryto świątynie niższej kategorii. W górach Zagros w Mileh Milegah odkrytoświątynię ognia o małej powierzchni. Jest to niewielki budynek z okresu sasanidzkiego natypowym planie czahar taq (“cztery łuki”). W środku znajdowało się niewielkie podwyższeniei konstrukcje pełniące funkcję podstaw. Wokół czahar taq znajdował się mur z czteremawejściami. Wewnętrzne pomieszczenie miało wymiary 5 na 5 metrów.

W dużych świątyniach ognia zwycięskiego centralne sanktuarium ognia też było pomiesz-czeniem o wymiarach nie przekraczających 6 na 6 metrów. Wierni nie mieli dostępu do ogniaw centralnym sanktuarium, był to kult zamknięty.

W Iranie znanych jest około 200 budowli typu czahar taq . Prawdopodobnie część z nichbyła świątyniami ognia, ale interpretacje nie mogą być jednoznaczne. W okresie wczesnomu-zułmańskim czahar taq były miejscem pochówku ważnych osobistości. W tym czasie wielezoroastryjskich świątyń ognia wciąż funkcjonowało.

Małe świątynie nigdy nie były wznoszone w centrum osady wiejskiej lub miejskiej. Świątyniaw Mileh Milegah znajduje się około 2 km od dzisiejszej wioski. Świątynia powstała na lekkim,naturalnym wzniesieniu. Tradycja czczenia boga na wyniesieniach zachowała się.

W Mileh Milegah znaleziono niewiele elementów wyposażenia. Większość wyposażenia roz-kradziono. Z zachowanych fragmentów na uwagę zasługuje fragment dekoracji gipsowej wpostaci fałd. Podobne dekoracje pojawiały się na innych stanowiskach.

W Shiyan w górach Zagros, blisko Mileh Milegah, na niewielkim podwyższeniu, w czasiebadań ratunkowych przez budową tamy zidentyfikowano pozostałości świątyni ognia. Obecniezostała ona już zatopiona. Świątynia z Shiyan była świątynią niższej kategorii. Wewnątrzznajdował się czahar taq , w którym również było podwyższenie. Znaleziono elementy z gip-sową dekoracją w postaci płatków kwiatów lub fałd. Wokół czahar taq znajdował się mur, doktórego przylegało też prostokątne pomieszczenie, w którym mogła być odprawiana Yasna .

Ołtarz stał na podwyższeniu. Do sanktuarium prowadziły dwa wejścia od zewnątrz. Świąty-nia datowana jest na V wiek na podstawie materiału ceramicznego. Była również oddalona odosady. W pobliżu musieli jednak mieszkać kapłani, którzy pięć razy dziennie musieli dokładaćmateriał do ognia, aby utrzymać go płonącym.

W Vigol w środkowym Iranie znajdowała się świątynia, w której znaleziono otynkowanegipsem mury. Zachował się fragment ołtarza ognia z zachowaną dekoracją fałdową lub płatkową.Świątynia pochodzi również z okresu sasanidzkiego.

Świątynie ognia z czasów sasanidzkich powstawały co najmniej od V wieku. Znajdował sięw nich klepsydrowaty ołtarz ognia, zwężający się na środku. W mniejszych świątyniach ołtarzedekorowane były fałdami. Dekoracje takie nie występowały we wcześniejszych świątyniach,m.in. w Mele Hairam.

W Bandiyan w irańskim Chorasanie, w dolinie gór Kopet Dag, znajdowała się budowlazwiązana z kultem ognia. Znajdowała się w niej dekoracja stiukowa, która była konsekwentnieniszczona przez rolnictwo. Ściany zachowały się do wysokości nie większej niż jeden metr. Bu-dowla ma nietypowy plan. Składa się z kilku otwartych z jednej strony pomieszczeń. Największepomieszczenie było również otwarte, jego dach był podtrzymywany przez cztery kolumny. Po-mieszczenie to było dekorowane stiukami. W skład budowli wchodziło też okrągłe zamkniętepomieszczenie i dwa zamknięte prostokątne pomieszczenia.

Zadaszenie płaskie jest nietypowe dla Chorasanu, gdzie dominowało sklepienie kolebkowe.Było to związane z brakiem drewna. Występowanie kolumn i płaskich sklepień drewnianych

54

świadczyło o zamożności budowli. Kolumny powstały z cegieł i zbitej gliny. Kolumny opierałysię na trzech bazach ułożonych piramidalnie pod bębnem kolumny. Liczba trzy jest nawiązaniemdo symboliki zoroastryzmu. Kolumny w części dolnej były gładkie, ale ich górne partie byłyzdobione dekoracją stiukową. Występował na nich motyw węzłów. Platforma zagradzającawejście do sankturium w Mele Hairam była zdobiona bardzo podobną dekoracją w postaciwęzłów. Zwyczaj tworzenia dekoracji tego typu zachował się zatem co najmniej od I do Vwieku, od czasu powstania Mele Hairam do czasu powstania Bandiyan.

