wh.agh.edu.pl · Web viewReligie Zachodu. Temat . 5: Judaizm. A) Cechy judaizmu. B) Judaizm...

Religie Zachodu

Temat 5: JudaizmA) Cechy judaizmu

B) Judaizm klasyczny

C) Tora i Talmud

Judaizm – religia monoteistyczna, której podstawą jest wiara w jednego Boga (osobowego,

niepodzielnego, będącego bytem niematerialnym, bezcielesnym i wiecznym), będącego nie

tylko Stwórcą świata, ale także jego stałym „nadzorcą”, czy też „opiekunem”. Bóg ten zawarł

z ludem Izraela wieczyste przymierze, obiecując ochronę i pomoc w zamian za

podporządkowanie się jego nakazom.

Judaizm ukształtował się w II tysiącleciu p.n.e.; stanowi religię narodową Żydów. Jest

też pierwszą religią abrahamową. Jej wyznawcy znajdują się na całym świecie, obecnie jest

ich najwięcej w Stanach Zjednoczonych – 5,6 mln i Izraelu – 4,7 mln. Z judaizmu wywodzi

się chrześcijaństwo.

Judaizm wywodzi się z wierzeń Hebrajczyków, którzy najprawdopodobniej wchodzili

w skład koczowniczych plemion Habiru przybyłych do Syropalestyny zza Eufratu.

Przechowywali oni tradycję o wędrówce Abrahama, którego uznają za swojego przodka, z

mezopotamskiego Ur do Kanaanu oraz o przymierzu zawartym przez niego z Bogiem, który

obiecał mu liczne potomstwo i władanie krajem Kanaan. Znakiem tego przymierza stało się

później obrzezanie. Przekazywano również tradycje dotyczące potomków Abrahama

(Awraham – אברהם): syna Izaaka (Icchak – יצחק), wnuka Jakuba (Jaakow – יעקב) (zwanego

też Izraelem) i prawnuków, od których pochodzić miało 12 plemion izraelskich.

Tradycja mówiła również o niewoli potomków Izraela w Egipcie (Micrajim – מצרים),

o nowym przymierzu, jakie zawarł Bóg Jahwe (JHWH – יהוה) z Mojżeszem (Mosze – משה),

o plagach, które Bóg zesłał na Egipcjan i o pomyślnej ucieczce z Egiptu dzięki licznym

cudom i opiece Boga. Zachowano też przekaz o wędrówce przez pustynię, ustanowieniu

kapłaństwa (spośród synów Lewiego – lewitów), oraz o zdobywaniu Ziemi Obiecanej pod

wodząJozuego w walkach z zamieszkującymi je ludami. Ciągłe zagrożenie z ich strony

1

spowodowało tendencje centralistyczne i w końcu utworzenie zjednoczonej monarchii

izraelskiej (Saul, Dawid, Salomon).

Według religioznawców zbieżności między wierzeniami Hebrajczyków a egipskim

kultem Atona (nazwa podobna do hebrajskiego imienia Boga – Adonaj) mogą świadczyć o

tym, że Hebrajczycy ulegli wpływom monoteistycznej doktryny Echnatona, lub na odwrót –

zainspirowali tę doktrynę. W obu przypadkach zakłada się silne więzi Hebrajczyków z

Egiptem oraz w różny sposób łączy się powstanie kultu Atona lub Jahwe z biblijnym

exodusem. Inne hipotezy dotyczą henoistycznego charakteru pierwotnej religii

Hebrajczyków, w której główną rolę odgrywał bóg wojny (Zastępów, pochodzenia

madianickiego). Biblijne świadectwa pokazują lokalne kulty, sprawowane na „wyżynach”, na

przykład na górze Garizim.

Król Salomon dokonał centralizacji kultu, budując w 967 p.n.e. świątynię

jerozolimską, lecz po jego śmierci królestwo rozpadło się na dwa królestwa: Izrael (z siedzibą

w Sychem) i Judę (z siedzibą w Jerozolimie). W obu ośrodkach kapłani spisywali teksty

religijne i prawne, które stały się trzonem Biblii hebrajskiej i żydowskiego prawa religijnego.

Upadek królestw Izraela (722 p.n.e.) oraz Judy (586 p.n.e.) spowodowany był według tradycji

licznymi odstępstwami od przykazań boga Jahwe, a szczególnie obdarzaniem czcią bogów

„cudzoziemskich”. Upadek królestwa Judy oznaczał zburzenie pierwszej świątyni

jerozolimskiej i okres niewoli.

2

Menora jest najważniejszym symbolem judaizmu – ilustracja z XV wieku

Ad B) Judaizm klasyczny

Tora (hebr. תורה – wskazówka, pouczenie, wtórnie prawo) – pięć pierwszych ksiąg Biblii

(stąd także Pięcioksiąg, Pentateuch), najważniejszy tekst objawiony judaizmu. Głównym

tematem Tory jest Przymierze pomiędzy Bogiem a narodem Izraela za pośrednictwem

Mojżesza zawarte podczas wędrówki z niewoli egipskiej do Ziemi Obiecanej.

Opis kształtowania się narodu i kultu za czasów Mojżesza poprzedzony jest znajdującymi się

w Księdze Rodzaju opowieściami o prapoczątkach ludzkości (od Stworzenia do Potopu i

Wieży Babel) oraz pradziejach Izraela (dzieje Patriarchów: Abrahama, Izaaka oraz Jakuba i

jego synów).

3

`W szerszym znaczeniu Tora – cała Biblia hebrajska (Tora pisana, Tanach oraz tradycja

teologiczno-prawna judaizmu (Tora ustna).

Tora

1) Księga Rodzaju (Bereszit)

רץ ת הא ים וא ת השמ ים א א אלה ית בר בראש

Tekst oryginału

Bereszit bara Elohim et hashamayim ve'et ha'arets.

Veha'arets hayetah tohu vavohu vechoshech al-peneytehom veruach Elohim merachefet

al-peney hamayim.

Tłumaczenie

1.1-2 Na początku Bóg stworzył niebo i ziemię.

Ziemia była pusta i bez formy, z ciemności w obliczu głębi, ale duch Boży przeniósł się na

powierzchni wody.

- Opis stworzenia

4

- Raj utracony

- Potop

- Religia patriarchów; kult „boga ojca”

- Abraham; ofiara Izaaka

2) Księga Wyjścia

- Teofania

- Exodus – historia święta

3) Religia epoki Sędziów; synkretyzm

- Teofania

4) Religia Izraela w epoce królestw

Religia profetyczna (Proroków):

- Izajasz

- Jeremiasz

- Ezechiel

- Deutero-Izajasz; eschatologia nowej ery

- Wpływy greckie: Chochma

Chochma (hebr. חכמה) – druga sefira; określenie oznaczające w Kabale Mądrość, myśl Boga,

jak również męską zasadę w świecie. Jest wszędzie tam, gdzie obserwujemy zmiany i ruch.

Symbolizowana przez liczbę 10. Jest siłą dynamiczną, pozytywną. W Drzewie Życia znajduje

się na tym samym poziomie, co przeciwna jej Bina.

