WIĄZOWNICA PAMIĘTA

36
1 Wiązownica 2013 o spaleniu 17 IV 1945 r. wsi i ludobójstwie mieszkańców Wiązownicy, Wołynia oraz Małopolski Wschodniej dokonanych przez nacjonalistów ukraińskich WIĄZOWNICA PAMIĘTA WIĄZOWNICA PAMIĘTA

description

o spaleniu 17 IV 1945 r. wsi i ludobójstwie mieszkańcówWiązownicy, Wołynia oraz Małopolski Wschodniejdokonanych przez nacjonalistów ukraińskichW

Transcript of WIĄZOWNICA PAMIĘTA

  • 1Wizownica 2013

    o spaleniu 17 IV 1945 r. wsi i ludobjstwie mieszkacwWizownicy, Woynia oraz Maopolski Wschodniej

    dokonanych przez nacjonalistw ukraiskich

    WIZOWNICA PAMITAWIZOWNICA PAMITA

  • Relacja z uroczystoci - film mona zobaczy na stronie: www.twojatv.info lub na: http;//vimeo.com/77666495Owiadczenie Spoecznego Komitetu i Posa na Sejm RP Mieczysawa Golby na: http:video.com/77670841

  • Spis treci

    KS. ADAM REJMAN Proboszcz Parafii Wizownica Wspomnienia z przygotowa do uroczystoci z okazji wmurowania tablicy upamitniajcej tragiczne wydarzenia z 17 IV 1945 roku w Wizownicy ............................................................... 5

    MIECZYSAW GOLBASowo wstpne .......................................................................................................................................................... 7

    MIECZYSAW SAMBORSKIPrzywracanie pamici o mordzie w Wizownicy ..................................................................................................... 8

    TADEUSZ PACHETKOWydarzenia dotyczce upamitnienia i wmurowania tablicy .................................................................................. 9 OD REDAKCJIWizownica - powstanie wsi, waciciele, przynaleno pastwowai administracyjna do 1944 roku ............................................................................................................................. 10

    MARIA WOJTYNA I JAN OYNIAKOrganizatorzy obrony wsi podczas napadu w dniu 17 IV 1945 roku ................................................................... 12

    MIECZYSAW SAMBORSKINajwikszy jednorazowy mord na Polakach na terenie dzisiejszej Polski w Wizownicy dokonany przez nacjonalistw ukraiskich w dniu 17 IV 1945 r. ..................................................................... 14

    MIECZYSAW SAMBORSKIPocztek i przebieg ludobjstwa dokonanego przez nacjonalistw ukraiskichna ludnoci polskiej na Woyniu i w Maopolsce Wschodniej ............................................................................. 20

    Wspomnienia onierza AK STANISAWA PRYJDY (rocznik 1923), uczestnika walk partyzantki polskiej z band UPA w dniu 17.04.1945 r. w Wizownicy- rozmow przeprowadzi JZEF KAK ............................................................................................................ 21

    MIECZYSAW SAMBORSKILiczba i lista imienna pomordowanych i polegych 17 IV 1945 r. we wsi Wizownica (pow. Jarosaw, woj. podkarpackie) ..................................................................................... 22

    JZEF KAK - MIECZYSAW SAMBORSKILista mieszkacw Gminy Wizownica zamordowanych przeznacjonalistw ukraiskich w czasie drugiej wojny wiatowej i po niej ............................................................. 26

    Uroczystoci odsonicia tablicy upamitniajcej spalenie i zamordowanie mieszkacwWizownicy i okolicznych miejscowoci przez OUN UPA w dniu 17 IV 1945 r. .............................................. 28

    Relacja z uroczystoci - film mona zobaczy na stronie: www.twojatv.info lub na: http;//vimeo.com/77666495Owiadczenie Spoecznego Komitetu i Posa na Sejm RP Mieczysawa Golby na: http:video.com/77670841

  • Redakcja: Ks. Adam Rejman, Mieczysaw Golba, (red. odpow.), Mieczysaw Samborski, Tadeusz Pachetko, Maria Wojtyna, Jan oyniak, Jzef Kak, Bogdan Zarzecki.

    Zdjcia na okadkach: I Widok tablicy upamitniajcej, IV Wizownica, Koci rzymskokatolicki pw. w. Walentego i Narodzenia NMP.

    Fotografie: zb. A. Rejmana (fot. 1, 3-12, 22, 26, 27), zb. M. Golby (fot. 13, 15, 17, 36, 37, 39, 40, 66, 67, 68, okadka ty), zb. A. Krla (fot. 2,18, 41, 42, 43, 44, 47, 48, 51-64, 69), zb. M. Samborskiego (fot. 19, 31, 32, 33, 35, 73, 74, 75), zb. W. Cywrana (fot. 14), zb. T. Pachetko (fot. 16), zb. M. Wojtyny (fot. 20, 28, 29), zb. J. oyniaka (fot. 21, 31), zb. S. Magdziaka (fot. 23), zb. F. Mazura (fot. 24), zb. E. Lichoczak (fot. 25), zb. J. Kaka (fot. 34, 38), zb. M. Trojaka (45, 46, 49, 50, 70, 71, 72, okadka przd)

    Copyright by Spoeczny Komitet budowy tablicy upamitniajcej spalenie i zamordowanie przez OUN UPA mieszkacw wsi Wizownica i okolicznych miejscowoci, 37-522 Wizownica nr 198

    ISBN 938275

    Skad i druk: Drukarnia eMKa, Wierzawice 874, 37-300 Leajsk, tel. 17 7877109, www.emka-drukarnia.pl

    Cho nawet w ludzkim rozumieniu doznali kani, nadzieja ich pena jest niemiertelnoci.Mdr 3,4

    W HODZIEMIESZKACOM WSI WIZOWNICA

    I OKOLICZNYCH MIEJSCOWOCI ZAMORDOWANYMPRZEZ OUN UPA W DNIU 17.04.1945 r.

    DLA UCZCZENIABOHATERSKIEJ OBRONY WIZOWNICY

    ORAZ KOCIOA PARAFIALNEGO PRZEZ KS. PROBOSZCZA JZEFA MISIA,

    ONIERZY AK i NOW ORAZ SPOECZNO LOKALN.

    DLA UPAMITNIENIA

    RODZIN INNYCH NARODOWOCI, KTRE Z NARAENIEM YCIA RATOWAY

    MIESZKACW WIZOWNICYI SSIEDNICH WSI.

    DLA POTOMNYCHKU PAMICI I PRZESTRODZE

    W 70 ROCZNIC LUDOBJSTWA DOKONANEGONA LUDNOCI POLSKIEJ PRZEZ OUN-UPA

    NA WOYNIU I W MAOPOLSCE WSCHODNIEJW LATACH 1943 -1947.

    TABLICOFIARUJE SPOECZNO WIZOWNICY

    I OKOLICZNYCH MIEJSCOWOCI.

    WIZOWNICA, 6 PADZIERNIKA 2013 R.

    TRE TABLICY UPAMITNIAJCEJ

  • 5KS. ADAM REJMAN

    Wspomnienia z przygotowa do uroczystoci z okazji wmurowania tablicy upamitniajcej tragiczne wydarzenia z 17 IV 1945 roku w Wizownicy.

    Sprawa upamitnienia mordu dokonanego na mieszkacach Wizownicy i okolicznych miejscowoci 17.04.1945 r. przez band UPA czsto zaprztaa moje myli, a kada nieuda-na prba (byo ich kilka, podejmoway si jej rne osoby), wywoywaa na nowo refleksje.

    Ta sprawa bardzo mnie drczya rwnie dlatego, e otrzymaem w domu patriotyczne wychowanie. Patriotyzmu uczy mnie przede wszystkim mj ojciec, ktry by podoficerem Korpusu Ochrony Pogranicza i broni Wilna, a pniej dziaa w AK, za co by represjono-wany. Kiedy wic w lipcu 2013 r. przysza na plebani grupa parafian z p. posem M. Golb, proszc o wsparcie w tej sprawie, bardzo si ucieszyem. Widzc wielk determinacj tych ludzi, uwierzyem, e tym razem ich wysiki maj szans pozytywnego finau. Zostaem za-poznany ze wstpnymi planami dziaania. Postanowilimy powoa Spoeczny Komitet Bu-dowy Tablicy upamitniajcej mord w Wizownicy i poszerzy jego skad o mieszkacw

    okolicznych wsi, ktre wspary Wizownic w czasie walki w dramatycznym dniu napaci na wie nacjonalistw ukraiskich. Na spotkaniach Komitetu, ktre odbyway si w Domu Parafialnym, wybralimy w drodze gosowania przewodniczcego,

    ktrym zosta p. Tadeusz Pachetko i wiceprzewodniczcego p. Jana oyniaka z Szwska. Dyskutowalimy nad wieloma pro-blemami: w jaki sposb uczci to wydarzenie. Zastanawialimy si czy wybudowa pomnik, czy wykona pamitkow tablic oraz gdzie j umieci w kociele. Dyskusje byy bardzo oywione i paday rne propozycje.

    Ostatecznie ustalono, e tablica pamitkowa zostanie wmurowana na zewntrz kocioa tak, aby bya zawsze dostpna dla chccych si pomodli za ofiary.

    W czasie spotka Komitetu powsta te tekst napisu na tablicy. Redagujc tekst, trzymalimy si zasady, o czym informo-waem media w wywiadzie, e tre napisu ma odda naleny hod ofiarom i obrocom wioski oraz kocioa parafialnego bez obraania kogokolwiek czy rozdrapywania ran.

    Na umieszczanie tablicy pamitkowej w kociele czy na budynku kocioa musi by zgoda Kurii Biskupiej. Dlatego p. Ta-deusz Pachetko- przewodniczcy Komitetu, p. pose M. Golba i ja, jako proboszcz, wybralimy si z wizyt do ks. Arcybisku-pa Jzefa Michalika. Ks. Arcybiskup przyj nas bardzo yczliwie, pochwali pomys, mwic, e trzeba budowa pojednanie na prawdzie. Z uwag obejrza te projekt roboczy tablicy i zasugerowa pewne poprawki, ktre nanielimy. Poniewa ode-szlimy od koncepcji umieszczenia na tablicy nazwisk zamordowanych, obawiajc si, e kogo pominiemy, postanowilimy wyda okolicznociowy biuletyn,w ktrym umiecimy list zamordowanych.

    Na zebraniu Komitetu poproszono mnie, abym zebra wiadomoci o ks. Jzefie Misiu i z tego zadania staraem si wy-wiza. Skorzystaem z materiaw archiwum Kurii Metropolitalnej w Przemylu odnonie parafii, w ktrych pracowa ks. Mi oraz przeprowadziem rozmow z siostrzenicami ks. Misia: p. Jzef Jurkiewicz zamieszka w Pekiniach i p. Mari Florek zamieszka w Przeworsku, ktre okazay mi wielk yczliwo i wypoyczyy wiele pamitek rodzinnych po ks. Misiu (foto-grafii i dokumentw), za co im bardzo dzikuj. Obie panie i ks. Praatem Stchym odwiedzili take nasz parafialny koci.

    Niektre zdjcia i dokumenty s za-mieszczone w artykuach, a cz zamiesz-czam w moich wspomnieniach z przygoto-wania do tej uroczystoci.

    Dzi, kiedy wracam myl do 6 pa-dziernika, do tego piknego dnia, nie tylko ze wzgldu na pogod, ale przede wszyst-kim na wspania uroczysto religijno--patriotyczn pod przewodnictwem Ks. Bpa Stanisawa Jamrozka, jestem szczerze wdziczny Bogu za moliwo oddania nalenego hodu zamordowanym w czasie okrutnego napadu na Wizownic przez ukraiskich nacjonalistw.

    Swoj wdziczno kieruj do wszystkich czonkw Spoecznego Komitetu Budowy Tablicy oraz ludzi dobrej woli, kt-rzy swoim zaangaowaniem i pomoc finansow wsparli to dzieo.

    Dzikuj panu przewodniczcemu Tadeuszowi Pachetko i p. Janowi oyniakowi za wielki wysiek na rzecz przygotowa-nia dokumentacji i samej uroczystoci.

    Dzikuj historykowi p. Mieczysawowi Samborskiemu za yczliwo i wielkie zainteresowanie naszym dzieem, a take udostpnienie swoich opracowa.

    Dzikuj autorom Biuletynu, ktrzy swoj prac ocal od zapomnienia fragment trudnej i bolesnej historii naszej Maej Ojczyzny.

    W sposb szczeglny dzikuj panu Posowi na Sejm RP Mieczysawowi Golbie, ktry, odkadajc na dalszy plan wszyst-kie inne dziaania, powici si tej sprawie.

    fot. 2 Kocil parafialny w Wizownicy w dniu uroczystoci.

    fot. 1

  • 6fot. 3 Ksieczka Wojskowa ks. Misia.

    fot. 4 Obrazek z Mszy w. prymicyjnej.

    fot. 5 W oczekiwaniu na ks. Biskupa w Wizownicy.fot. 6 Ojciec ks. J. Misia Tomasz z crka Aniel i jej mem.

    fot. 7 Odpust w Jarosawiu/ks. Mi na drugim wozie.

    fot. 8 Ks. proboszcz przed kocioem z dziemi.

    fot. 11 Rodzinny grobowiec,w ktrym zosta pochowany ks. Mi

    /cmentarz Pekinie/

    fot 12. Grb rodzicw ks. Misia w Pekiniach.

    fot. 9 Ks. Mi bogosawi zwizek maeski syna siostry Anieli

    26.12.1965 r.

    fot. 10 Powicenie Groty w. Franciszka u OO Reformatw

    w Jarosawiu 6.06.1976 r./ks. Mi obok ks. praata Fili/

  • 7MIECZYSAW GOLBA, Pose na Sejm RP

    Szanowni Pastwo

    Wizownica to wie, w ktrej mieszkam od urodzenia i jestem z tego powodu bardzo dumny.

    Tutaj jest mj rodzinny dom, tutaj te wychowali si moi rodzice i mieszkali moi dziadowie oraz pradziadowie. Z t wsi jestem zwizany rwnie zawodowo.

    Historia Wizownicy siga koca XIV wieku. Na jej dzieje skada si wiele wydarze pozytywnych, ale, niestety, take kilka tragicznych.

    W Wizownicy od zawsze mieszkali Polacy o wyznaniu rzymskokatolickim i wierni kocioa wschodniego (stanowili mniejszo). Do 1944 roku obie spoecznoci wspistniay bezkonfliktowo. Wrd tej spoecznoci toczyo si zwyczajne wiejskie ycie, a mieszkacy udzielali sobie wzajemnej pomocy. Polacy i Rusini zawierali midzy sob zwizki maeskie. czyy ich dobre stosunki ssiedzkie, wsplne wspomnienia, jake czsto bliskie pokrewiestwa. Chodzili wsplnie do kocioa lub cerkwi, na odpust czy praznyk, szanowali wita jednych i drugich, piewali pieni polskie i ukraiskie. Dopiero

    wzrastajcy ukraiski ruch nacjonalistyczny doprowadzi do szeregu napi midzy tymi spoecznociami.Pierwszym efektem tych napi na Jarosawskim Zasaniu byy pojedyncze zabjstwa, potem wiksze ukraiskie akcje

    zbrojne przeciwko ludnoci polskiej. Na te dziaania odpowiedziao, te zbrojnie, polskie podziemie.

    Apogeum tragicznych wydarze na naszym terenie stanowi 17 IV 1945 roku napad oddziau i bojwek UPA i OUN na Wizownic, podczas ktrego zgino ponad stu mieszkacw wsi i okolicznych miejscowoci. Niemal poowa zabudowa wsi spona. Od wznieconego poaru i dymu zgino wielu mieszkacy wsi, przede wszystkim dzieci i kobiety. Spotkaa ich bardzo okrutna mier.

    Zostali oni pochowani w imiennych lub bezimiennych grobach na cmentarzu w Wizownicy. Niektre rodziny nie maj nawet moliwoci zoenia kwiatw i zniczy, gdy nie wiedz, gdzie zostali pochowani ich bliscy.