Pomieszczenie otwarte z jednej strony było iwanem. Było to pomieszczenie, w którymwładca lub gospodarz tradycyjnie udzielał audiencji lub przyjmował gości. Były to pomiesz-czenia reprezentacyjne. Charakter reprezentacyjny był podkreślany przez obecność dekoracjistiukowych. Reliefy na stiukach nawiązują do reliefów kamiennych. Takie zdobienia wystę-powały w królewskich i arystokratycznych rezydencjach sasanidzkich. Dekoracja stiukowa wBandiyan miała charakter religijny.

W budowli znaleziono zabytek interpretowany jako gliniany pojemnik na kości. Posiada onzwieńczenie lub podstawę w postaci trzech schodków.

Dekoracja stiukowa ma charakter religijny. Dekoracje przedstawiają postacie w stroju mę-skim. Jedna z postaci ma nieproporcjonalnie długie ręce. Postać ta trzyma duże naczynie.Podobne naczynia znajdowane są w materiale archeologicznym i są naczyniami metalowymi.Można więc przypuszczać, że przedstawione naczynie też było naczyniem metalowym.

Na ścianach umieszczono inskrypcję wymieniającą imię oraz tytuł “posiadacz ziemski”. Po-zwala to przypuszczać, że budowla została wzniesiona w V/VI wieku przez pewnego posiadaczaziemskiego. Relief przedstawia też sceny walki. Pokazano pokonanych wojowników huńskich.W V i VI wieku Sasanidzi toczyli na granicach wschodnich i północnych walki z Hunami.Posiadacz ziemski, który wzniósł świątynię prawdopodobnie przyczynił się do zwycięstwa nadHunami, mógł być dowódcą wojskowym. W czasie walk z Hunami władca sasanidzki Perozdostał się do niewoli huńskiej, zaś Sasanidzi musieli zapłacić władcy huńskiemu duży okup.

Walki doprowadziły też do klęski głodu. W jej czasie przywódca religijny Mazdak dopro-wadził do powstania herezji mazdakizmu , który był oporem biednych przeciwko arystokracji.Biedni atakowali arystokratów i zabierali im dobra. Tymczasem zoroastryzm właściwy zakła-dał, że bogaci mieli większe szanse na zbawienie niż ubodzy.

Reliefy w Bandiyan przedstawiają również sceny polowania, które uprawiali arystokraci.Na reliefach zachowała się dekoracja w kształcie klepsydrowatym z motywem fałd lub płatków.Prawdopodobnie jest to przedstawienie ołtarza, na który pewna postać wylewa płyn. Może byćto scena obmycia ołtarza. Po drugiej stronie ołtarza stoi kolejna postać z naczyniem. Ołtarzopiera się na trzystopniowym postumencie i otoczony jest konstrukcją nieznaną z materiałuarcheologicznego. Posiada jednak dekorację fałdową znaną z ołtarzy odkrytych w materialearcheologicznym. Ściany wnęki były zdobione scenami religijnymi.

W jednym z prostokątnych pomieszczeń zamkniętych znaleziono odciski pieczęci na fragmen-tach gliny naplatanych na sznurek. Świadczą one o działalności administracyjnej odbywającejsię w budowli.

Inne pomieszczenie zamknięte, kwadratowe o boku 4 metrów, jest miejscem odkrycia jedy-nego w pełni zachowanego starożytnego ołtarza ognia. Miał on wysokość 110 centymetrów.Ołtarz został obudowany. Wokół ołtarza znajdowała się imitacja tkaniny. Początkowo ołtarzeobwiązywane były tkaniną. Dopiero później zastąpiono ją dekoracją stiukową. W ołtarzu wBandiyan znajdowało się duże zagłębienie, w którym mógł płonąć otwarty ogień. Nie wiadomojednak, czy na ołtarzu ogień rzeczywiście płonął w przeszłości.

Sanktuarium z ołtarzem połączone było z kolejnym prostokątnym pomieszczeniem. Pod jegościanami, na słupkach, znajdowały się konstrukcje w postaci glinianych pojemników. Mogły

55

być to ossuaria służące do przechowywania kości zmarłych. Burzy to obraz budowli w Bandiyanjako świątyni ognia. W świątyniach ognia, w pobliżu świętego ognia, nie wolno było umieszczaćszczątków ludzkich. Same kości nie zachowały się jednak w materiale archeologicznym. Jeślirzeczywiście składowano tam kości, ogień na ołtarzu nie mógł być świętym ogniem, gdyż niemógł mieć on kontaktu ze szczątkami ludzkimi.

Budowla w Bandiyan jest interpretowana dzięki pomocy źródeł pisanych. W inskrypcjiShapura I, drugiego władcy sasanidzkiego, na wieży w Nush-i Jan zapisano, że król “założyłognie” (świątynie ognia) dla członków swojej rodziny, w tym dla zmarłych członków swojejrodziny. Fravaši byli uosobieniem dusz przodków. Funkcjonował kult przodków.