5) Nurty judaizmu:

- legalizm (Tora)

- eschatologiczny (mit Mesjasza)

Pomazaniec, Namaszczony, Mesjasz (hebr. משיח), Chrystus (gr. χριστός), pot. Wybraniec –

w judaizmie pierwotnie religijny tytuł królów, kapłanów-lewitów i proroków – osób

namaszczonych (pomazanych) olejem. Z czasem, pod wpływem proroków, ten biblijny

termin nabrał eschatologicznego znaczenia – określa on osobę, zapowiedzianą przez Boga

Jahwe, która ma przynieść ostateczne rozwiązanie problemu zła, grzechu i śmierci w świecie i

ustanowić tzw. królestwo mesjańskie, będące nowym rajem, przewyższającym szczęście

5

pierwszego. Chrześcijanie uznają, że tą osobą jest Jezus Chrystus. Trzon narodu żydowskiego

trwa w oczekiwaniu na przyjście Mesjasza.

Pierwotnie, w Starym Testamencie, tytuł ten odnosił się wyłącznie do osób, z których

powołaniem wiązał się obrzęd namaszczenia olejem. Zaliczali się do nich królowie (Saul),

kapłani (Aaron) oraz prorocy (Elizeusz). W okresie przesiedleń termin Pomazańca zaczął być

wiązany z prorockimi zapowiedziami Wyzwoliciela mającego przywrócić Królestwo Izraela.

Teologia rabiniczna

Oczekiwanie na Mesjasza jest jedną z podstawowych prawd wiary judaizmu, sformułował ją

wyraźnie w swoich Trzynastu zasadach wiary Mojżesz Majmonides(1135-1204) – jeden z

ważniejszych autorytetów w interpretacji tradycji żydowskiej. Wśród zasad jest prawda o

przyjściu Mesjasza: Wierzę z całkowitym przekonaniem w przyjście Mesjasza i mimo iż

może się opóźnić, oczekuję Jego przyjścia codziennie[4]. Wiele wspólnot żydowskich

włączyło recytację Zasad Majmonidesa do swoich porannych modlitw. W nowszych czasach

odnotowuje się trend modernistyczny, któremu obce jest pojęcie nadprzyrodzonej interwencji

Boga w sprawy ludzkości, starający się wykazać, że judaizm w czasach Jezusa Chrystusa

nigdy nie stawiał w swym centrum oczekiwania na Mesjasza. Inną przyczyną tych prób może

być chęć oddalenia pytania, na ile Jezus tytułujący się Mesjaszem spełnił to, co o Mesjaszu

mówili prorocy[5].

Talmud i tradycja rabiniczna Talmud (hebr. תלמוד talmud = nauka) – jedna z podstawowych (choć nie jest uznawana za

świętą) ksiąg judaizmu. Został napisany językiem judeo-aramejskim. Talmud jest

komentarzem do biblijnej Tory, w którym wyjaśniono, jak przestrzegać prawa zawartego w

Torze w warunkach, jakie zapanowały wśród Żydów wypędzonych z Palestyny w II w.

Można powiedzieć, że Talmud jest czymś w rodzaju katechizmu obowiązującego

wyznawców tradycyjnego judaizmu.

Talmud jest uporządkowanym zbiorem praw religijnych, opartych na rozważaniach

rabinów żyjących między III w. p.n.e. a VI w. Ścisłe przestrzeganie wielu nakazów

mojżeszowych zapisanych w Torze nie było technicznie wykonalne po zburzeniu Świątyni

Jerozolimskiej i dlatego rabini musieli ustalić wiążące dla wszystkich żydów religijne zasady

życia w warunkach wygnania. Talmud był przez całe wieki i jest obecnie głównym

odniesieniem, do którego odwoływali się i nadal się odwołują rabini na całym świecie,

6

rozstrzygając rozmaite spory i przystosowując prawo religijne do współczesnych warunków

życia.

Talmud

Judaizm rabinicznyZburzenie świątyni jerozolimskiej oznaczało koniec kultu świątynnego i skoncentrowanie

religii wokół Biblii. Miejsce kapłanów ostatecznie zajęli rabini – dawni „uczeni w Piśmie”

nauczyciele religii, którzy odtąd gwarantowali ciągłość wiary żydowskiej. Żydzi rozproszyli

się po całym terenie Imperium rzymskiego oraz państwa Partów. W tym okresie powstały

charakterystyczne dla dzisiejszego judaizmu instytucje. Najważniejsze znaczenie miały

dyskusje rabinów prowadzone w Jawne (132-90 pne), które zaowocowały ostatecznym

ustaleniem kanonu Biblii żydowskiej oraz obowiązującej interpretacji żydowskiego prawa

religijnego. W Babilonie i Aleksandrii istniały dwa współpracujące z sobą ośrodki religijne,

które zawarły w Talmudzie zasady judaizmu w warunkach wypędzenia.

Talmud nie jest świętą księgą, tak jak Biblia żydowska (zwana przez chrześcijan

Starym Testamentem), ma jednak moc obowiązującą dla ortodoksyjnego żyda w kwestiach

kultu, ubioru, odżywiania się, prawa cywilnego i karnego, obowiązującego w żydowskiej

7

wspólnocie. Talmud jest z kolei interpretowany przez rabinów, których dogłębna wiedza

pozwala na ustalenie w konkretnej sytuacji, jakie zachowanie jest właściwe. W istocie

podstawą judaizmu stała się nie wiara, ale raczej sposób postępowania, stąd niekiedy uważa

się, że nie ma sprzeczności między tożsamością żydowską a brakiem wiary w Boga, pod

warunkiem, że choćby w pewnym stopniu przestrzegane będzie prawo. Część żydów pod

przywództwem Anana ben Dawida odrzuciła Talmud (767 r.) dając początek religii

karaimów. Talmud zawiera też pewne idee teologiczne, takie jak idea ofiary symbolicznej,

koncepcja Szechiny – czyli Bożej Obecności, będącej wszędzie tam, gdzie zbierze się

dziesięciu pobożnych żydów, oraz wezwanie do nieustającego oczekiwania na Mesjasza,

który poprowadzi Lud Izraela z powrotem do Palestyny.

Dalsze dzieje judaizmu wiążą się z jednej strony z próbami racjonalistycznego

uzasadnienia tej religii, którego ukoronowaniem jest „Podręcznik błądzących” Mojżesza ben

Majmona (Mojżesza Majmonidesa, 1136-1204) – jest synteza myśli żydowskiej i filozofii

Arystotelesa, a z drugiej mistyczne spekulacje dotyczące tzw. Maasei Bereszit (Tajemnic

Stworzenia).

Podstawowe dzieło mistyczne judaizmu, anonimowa Sefer Jecira, rozwija teorię o

emanacji Boga w naukach o sefirot, osnutej wokół „Merkaba” – tajemniczego boskiego

rydwanu z wizji Ezechiela. Najbardziej znaną szkołą mistycyzmu żydowskiego stała się

Kabała, której „biblię” stanowi „Zohar” – dzieło powstałe w XIII wieku w Hiszpanii. Wśród

mistyków żydowskich należy też wymienić Izaaka Lurię (1535-1572) oraz twórcę

chasydyzmu Baal Szem Towa (1700-1760). Dalszy rozwój myśli żydowskiej zdominował

problem antysemityzmu i stosunku wobec świata chrześcijańskiego i muzułmańskiego.