    Przez kilkadziesit lat tragiczne wydarzenia z 17 kwietnia 1945 roku nie zostay upamitnione ani pomnikiem, ani choby pamitkow tablic.

    Nie oddano rwnie hodu zamordowanym mieszkacom. Musielimy czeka prawie siedemdziesit lat, aby spoeczno Wizownicy i okolicznych miejscowoci moga odda hod zamordowanym wspmieszkacom i wmurowa tablic upamitniajc to tragiczne wydarzenie.

    W swoich dziaaniach, majcych na celu upamitnienie tragicznego wydarzenia z naszej historii, kierowaem si sowami B. Jana Pawa II Nard, ktry nie zna swojej przeszoci, umiera i nie buduje przyszoci.

    Uwaam, e moim obowizkiem, wynikajcym ze sprawowania mandatu posa RP i reprezentowania moich wyborcw, jest na trwae upamitni tamte krwawe wydarzenia i odda hod niewinnie pomordowanym mieszkacom Wizownicy i ssiednich wsi.

    Do upamitnienia tej tragicznej historii zobowizuj mnie take lub przede wszystkim trzy powody (ktre nie wynikaj tylko z racji penionej funkcji): mieszkam w Wizownicy; to moja rodzinna wie; wydarzenia z 17.04 1945 roku dotycz take mojej rodziny. To wwczas m.in. zosta spalony dom mojej mamy. Ona sama cudem usza z tej tragedii z yciem, uciekajc z trzyletnim dzieckiem swojej starszej siostry na rkach. Podczas tych wydarze moja mama miaa 18 lat i do dzisiaj traumatycznie wspomina to palenie Wizownicy i mordowanie niewinnych ludzi przez nacjonalistw ukraiskich.

    Dramat, ktry wydarzy si o wicie i dotkn niewinnych i bezbronnych mieszkacw wsi, musimy nazwa tylko jednym sowem - LUDOBJSTWO.

    Szanowni Czytelnicy

    Sprawuj mandat Posa na Sejm RP V, VI i VII kadencji, jestem przewodniczcym sejmowej Komisji Innowacyjnoci i Nowoczesnych Technologii. Peni t zaszczytn funkcj dziki znacznej czci gosw mieszkacw Gminy Wizownica. Pastwa obecno przy urnach wyborczych nie bya tylko wypenieniem obywatelskiego obowizku, ale przede wszystkim wyrazem zaangaowania w sprawy naszego Pastwa, wyrazem Patriotyzmu.

    W dniu 12 lipca 2013r. Sejm RP nie zgodzi si na okrelenie zbrodni woyskiej jako ludobjstwa. Niektrzy Posowie zagosowali przeciw poprawkom do projektu uchway Sejmu nazywajcym bestialskie mordy ludnoci na Woyniu w 1943 r. ludobjstwem. Sejm nie zgodzi si take na ustanowienie 11 lipca Dniem Pamici Ofiar Zbrodni Woyskiej i Mczestwa Kresowian.

    Wykonujc mandat Posa na Sejm RP, skierowaem pisma do Prezydenta RP Pana Bronisawa Komorowskiego, Premiera

    fot. 13

    fot. 14 Wizownica z lotu ptaka

  • 8Rzdu Polskiego Pana Donalda Tuska, a take do Wojewody Podkarpackiego, Marszaka Wojewdztwa Podkarpackiego oraz Prezydenta Miasta Rzeszowa o wsparcie mojej inicjatywy, ktrej celem jest stworzenie Muzeum Pomordowanych na Woyniu i we Wschodniej Maopolsce w latach 1943-1947.

    Dzie 6 padziernika 2013r. zostanie zapamitany jako historyczne wydarzenie w Wizownicy, caym regionie i naszym kraju.

    Dzie 17 kwietnia kadego roku bdzie dniem pamici o tamtych wydarzeniach i niewinnie pomordowanych mieszkacach Wizownicy i okolicznych miejscowoci.

    Wszystkim bardzo serdecznie dzikuj za obecno na uroczystoci oraz za wielkie zaangaowanie. Dzikuj nie tylko jako Pose RP, ale przede wszystkim jako mieszkaniec tej miejscowoci.

    W sposb szczeglny dzikuj Ks. Proboszczowi Parafii Wizownica Adamowi Rejmanowi, wszystkim duchownym obecnym na uroczystociach za modlitw, na czele z Ks. Bp Stanisawem Jamrozkiem. Przewodniczcemu Komitetu Budowy Tablicy Tadeuszowi Pachetko, Spoecznemu i Honorowemu Komitetowi. Podzikowania skadam rwnie osobie wyjtkowej, ktra od kilku lat podejmowaa dziaania, aby upamitni mord w Wizownicy, Panu Mieczysawowi Samborskiemu, opisujcemu wydarzenia z 17 IV 1945r. w Wizownicy. Dzikuj subom mundurowym, szczeglnie pk dypl. Wojciechowi Kucharskiemu, Dowdcy 21 Brygady Strzelcw Podhalaskich, ppk Ryszardowi Suwalskiemu, Dowdcy 14 DAS w Jarosawiu. Prowadzcej uroczystoci pani Magdzie Roek.

    Dzikuj wszystkim wjtom i burmistrzom, w sposb szczeglny wjtowi gminy Trycza Ryszardowi Jdruchowi, wjtowi gminy Horyniec Ryszardowi Urbanowi, Burmistrzowi miasta Jarosawia Andrzejowi Wyczawskiemu, Prezydentowi Stalowej Woli Andrzejowi Szlzakowi, Wjtowi Gminy Jerzmanowa Lesawowi Golba, Dariuszowi Jasiewiczowi autorowi tablicy, Leszkowi Flakowi i druhom z OSP Gorzyce za pomoc w organizacji tej uroczystoci.

    MIECZYSAW SAMBORSKI

    Przywracanie pamici o mordzie w Wizownicy.

    Zamordowanie 17 kwietnia 1945 r. niewinnej, polskiej ludnoci wsi Wizownica, w powiecie jarosawskim (obecnie woj. podkarpackie), byo najwiksz jednorazow zbrodni na terenie dzisiejszej Polski dokonan przez oddzia UPA oraz bojwki terenowe i Suby Bezpeki banderowskiej OUN, ale nie zostao, niestety, na trwae zapisane w pamici potomnych.

    Podczas napadu zgino okoo 130-140 osb, w tym znanych z imienia i nazwiska 110 cywilw i 4 onierzy Wojska Polskiego. cznie ustalono dane osobowe 114 ofiar.

    Przed 2000 rokiem wadze polskie i historycy o tragedii w Wizownicy informowali i pisali bardzo lakonicznie. Niejednokrotnie dokonywali faszerstw. W jednej z ksiek, wydanych w 1966 r. (Ksztatowanie si wadzy ludowej na Rzeszowszczynie, T. II, Rzeszw 1966), liczb ofiar zaniono do jedenastu, piszc: 17 kwietnia 1945 r. sotnie (...) pod dowdztwem eleniaka [Zalizniaka], dokonay napadu na wie Wizownic w pow. jarosawskim. Podczas tego napadu zostao bestialsko zamordowanych 11 osb, w tym wielu starcw i dzieci oraz spalono 130 zabudowa mieszkalnych (s. 87), chocia w 1958 roku Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej z Wizownicy informowao o mierci 113 osb (AIPN Rz, 107/1614, t. III, k. 490).

    Informacj o zamordowaniu tylko jedenastu osb powtrzyli w 1973 r. A. Szczeniak i W. Szota (Droga do nikd. Dziaalno Organizacji Ukraiskich Nacjonalistw i jej likwidacja w Polsce, Warszawa 1973 r., s. 282). Dopiero w 1988 r. ks. Wadysaw Pitowski podwyszy liczb zabitych w Wizownicy do 60 osb (IPN Rz, ks. W. Pitowski, Stosunki polsko-ukraiskie po wybuchu II wojny wiatowej. Zarys, Czarna koo acuta 1988, s. 213). Kilkanacie lat pniej G. Motyka, znany naukowiec, w ksice Tak byo w Bieszczadach. Walki polsko-ukraiskie 1943-1948, Warszawa 1999, opierajc si na informacji ks. Pitowskiego, powtrzy t sam liczb ofiar (65) .

    W ten sposb a do pocztkw XXI w. albo znieksztacano informacje, albo zapomniano o tym mordzie.

    Form zablokowania upamitnienia wszystkich ofiar ludnoci Wizownicy i okolicznych miejscowoci byo postawienie obelisku z tablic na placu szkolnym w lipcu 1974 r. (obecnie tablica jest zdjta) powieconemu polegym czonkom aparatu bezpieczestwa publicznego z gminy Wizownicy. Wrd siedemnastu nazwisk na tablicy znalazy si take nazwiska milicjantw pomocniczych polegych 17 IV 1945 r. w Wizownicy: Andrzeja Lichoata, Jzefa Magdziaka, Stanisawa Pachetki, Jzefa Polaka i Jana Bajdy (Przewodnik. Pomniki, tablice pamici i mogiy na terenie Polski ofiar ludobjstwa dokonanego na Polakach przez Organizacj Ukraiskich Nacjonalistw (OUN) i tzw. Ukraisk Powstacz Armi (UPA) w latach 1939-1947, red. Sz. Siekierka, Wrocaw 2007, s. 250).

    fot. 15 Wizownica - zabytkowa aleja.

  • 9TADEUSZ PACHETKO

    Wydarzenia dotyczce upamitnienia i wmurowania tablicy.

    Podczas pierwszego rekonesansu naukowego w 2008 r. Mieczysawa Samborskiego historyka z Leajska okazao si, i w wyniku celowych dziaa powojennej wadzy spoeczno Wizownicy ju niechtnie wracaa pamici do tych dni.

    Dziki staraniom ks. praata Adama Rejmana proboszcza Parafii w Wizownicy udao zorganizowa si w marcu 2010 r.

    skromne uroczystoci upamitniajce 65. rocznic mordu. Ks. praat A. Rejman odprawi uroczyst Msz wit, a M. Samborski, na okolicznociowej akademii w Domu Kultury w wygoszonym referacie, opowiedzia o wydarzeniach z tamtego poranka.

    Niestety, z rnych przyczyn, mimo wsparcia naszych dziaa przez posa na Sejm RP Mieczysawa Golby, nie udaa si inicjatywa bardziej trwaego uwiecznienia (tablica lub pomnik) tych wydarze. Okazao si jednak, i sprawa nie umara i w padzierniku 2013 r. dziki inicjatywie tego posa i uprzejmoci proboszcza ks. praata A. Rejmana na cianie zewntrznej kocioa pw. w. Walentego i Narodzenia NMP w Wizownicy odsanito tablic pamici. Jest to trwaa forma uhonorowania pamici zamordowanych w Wizownicy. W ten sposb chcemy wypeni nasz moralny obowizek wzgldem tych, ktrzy polegli. Tym bardziej, e nie bya to walka frontowa, a ludobjstwo. W rzeczywistoci bya to napa na bezbronn ludno cywiln, w czasie ktrej zginy bezbronne dzieci i kobiety, a take mczyni. Niejednokrotnie okolicznoci mierci byy okrutne.

    W celu wykonania tego chlubnego zadania w dniu 31 VII 2013 r. zawizalimy Stowarzyszenie Spoeczny Komitet Budowy Tablicy Upamitniajcej Spalenie i Zamordowanie przez OUN - UPA Mieszkacw Wsi Wizownica i Okolicznych Miejscowoci z siedzib w Wizownicy. Przedstawicielem Spoecznego Komitetu zosta Tadeusz Pachetko, a pozostaymi zaoycielami zostali: ks. Adam Rejman, Edward Broda, Mieczysaw Golba, Zdzisaw Kasia, Robert Kruk, Czesawa Lis, Stanisaw Magdziak, Franciszek Mazur, Edward Naspiski, Tomasz Orzechowski, Stanisaw Pachetko s. Jzefa, Henryk Stempak, Stanisaw Wyczawski (wszyscy z Wizownicy); Augustyn Sikora z Manasterza; Jzef Zagrobelny i Wojciech Zagrobelny (Moodycz); Jzef Hartleb i Kazimierz Kope z Nielepkowic; Jzef Dugo, Stanisaw Ryzner i Micha Skrzypek (z Piwody); Marian Fedor, Jzef Kak, Dariusz Roek, Maria Wojtyna i Jan oyniak (z Szwska). Kilkanacie dni pniej do skadu Spoecznego Komitetu doczono: Stanisawa Golb, Tadeusza Golb, Michaa Pachetko, Bogdana Zarzeckiego (z Wizownicy), Andrzej Homa z Jarosawia, Baeja Piliszko, Stanisaw Piliszko i Kazimierza Szczybywlika z Zapaowa. Temu poszerzonemu gremium przewodniczy Tadeusz Pachetko.

    W skad Komitetu Honorowego weszli: ks. praat Adam Rejman, ks. praat ppk. Andrzej Surowiec Archiprezbiter jarosawski, dziekan dekanatu Jarosaw II, ks. praat Wadysaw Prucnal emerytowany proboszcz parafii Wizownica, ks. Isakowicz Zaleski proboszcz ormiasko katolickiej parafii Polski poudniowej w Gliwicach, ikona pamici kresowej, ks. praat Marian Bocho proboszcz parafii kolegiaty jarosawskiej, ks. Ryszard Buryo proboszcz parafii w Moszczanach, ks. kanonik Jan Dugo emeryt z Piwody, o. Eliasz Hetmaski OFM wikary, ekonom klasztoru oo. franciszkanw w Jarosawiu, o. Jzef Kiebasa OFM proboszcz parafii pw. Trjcy witej i gwardian wymienionego wczeniej klasztoru w Jarosawiu, ks. Andrzej Kot proboszcz parafii w Radawie, ks. Wadysaw Pieniek proboszcz parafii w Zapaowie, ks. praat dr Henryk Rykaa rektor kocioa pw. w. Ducha w Jarosawiu, ks. Zbigniew Skrabut proboszcz parafii w Piwodzie, ks. praat Stanisaw Stchy emerytowany proboszcz parafii w Niebylcu, ks. Romuald Szumierz przew. Stowarzyszenia Polskich Ksiy w Centralnej Kanadzie, ks. Andrzej Wicek proboszcz parafii w Ryszkowej Woli, Magorzata Dachnowicz prezes zarzdu Wsplnota Samorzdowa Doliny Sanu, Lesaw Golba wjt Gminy Jerzmanowa (woj. dolnolskie)

    fot. 17 Cmentarz w Wizownicy. Grobowiec zbiorowy: J. Winiewska, A.

    Golba z dziemi, M. Klupko i J. Naspiski

    fot. 18 Zebrani w dniu uroczystoi.

    fot. 16

  • 10

    rodzinnie pochodzcy z Wizownicy, Mieczysaw Golba pose na Sejm RP, Kazimierz Ziobro pose na Sejm RP. prof. dr hab. Henryk Kirschner emerytowany dyrektor Instytutu Medycyny Spoecznej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego (obecna nazwa) przey rze woysk, autor ksiki Notatki woyskie, przodkowie pochodzili z Wizownicy, Mirosaw Majkowski prezes Przemyskiego Stowarzyszenia Rekonstrukcji Historycznej, prof. dr hab. Marian Malikowski Instytut Socjologii Uniwersytetu Rzeszowskiego (URz), Rafa Ziemkiewicz dziennikarz, Waldemar Mikoowicz organizator struktur S, zastpca prezesa Stowarzyszenie Osb Represjonowanych w Stanie Wojennym, Wiesaw Piroek burmistrz Miasta Radymno, dr Leon Popek IPN Oddzia Lublin i prezes Towarzystwa Przyjaci Krzemieca i Ziemi Woysko-Podolskiej w Lublinie, dr Adam Kulczycki Instytut Socjologii URz, dr. hab. prof. KUL Mieczysaw Ryba byy czonek Kolegium IPN, Mieczysaw Samborski historyk (m.in. autor publikacji o wydarzeniach z 17 IV 1945 r. w Wizownicy), dr Tatiana Koak-Siara Instytut Ekonomii i Zarzdzania Pastwowej Wyszej Szkoy Techniczno-Ekonomicznej (PWST-E) w Jarosawiu, Andrzej Szlzak prezydent Stalowej Woli, prof. dr hab. Wacaw Wierzbieniec rektor PWST-E, Andrzej Wyczawski burmistrz Miasta Jarosawia, dr Andrzej Zapaowski byy europose, penomocnik rektora URz ds. projektw unijnych, adiunkt, Andrzej Zgryniak przewodniczcy Koa Polskiego Towarzystwa Historycznego w Jarosawiu m. insp. Grzegorz miech Komendant Powiatowy Policji w Jarosawiu, m. insp. Wacaw Czstka - I Z-ca Komendanta Powiatowego Policji w Jarosawiu, st. kpt. Piotr Biay - Komendant Powiatowy Pastwowej Stray Poarnej w Jarosawiu, mjr Robert Kuca Komendant WKU w Jarosawiu. Tablic zaprojektowa i wykona artysta rzebiarz Dariusz Jasiewicz - Prezes Stowarzyszenia Mionikw Jarosawia.