Budowla w Bandiyan nie była więc prawdopodobnie świątynią ognia z ogniem i kapłanami,ale budowlą poświęconą kultowi przodków właściciela ziemskiego, który pokonał Hunów. Jestto jednak tylko hipoteza.

Trzy inne pomieszczenia otwarte nie mogły pełnić funkcji gospodarczych. W pomieszczeniuokrągłym znaleziono kamienną płytę, ale nie zidentyfikowano żadnego innego wyposażenia.Sądzono, że okrągłe pomieszczenie mogło być miejscem służącym do oczyszczeń rytualnych.Pomieszczenie okrągłe nie jest powszechne w architekturze irańskiej, ale występowało, międzyinnymi, w pobliskiej Nisie, po drugiej stronie gór Kopet Dag.

Budowla w Bandiyan wiązała się z kultem zmarłych. Około 60 metrów od tej budowliodkryto okrągłą budowlę na planie koła. Nie znaleziono w niej żadnych zabytków, nawetceramiki. Budowla składała się z dwóch okręgów połączonych czterema murkami dzielącymiprzestrzeń między okręgami na cztery pomieszczenia.

W jednym z nich znajdowało się wgłębienie w podłodze, ławy przy murkach oraz rowkiprowadzące do otworu. Budowla ma zatem analogie do najstarszej dakhmy w Chilpik wChorezmie oraz do współczesnych dakhm . Można zatem przypuszczać, że konstrukcja tapełniła rolę dakhmy . Rowki odprowadzały płyny ustrojowe. Wewnątrz znajdował się filtrpiaskowy chroniący ziemię przed zanieczyszczeniem. Obecność dakhmy pozwala założyć, żerzeczywiście w Bandiyan funkcjonowała budowla poświęcona zmarłym.

Ogień płonący na tamtejszym ołtarzu nie musiał być obsługiwany przez kapłanów. Byćmoże raz w roku, w rocznicę śmierci, odbywał się tam rytuał odprawiany przez kapłanów. Nieodkryto budowli analogicznych do Bandiyan w okolicy.

Starożytne świątynie ognia rozrzucone są po całym Iranie i jego okolicach. Na temat świątyniognia w Mele Hairam nie powstały żadne źródła pisane. Jej odkrycie było przypadkowe.

Po zajęciu Iranu przez Arabów w VII wieku, na ruinach starożytnej osady Tureng Tepe,zasiedlonej od IV tys. p.n.e. do okresu sasanidzkiego, zbudowano W IX wieku czahar taq .Został on obudowany ścianami. W budowli nie znaleziono ołtarza ognia, ale odcisk o odpowied-nim promieniu, odpowiadający dawnej lokalizacji klepsydrowatego ołtarza. Charakterystycznyczahar taq w formie sasanidzkiej powstał na ruinach fortecy sasanidzkiej.

12 Zoroastryzm po upadku Sasanidów

Najazd arabski nastąpił po osłabieniu imperium sasanidzkiego związanym z najazdami Hu-nów. Yazdegerd III, ostatni władca sasanidzki, popełnił kilka błędów. Zlikwidował niezależnepaństwo arabskie na obszarze Iraku, które uznawało zwierzchność sasanidów. Władca, wedługlegendy, został zabity w Merwie przez młynarza. Ciało władcy wrzucono do rzeki, co byłoprzestępstwem w zoroastryzmie. Lokalny biskup chrześcijański kazał wydobyć ciało z rzeki,owinąć w szaty i zamurować w pomieszczeniu, aby jego pochówek był zgodny z zoroastryzmem.Legenda ta mówi o dobrej współpracy między zoroastryjczykami i chrześcijanami.

56

Arabowie stopniowo przejmowali władzę w Iranie. Na zajętych obszarach wyznawcy religiiinnej niż islam musieli płacić wyższe podatki. Chrześcijanie, zoroastryjczycy i manichejczycypod presją ekonomiczną przechodzili na islam. Religia muzułmańska dawała większe nadziejeludziom biednym, obiecywała równość wszystkich ludzi po śmierci. Dzięki temu uzyskiwaładużo zwolenników wśród biednej ludności.

Wobec najazdu arabskiego nie występował znaczący opór ludności. Kapłani zoroastryjscyodpowiadali częściowo za podległość wobec Arabów. Wierzyli oni, że ostateczna apokalipsanastąpi 909 lat po Aleksandrze Wielkim, czyli po 331 roku p.n.e. Ostateczne odkupienie miałobyć poprzedzone wielkim cierpieniem. Najazd Arabów był dla części kapłanów tym wielkimcierpieniem poprzedzającym ostateczne zwycięstwo dobra nad złem.