Nadzieje mesjańskie zmaterializowały się w ruchach sabataistów i frankistów,

pochodzących od nazwisk „mesjaszy” Sabbataja Cwi (1626-1676) oraz Jakuba Franka(1726-

1791), które jednak zakończyły się konwersją religijną – pierwszego z nich na islam, a

drugiego – na chrześcijaństwo. Wstrząsem dla judaizmu był „Traktat teologiczno-polityczny”

filozofa żydowskiego Barucha Spinozy, wydany w 1670 r., który zaatakował podstawy

judaizmu: objawienie, koncepcję narodu wybranego, wiarę w cuda, metodę objaśniania Biblii

oraz jej autorstwo. Spinoza za swoje poglądy został wyklęty przez rodzimą gminę

amsterdamską.

8

Judaizm współczesny

Haskala (hebr. השכלה, "oświecenie"), oświecenie żydowskie – ruch intelektualny Żydów

europejskich w późnych latach XVIII wieku, opowiadający się za przyjęciem przez nich

oświeceniowych ideałów, integracją ze społecznościami nieżydowskimi, polepszeniem

edukacji dotyczącej spraw świeckich, nauczaniem języka hebrajskiego i historii żydowskiej.

Haskala rozpoczęła szerszy ruch asymilacji Żydów europejskich, którego skutkiem były m.in.

pierwsze żydowskie ruchy polityczne i emancypacyjne. Zwolennicy haskali nazywani byli

maskilami (hebr. maskilim).

W innym sensie haskala oznacza studia nad biblijnym językiem hebrajskim, a także

inną literaturą spisaną w tym języku. Czasem termin ten używany jest na określenie

współczesnych krytycznych badań nad żydowskimi księgami religijnymi, takimi jak Miszna i

Talmud, dla odróżnienia ich od metod stosowanych w tej dziedzinie przez ortodoksów.

Współczesne odmiany judaizmu

- Judaizm ortodoksyjnyJudaizm ortodoksyjny opiera się na pełnym stosowaniu Talmudu w życiu codziennym; dzieli

się na następujące nurty:

Haredim (judaizm ultraortodoksyjny)

Wyznawcy mają negatywne stanowisko wobec postępu kulturalnego i ograniczają do

minimum kontakty ze światem zewnętrznym, tworząc swoiste getto. Domagają się

niezmienionej normy tradycjonalizmu, noszą XIX-wieczne ubiory, nie skracają brody ani

pejsów, rygorystycznie przestrzegają koszerności (koszerna jest nawet długość włosa na

charakterystycznych, futrzanych kapeluszach – sztrajmelach). Kobiety noszą peruki. Ich

stanowisko dobrze oddają słowa Mojżesza Sofera: „Wszystko co nowe, jest przez Torę

zakazane”. Niektórzy mają negatywny stosunek do świeckiego państwa Izrael, a niektórzy

uważają nawet samo jego istnienie za przejaw bałwochwalstwa.

Chasydzi

Ruch zapoczątkował Israel Baal Szem Tow właściwie Izrael Ben Eliezer (1700-1760).

Chasydzi uznają wagę skrupulatnego wypełniania rytuałów, ale ważniejsze znaczenie ma

9

pobożność i radość ze służenia Bogu. Chasydzi gromadzą się wokół wybitnych rabinów,

zwanych cadykami, którzy zgodnie z ich przekonaniami są pośrednikami między światem

Boga a światem ludzi oraz uczą ich nawiązywać z nim kontakt. Często zajmują się

dociekaniami kabalistycznymi.

Ruch ten powstał na terenie dzisiejszej Ukrainy, Polski i Białorusi, ale przetrwali tylko

chasydzi, którzy uciekli przed Holocaustem do USA i Izraela. Najbardziej znani są chasydzi

bracławscy, lubawiccy i satmarscy. Często pielgrzymują do Polski do grobów cadyków m.in.

z Kocka, Międzyrzeca, Leżajska, Góry Kalwarii, Nowego Sącza, Lelowa, Dukli i Rymanowa.

Ten nurt judaizmu rozpowszechnił się przede wszystkim wśród biedoty żydowskiej w

Rzeczypospolitej.

Współczesna ortodoksja aszkenazyjska (neoortodoksja)

W Izraelu wyznawcy określani są jako datim – stworzona przez Rafaela Hirscha (1808-1888),

rabina z Frankfurtu, którego hasłem było „Tora im derek erec” (Prawo z miejscowymi

zwyczajami) Ten nurt chce pogodzić prawowierny judaizm ze współczesną kulturą, nauką i

społeczeństwem. Żydzi wyznający ortodoksję nowoczesną noszą współczesne ubiory, chodzą

ogoleni i nie izolują się od świata zewnętrznego. Większość Żydów ortodoksyjnych stara się

znaleźć kompromis między prawem żydowskim a rolą zawodową i obowiązkami

społecznymi. W ostateczności ich ortodoksja może polegać jedynie na przynależności do

synagogi ortodoksyjnej. Ortodoksja dominuje w większości krajów zamieszkanych przez

Żydów (z wyjątkiem USA), posiada rozbudowaną sieć szkolnictwa ze szkółkami

niedzielnymi, jesziwami i uniwersytetami (Bar Ilan w Izraelu, Yeshiva University w Nowym

Jorku).

W Izraelu zajmuje pozycję religii urzędowej z (jednym z dwóch) Naczelnych Rabinów

Izraela. Warszawska synagoga im. Rywki i Zalmana Nożyków, jest wedle wyraźnego

życzenia fundatorów synagogą ortodoksyjną. Ortodoksyjni są też wszyscy rabini zatrudnieni

w tej chwili przez Związek Gmin Wyznaniowych w RP, ale członkiem Gminy może zostać

każdy, niezależnie od stopnia religijności, kto podlega Prawu Powrotu Państwa Izraela (tzn.

wystarczy, by przynajmniej jedno z dziadków było Żydem).

Ortodoksja sefardyjska

Podział Żydów na aszkenazyjskich i sefardyjskich wiąże się z dwoma ośrodkami żydowskimi

we wczesnym średniowieczu: Niemcami i Hiszpanią. Sefardyjczykami nazywani są

potomkowie Żydów hiszpańskich (wypędzonych w 1492 r.), a także portugalskich i włoskich,

10

których łączyło stosowanie języka ladino i dialektów judeo-romańskich (tak jak

Aszkenazyjczyków język jidysz) oraz dziedzictwo kulturowe. Pewne różnice liturgiczne,

prawne, w zwyczajach, w metodach studiów talmudycznych spowodowały powołanie

sefardyjskiego Naczelnego Rabina Izraela.