    OD REDAKCJI

    Wizownica - powstanie wsi, waciciele, przynaleno pastwowa i administracyjna do 1944 roku.

    Wizownica to wie leca w poudniowo-wschodniej Polsce, ktra swoj nazw zawdzicza rosncym tu niegdy wizom. Tereny, na ktrych ley midzy innymi Wizownica, we wczesnym redniowieczu byy nazywane Grodami Czerwiskimi i stanowiy przedmiot walk wadcw: wgierskich, czeskich, ruskich i polskich, dlatego te czsto zmieniay swoj przynaleno pastwow.

    W 981 r. ziemie te zaj ksi kijowski Wodzimierz I Wielki, za w 1018 roku Bolesaw Chrobry wyprawi si na Ru i przyczy do Polski Grody Czerwieskie. Niestety, ju jego syn Mieszko drugi straci te ziemie na rzecz Rusi. Na krtko ziemie te w 1031 r znw przyczy Bolesaw miay w 1031 a potem straci je na rzecz ksicia Jarosawa I Mdrego. Od tego czasu ,mimo wielu prb, wadcy polscy nie zdobyli tych ziem a do XIV w.

    Po mierci Jarosawa Mdrego, w wyniku walk, Ru podzielono na wiele ksistw. W XIII w. stworzono Ks. Halicko-Wodzimierskie. Ten stan trwa do pierwszej poowy XIV wieku.

    W XIII wieku wadcy Ks. Halicko-Wodzimierskiego utrzymywali z pastwem Wadysawa okietka cise kontakty. Kwit handel, na Rusi osiedlali si przybysze z Zachodu. W 1340 roku krl Polski Kazimierz Wielki wyruszy na Ru, gdzie przyj hod od bojarw. Jednak bojarzy nie byli wierni zoonym przysigom i stworzyli opozycj, dlatego krl w 1349 r. wyruszy ponownie na Ru i przyczy do Polski Ru Halick.

    Po mierci Kazimierza Wielkiego ziemi t zarzdza, w imieniu Ludwika Wgierskiego, Wadysaw Opolczyk. Wielkorzdca zakada wiele wsi na prawie niemieckim, by moe wtedy powstaa Wizownica. W 1387 r. krlowa Jadwiga na stae przyczya ziemi jarosawsk do Polski i nadaa j rodzinie Tarnowskich. Ziemi t otrzyma w 1387 r. starosta generalny Rusi Jako z Tarnowa h. Leliwa.

    Od tego czasu Jarosaw i okoliczne miejscowoci, a do poowy XIX w., bd naleay do znakomitych rodw magnackich: Tarnowskich, Odroww, Kostkw, Ostrogskich, Chodkowiczw, Lubomirskich, Sobieskich, Sieniawskich, Sanguszkw i Czartoryskich.

    W 1434 r. z czci ziem przyczonych do Polski utworzono wojewdztwo ruskie ze stolic we Lwowie, jedn z czci tego wojewdztwa bya ziemia przemyska, do ktrej nalea Jarosaw i okoliczne miejscowoci. W XV wieku ziemi przemysk podzielono na powiaty, jednym z nich by powiat jarosawski, za w XVI wieku powiat jarosawski wczono do powiatu przemyskiego.

    Pierwsza informacja o Wizownicy pochodzi z 1448 r i dotyczy sporu o dziesiciny midzy kapitu przemysk a plebanem jarosawskim. Rozjemcami w tym sporze, ktry cign si od 1393 roku, byli sotys Piotr z Wizownicy i sotys Marcin z Manasterza. To wydarzenie pozwala przypuszcza, ze Wizownica powstaa w XIV lub na pocztku XV wieku i lokowano j na prawie niemieckim

    Fakt istnienia Wizownicy potwierdzony zosta rwnie w dokumentach dotyczcych zaoenia ordynacji 1470 r. przez Rafaa i Spytka z Jarosawia Jarosawskich h. Leliwa, ktrzy z posiadanych ziem utworzyli ordynacj. W jej skad weszy dwa miasta i trzydzieci wsi, w tym Wizownica. Ordynacj t znis w 1519 r. Zygmunt Stary.

    Tarnowscy, majc ogromne posiadoci, chtnie nadawali w uytkowanie swoje dobra drobniejszym ziemianom. Jednym z nich by Stanisaw opuszko, pochodzcy z opuszki Wielkiej, ktry w 1508 roku by wacicielem Wizownicy.

    Po mierci Anny Ostrogskiej w 1635 r. wiele wsi i folwarkw dziedziczy Stanisaw Lubomirski - wojewoda ruski, midzy innymi Wizownic z dwoma folwarkami. Nastpnymi dziedzicami Wizownicy jest rodzina Sanguszkw. (XVIIw). W tym czasie do ziem hrabstwa jarosawskiego roszcz sobie pretensje Czartoryscy. Trwa spr rodzinny, zaegnany w w 1753 r. dziki podziaowi ordynacji Ostrogskich przez Janusza Sanguszk pomidzy kilka rodw magnackich. Hrabstwo jarosawskie, czyli take Wizownic, otrzyma Aleksander August Czartoryski, a nastpnie jego nastpcy: ks. Adam Kazimierz Czartoryski,

  • 11

    ks. Konstanty Adam Czartoryski, ks. Jerzy Konstanty Czartoryski.W 1772 roku po I rozbiorze Polski Wizownica, leca w wojewdztwie ruskim, wesza w skad Cesarstwa Austro-

    Wgierskiego i utworzonej prowincji Galicji i Lodomerii. Prowincj t podzielono na cyrkuy i okrgi( dystrykty), Wizownica naleaa do cyrkuu samborskiego i okrgu przemyskiego.

    Austriacy dokonywali wielu reform administracyjnych, dlatego w1867 r. powsta powiat jarosawski i 45 gmin, wrd nich Wizownica.

    Po odzyskaniu 1918 r. niepodlegoci Wizownica wesza w skad wojewdztwa lwowskiego. W 1934 r. powstaa gmina Wizownica. W jej skad weszy soectwa: Szwsko, Piwoda, Wizownica, Nielepkowice, Manasterz.

    28 wrzenia 1939 roku wkroczya do Wizownicy Armia Czerwona, wojska niemieckie na przeomie wrzenia i padziernika wycofay si za San, ktry od tej pory stanowi granic niemiecko-sowieck. Rozpocza si okupacja sowiecka, mieszkacy stali si obywatelami ZSRR. 15 listopada1939 roku Wizownic, jak i cz wojewdztwa lwowskiego, wczono do Ukraiskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej. Przeprowadzono reform administracyjn, powoano midzy innymi obwd (obast) lwowski i rejon (rajon) sieniawski, w ktrego skad weszy tereny gminy Wizownica. W styczniu 1940 roku wyznaczono skad rady wiejskiej (selrady), na ktrej czele sta hoowa, czyli przewodniczcy.

    22 czerwca 1941 roku do Wizownicy wkroczyli Niemcy. Rozpocza si okupacja niemiecka, wizowniczanie administracyjnie stali si mieszkacami Generalnego Gubernatorstwa, w Dystrykcie Galicja. Wizownic wczono do starostwa jarosawskiego i gminy Sieniawa.

    W lipcu 1944 roku wkroczya do Wizownicy Armia Czerwona, tym razem jako wyzwoliciele. 27 lipca 1944 roku na mocy porozumienia ZSRR z PKWN-em Wizownica znalaza si w granicach Polski, w nowoutworzonym wojewdztwie rzeszowskim, w powiecie jarosawskim, w gminie Wizownica.

    Wizownica w liczbach do 1939 roku XVI wiekNa pocztku XVI wieku podatek pobierano od anw kmiecych, a uzupeniano podatkiem od pozostaej ludnoci

    i rzemielnikw, w 1515 r. w Wizownicy byo opodatkowanych osiem anw.W 1589 roku w Wizownicy byo 16 zagrodnikw z rol,, 3 komornikw z bydem i 13 komornikw bez byda i 2

    rzemielnikw. Wizownica liczya 32 gospodarstwa, nie liczc gospodarstw kmiecych. Prawdopodobnie wie liczya okoo 200 osb.

    W 1645 roku powstay cztery gospodarstwa kmiece. Kmiecie byli to najbogatsi chopi, ktrzy otrzymywali an lub kilka anw pola. an wynosi okolo16 ha lub 24ha. Komornicy, zwani te ogrodnikami, posiadali zagrod: chat z maym podwrkiem i zabudowania gospodarskie oraz ogrd i niewielki kawaek pola.

    Komornicy nie posiadali wasnych chaup, mieszkali w domach bogatszych gospodarzy i dla nich pracowali.XVIII , XIX i XX wiekW 1847 przybyli do Wizownicy ydzi.

    Liczba ludnoci Wizownicy wg wyznania

    Rok Ilo domostw Rzym-kat Grek-kat judaizm ewangelicy Razem

    1785 ---------- 628 255 ------------- ------------ 8831840 ----------- 714 261 ----------- ------------ 9771880 206 853 232 13 ----------- 10981900 262 1158 309 26 2 14951921 296 1186 395 22 ------------ 16031939 331 1381 236 36 ---------- 1660

    Zawody mieszkacw Wizownicy w 1939 roku

    Zawd Liczba ludnoci Procent ludnoci

    Rolnik 1514 91,2%Koszykarz 86 5,2%Ciela i stolarz 22 1,4%Szewc i krawiec 13 0,8%Murarz i kowal 9 0,5%Pszczelarz i inne zawody 16 1,0%

    1660 100,0%

    Bibliografia:Kruk J. Dziaalno instytucji spoeczno-gospodarczych na terenie Wizownicy, wsi powiatu jarosawskiego, do wybuchu II wojny wiatowej, Rzeszw1971.Kiferling K. Krtka opowie o miecie Jarosawiu w wojewdztwie podkarpackim lecym, Jarosaw 2011.

    fot. 19 Wizownica - Zadworze. Jeden z typowych domw z tamtych lat.

  • 12

    MARIA WOJTYNA i JAN OYNIAK

    Organizatorzy i obrocy wsi podczas napaduw dniu 17 IV 1945 roku.

    W Wizownicy podczas napadu nacjonalistw ukraiskich zgino ponad sto osb, gdy we wsi nie byo zorganizowanego staego systemu obrony. Wystawiane warty miay tylko ostrzega przed zagroeniem. Dziaajcy w 1945

    r. w okolicy oddzia NOW Bronisawa Gliniaka ps. Radwan nie mg z naturalnych przyczyn podj si staej obrony, bo jako nieakceptujcy wprowadzanego ustroju politycznego sam by obiektem represji nowej wadzy. Jednak pomimo represji czonkowie tego oddziau w wikszoci zachowali bro i stawali do obrony w sytuacji zagroenia miejscowej ludnoci.

    Rozproszenie czonkw plutonw AK i niejasna sytuacja egzystencji nie sprzyjaa szybkiej reakcji. Jedn z form odpowiedzialnoci za los innych byo mobilizowanie ludzi do wart wiejskich i ich wystawianie. Tak wic wie bya bezbronna i ya w stanie permanentnego zagroenia ycia i mienia.

    Analizujc sposb napadu i wyej wymienione uwarunkowania, nie byo adnego sposobu na uratowanie dolnej czci Wizownicy. Jedynie mona byo zapobiec rozwiniciu ataku na centraln i grn cz wsi.

    Czas w tej sytuacji sta si determinant wszelkich dziaa. To on pozwala zorganizowa tylko obron, postawi zapor zbrojn, do ktrej naleao jak najszybciej znale odwanych mieszkacw wsi, chccych podj si tak trudnego zadania.

    Zazwyczaj pamitamy o zawodowych konspiratorach, natomiast zapominamy o ludziach, ktrzy jednorazowo w obliczu zagroenia, mimo braku dowiadczenia bojowego, decydowali si na wielkie i odpowiedzialne dziaania i brali za nie odpowiedzialno. Takimi osobami, jednorazowymi bohaterami, okazali si by ks. Jzef Mi proboszcz miejscowej parafii i Jzef Ochduszko nauczyciel szkoy powszechnej, ktrzy zorganizowali obron Wizownicy i zmobilizowali mieszkacw do walki.

    Ks. Jzef Mi obj parafi wizownick w drugiej poowie 1944 r. po ks. Kanoniku Stanisawie Sudole (1895-1981). Dotychczasowy proboszcz opuci parafi 20 lipca 1944, tu przed nadejciem oddziaw Armii Czerwonej. Nadzwyczaj religijny i koncyliacyjny, swoj postaw agodzi narastajce napicia ukraisko-polskie. Natomiast mody nastpca (urodzony 21 I 1906 roku w Pekiniach, syn Tomasza) by bardziej zaangaowany w konspiracj. Ks. J. Mi ukoczy

    omioklasowe Gimnazjum Klasyczne w Jarosawiu a nastpnie picioletnie Wysze Seminarium Duchowne w Przemylu. wicenia kapaskie przyj w 1935 roku i zosta wikariuszem w Zaleszanach (obecnie w powiecie stalowolskim).

    W latach 1937-1938 peni posug kapask w Dydni k. Brzozowa. Nastpnie (1938-1942) w Odrzykoniu k. Krosna. Przed przejciem do Wizownicy by kapanem w parafii pod wezwaniem w. Mateusza w Gniewczynie acuckiej. Ks. Mi zarzdza parafi wizownick do 1968 r.

    Po odejciu z niej zosta rezydentem klasztoru oo. franciszkanw-reformatorw w Jarosawiu. Ks. kanonik J. Mi zmar 25 VII 1978 r. w szpitalu jarosawskim i pochowano go w rodzinnych Pekiniach z udziaem ks. bp Bolesawa Taborskiego. By czonkiem Armii Krajowej (odznaczony 15 VIII 1948 r. przez MON Rzdu Londyskiego Medalem Wojska po raz 1, 2 i 3, legitymacja nr 27888) i kapelanem placwki nr 5 AK w Szwsku. W 1945 r. cile wsppracowa z poakowskim oddziaem por. Jana Totha ps. Mewa. Odznaczony Krzyem AK (Londyn dnia 25/7/81) Nr legitymacji 23973.

    fot. 20 fot. 21

    fot. 23 Ks. Mi z wart boego grobu 1946 r. fot. 22 Ks. Jzef Mi

    fot. 24 Ks. Jzef Mi, I Komunia wita rok 1956. fot. 25 I Komunia wita Tadeusza Lichoczaka - 1968 r. w Parafialnym Kociele w Wizownicy.

  • 13

    Jzef Ochduszko (1905-1973)Jzef Ochduszko urodzi si w 1905 roku w okolicy Krosna. Dziecistwo i modo spdzi

    na Pogrzu Karpackim i Woyniu. Ukoczy Seminarium Nauczycielskie. Jego ona, Jzefa, rwnie bya nauczycielk. Mieli dwie crki: Zofi i Barbar.