Data końca świata była jeszcze trzykrotnie przekładana od tego czasu. Ostatecznie zrezy-gnowano z przepowiadania końca świata i obecnie zoroastryjczycy żyją w niepewności dotyczą-cej spodziewanej daty końca świata.

W 651 roku wojska arabskie ostatecznie pokonały Yazdegerda III. Wtedy od 50 lat, odpoczątku VII wieku, imperium sasanidzkie dźwigało się z obciążeń spowodowanych najazdamiHunów, walkami z Bizancjum oraz wewnętrznymi walkami dynastycznymi.

Yazdegerd III został wybrany jako strażnik tradycji zoroastryjskiej. Wiązano z nim dużenadzieje. Popełniono jednak błędy w polityce zewnętrznej, zmuszono plemiona arabskie wzachodniej części imperium do bezpośredniej podległości, zniesiono pośrednictwo lokalnych,arabskich władców, którzy uznawali dotąd zwierzchnictwo sasanidzkie.

Arabowie, ekspandujący z Półwyspu Arabskiego, dotarli do Mezopotamii. Po bitwie w 651roku armia sasanidzka przestała istnieć. Arabowie nie chcieli początkowo wkraczać dalej wgłąbimperium niż Mezopotamia. Jednak arystokracja perska organizowała najazdy ze wschodu naMezopotamię, a Arabowie musieli ekspandować dalej na wschód, aby zapewnić sobie pokój.

Ostatni władca sasanidzki zginął w Merwie, a jego synowie uciekli do Chin, gdzie bezsku-tecznie zabiegali o wsparcie cesarza w odzyskaniu władzy nad imperium.

Kapłani uważali Arabów za wcielenie złego ducha. Uznawali, że opór militarny jest bez-skuteczny. Arabscy przywódcy, w zamian za kontrybucję, uznanie ich władzy i nieszerzeniezoroastryzmu, zgadzali się, aby urzędnicy irańscy mogli pozostać na swoich urzędach, pełniącfunkcję dziedzicznie i ściągając podatki z lokalnych chłopów.

Jeszcze przez 200 lat lokalni arystokraci zoroastryjscy pobierali podatki na ziemiach irań-skich. Ze względu na rosnące podatki dla innowierców coraz więcej osób przechodziło na islam.W islamie atrakcyjne było pochylenie się nad ubogimi, którzy nie byli szanowani w zoroastry-zmie, oraz obietnica życia po śmierci. W zoroastryzmie świat miał stanąć w bezruchu pozwycięstwie dobra nad złem, ludzie nie mieli odczuwać radości ani smutku.

Arabowie przyjęli zasadę społeczności chronionych. Religie ksiąg – chrześcijaństwo, judaizmi zoroastryzm były częściowo chronione przed ekspansją islamu. Zasada ta funkcjonowała zaczasu panowania dynastii Umajjadów i Abbasydów, do XIII wieku. Społeczności religijne byłyczęściowo chronione. Mimo to wymordowano 40 tysięcy zoroastryjczyków w Isfahanie, którzynie chcieli przejść na islam. Walki religijne bywały bardzo okrutne. Pojawienie się Mongołóww latach 1219-1259, a potem Ilchanidów, panujących w latach 1256-1335, przyniosło krwaweprześladowania religijne.

W IX wieku powstawały liczne kopie Awesty oraz pisma zoroastryjskie i komentarze do Awe-sty. Dziś te źródła, spisane przez teologów, są podstawowym źródłem informacji o zoroastryzmiew starożytności. Zaczęto przedstawiać Sasanidów jako dobrych władców, szanujących dobrąreligię. Dynastię partyjską opisywano negatywnie, jako tych, którzy nie dbali o jedyną dobrąreligię. Na obszarze państwa Arsacydów miały szerzyć się różne religie. Jednak w imperium

57

Sasanidów również istniały “cztery nogi tronu” – zoroastryzm, judaizm, chrześcijaństwo i ma-nicheizm. Do stworzenia IX-wiecznych pism wykorzystano okres niezbyt silnej presji religijnej.Był to jednak czas rywalizacji religijnej między zoroastryzmem i islamem.

W wiekach VII-IX nadal funkcjonowały świątynie ognia. Nie ma źródeł mówiących, żebyły one niszczone. W VIII i IX wieku powstały pisma Pahlavi, opisujące religię zoroastryjskązgodnie z wyobrażeniami kapłanów najwyższej rangi. Ortodoksja zoroastryjska istniała jednaktylko na papierze, w pismach kapłańskich. W czasach Sasanidów istniały liczne odstępstwa odortodoksji, w tym przedstawienia ludzi, a nawet króla z Ahuramazdą.

W czasach arabskich istniał podatek jezya , specjalny podatek nakładany na innowierców.Zoroastryjczycy, w odróżnieniu od chrześcijan i Żydów, płacili podatek ten indywidualnie, anie jako cała społeczność. Prowadziło to do nadużyć władz arabskich. W czasie pobieraniapodatku zoroastryjczyków upokarzano. Nakazano zoroastryjczykom noszenie żółtych szat iżółtego nakrycia głowy. Był to rodzaj stygmatyzacji.