- Judaizm reformowanyJudaizm postępowy (reformowany) powstał w XIX wieku w Niemczech. Zapoczątkowała go

reforma liturgiczna Izraela Jacobsona w 1810 r., który wprowadził hymny w języku

niemieckim, muzykę organową, krótsze modlitwy. Synagogi reformowane są określane jako

„Tempel” (świątynia). Różni się on od tradycyjnego judaizmu rabinicznego przede wszystkim

uznawaniem prawa żydowskiego za historyczne i podlegające reformom, pełnym

równouprawnieniem kobiet w liturgii, wprowadzeniem dowolności przestrzegania

restrykcyjnych przepisów koszerności i obchodzenia Szabatu, ułatwiając funkcjonowanie

Żydów w nowoczesnych społeczeństwach.

Nurt ten porzucił „nadzieję mesjanistyczną”, uznając Żydów za grupę wyznaniową, a

nie odrębny lud. Stąd jego zwolennicy określali się chętnie jako Niemcy (Francuzi,

Amerykanie, Polacy) wyznania mojżeszowego. Od czasu Holocaustu judaizm reformowany

akceptuje jednak Państwo Izrael i syjonizm. Istnieją jego różne, skłócone z sobą często

odmiany, które różnią się stopniem dowolności w interpretacji starych zasad obyczajowych.

Żydzi reformowani przeprowadzają mniej uciążliwą procedurę konwersji (przejścia na

judaizm), ale konwertyci nie są uznawani przez pozostałe odłamy judaizmu. W synagogach

reformowanych występują mieszane płciowo miejsca siedzące, co jest nie do pomyślenia w

judaizmie ortodoksyjnym, kobiety są ordynowane na rabinów, zdarzają się przypadki

błogosławienia par homoseksualnych. W USA nurt ten był dawniej bardzo radykalny.

Odrzucono większość rytuałów, modlitw, zasady koszerności. Jednak od lat 70. obserwuje się

zwrot w kierunku tradycji, jeśli chodzi liturgię, chociaż to właśnie wtedy zaczęto na przykład

ordynować kobiety na rabinów.

Judaizm reformowany jest najliczniejszy w USA, gdzie wraz z judaizmem

konserwatywnym należy do niego większość Żydów należących w ogóle do jakiejś synagogi,

przewyższając znacznie judaizm ortodoksyjny, w Izraelu natomiast – bardzo nieliczny i

dopiero niedawno uzyskał pewną formę akceptacji państwowej. W Wielkiej Brytanii oprócz

judaizmu reformowanego istnieje bardziej radykalny judaizm liberalny.

11

- Judaizm konserwatywnyJudaizm konserwatywny (masorati) utworzył rabin reformowany Zachariasz Frenkel w 1845

roku. Jest to ruch pośredni między judaizmem ortodoksyjnym i reformowanym opowiadający

się za utrzymaniem języka hebrajskiego w liturgii, zachowaniem szabatu i przepisów

koszerności. Rytuałów konwersji dokonywanych przez rabinów konserwatywnych nie uznają

rabini ortodoksyjni (choć uznają je reformowani), co powoduje duży zamęt.

W USA Zjednoczona Synagoga Ameryki należąca do nurtu konserwatywnego jest

najliczniejsza pod względem liczby synagog (na 5,6 mln Żydów amerykańskich 1,3 mln

należy do judaizmu konserwatywnego, dalsze 1,3 mln do judaizmu reformowanego, 0,6 mln

do judaizmu ortodoksyjnego, a 0,3 mln do judaizmu rekonstrukcjonistycznego – jednak

formalna przynależność do synagogi nie oznacza wypełniania praktyk i poziom wypełniania

jest różny)

- Judaizm rekonstrukcjonistycznyJudaizm rekonstrukcjonistyczny założył Mordechaj Kaplan. Jest to prąd uznający judaizm za

cywilizację ewoluującą, Boga za projekcję ludzkich ideałów, a zbawienie jako proces o

charakterze kosmicznym. Nurt ten podobnie jak pozostałe posiada własne szkolnictwo,

ordynujące własnych rabinów. Jest on obecny głównie w USA i utrzymuje przyjazne stosunki

z Żydami reformowanymi.

- Judaizm świecki i humanistycznyJudaizm humanistyczny powstał pod koniec lat sześćdziesiątych w USA. Odrzuca on wiarę w

osobowego Boga i został stworzony przez byłego reformowanego rabina Sherwina Wine’a z

myślą o niewierzących Żydach, którzy jednak pragną zachować żydowską tożsamość.

Podczas nabożeństw Żydzi humanistyczni nie modlą się, nie wzywają imienia Boga, oprócz

Tory czytają fragmenty świeckich książek napisanych przez Żydów. Obowiązkiem żyda

humanistycznego jest studiowanie tradycji świeckiej i religijnej Żydów. Rabini w

przeciwieństwie do większości rabinów reformowanych i wszystkich ortodoksyjnych biorą

udział przy ceremoniach ślubów żydów z nie-żydami. Nie ma też żadnych ograniczeń co do

obecności zadeklarowanych homoseksualistów w synagogach. Zrzesza on w USA i Kanadzie

około 25 tys. ludzi, na całym świecie zaś 50 tys. Pojedyncze wspólnoty istnieją na wszystkich

kontynentach. Kilka synagog jest w Izraelu, w Europie prężnie działa synagoga w Brukseli.

12

Żydzi humanistyczni obchodzą większość świąt żydowskich, nadając im jednak

świecki charakter. Konwersja nie wymaga zanurzenia w mykwie, obrzezania, polega jedynie

na zaakceptowanej przez grupę deklaracji chęci zostania żydem. Obecnie 41% izraelskich

Żydów określa się jako żydzi świeccy. Nie ma to jednak związku z formalną przynależnością

do jakiejś organizacji, lecz z szacunkiem dla tradycji żydowskiej przy jednoczesnym braku

przekonania co do konieczności regularnego praktykowania judaizmu. Żydzi ci nie

uczęszczają regularnie na szabaty, nie modlą się, ale na przykład 81% z nich zasiada do

rodzinnego sederu podczas święta paschy. Niektórzy, chociaż nie chodzą regularnie do

synagogi, celebrują tam żydowskie ryty przejścia, jak brit milaczy bar micwa. Inni organizują

prywatne bar micwy o charakterze świeckim. Różnią się oni także w kwestii obrzezania.

Większość świeckich Żydów nadal dokonuje tego, w ostatnich latach jednak wzrasta liczba

osób porzucających tę praktykę.

W ostatnich latach pojawią się także głosy na temat wprowadzenia w Izraelu

świeckich konwersji. Miałaby się one opierać na egzaminie ze znajomości języka

hebrajskiego oraz kultury i historii Żydów, gdyż obecnie osoby, które nie mają matki-

Żydówki, a czują się Żydami po ojcu lub dziadkach, żeby zostać oficjalnie uznanymi za Żyda,

muszą przejść ortodoksyjną konwersję, chociaż na przykład większość imigrantów z Rosji nie

chce praktykować tej odmiany judaizmu.

Do przedstawicieli judaizmu świeckiego zalicza się także Alberta Einsteina, który

studiował tradycję żydowską, określał się jako żyd, jednocześnie przecząc tradycyjnej wizji

Boga. Zygmunt Freud, który nie wierzył w Boga, określał się jako żyd, a swojemu koledze

radził, że powinien wychować swego syna w judaizmie, gdyż gdyby tego nie zrobił, to

pozbawiłby go ogromnego bogactwa tradycji żydowskiej. Żydzi świeccy za jednego ze

swoich prekursorów uważają także Barucha Spinozę, którego panteizm jest czasem uznawany

za formę ateizmu.