    W 1935? roku prawdopodobnie rozpocz prac w Wizownicy a od roku szkolnego 1940/1941 obj stanowisko kierownika, gdy Jzef Grabowski wyrokiem sdu w Sieniawie zosta przeniesiony do innej szkoy. Funkcj t peni do koca roku szkolnego 1949/ 1950.

    Podczas II wojny wiatowej, od 1942 roku, Jzef Ochduszko prowadzi w Wizownicy tajne nauczanie, ktrego celem byo uzupenianie wiadomoci z zakresu historii, literatury i geografii. Kierownik wraz z on Jzef i Helen Rakowsk prowadzili zajcia z uczniami szkoy podstawowej i komplety z modzie w zakresie szkoy redniej. Ich prac wysoko oceni Ludwik Raichel- przewodniczcy Rejonowej Komisji Owiaty i Kultury na teren Sieniawszczyzny w latach

    1941-1944.Wielk odwag i determinacj wykaza si 17.04.1945 roku, podczas napadu bandy UPA na Wizownic. Jzef

    Ochduszko i ks. Proboszcz Jzef Mi zorganizowali obron Wizownicy i wraz z mieszkacami dzielnie bronili kocioa,

    szkoy i pozostaej czci wsi przed spaleniem.Jzef Ochduszko we wrzeniu 1950 roku zosta przeniesiony do szkoy w Szwsku. Pracowa tam jako kierownik

    a nastpnie dyrektor szkoy.Wiele czasu powica modym nauczycielom, suc im rad i pomoc. By powszechnie lubiany i szanowany. Jego pasj

    bya muzyka, gra na rnych instrumentach, szczeglnie na mandolinie, dlatego chtnie uczy dzieci i modzie gry na tym instrumencie.

    By czynnie zaangaowany w budow nowej szkoy. Zmar nagle w 1973 roku, zosta pochowany w Krakowie .

    BibliografiaZwoliski S.,Jarosawski Obwd Armii Krajowej w latach 1939-1945,CzII, Jarosaw 2007.

    fot. 27 Legitymacja MON Rzdu Londyskiego powiadczajca przynaleno ks. Misia do AK.

    fot. 26 Legitymacja Krzya Armii Krajowej ks. Misia

    fot. 28 Jzef Ochduszko

    fot. 29 Jzef Ochduszko Szkoa Podstawowa w Szwsku, rocznik 1947.

    fot. 30 Jzef Ochduszko (z lewej) z bratem.

  • 14

    MIECZYSAW SAMBORSKI

    Najwikszy jednorazowy mord na Polakach na terenie dzisiejszej Polski w Wizownicy dokonany przez nacjonalistw ukraiskich

    w dniu 17 IV 1945 r.

    Dramatycznie zbliajcy si koniec moliwoci funkcjonowania struktur OUN-SD na zachodnich terytoriach dzisiejszej Ukrainy wskutek planowej akcji antynacjonalistycznej prowadzonej przez reym Stalina zmusi Romana Szuchewycza do zabezpieczenia linii kontaktu z pastwami zachodnimi Europy. Chodzio najpierw o moliwoci przerzucenia czci aktywu na zachd, a od 1946 r. (po synnej mowie 5 III 1946 r. W. Churchil-la w Fulton, ktry powiedzia, i: Od Szczecina nad Batykiem do Triestu nad Adriaty-kiem cignie si przez kontynent elaza kurtyna1) o wspprac z wywiadami brytyjskim i amerykaskim. Dla realizacji tego celu na przeomie lutego i marca 1945 r. powoano nowy kraj Zakierzoski OUN-SD na terytorium dzisiejszej Polski na czele z Jarosawem Staruchem ps. Stojar. Mia on pod paszczykiem walki z przesiedleniem ludnoci ukrai-skiej na wschd utrzyma i zwikszy liczb linii cznoci z Zachodem2. W nowej rze-

    czywistoci tj. dziaania w rodowisku o przewadze ludnoci polskiej i wzmacniajcej si wadzy pastwowej metody walki na Kresach nie zawsze musiay si sprawdza. Trzeba byo wyprbowa inne sposoby ataku i skutecznego palenia wsi tak, aby byo stae zagroenia, aby w terenie cigle wrzao, a organa bezpieczestwa miay, czym zajmowa si. Wtedy ich uwag mona byoby odcign od ochrony granic i kontroli ruchu obywateli. Realizacja tego celu kosztowaa ycie okoo 14 tys. Polakw i Ukraicw. W wojewdztwach: rzeszowskim3, lubelskim i krakowskim nacjonalici ukraiscy zabili nie mniej ni 8439 Polakw. W walkach z nimi zgino te nie mniej ni 1053 onierzy WP i 467 funkcjonariuszy organw bezpieczestwa PRL. Z rk polskich zgino okoo 4200 Ukraicw4. Ta wzgldnie rwnowane5 liczby ofiar wyniky z obecnoci m.in. silnej partyzantki polskiej (do czerwca 1945 r.), formacji Wojska Polskiego i organw bezpieczestwa publicznego, moliwoci schronienia w ssiednich miejscowociach oraz dziki stosunkowo mniejszej siy zbrojnej nacjonalistw ukraiskich.

    Jedn z pierwszych wikszych akcji przeciw ludnoci polskiej nacjonalici ukraiscy przeprowadzili w kwietniu 1945 r. Do niej wykorzystano sotni, jedynego istniejcego wtedy na terenach Polski, kurenia UPA Iwana Szpontaka ps. Zalizniak6. Niestety, dla eksperymentw zbrojnych wybra wie Wizownic, z ktrej wanie 11 IV 1945 r. wysiedlono okoo 30 ro-dzin ukraiskich na wschd7. Jedynym powodem napadu bya ch wyprbowania nowego typu ataku. wiadczy o tym m.in. osobisty udzia w niej Szpontaka. Zatem, nie by on odwetem za wystrzelanie przez ludzi Radwana Ukraicw w nocy z 31 marca na 1 kwietnia tego roku (kierownictwo tzw. Zakierzoskiego kraju dowiedziao si o tym dopiero osiem dni pniej (25 kwietnia8), ani za napad grupy Woyniaka na Piskorowice, ktry odby si dopiero nastpnej nocy.

    Trauma ludnoci Zasania rozpocza si z chwil przybycia w trzeciej dekadzie marca do Lasw Sieniawskich jednej z sotni kurenia Zalizniaka. Bya to sotnia Mesnyky, ktrej dowdc by Iwan Szymanski ps. Szum (urodzony w Lublicu Nowym). Sotnia i kurinny Zalizniak szukali nowego miejsca pobytu, dlatego, e 23 marca 2. samodzielny batalion operacyj-ny Wojsk Wewntrznych Wojska Polskiego pk. Szopiskiego wypar ich z dotychczasowej siedziby wok Lublica Starego i Lublica Nowego. Zalizniak postanowi na stae zakwaterowa w lesie koo przysika Moodycza Chrapy9. W tej kwate-rze przebywa stale do 12 IX 1946 roku. Aby mie wzgldny spokj upowcy konsekwentnie przystpili do oczyszczania tere-nu z wrogich im Polakw i ich administracji. Po latach, wczesny prowidnyk (przewodniczcy) rejonu II (obejmujcego cz powiatu jarosawskiego) Mychajo Borys ps. an przyzna, i ich celem byo opanowanie terenu poprzez zniszczenie orodkw wadzy polskiej. Na pierwszy ogie w nocy z 27 na 28 marca poszy posterunki milicji, zreszt te w powiecie lubaczow-skim. Zlikwidowali ich kilkanacie w tym na Zasaniu w: Cetuli, Zapaowie i Laszkach oraz w Starym Siole, Zalesiu Cewkowie i Uazowie. Dwa dni pniej wystrzelali w lesie paru milicjantw z Radawy. Na atak na Wizownic nie byli jeszcze przygo-towani. 2 kwietnia zaatakowali cz Moodycza Grobl z tym, e podpalili te kilka domostw Polakw w innej czci wsi. Kolejne wiksze napady odbyy si 4 kwietnia na Manasterz i 5 dni pniej na Radaw Terebie. Wystraszona w ten sposb ludno polska zacza opuszcza swoje rodzinne miejscowoci, lokujc si przewanie w Wizownicy i Szwsku. W obu tych

    1 M. Gilbert, Churchill. Biografia, t. II, Pozna 1997, s. 888.2 Szerzej: M. Samborski, O co walczya UPA w okresie powojennym na terenach dzisiejszej Polski. Fakty, mity i oczekiwania, w: . , , , , 22 z 2012, s. 219-233.3 W powiecie jarosawskim z rk nacjonalistw ukraiskich zgino 876 Polakw (w tym 176 onierzy WP i 26 milicjantw), a z rk polskich 315 Ukraicw.4 Z. Konieczny, Stosunki polsko-ukraiskie na ziemiach obecnej Polski w latach 1918-1947, Wrocaw 2006, s. 80-81.5 Na Woyniu nacjonalici ukraiscy zamordowali trzydzieci razy wicej Polakw.6 Szerzej: M. Samborski, Dziaalno OUN i jej formacji zbrojnych oraz oddziaw UNS/UPA na pniejszych terenach II i III okrgu tzw. Zakierzoskiego kraju OUN-SD w czasie II wojny wiatowej, w: Rocznik Chemski, t. 13 z 2009, s. 227-274.7 J. Kruk, Ciemne chmury nad Jarosawskim Zasaniem. Cz III: Tragedia wsi Wizownica, w: Okruchy wspomnie z lat walki i martyrologii AK. Kwartalnik historyczno-wspomnieniowy Oddziau Krakw-Wschd wiatowego Zwizku onierzy Armii Krajowej, rok 6, nr 21, Krakw 1997, s. 40.8 A C , . 62, . 4, . 4, . 102, . 3 ( , , 25 1945 .), w: - 1942-1947 ( ), . . , . 2, 2011, s. 865.9 Archiwum Instytutu Pamici Narodu Oddzia Rzeszw (AIPN Rz), 051/216, k. 45; Ibidem, 107/1614, t. 1, k. 37.

    fot. 73

  • 15

    wsiach te zapanowa niezy zamt i cz mieszkacw przeniosa si czasowo za San10. Tym sposobem Zalizniak osign swj cel, a po latach jeden z uczestnikw napadu na Wizownic Iwan Wasylewski mg pochwali si, e: Do tygodnia cay teren by zasadniczo oczyszczony z band polskich (...)11. W tej nowej sytuacji byy ju w tym rejonie tylko dwie miejscowoci z przewag ludnoci polskiej Wizownica, w ktrej na okoo 1050 mieszkacw byo w przyblieniu 300 Rusinw (cz z nich to Ukraicy) i Szwsko gdzie na okoo 2700 mieszkacw tylko kilka-, kilkanacie rodzin miao pochodzenie rusiskie. W ten sposb Zalizniak przygotowa si do zadania ostatecznego ciosu Wizownicy.

    Ludno polska pozostawiona przez wadz sama sobie, prbowaa w jaki sposb ratowa si przed rnej maci banda-mi zbrojnymi i rabunkowymi. W tym celu od jesieni 1944 r. z inspiracji AK ludno szeregu wiosek wystawiaa strae nocne, ktre miay ostrzega mieszkacw wsi od zmierzchu do witu12 przed spaleniem i wymordowaniem, take przed oddziaami i bojwkami nacjonalistw ukraiskich. Jak kadej nocy, take z 16 na 17 kwietnia w Wizownicy, wystawiono wart. W rodku wsi w rejonie potoku Wyczawa teje nocy czuwao szeciu wartownikw. Byli to: Wadysaw Kaniowski, Julian Kasia, Micha Kruba, Roman Magdziak, Leon Pociecha13 i gajowy Wadysaw Wysocki14. W przeddzie - okoo godz. 21., w poniedziaek 16 kwietnia, Stanisaw Socha i policjant Wadysaw Broda udali si na posterunek milicji, mieszczcy si w poydowskim murowanym budynku w grnej czci wsi (dla opisu przyjmiemy, e centralna cz to tereny wok budynku obecnej gminy i kocioa, na zachodzie ley dolna cz, a w kierunku na Szwsko grna). Przy czym za doln cz uwaam t, lec przy krtej drodze, bliej Sanu. Byli w nim do okoo trzeciej w nocy, po czym udali si do swoich domw na odpoczynek. Mimo, e niemale w przeddzie napadu, Rusinka Piko ona Jana Wasiuty ostrzega przed niebezpiecze-stwem napadu na Wizowniczan Stanisawa Soch mwic, e: banderowcy planuj wymordowanie kilkunastu mczyzn w ich domach15 to informacja ta nie miaa wpywu na potencjaln obron wsi. Po trzeciej w nocy wrcili do domw. Chroniona w ten sposb wie spaa, wic spokojnie nie przeczuwajc napadu.

    Oddzia i bojwki terenowe nacjonalistw ukraiskichNie ulega wtpliwoci, e w napadzie na Wizownic brali udzia tylko sotnia Iwana Szymanskiego ps. Szum, osobicie

    Iwan Szpontak ps. Zalizniak (dowdca dwusotennego kurenia Mesnyky) z ochron16, dwie bojwki terenowe OUN-SD (ma-jce wasn nazw - SKW) i cz bojwki Suby Bezpeky (BSB)17. W tym czasie sotnia Szuma skadaa si z 3 czot18. Do-wdcami ich byli: pierwszej Wasyl Jarmoa ps. Jar, drugiej Jaremko ewko ps. Bir i trzeciej Mykoa Taraban ps. Tucza19. W napadzie bray udzia nastpujce bojwki terenowe: manasterska Rama (dowdca Micha Terebieniec ps. Dzwin20) i sieniawska Chwya (dowdca Iwan Kowal ps. Siryj21), ktre liczyy odpowiednio 15 i 9 ludzi22. Czci BSB (okoo 10. ludzi), dowodzi Iwan Puharski ps. Borys. Ochrona Zalizniaka w tym czasie liczya 3 osoby (Oeksandr Pipka ps. Myo, Teodor Koosiwski ps. Kowaenko i Kozak). cznie siy nacjonalistw mona wyliczy na 160-165 ludzi. Do tego naley doda 6. kolejnych, wsppracujcych z bojwk Chwya mieszkacw Wizownicy, ktrymi zarzdza Leon Kruba ps. Kosar. Mieli oni czeka we wsi i suy za przewodnikw, a gdyby starczyo czasu, te bra udzia w niszczeniu wsi23. Znaczne wiksz grup, jednak nie do oszacowania, stanowili zgromadzeni przez kierownictwo kuszczy (tj. nacjonalistyczne zwizki kilku wsi) Ukraicy z okolicznych wsi, ktrych zadaniem bya grabie mienia.