Do XIII wieku występowały zatem prześladowania, kurczyła się liczba zoroastryjczykówi kapłanów zoroastryjskich, ale sytuacja nie była tragiczna. Trzeba było pozwalać osobomświeckim na odprawianie niektórych rytuałów zarezerwowanych dotąd dla kapłanów.

Datowanie życia Zoroastra opiera się na lingwistycznej analizie ksiąg Awesty. Z tego powodudatuje się jego życie na II tysiąclecie p.n.e. lub, na podstawie źródeł greckich oraz imieniaWisztaspy, na VI w. p.n.e.

Słowo Ahuramazda zastępowano coraz częściej neutralnym religijnie słowem “bóg”. An-gra Mainyu zaczął być określany jako szatan. Ujednolicono zatem określenia występującew zoroastryzmie, islamie i chrześcijaństwie. Zoroastryzm upodabniał się do islamu. Zaczętookreślać Zoroastra jako Proroka, analogię Mahometa. Niektórzy uważają, że Zoroaster zostałwymyślony dopiero w czasach arabskich, na zasadzie analogii do Mahometa.

Od XIII wieku, od najazdu mongolskiego, rozpoczęły się intensywne prześladowania. Funk-cjonujące świątynie ognia były zamykane. Zoroastryjczycy przenosili się z terenów miejskichna wieś, aby uniknąć prześladowań. Zoroastryzm zniknął ze środowisk miejskich aż do XVIIwieku. W tym okresie, przez 400 lat, funkcjonował tylko w środowiskach wiejskich.

Nowe świątynie ognia nie były monumentalne, były wydzielonymi kwartałami osiedli i przy-pominały domy mieszkalne. Pomieszczenie z ogniem było ukryte głęboko w takim domu. Mu-zułmanie często profanowali święty ogień, chociażby swoim wzrokiem. Zobaczenie ognia przezmuzułmanina wymuszało wygaszenie ognia i ufundowanie nowej świątyni. Lokalizacje świątyństawały się z konieczności tajemnicą.

Zoroastryjczycy opuszczali też sam Iran. Jednak w prowincjach Yazd i Kerman obecnebyły nadal duże zgrupowania zoroastryjczyków. Powstawały tam też centra religijne, któredziałają do dziś. W tych prowincjach do dziś żyje około 20 tysięcy osób wyznających zoro-astryzm. Trzecie duże zgrupowanie zoroastryjczyków z funkcjonującą świątynią ognia istniejew Teheranie.

Yazd jest obecnie perłą tradycyjnej architektury irańskiej. Zabytkowym miastem było teżKerman oraz zniszczone w czasie trzęsienia ziemi w 2003 roku Bam. Architektura miasta Yazdjest przykładem dostosowania rozwiązań architektonicznych do wysokich temperatur.

Wokół Yazd znajduje się wiele ośrodków będących centrami pielgrzymkowymi, legendar-nie związanymi z członkami rodziny Yazdegerda III. Legendy mówią o ucieczce i cudownymocaleniu matki i córek Yazdegerda III przed Arabami dzięki ukryciu się w jaskini lub cudow-nemu rozstąpieniu się skały i stworzeniu kryjówki. Miejscowość Abarkuh słynie z cudownychcyprysów czczonych przez zoroastryjczyków.

58

W samym mieście Yazd znajduje się jedna świątynia ognia zwycięskiego, w której możnasprawowaćYasnę i główne rytuały zoroastryzmu. Obecna główna świątynia ognia zwycięskiegow Yazd powstała w latach 60. XX wieku. Ogień, który przeniesiono do tej świątynie ze starszejświątyni, płonie od kilkuset lat.

Fasada świątyni jest dekorowana przedstawieniem uskrzydlonego dysku. Jest to symbolfravaši – duchów przodków. Jest to obecnie główny symbol zoroastryjczyków, umieszczanymiędzy innymi na wisiorkach oraz na tatuażach. Przed świątynią znajduje się sztuczne jezioro.Świątynia powinna mieć zawsze dostęp do źródła czystej wody. Jest to realizacja dawnegopostulatu, który był spełniony już w Takht-e Suleiman.

Znajdujący się wewnątrz ołtarz ognia z metalu jest otoczony rowkiem pavi , co jest nawią-zaniem do ogrodzenia z cegły w świątyniach z okresu późnopartyjskiego i sasanidzkiego. Naścianie zawieszony jest dzwonek, który odstrasza złe demony. Nie wiadomo, czy znajdował sięon także w starożytnych świątyniach.

W okolicach Yazd znajduje się wioska Sharifabad, w której istniała świątynia ognia dopoczątków XX wieku. Opisywana była przez podróżników europejskich. Do tej wioski w XIIIlub XIV wieku przeniesiono ogień kapłański z prowincji Fars, koło dzisiejszej miejscowościKarian.