- Judaizm mesjanistycznyJudaizm mesjanistyczny (judeochrześcijaństwo) nie jest uznawany przez pozostałe odłamy

judaizmu (z wyjątkiem, przynajmniej w pewnym stopniu, judaizmu

rekonstruktywistycznego), ale jego członkowie uważają się za żydów i chrześcijan,

spadkobierców starożytnych judeochrześcijan zwanych nazarejczykami. Żydzi mesjanistyczni

łączą stosowanie prawa żydowskiego z chrześcijańskimi dogmatami (przeważnie w wersji

protestanckiego ewangelikalizmu). Ruch dzieli się na wiele grupek (największa z nich – Jews

13

for Jesus) i jest bardziej popularny w USA (liczy prawdopodobnie kilkaset tysięcy członków),

zwłaszcza wśród małżeństw mieszanych. Pomysł utworzenia oddzielnego rytu

judeochrześcijańskiego miało też kilku księży katolickich, np. karmelita Daniel Rufaisen,

który walczył z władzami Izraela o uznanie go za Żyda. Przedstawicielem tego nurtu jest

Joseph Baruch Shulam.

Chasydzi w Izraelu

Modlitwy żydowskie

W ciągu dnia Żyd powinien odmówić trzy razy modlitwy: szachrit rano, minchę po południu i

maariw wieczorem. Głównym składnikiem modłów są błogosławieństwa Szemone Esre, które

należy odmawiać stojąc twarzą do Jerozolimy oraz Szema Israel („Słuchaj, Izraelu, Pan jest

naszym Bogiem – Panem jedynym”). W skład modłów wchodzą także fragmenty biblijne.

Pory odmawiania modlitw, choć ściśle określone halachicznie, nie zawsze są przestrzegane

przez chasydów, którzy uważają, że modlitwa powinna wynikać z przeżyć duchowych.

14

http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:MishkenoisHaRoim01.jpg

Żyd w tałesie służącym do modlitwy

15

http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Prayer_Shawl.JPG

Temat 6: Islam

I) Arabia przedmuzułmańska

II) Mahomet (Muhammad)

- Powołanie

- Nauczanie Mahometa

- Miradż

III) Koran (arab. qur’an – czytanie, recytacja)

Zawartość: 114 sur

przesłanie Koranu

IV) Allah

Przymioty Allaha

V) Teologia i mistyka muzułmańska

Szkoły teologiczne

Sufizm

Al-Halladż

VI) Życie religijne

Szariat

Pięć filarów islamu

VII) Główne wyznania

- sunnizm

- szyizm (sz’ia)

- charydżyzm

,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,

Islam (arab. اإلسالم ; al-islām) – religia monoteistyczna, druga na świecie pod względem

liczby wyznawców po chrześcijaństwie. Świętą księgą islamu jest Koran, a zawarte w nim

objawienie ma stanowić ostateczne i niezmienne przesłanie Boga do ludzi.

Słowo islam w języku arabskim oznacza poddanie się Bogu. Islam ma wspólne

korzenie z judaizmem i chrześcijaństwem. Zgodnie z nauką Mahometa objawienie przekazane

Żydom i chrześcijanom przez Abrahama, Mojżesza i Jezusa powinno zostać ponowione i

uzupełnione. Muzułmanie wierzą, że wersety Koranu zostały stopniowo objawione

16

Mahometowi poprzez Archanioła Gabriela (arab. Dżibril) w okresie między 610 r. n.e., a jego

śmiercią 8 czerwca 632 roku.

Podstawę islamu tworzy pięć zasad i obowiązków muzułmanina: wyznanie wiary w

jedynego Boga (szahada), pięciokrotna modlitwa w ciągu doby, post w miesiącu ramadan,

jałmużna na rzecz ubogich i pielgrzymka do Mekki przynajmniej raz w życiu. Za ostatniego

proroka islam uznaje Mahometa, a za ostatnią objawioną księgę – Koran. Przed Mahometem

Allah miał zesłać wielu innych proroków, wśród nich Adama, Abrahama (arab.Ibrahim),

Mojżesza (arab. Musa) i Jezusa (arab. Isa). Przesłanie Mahometa początkowo głoszone było

wśród przedstawicieli plemion arabskich, z czasem jednak rozpowszechniło się na całym

świecie. Obecnie Arabowie stanowią około 20-25% wyznawców islamu. Islam jest uważany

przez wyznawców za trzecią (po judaizmie i chrześcijaństwie) i ostateczną religię objawioną.

Ad II) Mahomet (Muhammad) – biografia

17

Mahomet, arab. محمد i (pełne arabskie imię: Muhammad ibn Abd Allah ibn Abd al-

Muttalib, ur. 570 w Mekce, zm. 8 czerwca 632 w Medynie) – prorok islamu, założyciel

pierwszej wspólnoty muzułmańskiej.

Według tradycji muzułmańskiej Mahomet urodził się 29 sierpnia 570 n.e. w Mekce w

klanie Banu Haszim, którego członkowie byli strażnikami Kaaby, świątyni

przedmuzułmańskiej, zwanej Bajt Allah al-Haram (święty dom Allaha). Ojciec Mahometa

zmarł przed jego narodzinami, matka kilka lat później, gdy chłopiec miał zaledwie pięć lat.

Wychowaniem sieroty zajął się dziadek 'Abd al-Muttalib, po jego śmierci chłopca wziął pod

opiekę wuj Abu Talib.

18

W okresie młodzieńczym jako kupiec wiele podróżował z karawanami, dzięki czemu

spotykał się z wyznawcami różnych religii. W wieku 25 lat ożenił się ze starszą od siebie o 15

lat wdową Chadidżą. Tradycja głosi, że Mahomet często przebywał w odosobnieniu, na

rozmyślaniach, w małej jaskini poza Mekką.

Powołanie

Mahomet miał lubić odosobnienie i często przebywał w grocie na górze Hira w pobliżu

Mekki. Tam pewnej nocy miał przeżyć swoje pierwsze objawienie, które zapoczątkowało

jego prorocką misję. To wydarzenie, do którego miało dojść ok. 610 r., nazwane zostało w

Koranie "Nocą Przeznaczenia" (arab. Lajlat al-Kadr). Objawienia, które miały być

przekazywane przez archanioła Gabriela (arab. Dżibril), zaczęły się powtarzać i trwały do

końca jego życia.

Początkowo Mahomet nie był pewny czy pochodzą one od Boga, lecz zgodnie z

muzułmańską tradycją Chadidża natychmiast uwierzyła w autentyczność jego prorockiej misji

i podtrzymywała go na duchu. W końcu Mahomet zdecydował się na publiczne wystąpienie

jako prorok ("nabi") i wysłannik ("rasul") Boga.