    Dotychczas siy nacjonalistw, ktrzy zaatakowali Wizownic byy wyranie przeceniane. M.in. Tomasz Bereza uwaa, e w napadzie bra udzia trzysotenny kure i trzy oddziay SKW, cznie 250-300 ludzi24. 10 A. Sroka, Radawa, Jarosaw 1987, s. 49.11 . -, , w: , . . , . , (. ) , . 4, 2003, s. 287.12 M. Goryl, Dziaalno konspiracyjna na terenie placwki nr 5 obwodu Jarosaw Armii Krajowej, w: Jarosawski Kwartalnik Armii Krajowej (JKAK), nr 6 z 1992, s. 22.13 AIPN Rz, 107/1614, t. 3, k. 510-511 (Zeznanie Leona Pociechy z 30 X 1959 r.).14 AIPN Rz, 107/1614, t. 3, k. 503-504 (Zeznanie Anieli Wysockiej z dnia 29 X 1959 r.).15 W. Broda, Byem wiadkiem (fragmenty pamitnika z lat 1944-1945), w: Na Rubiey (NR), 32/1998, s. 22-25, s. 22.16 W sprawozdaniu z 10 III 1946 r. Zalizniak pisa, i w napadzie w godzinach 4-9 braa udzia tylko sotnia Mesnyky I i rj samoobrony miejscowej (Peter J. Potichnyj Collection on Insurgency and Counter-Insurgency in Ukraine (PJPC), Rolka 12, 37-38 . O , 10.III.1946 p., w: 27- : , , ( i ), . . , . , . 40, 2004, s. 33).17 . -, op. cit., s. 281-331; o , . . , 1997, 65-68.18 M. Samborski, Dziaalno OUN..., s. 227-274.19 Przez wielu badaczy wymieniani, jako dowdcy czot: Hryhorij Mazur ps. Kaynowycz i Teodor Buas ps. Baaj (do 13 kwietnia mia ps. Be) w rzeczywistoci penili inne funkcje. Kaynowycz by desygnowany do wykonywania specjalnych zada (np. realizacja punktowych, mniejszych napadw) i wg mnie mg na czas napadu dowodzi siami ubezpieczajcymi skadajcymi si z bojwek terenowych (m.in. wynika to z opisu ich rozmieszczenia i miejsca pobytu Mazura). Natomiast Buas (poprzednio d-ca czoty w sotni Zalizniaka do poowy listopada 1944 r.) po stworzeniu kurenia Zalizniaka (listopad 1944 r.) zosta w dyspozycji jego dowdcy tzw. praw rk, a od 13 kwietnia dowdc sotni Mesnyky II (PJPC, skrzynka 78 ( II 15.XI. 1944 30.IV. 1945 p.), w: . , . 40, s. 190). 20 AIPN Oddzia Biaystok (AIPN Bi), 087/375/14/jacket, k. 7.21 AIPN Bi, 087/375/18/jacket, k. 22; ibidem, 087/375/20/jacket, k. 25.22 AIPN Rz, 072/1 t. 23, k. 62-63 ( ... [] 17/V 1945 . [] [] ).23 IPN Oddziaowa Komisja cigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu w Rzeszowie, sygn. akt S 114/08/Zi (Postanowienie o umorzeniu ledztwa z dnia 13 XI 2008 przez prokuratora M. Sow, passim).24 T. Bereza Tragiczne mikrohistorie: Wizownica, 17 kwietnia 1945 roku, w: Akcja Wisa Konferencje IPN, red. J. Pisuliski, Warszawa w 2003, s. 191; ostatnio: ibidem, Wok Piskorowic. Przyczynek do dziejw konfliktu polsko-ukraiskiego na Zasaniu w latach 1939-1945,

  • 16

    Przebieg napadu Gdy penicy spoeczn wart wiejsk w Wizownicy chopi

    szykowali si, okoo czwartej rano do rozejcia si do domw, w lesie w odlegoci okoo trzy kilometry od figurki w. Jana Nepo-mucena, w tzw. Borze apajwka, Zalizniak wyznaczy na go-dzin trzeci w nocy zbirk swoich oddziaw i bojwek tereno-wych oraz czci BSB celem dokonania napadu na Wizownic. Z grubsza, plan napadu przedstawia si nastpujco: do dolnej czci wsi, od strony Sanu, miay wej dwie czoty sotni Szuma, kilku czonkw BSB oraz poowa bojwki Rama. Czota Tuczy miaa za zadanie zniszczy Zadworze i zdoby folwark. Prawdopodobnie koordynacj ubezpieczenia napadu zajmowa sie Hryhorij Mazur ps. Kaynowycz, ktry wwczas by czowiekiem do specjalnych zada

    Szuma. I tak: bojwka Chwya miaa ubezpiecza napad od strony Sieniawy na mocie na Lubaczwce w Manasterzu. Druga cz bojwki Rama miaa z kolei chroni napastnikw od strony Szwska i Piwody przy figurce w. Jana. Dodatkowo na przylegym tzw. Skotniku ustawiono granatnik25.

    Na akcj grupa Zalizniaka wyruszya z Boru apajwka okoo czwartej w nocy. Sotnia dostaa si w rejon rzeki San przed pit godzin idc tzw. Wielkim rowem pooonym midzy Wizownic i Nielepkowicami gsiego i w jak najwikszej ciszy. Na czele szed Szum, kolumn zamyka Zalizniak wraz ze swoj ochron26. Bdc w okolicy folwarku pozostawiono czot Tuczy z dowdc sotni Szumem, a reszta z Zalizniakiem wcznie rozstawia si od strony Sanu, od folwarku do Cerkwi, czyli mniej wicej do obecnej siedziby Urzdu Gminy.

    Gdy cznik zakomunikowa Szumowi, e grupa Zalizniaka gotowa jest do napadu tene rozpocz, seri z karabinu maszynowego, natarcie na folwark, a Zalizniak z podlegymi pociskami zapalajcymi zaczli mordowanie ludnoci i palenie gospodarstw. Strzelcy wtargnli do picej wsi.

    W folwarku, wwczas czciowo otoczonym murem, a cilej mwic na grnej kondygnacji Spichrza, kwaterowao 28. onierzy z 2. zapasowego puku piechoty Wojska Polskiego27. Grupa Szuma, mimo przewagi liczebnej w ludziach i korzyci wynikajcej z efektu zaskoczenia, nie zdoaa wej do rodka dworzyska. Obrocy stracili jednak czterech onierzy. Polegli sier. Stanisaw Kuczyski, kpr. Wadysaw Adamowicz, kpr. Arkadiusz Downar i szer. Mikoaj Sawicz, a dwch (NN) zostao ranionych28. Poleg tutaj te jeden z napastnikw. Mimo, e Szum nie zdoby folwarku to jednak skutecznie uniemoliwi przyjcie onierzom z pomoc gorejcej wsi.

    Nie by to jednak, tak naprawd typowy napad, do jakich przyzwyczajono nas pniej. Przede wszystkim wie palono pociskami zapalajcymi (fosforowymi), poary wzniecali te tzw. zapalacze, ktrzy wykorzystywali do tego snopki somy. Poniewa cz upowcw bya ubrana w polskie szynele onierskie, niejednokrotnie Polacy zwracali si do nich o pomoc, a znajdowali mier. Ludno gina gwnie od postrzaw z broni oraz wskutek uduszenia i od aru, w wikszoci, w piwni-cach. Cz uciekajcych prbowaa dotrze do Sanu jednak dostp do niego by obstawiony przez strzelcw upowskich i na jego przedpolu ginli.

    W zasadzie nie byo bezczeszczenia zwok, przede wszystkim z tego powodu, e nie wystarczao na te praktyki czasu. We wsi panowa wielki chaos i ulice zapeniay si uciekajcymi w rne strony ludmi i zwierztami, ktre ryczc, kwiczc, piszczc, szczekajc potgoway groz. Nad wsi wzlatyway kby dymu i sadzy, na niebie widoczna bya wielka una. Po pierwszych strzaach i po wznieceniu poarw do wsi wesza grupa cywilw ukraiskich, ktrych jedynym zadaniem bya gra-bie. Ta sytuacja spowodowaa zerwanie si cznoci za pomoc cznikw midzy grupami Szuma i Zalizniaka.

    W tym stanie rzeczy nie byo sposobu ani adnej siy mogcej zapobiec tragedii, albowiem na Zasaniu nie byo zorgani-zowanego przez wadz administracyjn i milicj sytemu ochrony wsi przed napadami zbrojnymi. Pierwszym, ktry prbowa co zaradzi i powstrzyma napastnikw, by ksidz Jzef Mi proboszcz parafii. On to w kocowym etapie napadu, gdy upowcy niemale byli tu przy plebanii zorganizowa obron czci wsi rodkowej i grnej. Proboszcz gdy usysza zbliajce si strzay popiesznie uda si na posterunek milicji (bdcy poza zasigiem napadu), skd wraz z kolejnymi ochotnikami do walki zabrali 15 karabinw i amunicj. Wedug jego zezna z 1959 r. w tej grupie byo kilku gospodarzy i trzech milicjantw. Majc w rkach bro zasadzili si na upowcw w rowie koo byej mleczarni29. T wersj, w zasadzie, potwierdza Wadysaw Broda, ktry zbudzony przez on, wzi karabin i szybko wybieg ze swojego domu pooonego prawie na przeciwko po-sterunku. Dalej wspomina on, e na tyach kocioa spotka ks. Misia, ktry krzykn do niego: Wadek, patrz na podwrzu plebanii s ju banderowcy i nastpnie rozkaza: Wadek strzelaj30. Naley podkreli znaczenie tych sw, albowiem wy-

    Rzeszw 2013, s. 212.25 AIPN Rz, 107/1614, t. 2 (Protok przesuchania podejrzanego Jana Szpontaka z 15 II 1960 r.), s. 388; AIPN Rz, 072/1 t. 23, k. 62-63 ( ... ..., passim); . , I. i, .. , w: . , . 4, s. 254-255; . -, op. cit., s. 287-289.26 . -, op. cit., s. 288.27 AIPN Rz, 04/153, k. 8 (Raport specjalny kierownika PUBP por. T. Ochockiego z 16[17] IV 1945 r.), w: Rok pierwszy. Powstanie i dziaalno aparatu bezpieczestwa publicznego na Rzeszowszczynie (sierpie 1944-lipiec 1945), wybr i opr. D. Iwaneczko, Z. Nawrocki, Rzeszw 2005, s. 506..28 Polegli w walce o wadz ludow. Materiay i zestawienia statystyczne, red. E. Drod, R. Drzewiecki, Warszawa 1970, s. 508, 465, 481, 539; W. Sobocki, Pomordowani przez NKWD, Niemcw i UPA cz II Gmina Wizownica, w: JKAK, nr 5 z 1992, Jarosaw, s. 5.29 AIPN Rz, 107/1614, t. 3, k. 507-509 (Zeznanie proboszcza Parafii Wizownica ks. Misia Jzefa ur. 1906 r. z 30 X 1959 r.).30 W. Broda, op. cit., s. 23.

    fot. 74 Mieczysaw Samborski

  • 17

    nika z nich, i pierwsze strzay obrocy wsi oddali, gdy napastnicy spalili i spldrowali doln cz wsi (poza czot Tuczy, ktra nadal ostrzeliwaa Spichrz). Niebawem zjawi si nauczyciel miejscowej szkoy Jzef Ochduszko, ktry razem z ks. Misiem komenderowali strzelajcymi i wskazywali uciekinierom drog do ucieczki31. Z biegiem czasu, w rejonie dzisiejszego poczenia drogi spod szkoy i gwnej do Szwska przybywao obrocw. Z dostpnych rde historycznych udao mi si zidentyfikowa 25. czonkw tej grupy, w tej czci wsi. Jednymi z pierwszych byli: Andrzej Naspiski i Franciszek Jarosz. Kolejnymi, doczajcymi na rnych etapach obrony Franciszek Biay, Jan Broda*, Stanisaw Broda, Stanisaw Babiarz, Jzef Kubejka, Mieczysaw i Tadeusz Glinakowie, Micha Kasia, Tadeusz Kasia*, Stanisaw Krzywiski, Jzef Magdziak*, Wadysaw Magdziak, Jan Naspiski, Jzef Pachetko, Stanisaw Pachetko*, Jan Puka, Piotr Skrzypek, Stanisaw Socha (do-wdca b. II plutonu), Kazimierz Stempak* (przyby z karabinem maszynowym) i Jzef Wjcik.

    Pewne trudnoci nastrcza okrelenie momentu wczenia si do obrony wsi Bronisawa Gliniaka. Jego dom rodzinny po-oony by na wschd od byej mleczarni i by moe w nocy w nim spa. Wielu wspominajcych podkrela, i bieg z [domu?] na bosaka trzymajc pistolety w obu rkach, i e znalaz si w otoczeniu ks. Misia. Gdyby tak byo, to byoby naturalne, i to on przejby organizacj obrony. Na pewno wiemy, i w tym miejscu byo dwch Gliniakw (Mieczysaw i Tadeusz). Tym czasem, nie ma wtpliwoci, i pniej, w kierunku na Garb, on ju dowodzi ludmi z Piwody. Wydaje si logiczne, i mg biec od razu w kierunku figury w. Jana i t scen mogli widzie obrocy spod mleczarni. Jednak w tym stanie wiedzy, nie jest moliwe rozstrzygnicie ostateczne tej kwestii.

    Obrocy szybko stali si kilkudziesicioosobow grup, ktra dysponowaa znaczn si ognia. Bdc poza bezporedni stref napadu upowcw swoim ogniem, wedug pniejszych przekazw, z pozytywnym skutkiem udaremnia zniszczenie czci rodkowej i grnej wsi. Obrocy byli ostrzeliwani z dwch kierunkw: od strony cerkwi przez cz grupy Zalizniaka oraz od strony apajwki przez granatnik stojcy na Skotniku i cz bojwki Rama, ktra przebywaa obok figurki w. Jana.

    Po okoo ptorej godziny od pocztku napadu, wedug przekazw ukraiskich, gdy cel zosta osignity tj. wymordowa-no ludno, spalono i obrabowano doln cz wsi, przy koczcej si amunicji i coraz wyraniejszej kanonady Polakw od strony szkoy Zalizniak, przebywajcy ju w okolicy drogi na Radaw32, jako wytrawny strateg da: (...) rozkaz wycofania si przez umocnienia i bunkry wroga do niedalekiego lasu33. Dodajmy, i nie byo dnych tych umocnie, co najwyej, te wyni-kajce z naturalnego uksztatowania terenu. Z uwagi na brak cznoci z grup Szuma atakujc cigle Spichrz, ten rozkaz nie dotar do nich34. Odwrt komplikowali Ukraicy z kuszczy, ktrzy polami midzy Wyczaw i Bednarowem (bliej potoku) gnali zrabowane zwierzta domowe, a drog na apajwk (Radaw) wozami konnymi przewozili skradziony dobytek i pody rolne Wizowniczan.

    Dopiero po pewnej chwili od rozpoczcia wycofywania si grupy Zalizniaka do ks. Misia przybieg Micha Kasia z informacj o nadcigajcej pomocy z Piwody. Bya to bliej nieokrelona liczbowo kombinowana grupa skadajca si z czci oddziau Narodowego Zjednoczenia Wojskowego (NOW) Bronisawa Gliniaka35 ps. Radwan (siedmiu onierzy oddziau, bez dowdcy?36)37, czci druyny byego II plutonu placwki nr 5 AK z Szwska (m.in. Andrzej Pryjda, Stanisaw Pryjda i Szcze-pan oyniak)38 i uzbrojonych mieszkacw wsi. Prawdopodobnie, mniej wicej w tym samym czasie, od strony Szwska do-czali do ks. Misia pojedynczy ludzie majcy bro i pewne dowiadczenie wojskowe wynikajce z dawniejszej przynalenoci do AK39. Wiksz grupk ludzi przyprowadzi Tadeusz Zarzecki, przybyli Walenty Petryna i Jzef Fory, a take z kilkoma osobami Ludwik Reichel40 (powiadomi go Wadysaw Socha, zreszt mieszkaniec Wizownicy)41. Pojawiajce si informacje o udziale w obronie zwartego plutonu AK z placwki w Szwsku budz niemae kontrowersje. Uczciwie spraw t przedstawi komendant jarosawskiego Obwodu AK piszc we wspomnieniach oglnie, i: (...) wkrtce przysza odsiecz z ssiedniej wsi Szwsko (...)42. Gdyby zosta przyprowadzony zwarty oddzia, niechybnie napisaby o tym.