Miało to chronić ogień przed wzrokiem niewiernych. Obecność tego ważnego ognia sprawiła,że Yazd stał się ważnym ośrodkiem religijnym zoroastryzmu. Ogień ten utrzymywano praw-dopodobnie aż do XX wieku. W świątyni tej istniały dwa ołtarze ognia – stary ogień i nowyogień. Była wyjątkowa sytuacja, w której w jednej świątyni ognia występowały dwa ołtarzeognia.

Zazwyczaj zakładano, że żaden ogień nie może konkurować ze świętym ogniem, w tymświatło słoneczne. Wokół ołtarza ognia znajdowała się konstrukcja chroniąca go przed światłemsłonecznym.

Pir-e Naraki i Chak Chak to centra pielgrzymkowe położone w pobliżu Yazd, do którychprzybywają zoroastryjczycy w okresie Nowego Roku. Centra te schowane są w górach, w pobliżuskał, z którymi wiążą się legendy o ucieczce kobiet królewskich przed Arabami. Obecnie jest toteż miejsce azylu zoroastryjskiego, gdzie można schronić się przed wzrokiem muzułmanów. Wośrodkach pielgrzymkowych kapłani nie są stale obecni. Ogień rozpalany jest tam przez osobyświeckie tylko na czas trwania uroczystości pielgrzymkowych.

Pir oznacza “miejsce kultu”. Seti Pir to miejsce poświęcone żonie Yazdegerda III, która,według legendy, schroniła się w studni. Studia położona w tej miejscowości jest nadal czczona.

W prowincji Kerman występuje pustynny krajobraz. Osadnictwo jest tam możliwe tylkow oazach. W samym mieście Kerman powstała świątynia zoroastryjska w 2004 roku. Ogieńjest widoczny w niej dla wszystkich. Istnieje też stara świątynia z tradycyjnym, metalowymołtarzem ognia na kamiennym podwyższeniu. Ołtarz również otoczony jest przez pavi .

13 Indyjscy Parsowie

Parsowie wyznający zoroastryzm żyją w Indiach. Wyznawcy zoroastryzmu z Iranu kontak-towali się z zoroastryjczykami z Indii. Nazwa Parsowie jest zniekształconą formą słowa Persowiei oznacza ludność irańską.

Według “Historii Sanjan”, spisanej około 1600 roku, Parsowie przybyli do Indii w VIII lubX wieku. Sanjan jest jednym z miast, w którym żyją Parsowie. “Historia Sanjan” nie podajedat, ale wymienia sekwencję zdarzeń historycznych pozwalającą odtworzyć daty bezwzględne.Informacje historyczne łączą się w tym dziele z legendarnymi.

59

Do niedawna uznawano, że Parsowie przybyli do Indii z Chorasanu, północno-wschodniegoIranu. Obecnie z “Historii Sanjan” wiemy, że zoroastryjczycy chowali się ze swoimi ogniami wgórach irańskich. Stamtąd udali się do miasta Hormuz nad cieśniną o tej samej nazwie, skąddrogą morską udali się do Indii.

Pierwsza grupa zoroastryjczyków wylądowała w mieście Diu, w zachodnich Indiach., Lo-kalny władca Jadi Rana pozwolił zoroastryjczykom om na osiedlenie się w mieście, jeśli zgodząsię na nierozpowszechnianie swojej religii, nauczą się szybko lokalnego języka i będą się nimposługiwać.

Przywieźli oni ze sobą święty ogień Ataš Bahram . Król nie pozwolił jednak na budowęodpowiedniej świątyni do przechowywania tego ognia. Parsowie pozostawili Diu i udali sięszukać innych miejsc schronienia drogą morską. W czasie burzy prosili boga i ogień o poprawępogody. Z miasta Diu dotarli do miasta Sanjan na półwyspie Dekan.

Około 300 lat po opuszczeniu Diu Parsowie osiedlili się w Sanjan, gdzie wybudowali świąty-nię ognia. Jednak pod koniec XV wieku władca muzułmański zajął miasto i okolice po ciężkichwalkach. Do walki w obronie miasta stanęli Hindusi i Parsowie, jednak Hindusi wycofali się zwalki i miasta bronili tylko Parsowie. Muzułmanie zwyciężyli walkę i Parsowie musieli, wraz zogniem, uciec do jaskini w górach Bahrot. Po 12 latach przenieśli ogień do wioski Bansda, anastępnie do Navsari nad morzem, na północ od Sanjan.