Mając około 40 lat zaczyna głosić nową wiarę, znajdując dla niej zwolenników wśród

członków rodziny, klas niższych i niewolników. Głoszona przez niego religia miała być

kontynuacją oczyszczonej z późniejszych błędów religii Abrahama, przodka wszystkich

monoteistów. Mahomet w początkowym okresie swojej działalności głosił przede wszystkim

właśnie ścisły monoteizm ("Tauhid"), wiarę w Sąd Ostateczny, w wyniku którego każdy

odpowie za swoje czyny, oraz nakreślił podstawowe obowiązki muzułmanina: modlitwę

("Salat") i pomoc sierotom i ubogim ("Zakat"), do których z czasem doszły następne.

Podkreślał także równość każdego muzułmanina wobec Boga.

Na skutek ostrych represji ze strony bogatych kupców mekkańskich w 615 roku duża

grupa zwolenników nowej wiary została zmuszona do emigracji. Uzyskali oni azyl w kraju

chrześcijańskiego negusa, Abisynii. Po śmierci żony i wuja, swych zagorzałych

popleczników, z powodu niesłabnącej niechęci mieszkańców rodzinnego miasta Mahomet

decyduje się osiedlić w pobliskim mieście Jatrib (późniejsza Medyna), gdzie ludność była

zdecydowanie przychylniej nastawiona do głoszonych przez niego idei. Moment

przeniesienia się Mahometa i jego zwolenników z Mekki do Medyny nastąpił latem 622.

Wydarzenie to nazywane jest ucieczką lub też emigracją (hidżra). W siedemnaście lat później

kalif Omar dla jej upamiętnienia ustanowił rok księżycowy, rozpoczynający się 16 lipca, a

jako oficjalny początek ery muzułmańskiej 622.

19

W Medynie zorganizował Mahomet gminę muzułmańską (arab. umma), zalążek

państwa arabskiego. Pragnął jednak, by to Mekka stała się główną stolicą islamu. Rozpoczął

się trudny okres walk o przejęcie władzy w mieście. Ostatecznie po wielu bitwach i

przymierzach, Mahomet opanował miasto, nakłonił jego mieszkańców do przyjęcia nowej

wiary.

W 630 Mahomet na czele swoich oddziałów dokonał podboju Mekki. Wkroczywszy

do wielkiego sanktuarium Kaaby, porozbijał posążki bożków i ogłosił Kaabę miejscem

świętym (zakazanym dla niemuzułmanów). Okazał wielkoduszność wobec wrogów i nie

stosował mimo zwycięstwa represji. W dziesiątym roku ery muzułmańskiej (632) Mahomet

odbył triumfalną pielgrzymkę do Mekki, która została nazwana "pielgrzymką pożegnalną". W

trzy miesiące po powrocie do Medyny (8 czerwca 632) zmarł.

W czasach Mahometa i bezpośrednio po jego śmierci dżihad (patrz dalej) był

rozumiany przede wszystkim jako walkę zbrojną. Właśnie prowadząc wojnę Mahomet

zjednoczył Arabów wokół siebie. Po jego śmierci zaatakowali oni Cesarstwo Bizantyńskie i

Persję, podbijając `w ciągu nieco ponad stu lat całą Afrykę Północną, Półwysep Iberyjski,

Bliski Wschód i znaczną część Azji Środkowej.

Miradż

Miradż, Al-Miradż, al-mi'rāğ (arab. والمعراج dosł. wniebowstąpienie) – druga ,اإلسراء

część najważniejszego objawienia proroka Mahometa. Podczas miradżu Dżibril oprowadzał

Mahometa po niebie wyjaśniając mu sens wędrówki duszy ludzkiej przed oblicze Stwórcy po

śmierci na ziemi. Wówczas też Mahometowi przekazane zostały podstawowe zasady

muzułmańskie, w tym obowiązek odmawiania modlitwy pięć razy dziennie, co miało

odróżnić islam od judaizmu.

W islamie Miradż stał się symbolem ostatecznego zjednoczenia z Bogiem i drogi proroka,

którą trzeba naśladować aby osiągnąć doskonałość duchową.

Umma (lub ummah, arab. أمة) – arabskie słowo oznaczające naród, społeczność; w znaczeniu

religijnym (islamskim) całą wspólnotę islamską.

20

Mahomet powraca do Mekki – miniatura z Siyer-i Nebi

21

Wniebowstąpienie (Miradż) Mahometa - miniatura sułtana Mohammada (XVI w.)

Ad III) Koran

Koran (arab. القرآن Al-Qur’ān) – święta księga islamu. Według tradycji muzułmańskiej

powstawał w latach 610-632, objawiany fragmentami prorokowi islamu , Mahometowi (zm.

632) przez Archanioła Dżibrila (identyfikowanego w islamie z biblijnym archaniołem

Gabrielem). Słowo „Koran” pochodzi od arabskiego słowa al-kur’ān, które oznacza

„recytację”, ponieważ pierwotnie Koran przekazywano ustnie. Według islamu i samego

Koranu jego twórcą jest Allah.

Koran składa się ze 114 sur (rozdziałów), które z kolei dzielą się na aje (wersety).

Rozróżnia się 90 sur mekkańskich i 24 sury medyńskie, ze względu na miejsce ich

objawienia. Sury są w Koranie ułożone przeważnie według długości, od najdłuższej do

najkrótszej.

22

Za „kanoniczną” uznano za panowania kalifa Usmana (644-656) redakcję Koranu

autorstwa Zajda ibn Sabita, osobistego sekretarza Mahometa. Koran został spisany w

klasycznym języku arabskim, przez niektórych utożsamianym z dialektem Kurajszytów, w

formie prozy rytmicznej i rytmizowanej (arab. sadż). Zdaniem muzułmanów literacka forma

Koranu ma być niemożliwa do naśladowania, co wiąże się z dogmatem religijnym o

„cudowności Koranu” (idżaz al-kuran).

Recytacja Koranu jest w świecie islamu uznawana zarówno za praktykę religijną, jak i

za jedną ze sztuk pięknych. Istnieje wiele odmian recytacji Koranu, uważanych za

„kanoniczne” i różniących się głównie w zakresie fonetyki. Ponieważ tekst Koranu jest pełen

zwrotów poetyckich, archaicznych, niejasnych dla przeciętnego odbiorcy, powstała nauka o

egzegezie tekstu koranicznego (arab. tafsir). Poszczególne interpretacje Koranu zależą, m.in.

od przynależności ich autorów do poszczególnych odłamów islamu, oraz ugrupowań

politycznych. Za jeden z najbardziej autorytatywnych uchodzi sunnicki komentarz Al-

Tabariego z X w. Koran wpływał na rozwój kultury wielu narodów azjatyckich i

afrykańskich. W wielu państwach o tradycji muzułmańskiej Koran uważany jest za jedno ze

źródeł prawa, przede wszystkim w zakresie prawa cywilnego.

Pierwszego przekładu Koranu na język europejski, mianowicie na łacinę, dokonał

Robert z Ketton w 1134. Najbardziej znanymi autorami polskich przekładów Koranu są Jan

Murza Tarak Buczacki, Tatar polski (wyd. 1858), oraz Józef Bielawski (wyd. 1986).