    Nadcigajc pomoc z Piwody najpierw ujrzeli bojwkarze z Ramy ubezpieczajcy napad od strony wschodniej. Po wstpnej wymianie ognia widocznie wystraszyli si i popiesznie wycofali si w kierunku apajwki zabierajc na wierzchu konia granatnik ze Skotnika. Natomiast yjcy obroca Wizownicy Stanisaw Pryjda twierdzi, i tene granatnik dosta si w rce obrocw z Piwody gdzie te i zosta zacignity. Po napadzie mieszkacy wsi mogli go oglda na podwrku Michaa Dugonia43. Nie ma adnego powodu nie wierzy w jego relacj.31 M.in.: W. Broda, op. cit., s. 22-24; W. Kruk, Historia Wizownicy do roku 1947, mps, b.d., s. 81.* czonek byego II plutonu placwki nr 5 AK z Szwska. 32 AIPN Rz, 107/1614, t. 2 (Protok przesuchania podejrzanego Jana Szpontaka z 15 II 1960 r.), s. 388.33 o..., s. 67.34 . , I. i, op. cit., s. 255.35 Wbrew krcym informacjom nie zgin, ale zmar 8 X 1969 r. w Chicago. 36 W. Prymon, Relacja z 10 IV 2011 pozyskana przez J. Kuc, w: J. Kuca, Opowieci jarosawskiego Zasania, cz III, Rzeszw 2012, s. 291.37 O udziale oddziau Radwna pisa J. Feldman, w: Oddzia NOW Radwana z odsiecz dla Wizownicy, w: S. Zwoliski, Jarosawski obwd Armii Krajowej w latach 1939-1945, Cz II, Jarosaw 2007, s. 147 149.38 S. Pryjda (z Piwody), Relacja z 5 IX 2013 r. (w posiadaniu autora).39 Dla porzdku warto wspomnie, i 19 I 1945 r. AK zostaa formalnie postawiona w stan likwidacji. Jakkolwiek na innych terenach kraju, funkcjonoway jeszcze struktury AK w Likwidacji, to na Zasaniu jarosawskim zostay one rozwizane. Ju w styczniu tego roku Stanisaw Socha rozpuci swj pluton i przesta dziaa w podziemiu (W. Kruk, op. cit., s. 45; W. Broda, op. cit., s. 23). 40 O udziale jednostek organizacyjnych AK w obronie Wizownicy, pisa byy dowdca placwki nr 5 w Szwsku Ludwik Reichel (Walki z Ukraicami i Sowietami za Sanem, w: Armia Krajowa Obwd Jarosaw. Kwartalnik, nr 1 z 1991 r., s. 11-13); Tezy swoje powiela nastpnie, kolejno, w: W blaskach idei, Jarosaw 1996, s. 57-59; Byem wiadkiem, w: NR, nr 32 z 1998, s. 24-25. W czci dotyczcej Wizownicy take w formie przedruku, w: Walki za Sanem S. Zwoliski, op. cit., s. 139-143).41 W. Kruk, op. cit., s. 82.42 W. Szczepaski, Wspomnienia. Lipiec 1944 grudzie 1957, opr. i red. nauk. T. Bereza, M. Gliwa, Rzeszw 2008, s. 100.43 S. Pryjda, op. cit.

  • 18

    Bojwkarze, po odwrocie ulokowali si na skraju lasu apajwka i ogniem ochraniali odwrt grupy Zalizniaka, bo jej tyy zacza ostrzeliwa grupa ks. Misia i Ochduszki. Byli oni w pogoni za Zalizniakiem a do wysokoci przepustu potoku Wyczawa pod drog na apajwk nie wyrzdzajc im wikszej krzywdy. Jednak silny ostrza z lasu w praktyce uniemoliwi dalszy pocig i dlatego grupa musiaa zawrci w kierunku Wizownicy, natomiast Radwan, ju po przejciu dowdztwa nad grup z Piwody, zdecydowa sie rozpozna rejon Lasu Sieniawskiego zwany Garbem.

    W midzyczasie grupie Szuma cigle ostrzeliwujcej Spichrz zaczo brakowa amunicji i ten dowdca postanowi zaniecha dalszego ataku, tym bardziej, e na kierunku wschodnim ucichy strzay. Ponad 30. osobowa czota Tuczy ubrana jednolicie w polskie szynele wojskowe wysza na drog (Szwsko Nielepkowice) w rejonie cmentarza. Byo to ju, gdy Zalizniak by w apajwce. Zauwaya j grupa zorganizowana przez ks. Misia i Ochduszk wracajca z pocigu za Za-lizniakiem. Po zorientowaniu si, e to napastnicy zaczli ich ostrzeliwa rwnoczenie zbliajc si polami do przysika Bednarowo. Wywizaa si strzelanina. W jej wyniku nacjonalici stracili w rejonie cmentarza jednego ze swoich strzelcw. W tej sytuacji upowcy zaniechali bezporedniego dojcia polami do przeciwlegego lasu i postanowili ponownie skorzysta z Wielkiego rowu. Ich odwrt osania strzelec z karabinem maszynowym, wedug niektrych ulokowany na jednej z lip alei w Bednarowie. W rejonie krzya (stojcego na styku alei wschodniej i drogi relacji Szwsko Nielepkowice) stracili

    kolejnych dwch strzelcw. Po pewnym czasie ustaliy si nastpujce pozycje wyjciowe:

    grupa Szuma za niewielkim wzniesieniem z krzakami wzdu Wielkiego rowu, tj. za alej zachodni; grupa zorganizowana przez ks. Misia i Ochduszko, a jak wydaje si ju dowodzona przez Reichla, przy alei wschodniej Bednarowa, za grupa Radwana u pnocne-go szczytu tych alej, bliej lasu. W tene sposb zaistniaa moliwo okrenia upowcw. Polacy cigle przemieszczali si chcc znale jak najlepsze dla siebie pozycje do ostrzau. Natomiast upowcy ostrzeliwu-jc si konsekwentnie podali Wielkim rowem na pnoc w kierunku lasu.

    Podczas dochodzenia Polakw do alej Bednarowa zosta trafiony w lew cz klatki piersiowej Jan Broda44, a take, w nogi jego ssiad w szeregu Andrzej Naspiski. Polakom udao si zastrzeli obsugu-jcego km45. Podczas walki midzy alejami cikoranny zosta Sta-nisaw Socha oraz Wadysaw Cukierda. W teje niemal samej chwili, seri z automatu zosta przeszyty przez upowcw celowniczy kara-binu maszynowego Diegtariowa Jzef Magdziak. W nog i do ranny zosta Ludwik Reichel. Cikie rany odnieli: Tadeusz Kasia i Stanisaw Pachetko. Obaj zmarli w szpitalu w Jarosawiu. Socha i Kasia zostali pochowani w Jarosawiu. To starcie zakoczyo si przed sm rano.

    W pewnym momencie (nie udao si ustali godziny), gdy jeszcze terkotay karabiny maszynowe w Bednarowie, a nad Wizownic uno-sia si una milicjanci z Sieniawy i kilku czonkw oddziau poakow-skiego Jana Totha ps. Mewa46 postanowili przyj z odsiecz. Zostali oni jednak ostrzelani w okolicach mostu na Lubaczwce przez bojwk Chwya. Polacy zostawili tutaj dwch polegych byych akowcw (obie strony byy zgodne w tej sprawie) i wedug nacjonalistw szeciu rannych. W rezultacie nie pomogli Wizownicy.

    Wsi take nie pomogli onierze z 2. puku zapasowego stacjonujcy w Jarsawiu, ktrzy w liczbie 40. zjawili si na dwch samochodach ciarowych gdy ustay ju walki w Bednarowie.

    Po napadzie upowcy przemiecili si z rejonu apajwki do ziemianek w rejonie przysika Moodycza Chrapy. Tam na nich czekaa ounowska suba sanitarna na czele, ktrej sta Mychajo Maceko ps. Monomach. Po kilku dniach sotnia zakwa-terowaa w ziemiankach w lesie na poudnie od przysika Maczugi i na pnoc od Szczebiwoek47.

    Podsumowujc, mog stwierdzi, i podczas walki z napastnikami polego lub zmaro od odniesionych ran siedmiu na-stpujcych obrocw: Micha Kasia, Tadeusz Kasia, Jzef Magdziak, Micha Orzechowski, Stanisaw Pachetko, Stanisaw Socha i Mateusz Tomas. Dalszych piciu zostao rannych. Byli nimi: Jan Broda, Jzef Cukierda, Andrzej Naspiski, Ludwik Reichel i Zbigniew Zieliski. Strona ukraiska, po latach przyznawaa si do od 8. do 13. zabitych i od 13. do 17. rannych z tym, e z nazwiska znanych jest 7. zabitych i 3. rannych. Wszyscy oni zginli w okolicy Spichrza, cmentarza i Bednarowa. Bio-rc pod uwag, i liczya ona okoo 30. strzelcw, mona stwierdzi, i jej straty osobowe byy ogromne. Nie mog w tym miej-scu przypomnie o czterech zabitych i dwch rannych onierzach podczas walki w dworzysku, o ktrych pisaem wczeniej.

    44 J. Kuca, op. cit., s. 290.45 Ibidem, s. 294, 296, 298.46 W. Szczepaski, op. cit., s. 100.47 Dziaania grupy Zalizniaka odtworzyem na podstawie rde wymienionych w przypisie 25. Dodatkowo korzystaem z: (), 1922 , o o , , w: , p. . , . , 1994, s. 141. Dokonaem konfrontacji tych rde z przekazami polskich uczestnikw obrony wsi. Opisu dziaania obrocw polskich dokonaem na podstawie rde polskich wymienionych w tej czci artykuu.

    fot. 75 Wizownica - zabytkowa aleja.

  • 19

    Reasumujc mog stwierdzi, co nastpuje:1. Napadu dokonaa grupa zbrojna nacjonalistw ukraiskich liczca okoo 160-170 ludzi. W jej skad wchodziy: sotnia

    Szuma, dwie bojwki terenowe OUN-SD Rama i Chwya oraz cz bojwki SB Borysa.2. Wie nie miaa zorganizowanej staej obrony. W jednym z budynkw dworzyska kwaterowaa 28. osobowa grupa o-

    nierzy z 2. zapasowego puku piechoty, ktra zaszachowana ogniem napastnikw nie bya w stanie przyj z pomoc wsi. W kocowym etapie napadu, ks. Mi i Ochduszko zorganizowali ad hoc do obrony wsi grup zbrojn z mieszkacw, przede wszystkim z Wizownicy, nie wiksz ni 30 osb. Po rozpoczciu walki przez ni, z pomoc przysza z Piwody okoo 30. oso-bowa grupa uzbrojonych osb, wrd nich byli te czonkowie oddziau NZW Radwana i z byego plutonu AK. Z Szwska dotaro kolejnych kilkanacie uzbrojonych osb, ktre przyprowadzili osobno T. Zarzecki i L. Reichel. cznie, wic Polacy dysponowali, do obrony wsi pospolitym ruszeniem skadajcym si z nie wicej ni 72-80 ludzi.

    2. Napad rozpocz si o 5 rano. Zasadnicze palenie gospodarstw i mordowanie ludnoci trwao okoo dwie godziny. Wal-ka obrocw polskich z czot Tuczy w przysiku Bednarowo trwaa od okoo 7.00 do 8.00.

    3. W trakcie walki pod Bednarowem Polacy stracili siedmiu zabitych i mieli piciu rannych, natomiast nacjonalici ukra-iscy stracili nie mniej ni omiu zabitych i mieli dwucyfrow liczb rannych.

    4. Due straty osobowe i materialne we wsi spowodowane byy bezkarnoci napastnikw wobec braku jakiejkolwiek obrony w godzinach 5.00 - 6.30.

    5. Stosunkowo wiksze straty osobowe upowcw mona tumaczy tym, e zasadnicza walka odbya si w Bednarowie, a tam, w tym czasie, dwukrotnie wiksz si bojow posiadali Polacy.

    Ofiary i straty materialne wsiKwesti liczby i wykaz imienny ofiar mieszkajcych i przebywajcych w Wizownicy osb omawiam w kolejnym arty-

    kule pt. Liczba i lista imienna pomordowanych i polegych Polakw 17 IV 1945 r. we wsi Wizownica. Tutaj tylko podam, i ustaliem 110 ofiar z imienia i nazwiska (bez onierzy). Biorc pod uwag ksztatujc si sytuacj we wsi przed napadem, i jego charakter naley szacowa, i czna liczba ofiar (cznie z obrocami) moga wynie 130-140 osb. W sprawie liczby osb, ktre odniosy rany mamy wikszy problem, take z ich identyfikacj. Nie zawsze mona byo zachowa w pamici na przykad drobniejsze urazy i nie kady o nich chcia mwi. Nie mniej jednak udao mi si znale informacje, i rany odnioso, co najmniej siedem osb, tj. Stanisaw Gliniak, Maria Golba, Jan Kasia, Anna Kruk, Jzef Naspiski, Stanisaw Skrzypek oraz Wadysaw Socha.

    Jeeli chodzi o straty materialne, to zachoway si dwa dokumenty, w ktrych je okrelono. Jednym z nich, byo pismo Starostwa Powiatowego w Jarosawiu z 23 lipca 1946 r. Podano w nim, i spalio si 151 gospodarstw o cznej wartoci 726 tys. zotych48. Drugie, pniejsze, bo z 1958 r., to wytworzone przez Prezydium GRN z Wizownicy. Z niego moemy bardziej dokadnie dowiedzie si o stratach, m.in. materialnych. Tak wic, spaleniu ulego 130 zabudowa o wartoci 8,4 mln z (w wczesnym pienidzu), skradziono: ponad 300 koni i krw o wartoci 1,2 mln z; 250 wi o wartoci 250 tys. z oraz 78 t zb i innych podw rolnych na warto 234 tys. z49. cznie wic straty wynosiy okoo 11,4 mln z. Spaleniu ulega cz Wizownicy dolnej od Zadworza (wcznie) do gospodarstwa Edwarda Polita (obecnie Wizownica 244)50.

    Jeeli mona byoby tutaj co doda to to, e w przedwojennej Wizownicy byo 310 gospodarstw, z tego w czci spa-lonej, tj. do cerkwi chyba nie wicej ni 140. Poniewa nie wszystkie domostwa spalono naley domniemywa, e zgorzao troch mniej ni 125 domostw.

    Podsumowanie Z jakiej dziwnej przyczyny w polskiej nauce dotyczcej tematyki stosunkw polsko-ukraiskich w okresie II wojny

    wiatowej i po , brak jest monografii caociowej ujmujcej i weryfikujcej straty polskie poniesione z rk nacjonalistw ukraiskich. Co prawda istnieje wiele czstkowych opracowa, ale nie daj si one w prosty sposb zsumowa ze wzgldu na przyjte rne metodologie bada i rne kryteria. Gdyby wyeliminowa morderstwa Ukraicw sucych w formacjach nie-mieckich w czasie wojny, to okazuje si, i mord w Wizownicy by najwiksz jednorazowo dokonan zbrodni wojenn dokonan przez nacjonalistw ukraiskich z OUN-SD i UPA na terenach dzisiejszej Polski. Przy tym naley podkreli, i w marcu 1944 r. wicej zamordowano Polakw w Smoligowie (pow. Hrubieszw), Wasylowie i Tarnoszynie (pow. Tomaszw Lubelski), ale brali w nich udzia Ukraicy sucy w formacjach niemieckich.

    Jest zrozumiae, e nie wolno rnicowa i np. gloryfikowa wikszej skali zbrodni, bo kada ofiara, to tragedia. Jednak z uwagi na to, e panuje w tym wzgldzie jaka, chyba cicha zmowa, eby mord w Wizownicy puci w niepami nale-y uszeregowa najwiksze zbrodnie nacjonalistw ukraiskich na dzisiejszych terenach Polski. Niezalenie czy mwimy o mierci w Wizownicy 91, 106, 113 czy, wg wyliczenia w niniejszym artykule - nie mniej ni 130-140 osb bya to najbar-dziej liczna jednorazowa zbrodnia zbiorowa. W nastpnej kolejnoci byy to w: ubcze (pow. Tomaszw Lubelski) 90; napad na pocig na trasie Beec Lubycza Krlewska w miejscowoci Zatyle (powiat Tomaszw Lubelski) 73; Borownica 61 (pow. Przemyl) i Rudka 60 (pow. Lubaczw) zabitych.

    Sposb wymordowania mieszkacw i liczba ofiar, upowania, przywoywanego ju w artykule, prokuratora Marka Sow z IPN do konkluzji, i: Ustalenia ledztwa wskazuj na to, i sprawcy atakujc Wizownic zmierzali do likwidacji tej miejscowoci i zabicia jej mieszkacw z uwagi na ich polsk narodowo, std ten czyn wypenia znamiona zbrodni ludobj-stwa.