Parsowie wysłali przedstawicieli do Iranu z prośbą o rady o charakterze dogmatycznym.Znali oni jednak tylko język Gujarati, a nie znali perskiego, więc musieli się go nauczyć w Iranie.Uzyskane przez nich informacje zostały spisane w formie wywiadu z pytaniami i odpowiedziami.Dokumenty te nazwano Rivayaty . Istnieje 26 Rivayatów spisanych w latach 1478-1773.Szesnaście z nich powstało przed 1600 rokiem. Informują one o sytuacji zoroastryjczykóww Indiach i w Iranie. Parsowie prosili Irańczyków o przysłanie kapłanów, jednak Irańczycyodpowiedzieli, że u nich też panuje niedobór kapłanów. Prosili więc o przysłanie Parsów doprzeszkolenia.

Posłańcy Parsów odwiedzali wioski Torkabad, Sharifabad koło Yazd, a także Chorasan,Sistan i Kerman. Pochodzili oni z Navsari, Surat, Ankleshvar, Broach i Cambay. Torkabad iSharifabad to wioski w Iranie, do których przeniosły się władze religii zoroastryjskiej. Obecniew Iranie zoroastryzm wyznawany jest w Yazd, Kermanie i Teheranie.

Przeniesienie ognia Ataš Bahram z Sanjan do Navsari spowodowało konflikty międzykapłanami i społecznościami zoroastryjskimi. Doszło do bitwy, w której zginęli kapłani z obumiast.

Ogień zwycięski Ataš Bahram został przeniesiony do prowincji Gujarat w Indiach. Jeślicała społeczność Parsów skupiała się przy jednym ogniu zwycięskim, również w Iranie mogłonie być tak wiele świątyń ogni zwycięskich, choć historycy arabscy pisali, że w każdej wiosceirańskiej znajdowała się świątynia ognia.

W XVI wieku społeczność Parsów była podzielona na pięć okręgów Panthak . Na czelekażdego z nich stał kapłan wyższego rzędu.

Bombaj znajdował się w rękach Anglików w latach 1662-1946. Parsowie współpracowaliz Anglikami znacznie intensywniej niż z Portugalczykami. Anglicy zapisywali informacje oIrańczykach w Indiach. W 1984 w Indiach mieszkało 62 478 Zoroastryjczyków.

Pierwsze informacje o Parsach do Europy przyniósł Jordanus w 1322 roku. Odoryk de Po-rdenone w 1325 roku opisywał zoroastryjczyków, ale nie rozumiał ich religii. Od roku 1558 wpółnocno-zachodnich Indiach pojawili się Portugalczycy, którzy wspierali rozwój chrześcijań-stwa, przysyłali mnichów i misjonarzy.

60

John Jourdain (1572-1619), pracownik East India Company w Navsari, opisał Parsów jakoludzi wysokich i białych. Ich religia różniła się od religii indyjskich, czcili oni ogień i utrzymywalipłonący ogień w celach religijnych.

Pierwsze poważne informacje naukowe o zoroastryjczykach podał podróżnik francuskiAbra-ham Anquetil-Duperron (1731-1805), któremu pokazano księgi Awesty i inne pisma zo-roastryjskie. Przetłumaczył on Awestę na język francuski, dzięki czemu mogła stać się onaprzedmiotem badań naukowych w Europie. Zaprzyjaźnił się ze społecznością zoroastryjską wIndiach.

Od czasów sasanidzkich lub nawet wcześniej nastąpił podział na trzy kategorie ognia:

• Ataš Bahram – zwycięski, który płonie wiecznie, jest najważniejszy, został przewiezionydo Indii i był tam przechowywany będąc przez 8 stuleci jedynym ogniem typu AtašBahram ,

• Ataš Adaran – ogień niższego rzędu, czczony w świątyniach jednopomieszczeniowych,pozbawionych pomieszczenia do sprawowania Yasny ,

• Ataš Dadgah – ogień najniższego rzędu, rozpalany na potrzeby ognia komunalnego, naktóry wszyscy mogą potrzeć, może płonąć w świątyni lub na otwartej przestrzeni, nie maznaczenia sposób jego rozpalenia.

Świątynie, w zależności od rodzaju znajdującego się w nich ognia, dzieli się na:

• Ataš Bahram – czci się w nich ogień zwycięski,• Agiari w Indiach, Ataškadeh (“miejsce ognia”) w Iranie – świątynie jednopomieszcze-

niowe, gdzie nie ma pomieszczenia do sprawowania Yasny ,• Darbe Meher lub Dar-e-Mehr (“miejsce Mitry”) – świątynie ognia Ataš Dadgah ,

istniejące prawdopodobnie tylko w Indiach, niepotwierdzone w Iranie.

Ogień Ataš Bahram rozpalano poprzez połączenie ze sobą ognia pochodzącego z 16 źródeł,w tym od pioruna, z paleniska kapłanów, żołnierzy, urzędników, rolników, pasterzy, rzemieślni-ków i robotników. W rytuale rozpalania ognia zwycięskiego brało udział 32 kapłanów. Rytuałytrwały do dwóch lat. Kapłani musieli przechodzić wielokrotnie rytuał oczyszczenia. Ogniecząstkowe musiały być trzymane w oddzielnych pomieszczeniach, które były godne do trzyma-nia ognia.