Ad IV) Allah

Allah ( arab. هللا) – w języku arabskim słowo oznaczające abrahamicznego Boga.

Początkowo słowo Allah było wykorzystywane zarówno przez pogańskich Arabów do

określania boga księżyca - Sina, wywodzącego się od sumeryjskiego boga księżyca Nanny,

jak i przez chrześcijańskich Arabów do określania Boga. Słowo Allah ,mimo, że jest

tradycyjnie kojarzone z islamem, nie jest specyficzne dla tej religii. Także wśród

przedislamskich i chrześcijańskich Arabów słowami Allah/Alihah oznaczającymi to samo co

u żydów Eloh/Elohim określano Boga w rozumieniu monoteistycznym.

Od czasów Mahometa zaczęło ono oznaczać dla muzułmanów w języku arabskim

wyłącznie abrahamicznego Boga i dlatego chociaż ma ono lingwistycznie liczbę mnogą i

rodzaj żeński (Allat), to te formy gramatyczne nie są obecnie stosowane, przynajmniej wśród

muzułmanów.

23

Arabskie słowo Allāh (alif-lam-lam-ha [ALLH]) oznacza: "Bóg Jedyny". Składa się z

dwóch słów: al – będące rodzajnikiem określonym, ilāh – które znaczy bóg, całe zaś słowo

Allāh – oznacza Boga w rozumieniu monoteistycznym. Samo słowo ilâh oznacza

jakiegokolwiek boga, bóstwo, cokolwiek co jest czczone.

Odpowiednikiem arabskiego ilâh jest hebrajskie słowo eloh (alef-lamed-he, w liczbie

mnogiej Elohim). Rdzeń tego słowa pochodzi od jeszcze starszego słowa – el, które znaczy

bóg, bóstwo, moc, siła. Słowo to ma takie samo znaczenie jak arabskie ilāh, aramejskie īl,

czy takie jak w języku polskim bóg, bóstwo.

Allah - atrybuty

Według muzułmanów Allah jest jedynym bytem samoistnym, tytułowanym w Koranie jako

Pan Światów. Cały świat podlega ciągłym przemianom, ponieważ jest w każdej chwili

tworzony przez niego na nowo. Wszystkie prawa świata wywodzą się z jego woli i mądrości.

Nie ma boga prócz Allaha, a Mahomet jest jego Prorokiem.

To wyznanie wiary w jedynego Boga – Allaha jest jednym z pięciu filarów islamu. Każdy

muzułmanin musi oddawać mu bezwarunkową cześć i bezwzględnie poddać się jego woli i

wyrokom. Bóg jest jeden i jedyny, a jego wszechmoc i panowanie niepodzielne:

Ziemia i niebo, niezmierzone przestrzenie, cały świat, są Jego królestwem.

Nie masz Boga nad Niego. Najpiękniejsze imiona należą do Niego [Koran 20:5-7].

Według islamu najcięższym grzechem, którego Bóg nigdy nie przebacza, jest szirk -

oddawanie czci innym bogom oprócz niego:

Pan nie przebaczy bałwochwalcom. On odpuszcza podług swej woli wszystkie inne występki,

lecz bałwochwalstwo jest jedną z największych zbrodni [Koran, 4:48].

Istotę Allaha określa w Koranie 99 przymiotników, nazywanych atrybutami lub imionami

(nie w dosłownym tego słowa znaczeniu) Allaha; kolejność tych imion jest taka, w jakiej

pojawiają się w Koranie, pierwszym z nich jest ar-Rahman ("miłościwy"). Muzułmanie

uważają, że Allah posiada sto "imion", jednak ostatnie z nich zna tylko on sam. Właśnie

owym 99 atrybutom odpowiada 99 paciorków muzułmańskiego różańca tasbih/subha

Pomiędzy światem ludzi a Allahem muzułmańska kosmologia umieszcza świat bytów

nadprzyrodzonych: aniołów – sług bożych i dżinnów, do których zalicza się też Szatan.

Ad V) Teologia i mistyka muzułmańskaTeologia; szkoły teologiczne

24

Aszaryci

Aszaryci (arab. األشاعرة) - najważniejszy z odłamów sunnickiego kalamu. Nazwa kierunku

pochodzi od nazwiska teologa Al-Aszariego (ok. 874 - 936). Był to swego rodzaju kompromis

między naukami mutazylitów, a poglądami ortodoksyjnego islamu, do zderzenia których

doszło na początku IX wieku. Najważniejsi przedstawiciele aszaryzmu to: Abu Bakr al-

Bakillani (zm. 1013), Al-Dżuwajni (zm. 1085), Al-Ghazali (ok. 1058 - 1111) oraz Al-Idżi

(zm. 1355).

Aszaryci w swoich poglądach byli mniej radykalni niż mutazylici. Ich założycielem

był Abu al-Hasan al-Aszari (ok. 874-936). Do czterdziestego roku życia był on mutazylitą,

uczniem Abu Ali Muhammada al-Dżubba'iego, jednak ostatecznie stwierdził że jego mistrz

pozostaje w błędzie i stworzył własną doktrynę teologiczną, w której przechowało się jednak

wiele pozostałości mutazylizmu.

Jedną z najbardziej istotnych cech myśli tego nurtu jest determinizm, który umożliwił

im recepcję stoicyzmu. Aszaryci wierzyli, że wszystko w świecie jest z góry ustanowione i

kierowane przez Boga, w związku z czym najbliższą im ontologią był wzorowany na

starożytnym atomizm. Każda rzecz stworzona składa się z pewnej określonej liczby

identycznych atomów, różnice jakościowe między nimi wyznaczane są przez ich

konfiguracje, a ich istnienie i przemijanie polega na łączeniu i dzieleniu się atomów.

Etyczne konsekwencje etyczne tej ontologii to filozoficzne, racjonalne ugruntowanie

ortodoksyjnej muzułmańskiej tezy, że wszystko na świecie dzieje się z woli Allaha, której

ludzie powinni być bezwzględnie poddani. Człowiek jest więc biernym narzędziem Boga.

System ten Al-Aszari połączył z sunną w spójną, złożoną doktrynę teologiczną.

Deterministyczna koncepcja przyczynowości pozwoliła pogodzić tu racjonalną myśl z

Koranem, ale afirmowała też przyczynowe, racjonalne wyjaśnianie zjawisk, które jako w

pełni zgodne z nim było uważane nawet za równe mu.

Mutazylici

Mutazylizm (arab. المعتزلة al-mu`tazilah, od إعتزل i`tazala "wycofać się") - nurt religijno-

filozoficzny w islamie powstały w VIII w. Mutazylizm to racjonalistyczny kierunek w

arabskiej filozofii średniowiecznej postulujący alegoryczne rozumienie Koranu w przypadku

kolizji jego treści z rozumem. Na filozofię mutazylitów wpłynęła myśl hellenistyczna.