    48 Postanowienie o umorzeniu..., s. 23.49AIPN Rz, 107/1614, t. 3, k. 490 (Zawiadczenie Prezydium GRN z 8 V 1958 r.). 50 S. Magdziak (z Wizownicy), Relacja 11 IX 2010 r. (w posiadaniu autora).

  • 20

    MIECZYSAW SAMBORSKI

    Pocztek i przebieg ludobjstwa dokonanego przez nacjonalistw ukraiskich na ludnoci polskiej na Woyniu i w Maopolsce Wschodniej.

    Nacjonalici ukraiscy zgrupowani w Organizacji Ukraiskich Nacjonalistw (OUN) majc na sztandarach walk o pastwo narodowe (USSD) powoujc pod koniec 1942 r. organizacj zbrojn pod nazw Oddziay Wojskowe OUN, od kwietnia 1943 r. przyjmujc nazw Ukraiska Powstacza Armia (UPA) w praktyce wystpili zbrojnie tylko przeciwko nie-winnej ludnoci polskiej. A przecie, nie miaa ona adnego wpywu na moliwo ustanowienia pastwa ukraiskiego. W cza-sie drugiej wojny wiatowej i po niej wymordowali oni nie mniej ni 139 tys. Polakw. Najwicej na Woyniu, bo co najmniej 60 tys., w wojewdztwach: lwowskim 24800, stanisawowskim 18400 i tarnopolskim 27600. Na terenach dzisiejszej Pol-ski liczba ofiar ludnoci cywilnej (tj. bez sucych w instytucjach siowych) wyniosa okoo 8900. Dla porwnania moemy poda, i wedug badaczy ukraiskich nacjonalici zabili w czasie wojny okoo 12 tys. Niemcw (w rzeczywistoci dziesi razy mniej) i w latach 1944 1955 okoo 4,5 tys. sucych w radzieckich organach bezpieczestwa. Tak, wic uprawnione jest twierdzenie, i zorganizowali si oni tylko dla wymordowania Polakw na terenach, ktre uznali arbitralnie za swoje etniczne.

    W zwizku z powyszym powstaje pytanie, w jaki sposb zorganizowali si oraz kim byli. Odpowiadajc na to pytanie nale-y poda, i OUN powstaa w 1929 roku w Wiedniu z poczenia Ukraiskiej Wojskowej Organizacji (grupujcej wojskowych ukrai-skich sucych w rnych armiach w czasie pierwszej wojny wia-towej i kilku lat po niej) i kilku pomniejszych ugrupowa, przede wszystkim modzieowych i o orientacji faszystowskiej. Pierwszym przywdc zosta Jewhen Konowalec. Po mierci w 1938 r., z rk agenta radzieckiego, nowym prowidnykiem [przewodniczcym] zo-sta jego szwagier Andrij Melnyk. W latach 1940-1941 r. Stepan Bandera (do pierwszej dekady wrzenia 1939 r. odsiadujcy wyrok w zwizku z zabjstwem w 1934 r. przez nacjonalistw ministra B. Pierackiego) wyprowadzi z OUN najbardziej radykaln cz dzia-aczy. Stworzyli oni nowy odam OUN Samostijnykiw-Derawnikiw tj. Niepodlegociowcw i Pastwowcw (OUN-SD). Prowidnykiem zosta S. Bandera, dlatego w publicystyce zwyko j si nazywa OUN-B, czyli banderowcy. Macierzyst OUN nadal kierowa A. Melnyk.

    Po aferze z prb powoania przez OUN-SD w dniu 30 VI 1941 r. we Lwowie rzdu ukraiskiego Bandera zosta przez wadze Rzeszy wezwany do Berlina i zamieszka do padziernika 1944 r., pod obserwacj, w osiedlu oficerw SS w Sachsen-hausen. W tej sytuacji penicym obowizki prowidnyka zosta Mykoa ebed ps. Maksym Ruban. W kwietniu 1943 r. obali go Roman Szuchewycz ps. Tur, Taras Czuprynka. Na czele OUN-SD sta do czasu mierci w 1950 r.

    Pocztek gehenny ludnoci polskiej na Kresach nastpi na Woyniu (w terminologii nacjonalistycznej Pnocno-za-chodnie Ziemie Ukraiskie, skrt: PZUZ), gdzie Dmytro Klaczkiwski ps. Kym Sawur z kocem 1942 r. powoa pierwsze stae oddziay zbrojne (sotnie) OUN-SD. W odrnieniu od UPA z 1944 r. bdziemy je nazywali UPA Klaczkiwskiego. Po przejciu wadzy w OUN-SD przez Szuchewycza zaczto od czerwca 1943 r., take w Maopolsce Wschodniej, organizowa stae formacje zbrojne, tym razem, pod nazw Ukraiska Narodowa Samoobrona (UNS). I take one, od razu, przystpiy do eksterminacji ludnoci polskiej. Po sierpniowym, (1943 r.) tzw. III Nadzwyczajnym Wielkim Zborze i pozytywnej ocenie akcji mordowania Polakw na Woyniu, Szuchewycz ju formalnie prowidnyk OUN-SD, postanowi rozszerzy dowiadczenia woyskie Klaczkiwskiego na Maopolsk Wschodni. Dla realizacji tego celu pod koniec 1943 r. scali UNS z UPA Klacz-kiwskiego tworzc UPA. W grudniu 1943 r. stan na czele tej nowej i jednolitej UPA. Od tego poczenia skadaa si ona z dwch generalnych grup wojskowych: UPA-Pnoc (na Woyniu) na czele z Klaczkiwskim i UPA-Zachd (w Maopolsce Wschodniej) na czele z Wasylem Sydorem ps. Szeest. Od 18 I 1944 roku powoano take trzeci generaln grup UPA--Poudnie, ktr dowodzi Wasyl Kuk ps. emisz (po mierci Szuchewycza stan na czele OUN-SD). Istniaa ona tylko przez kilka miesicy. W drugiej poowie 1944 r. Kresy polskie (a tam w praktyce istniay tylko UPA i OUN-SD) zostay oddane we wadanie Sowietom przez aliantw i komunistw polskich. Fakt ten stanowi miertelne zagroenie dla nacjonalistw ukrai-skich. Dlatego pod koniec tego roku Szuchewycz postanowi rozdrobni struktur organizacyjn i powoa tzw. mae kraje OUN-SD. Na Woyniu powoano: Pnocno-zachodni kraj (Chmelnycki) i Pnocno-wschodni kraj (Odessa), w Mao-polsce Wschodniej kraje: Lwowski, Podolski i Karpacki. Na przeomie lutego i marca 1945 r. powoano tzw. Zakierzoski kraj (ZK), ktry mia funkcjonowa na czci terytorium dzisiejszej Polski. Jego prowidnykiem zosta Jarosaw Staruch ps. Stojar (te Stiah), ktry przyby do Polski na przeomie marca i kwietnia.

    Powysza reorganizacja rozpocza si praktycznie ju w sierpniu 1944 r. na Woyniu. M.in. struktury wojskowe (UPA--Pnoc) wczono do siatki cywilnej, czyli OUN-SD (od przeomu 1944/1945 do przywoanych wczeniej dwch maych krajw). W Maopolsce Wschodniej proces ten przesun si na drug poow 1945 r. i pierwsz 1946 r. Jednak przez prawie cay 1945 r. w ramach UPA-Zachd nadal funkcjonoway nadal trzy Wojskowe Okrgi (WO) Howerla, Bug i ysonia. Od listopada 1945 r. powoano na terenie ZK czwarty WO nr 6 Sian. Na jego czele stan Myrosaw Onyszkewicz ps. Oeh (te Orest), ktry dosta si do Polski ze wschodu drog nielegaln. Od 1946 r., w ramach tego WO funkcjonoway trzy Taktyczne Odcinki (TW), ktre zastpoway kurenie (zwizek kilku sotni). Nazyway si one: emko (Bieszczady, Prze-myskie i Beskid Niski), Bastion (powiaty: jarosawski i lubaczowski) i Danyliw (tereny na pnoc od Bastionu, wzdu

    fot. 31 Woy. Kamienioom w Janowej Dolinie (pow. Kostopol).

  • 21

    wschodniej granicy pastwowej, po Wodaw). Kres rzeczywistego funkcjonowania UPA na terenach ZSRR mona okreli praktycznie na drug poow 1946 r., a w

    dzisiejszej Polsce na koniec operacji Wisa tj. lipiec-sierpie 1947 r. Prowidnyk OUN-SD i dowdca UPA R. Szuchewycz zgin 5 III 1950 r. we wsi Bihoroszcza lecej na przedmieciach Lwowa otoczony przez radzieckie formacje bezpieczestwa. Przywdca struktur nacjonalistw ukraiskich w Polsce J. Staruch ponis mier 17 IX 1945 r. w swoim bunkrze w lasach koo przysika Monastyr wsi Werchraty. Natomiast M. Onyszkewicz zosta wydany subom bezpieczestwa PRL przez swo-jego ordynansa Jana ucia i aresztowany 3 III 1948 r. we wsi Karczowiska (pow. Lubin, woj. dolnolskie). Po procesie sdowym zosta skazany na kar mierci. Wyrok wykonano w dniu 6 VII 1950 roku.

    Masowe zabjstwa Polakw rozpoczy si na pocztku 1943 r. na Woyniu, a w Maopolsce Wschodniej od lutego 1944 r. W 1945 r. po zreorganizowaniu struktur OUN-SD na terenie Polski nacjonalici ukraiscy chcieli realizowa podobny plan. Jednak z uwagi na czynniki zewntrzne nie udao si im osign, a takich spektakularnych efektw jak na Kresach. Jednak, drog mniejszych napadw zdoali zabi nie mniej ni 9 tys. Polakw.

    Nacjonalici ukraiscy zaczli dokonywa masowe zabjstwa Polakw na Woyniu od 9 II 1943 r., kiedy to w okrutny i podstpny sposb zamordowali 155. mieszkacw polskich wsi Parole (gm. Antonwka, pow. Sarny). Tylko w 1943 r. na Woyniu Ukraicy dokonali 69 napadw, w ktrych jednorazowo wymordowali ponad sto osb. Nie sznowali nawet wit. W Wielki Pitek (22 IV 1943 r.) sotnie i miejscowe bojwki terenowe napady na Janow Dolin zabijajc okoo 600 osb. Najwicej Polakw zgino podczas jednodniowego napadu w dniu 31 VIII 1943 r. oddziaw Jurija Stelmaszczuka ps. Rudyj na ssiednie wsie Wola Ostrowiecka i Ostrwki (gm. Huszcza, pow. Luboml). Zgino wwczas ponad tysic stu mieszka-cw wsi. Apogeum mordw na Woyniu stanowia jednoczesna napa 11 lipca 1943 r. na 99 miejscowoci. W Maopolsce Wschodniej wiksze akcje antypolskie rozpoczto ju 2 stycznia 1944 r. od zamordowania stu mieszkacw wsi Bodury (gm. Leszniw, pow. Brody, woj. Tarnopol). Ogem w 17. miejscowociach zabito sto i wicej Polakw. Ta mniejsza liczba duych jednorazowych mordw wynikaa z tego, i w pierwszej poowie 1944 r. teren Maopolski by aren walk frontowych. Jednak czna liczba ofiar przewyszya t z Woynia.

    Oglnie biorc, zbrodnicza dziaalno nacjonalistw ukraiskich w czasie drugiej wojny wiatowej i po niej koszto-waa ycie nie mniej ni 247 328 tys. istnie ludzkich.

    Wspomnienia onierza AK STANISAWA PRYJDY (rocznik 1923), uczestnika walk partyzantki polskiej z band UPA w dniu 17.04.1945 r.

    w Wizownicy - rozmow przeprowadzi JZEF KAK.

    W dniu napadu UPA na Wizownic, tj. 17.04.1945, Armia Krajowa na Zasaniu dziaa jak przed rokiem i w tych samych strukturach. Nie syszaem, eby jarosawski obwd AK przesta istnie i dziaa. Przeciwnie dowdca obwodu jarosawskiego AK kpt. Wojciech Szczepaski po napaci UPA na Wizownic wzmocni placwk nr 5 w Szwsku onierzami AK z placwek z Radymna i Pruchnika. Czulimy si w tym czasie jak onierze AK, ktrzy musieli broni mieszkacw i ich mienia w Piwodzie, Szwsku i Wizownicy.

    Boli mnie to, e niektrzy historycy, piszc o napaci UPA na Wizownic, nazywaj nas byli akowcy. Jest to bardzo bolesne i krzywdzce, bo ja dzisiaj uwaam si za Akowca i ci co polegli w walce z banderowcami te byli Akowcami. W czasie napaci UPA na Wizownic mielimy tego samego dowdc placwki por. Ludwika Reichla i Komendanta Obwodu Jarosawskiego AK kpt. Wojciecha Szczepaskiego. Ja naleaem do II plutonu Placwki AK nr 5 w Szwsku.

    Struktury organizacyjne byy nastpujce:Dowdc placwki by por. Ludwik Raichel ps. Podhalaski. Zastpc dowdcy- sier. Jzef Fory ps. KusociskiPlacwka skadaa si z trzech plutonw.Dowdc I plutonu by podoficer Walenty Petryna.

    fot. 33 Woy. Miasto powiatowe Krzemieniec.fot. 32 Woy. Miasto powiatowe uck.

    fot. 34

  • 22

    Dowdc II plutonu by podoficer Stanisaw Socha.Dowdc III plutonu by podoficer Jzef Kaszyca.

    Dowdcami plutonw byli dobrze wyszkoleni w rzemiole wojskowym podoficerowie Wojska Polskiego II Rzeczypospolitej. czna ilo onierzy Placwki wynosia okoo 50 osb. W Piwodzie bya druyna AK, w ktrej skad wchodzio 12 osb, midzy innymi ja i mj ojciec- Andrzej Pryjda. W skad druyny AK w Piwodzie wchodzili midzy innymi: Karol Szabat, Jzef Ptorak i jego syn Jzef, Stanisaw oyniak, Wadysaw Socha, Jan Kruk, Karol Ryzner , Szczepan Cukierda, Wadysaw Grecki. Innych w tej chwili nie mog sobie przypomnie. Druynowym AK w Piwodzie by Szczepan Cukierka, druyna wchodzia w skad II plutonu Stanisawa Sochy. Oprcz druyny AK w Piwodzie bya jeszcze druyna BCH, okoo 10 osb, ktrej przewodzi Jan Wysocki oraz ugrupowanie NSZ( w tym czasie NOW) pod dowdztwem Bronisawa Gliniaka ps. Radwan. Byy to do due siy liczce razem okoo 45 osb, a czy ich patriotyzm i walka o niepodleg Polsk. Zdaniem naszym w tym czasie bya ochrona ludnoci polskiej przed atakami UPA. Polegao to na wystawianiu wart nocnych, w razie potrzeby spieszylimy te z pomoc zaatakowanej innej miejscowoci.

    Tej nocy, tj. 16/17.04.1945r., byem na warcie do godz. 400 rano. Gdy tylko pooyem si spa, mama przybiega i zawoaa: Staszek wstawaj wojna, Wizownica si pali, strzelaj. Przybylimy z ojcem do punktu zbrojnego, tam wraz z koleg Szczepanem oyniakiem dostalimy polecenie udania si w kierunku apajwki w celu zajcia pozycji, gdyby banderowcy z Wizownicy uciekali do lasu, naszym zadaniem byo ostrzeliwanie ich.

    Pozostali, tj. AK, BCH i Ugrupowanie Radwana udali si w kierunku Wizownicy, gdzie toczya si walka. Po drodze w starciu z banderowcami przy kaplicy w. Jana zdobyto granatnik. Granatnik ten przewieziono do Piwody i na podwrzu Michaa Dugonia by ogldany przez mieszkacw, jak i partyzantw. Ja rwnie go widziaem.