Po śmierci zoroastryjczyka składano ofiary za jego duszę. Osoby nieposiadające potomstwaadoptowały synów, by składali za nich ofiary po ich śmierci. Pan domu mógł adoptować synaswojej córki, jeśli sam nie posiadał syna. Nie wiadomo, co działo się z duszą zmarłych, którychpotomków nie było stać na składanie ofiar za ich duszę.

Ruch Mazdaka był ruchem dążącym do wyrównania różnic społecznych. Redukował onznaczenie arystokracji. Został okresowo poparty przez króla sasanidzkiego.

Obecnie funkcjonuje jedna świątynia Ataš Bahram w Iranie, w mieście Yazd w nowymbudynku, a także 8 świątyń Ataš Bahram w Indiach położonych na północ od Bombaju.Zoroastryjczycy w Iranie byli przez wiele lat represjonowani, ale uważali się za ludność silniejosadzoną w tradycji irańskiej. Ogień Ataš Bahram w Yazd jest utrzymywany stale. Do XIwieku czczono naturalne wychodnie gazu ziemnego, jako miejsca święte.

W Indiach zoroastryjczycy zajmowali się handlem i bogacili się na tym, choć irański zoro-astryzm zakazywał handlu. Do dziś w Indiach żyją bogaci zoroastryjczycy, wśród których sązałożyciele koncernu Tata. W Indiach działają szkoły i biblioteki zoroastryjskie.

W Udvala znajduje się świątynia ognia zwycięskiego zbudowana w 1742 roku. Płonie wniej ogień Iranshah (“król Iranu”) konsekrowany w 721 roku w Sanjan w stanie Gujarat. Jejarchitektura nawiązuje do architektury Persepolis, naśladując tamtejsze kolumny oraz BramęKserksesa, poprzez rzeźby uskrzydlonych byków. Ogień Iranshah w latach 721-1393 znajdował

61

się w Sanjan. Potem został przeniesiony kolejno do Bahrot, Bansda, Navsari i Surat, a od 1742roku znajduje się w Udvala. Obok głównej świątyni w Udvala znajduje się mała świątynia,gdzie płonie ogień niższej rangi.

Istnieją także inne świątynie ognia zwycięskiego w Indiach. W Navsari znajduje się świąty-nia z 1765 roku. W Modi, w prowincji Surat, świątynia z roku 1823 ma formę typowo indyjską.W Vakil, w prowincji Surat, znajduje się świątynia z 1923 roku. W Bombaju znajduje sięświątynia z 1830 roku. Posiada ona centralne pomieszczenie nawiązujące do czahar taq , wktórym znajduje się ołtarz ognia, który jest widoczny dla wiernych przez przeszklone drzwi. Wbudynku znajduje się też pomieszczenie do sprawowania Yasny . Posiada ono odrębne wejście.W rytuałach cyklu zamkniętego do dziś biorą udział tylko kapłani, a wierni jej nie obserwują.Przy świątyni znajduje się mała Dar-e-Mehr , gdzie rozpalany jest ogień najniższego rzęduw czasie ceremonii. W Bombaju znajduje się kilka świątyń Ataš Bahram . Ich znakiemrozpoznawczym się znak fravaši na fasadach.

Świątynia jest też miejscem spotkań towarzyskich, odpoczynku i rozmów. Rolę tę świątyniezoroastryjskie przejęły od meczetów.

Nie jest przestrzegana zasada zakazu przedstawiania postaci kapłanów i innych postaci wikonografii. Wykonywane i eksponowane są liczne rzeźby i fotografie przedstawiające zasłużo-nych kapłanów. W świątyniach znajdują się metalowe, a nie gliniane ołtarze ognia.

W świątyniach Agiari płonie ogień złożony z ogni domowych 6 różnych grup społecznych– kapłanów, żołnierzy, rolników, urzędników, pasterzy i rzemieślników. Ogień ten musi byćrozpalany przez 8 kapłanów, a ceremonia rozpalania trwa od 2 do 3 tygodni. Nie wiadomo,czy ogień ten obecnie jest również rozpalany w trakcie rytuału, czy raczej bezpośrednio przeduroczystościami. Istnieje bardzo wiele świątyń Agiari w Indiach. Architektura świątyń Agiarijest okazała i nie odbiega od architektury świątyń Ataš Bahram . Świątynie koncentrują sięwokół Bombaju.

Wewnątrz świątyni Agiari znajduje się sala na święty ogień, a także sala przypominającabibliotekę ze stolikami i półkami na książki.

Małżeństwo ma charakter kontraktu zawieranego przed Mithrą . Jego zerwaniem byłobyzerwaniem kontraktu z Mithrą . Arystokraci często zawierali małżeństwa między braćmi isiostrami w celu zachowania majątku w obrębie rodziny. Parsowie stanowią wyższą warstwęindyjskiego społeczeństwa zamieszkującego okolice Bombaju.

62