    W zorganizowaniu obrony Wizownicy, szczeglnie w pierwszym okresie walk, zasuy si Ks. Proboszcz Jzef Mi, ktry swoimi dziaaniami i decyzjami nie dopuci do spalenia dalszej czci wioski. Ks. Mi wsppracowa z placwk AK z Sieniawy. W walce z Banderowcami najwiksze straty, bronic Wizownicy, ponis II pluton AK, zgin jego dowdca Stanisaw Socha, onierze Jzef Magdziak, Micha Orzechowski, Stanisaw Pachetko, a ciko rannego Tadeusza Kasi banderowcy wlekli przywizanego do konia. Zosta te ranny dowdca Placwki Ludwik Raichel oraz onierze AK: Zbigniew Zieliski i Jan Broda. Mimo odniesionych ran Raichel nadal dowodzi Placwk. Po przepdzeniu Banderowcw wrcilimy na dogorywajce zgliszcza celem sprawdzenia czy tam nie znajduj si ranni wymagajcy opatrzenia. Obraz, jaki zastalimy, by okropny. Zwglone ciaa ludzkie, pozabijane zwierzta, spalone zabudowania. Wiele dzieci, kobiet i starcw uduszonych w piwnicach.

    W tym czasie mwiono, e zgino od kul, zaczadzenia i spalenia przeszo 100 osb.

    MIECZYSAW SAMBORSKI

    Liczba i lista imienna pomordowanych i polegych 17 IV 1945 r. we wsi Wizownica (pow. Jarosaw, woj. podkarpackie).

    W badaniu naukowym tematu liczby zamordowanych i identyfikowaniu ofiar zastanawia dua rozbieno w danych. Wynika to, zapewne z przyczyn obiektywnych jak i subiektywnych. Ju bezporednio po wydarzeniu, kady chccy zaj si okreleniem liczby ofiar oraz ich identyfikacji imiennej skazany jest na rnego rodzaju przeciwnoci. A trudnoci potguj si po upywie prawie siedemdziesiciu lat od wymordowania ludnoci Wizownicy. Dodatkowo utrudnia zadanie cakowite spalenie czci wsi i paniczna ucieczka ocalaych. Zanim przejd do meritum sprawy chciabym zwrci uwag na rne wy-stpujce trudnoci w teje sprawie.

    Pierwszym zagadnieniem jest okrelenie przyczyn rozbienoci w liczbie ofiar. Myl, i nie wszystkie zwoki odnalezio-no i policzono. Bo, cakowite spalenie domostw mogo doprowadzi do dematerializacji zwok. A wtedy nie znalimy testw DNA. Przy tym nie mona wykluczy wrzucenia przez napastnikw czci cia do rzeki San. Bya to dosy czsta praktyka w czasie wojny na obszarach gdzie przepyway rzeki lub byy wiksze akweny wodne. Z drugiej strony, wobec ewentualnej moliwoci bezczeszczenia zwok rodzina lub ssiedzi mogli zabra zwoki i je pochowa w sposb nierejestrowany. Znamy przypadki, i osoby ranne umieray nawet kilka-, kilkanacie dni po napadzie dlatego nie wszystkie ofiary mogy by, wic powizane z tym napadem. Moliwe, i nie poszukiwano ofiar gdy z powodu duej migracji nie sposb byo nawet ustali liczby hipotetycznych ofiar. Dlatego m.in. kilkanacie [kilkadziesit?] odnalezionych zwok nie udao si ks. Misiowi i jemu towarzyszcym zidentyfikowa.

    Innym rodzajem trudnoci by czynnik emocji i czas pochwku. Z przekazw historycznych wynika, i dokonywano grzebania zwok niezwocznie po napadzie. I to miao znaczny wpyw na identyfikacj i liczb ofiar. Wydaje si, i w wie-tle wpisw do ksig zmarych powinno widnie na tablicach grobowych okoo 60-70 nazwisk. Tym czasem, na mogiach na

    fot. 35 Wizownica. Figurka w. Jana Nepomucena.

  • 23

    cmentarzu w Wizownicy jest tylko kilkanacie nazwisk. Poza tym, w tej gorcej atmosferze niewykluczone byy najprostsze pomyki w liczeniu zwok.

    Zastanawia fakt, i liczba zapisw w parafialnej ksidze zgonw rnia si tylko o jedn osob od zapisw w ksigach zgonw Urzdu Stanu Cywilnego, a liczba nazwisk wymienionych znacznie przekracza 58-65. Mona tene fakt interpretowa na rne sposoby, ale suma liczb nazwisk z obu zapisw znacznie je przewysza. Zreszt, w ksigach kocielnych, wypenia-nych t sam rk widniej take rne liczby. W Libri Mortuorum zapisano 56 nazwisk, a w Liber Bannorum widnieje liczba 65 zamordowanych. Wydaje mi si, i wybitn trudno w ustaleniu nazwisk i imion byo posiadanie tych samych nazwisk przez wiele rodzin nie zawsze spokrewnionych, np. Lichoat, Lichoczyk czy Naspiski, czy podobnych imion (np. Hanna Anna Anna).

    W sprawie liczby ofiar nie uatwiaj take sprawy, pisemne przekazy wykonawcw napadu i powojenne przekazy histo-ryczne.

    Nacjonalici ukraiscy przedstawiali ten atak, jako swj wielki sukces i podawali liczb piciuset ofiar. Pierwszy raz znaj-dujemy j w pimie upowskim Wiadomoci Strzeleckie z lipca 1945 r.1. W marcu 1946 r. dowodzcy bezporednio napadem Zalizniak w sprawozdaniu take poda t liczb, dodajc, i w wyniku napadu ponioso rany dalszych 250 osb2. Liczb t, przez pewien czas, bezkrytycznie powielali badacze i naukowcy ukraiscy3. Szpontak, w 1960 r. podczas ledztwa, do przy-gotowanego procesu sdowego za popenione zbrodnie, w jednym z zezna zmniejszy liczb ofiar do 1504. W najnowszym zbiorze, z 2011 roku, dokumentw wytworzonych przez nacjonalistw ukraiskich, w jednym z nich napisano, i w Wizowni-cy zabito ponad 200 Polakw i spalono 160 gospodarstw5. Liczb t wspczenie autoryzowa w artykule wstpnym redaktor, a zarazem naukowiec W. Wjatrowycz (s. 815) zajmujcy si tym tematem, co wyklucza przypadkowo.

    Do koca XX w. w pimiennictwie i nauce polskiej, w zasadzie zbrodnia w Wizownicy, nie istniaa. Chyba jednym z pierwszych, bo w 1988 roku, ktry poda liczb ofiar (zreszt bdn, bo 60 i oceni, i 165 gospodarstw spalono) by ks. Wa-dysaw Pitowski6. Niestety jego dzieo nie zostao wydane drukie


W T Y M N U M E R Z E : Wiosenka · Wierszyki Marii Konopnickiej pamięta się ... w s p ó ł c z e s n e g o ś w i a t a d z i e c k a . ... Pamiętaj o śniadaniu!

W T Y M N U M E R Z E : Wiosenka · Wierszyki Marii Konopnickiej pamięta się ... w s p ó ł c z e s n e g o ś w i a t a d z i e c k a . ... Pamiętaj o śniadaniu!

NAUZYIEL PAMIĘTA… - EduPageNAUZYIEL PAMIĘTA… Serce nauczyciela jest bardzo pojemne… W równym stopniu powinny byd pojemne szuflady, w których przechowuje dawne zdjęcia klasowe,

NAUZYIEL PAMIĘTA… - EduPageNAUZYIEL PAMIĘTA… Serce nauczyciela jest bardzo pojemne… W równym stopniu powinny byd pojemne szuflady, w których przechowuje dawne zdjęcia klasowe,

DZIEŃ JEDNOŚCI KASZUBÓW 2017 - miesiecznikpomerania.pl · Książki Regionalnej Wojciech Szramowski 26 Barbara święta o Kaszubach pamięta Jerzy Nacel 27 Święty Wojciech. Patron

DZIEŃ JEDNOŚCI KASZUBÓW 2017 - miesiecznikpomerania.pl · Książki Regionalnej Wojciech Szramowski 26 Barbara święta o Kaszubach pamięta Jerzy Nacel 27 Święty Wojciech. Patron

Koszty zapewnienia jakości badań / pomiarów a funkcjonowanie …pollab.pl/files/targi/Aleksandra_Burczyk_CLP-B_-_Targi... · 2015-03-20 · JAKOŚĆ PAMIĘTA SIĘ O WIELE DŁUŻEJ

Koszty zapewnienia jakości badań / pomiarów a funkcjonowanie …pollab.pl/files/targi/Aleksandra_Burczyk_CLP-B_-_Targi... · 2015-03-20 · JAKOŚĆ PAMIĘTA SIĘ O WIELE DŁUŻEJ

Wiceprezes Zarządu SELENA FM 25 LAT SELENY W POLSCEbuildercorp.pl/wp-content/uploads/2017/06/LATO... · Jakość pamięta się dłużej niż cenę. Nie warto na niej oszczędzać!

Wiceprezes Zarządu SELENA FM 25 LAT SELENY W POLSCEbuildercorp.pl/wp-content/uploads/2017/06/LATO... · Jakość pamięta się dłużej niż cenę. Nie warto na niej oszczędzać!

OWOCE DUCHA Ś Ę - parafia-fasty.plparafia-fasty.pl/pliki/OWOCE_DUCHA_SWIETEGO_ADAM_SZCZEPANOWSKI.pdf · lub nawet wcale o owocach Ducha Świętego. Każdy z nas pamięta sakrament

OWOCE DUCHA Ś Ę - parafia-fasty.plparafia-fasty.pl/pliki/OWOCE_DUCHA_SWIETEGO_ADAM_SZCZEPANOWSKI.pdf · lub nawet wcale o owocach Ducha Świętego. Każdy z nas pamięta sakrament

Jeff and Toby Herr Collection 08/ 07/ 1998 …‚a wojna. Pamięta, iż w dzień otwarcia roku szkolnego, nauczycielka wyszła z budynku i powiedziała: „Dzieci, idźcie do domu,

Jeff and Toby Herr Collection 08/ 07/ 1998 …‚a wojna. Pamięta, iż w dzień otwarcia roku szkolnego, nauczycielka wyszła z budynku i powiedziała: „Dzieci, idźcie do domu,

Siedem wykładów wprowadzających do statystyki matematycznejdyba/materials/zielinski.pdf · 2009-02-11 · że Czytelnik pamięta analizę, algebrę liniową, podstawy teorii funkcji

Siedem wykładów wprowadzających do statystyki matematycznejdyba/materials/zielinski.pdf · 2009-02-11 · że Czytelnik pamięta analizę, algebrę liniową, podstawy teorii funkcji

Przedmiotowy system oceniania z historii i społeczeństwa w XIII … · wymienia tytuły utworów: Odprawa posłów Iliada, Odyseja, Potop, Pan Wołodyjowski, pamięta daty: wielkiej

Przedmiotowy system oceniania z historii i społeczeństwa w XIII … · wymienia tytuły utworów: Odprawa posłów Iliada, Odyseja, Potop, Pan Wołodyjowski, pamięta daty: wielkiej

Izabella Frączyk€¦ · 7 Rozdział 1 O d godziny wmawiała sobie, że niczego nie pamięta, ale jak na złość pamiętała całą tę nieszczęsną sytuację aż nazbyt dobrze,

Izabella Frączyk€¦ · 7 Rozdział 1 O d godziny wmawiała sobie, że niczego nie pamięta, ale jak na złość pamiętała całą tę nieszczęsną sytuację aż nazbyt dobrze,

WSTĘP - Ziemia Przemyska · Web viewLokalna Strategia Rozwoju pamięta o aspekcie innowacyjnym w odniesieniu do lokalnej społeczności, a zwłaszcza zaplanowania nowatorskich działań,

WSTĘP - Ziemia Przemyska · Web viewLokalna Strategia Rozwoju pamięta o aspekcie innowacyjnym w odniesieniu do lokalnej społeczności, a zwłaszcza zaplanowania nowatorskich działań,

Opracowanie - przedszkolankowo.pl€¦ · Jeden drugiemu składa dziś życzenia. Wielkanocne święta, o nich każdy pamięta, Serce się raduje, uśmiech dziś króluje. Dzwonimy

Opracowanie - przedszkolankowo.pl€¦ · Jeden drugiemu składa dziś życzenia. Wielkanocne święta, o nich każdy pamięta, Serce się raduje, uśmiech dziś króluje. Dzwonimy

CYMELIA ZE STAREJ SZAFY - bpsuwalki.plbpsuwalki.pl/.../2018/...Na-normandzkim-brzegu-Marii-Konopnickiej-.pdf · pamięta sierotki Marysi i krasnoludków, Naszej szkapy, Mendla Gdańskiego,

CYMELIA ZE STAREJ SZAFY - bpsuwalki.plbpsuwalki.pl/.../2018/...Na-normandzkim-brzegu-Marii-Konopnickiej-.pdf · pamięta sierotki Marysi i krasnoludków, Naszej szkapy, Mendla Gdańskiego,

Filip Żelewskibazhum.muzhp.pl/media//files/Niepodleglosc_i_Pamiec/Niepodleglosc... · 6 Drogi do Niepodległej, red. A. Stawarz, J. Gmitruk, Warszawa 1998. 7 Stolica pamięta o historii

Filip Żelewskibazhum.muzhp.pl/media//files/Niepodleglosc_i_Pamiec/Niepodleglosc... · 6 Drogi do Niepodległej, red. A. Stawarz, J. Gmitruk, Warszawa 1998. 7 Stolica pamięta o historii

Naród, który nie pamięta o przeszłości, nie zasługuje na ... · PDF filetoczyła się I wojna światowa, Kuba Mól i Igor szukali informacji ... „Polska – 25 lat wolności.

Naród, który nie pamięta o przeszłości, nie zasługuje na ... · PDF filetoczyła się I wojna światowa, Kuba Mól i Igor szukali informacji ... „Polska – 25 lat wolności.

Czy Pan Pamięta Inżynierze_Anna Kłodzińska

Czy Pan Pamięta Inżynierze_Anna Kłodzińska

PROGRAM WYCHOWAWCZY - Strona główna · życia. Pielęgnuje i rozwija dziedzictwo kulturowe w regionie. Pamięta o przeszłości. Panuje w niej klimat sprzyjający twórczej pracy

PROGRAM WYCHOWAWCZY - Strona główna · życia. Pielęgnuje i rozwija dziedzictwo kulturowe w regionie. Pamięta o przeszłości. Panuje w niej klimat sprzyjający twórczej pracy

Wiceprezes Zarządu SELENA FM 25 LAT SELENY W POLSCEbuildercorp.pl/wp-content/uploads/2018/05/LJ-LIPIEC-2017.pdf · 2018-05-21 · Jakość pamięta się dłużej niż cenę. Nie

Wiceprezes Zarządu SELENA FM 25 LAT SELENY W POLSCEbuildercorp.pl/wp-content/uploads/2018/05/LJ-LIPIEC-2017.pdf · 2018-05-21 · Jakość pamięta się dłużej niż cenę. Nie

„Wielkanoc!” · Idą święta, wielkanocne idą święta. O tych świętach nasz baranek pamięta. Ma na szyi mały dzwonek dźwięczący, będzie dzwonił, będzie skakał po

„Wielkanoc!” · Idą święta, wielkanocne idą święta. O tych świętach nasz baranek pamięta. Ma na szyi mały dzwonek dźwięczący, będzie dzwonił, będzie skakał po

Siedem wykładów wprowadzających do statystyki matematycznejrziel/7ALL.pdf · że Czytelnik pamięta analizę, algebrę liniową, podstawy teorii funkcji i teorii prawdo- podobieństwa

Siedem wykładów wprowadzających do statystyki matematycznejrziel/7ALL.pdf · że Czytelnik pamięta analizę, algebrę liniową, podstawy teorii funkcji i teorii prawdo- podobieństwa