Mutazylici wprowadzili i upowszechnili tradycję racjonalistyczną przy wyjaśnianiu

przepisów i dogmatów koranicznych (Koran) oraz metodę dialektyczną w dyskusjach

filozoficzno-religijnych. W odróżnieniu od aszarytów przyjmowali, że treści Koranu są

25

stworzone, nie odwieczne. Twierdzili, że człowiek odpowiada za swe czyny, które są

wynikiem jego wolnej woli. Wyznawali zasadę tzw. "pozycji pośredniej" pomiędzy stanem

wiernego i niewiernego, w jakiej znajduje się muzułmanin, mający na sumieniu grzech ciężki.

Powstanie tego nurtu związane było z aktywnością polityczną szyitów skierowaną przeciw

dynastii Umajjadów, a popularyzującą dynastię Abbasydów. Inicjatorem tego nurtu był teolog

Wasil ibn al-Ata (zmarły w 748), postulował on oddzielenie się od dwóch wówczas

dominujących frakcji politycznych, które sprzyjały Umajjadom i Abbasydom. Mutazylici

osiągnęli największe znaczenie za panowania pierwszych kalifów abbasydzkich. Szczyt

rozwoju tej szkoły teologiczno-filozoficznej przypadł na koniec VIII i początek IX wieku. W

roku 833 doktryna mutazylicka została uznana za oficjalną doktrynę kalifatu

muzułmańskiego.

Ismailici

Ismailizm – nurt w islamie powstały na przełomie VIII i IX wieku, będący skrajnym odłamem

szyitów, uznający linię siedmiu imamów i wierzący, że ostatni imam nie umarł, lecz pozostaje

w ukryciu.

Początki izmailizmu sięgają VIII wieku. Wyodrębnił się podczas konfliktów o władzę

po śmierci szóstego imama – Dżafara as-Sadika. Dżafar as-Sadik na następcę wyznaczył

własnego syna Isma’ila, który jednak zmarł jeszcze za życia ojca (ok. 760 roku). Wobec tego

większość szyitów uznała za kolejnego imama drugiego syna Dżafara as-Sadika – Musę. Za

Isma’ilem opowiedziały się dwie odrębne grupy ismailickie. Pierwsza uważała, że Ismai’il

odziedziczył funkcję imama, co więcej wcale nie umarł i jest mahdim. Drugie ugrupowanie

opowiedziało się za synem Isma’ila – Muhammadem ibn Isma’ilem.

W ismailizmie znalazły wyraz pierwsze islamskie tendencje platońskie i mistyczne,

zwracające uwagę bardziej na treść Koranu niż na jego status i związane z nim zagadnienia

metodologiczno-logiczne. Ich celem było pogodzenie rozumu i wiary przy jednoczesnym

zachowaniu ortodoksji dla dobra i jedności całego islamu. Starali się oni trzymać uznawanych

za objawione prawd tej religii, przypisując im jednak znacznie ezoteryczne.

Dla ismailitów filozofia miała być islamem "dla wybranych", pogłębionym,

nauczanym i przekazywanym odpowiednio do stopnia zaawansowania intelektualnego

wyznawców. Ismailici skojarzyli koncepcję Jednego (to en) zawartą w Enneadach

Plotyna z podstawowymi monoteistycznymi zasadami Koranu (jedności Boga, Proroka i

prawdy). Na wzór Plotyna utworzyli też emanacyjną metafizykę: podstawową jednością jest

Bóg, jego emanacją jest Jedność wtórna - rozum powszechny, z której wyłania się i w której

26

skład wchodzi wielość rzeczy. Trzecia postać Jedności to "dusza świata", wywodząca z siebie

dusze ludzkie i jako umysł czynny kształtująca bierną materię. Dusza świata kształtuje także

hierarchicznie, warstwowo uporządkowany wszechświat, którego ostatnią warstwą jest

Ziemia.

Podobną konstrukcję ismailici przypisali samemu islamowi: Jedno jest analogiczne

do jedyności samego Allaha, rozum powszechny jest analogiczny do Proroka i jego

następcy Alego jako jedynego rzecznika jedynej prawdziwej wiary. Do duszy świata

analogiczni są imamowie i wszyscy uczeni krzewiący wiarę. Stąd w ismailizmie mamy

intelektualizm, wielki szacunek do wszystkich uczonych i filozofów oraz szczególna pozycja

imamów, którym przypisywano znajomość ezoterycznej strony objawienia i którym jako

jedynym pozwalano ostatecznie interpretować Koran.

Wskutek konfliktów o władzę jak również sporów doktrynalnych o osobę mahdiego

(mesjasza, którego przyjścia oczekiwali), następowały dalsze podziały w obrębie tego odłamu

i powstawały nowe sekty. W X wieku ismailici stworzyli w Egipcie i Afryce Północnej

dynastię kalifów fatymidzkich – pierwszy konkurencyjny dla Abbasydów kalifat szyicki. W

XI wieku spośród ismailitów wyłonili się Druzowie. W XII-XIII wieku znaczne wpływy

uzyskał w Iranie ruch nizarytów (asasynów), od których wywodzą się aga khanowie w

Indiach. Ismailici prawdopodobnie odegrali również ważną rolę w powstaniu Ahl-e hakk i

sufizmu.

Kalam (arab. „pióro”) – w islamie dyskusja, a także teologia dogmatyczna, odwołująca się do

danych spisanych, lecz również rozumowych.

Ilm al-kalam – teologia dialektyczna, dawała podstawy wiary, na których mogło się oprzeć

prawo muzułmańskie (fikh).

Mistyka Sufizm

Sufizm (arab. taṣawwuf تصوف ) – zbiorcze określenia dla różnorakich nurtów mistycznych w

islamie. Pochodzi ono od słowa suf صوف (wełna), bowiem czerpiąc wzór z chrześcijańskich

mnichów sufi ubierali się we włosiennice. Wzorem dla wczesnochrześcijańskich anachoretów

był Jan Chrzciciel, który nosił szatę z wielbłądziej wełny. Taka szata i przepasane biodra były

"wzorcowym" strojem ascety. Sami Arabowie zwali sufich fakirami (faqīr فقير), co znaczy

biedak, albo derwiszami (darwīš درويش), co pochodzi od perskich słów dar (drzwi) oraz

darwaze (dźwierze, brama) i oznacza nędzarza (żebraka) stukającego do drzwi.

27

Poglądy

Będąc mistyczno-ascetyczną ścieżką do poznania Boga, sufizm, nie posiada żadnej

sprecyzowanej doktryny. Nie znaczy to, że sufi lekceważą teologię, jednak to nie teologia jest

przedmiotem ich studiów. Dlatego sufizm rozwinął się w jednakowym stopniu wśród

sunnitów i szyitów, czerpiąc wiele inspiracji z monastycyzmu chrześcijańskiego i

buddyjskiego. Częścią światopoglądu sufickiego jest też wiara w wahdat al-wudżud (jedność

rzeczywistości), utożsamiana nieraz z panteizmem.

Sufizm jest próbą osiągnięcia jedności z boskim Absolutem. W najpowszechniejszej

formie polega na regularnych modlitwach, recytacji formuł religijnych i boskich imion,

grupowych śpiewach (qawwali), studiowaniu świętych pism islamu, a przede wszystkim na

wyparciu się własnego ego. Jednymi z najznaczniejszych sufi byli Rabia Al-Basri, Dżunajd,

Al-Halladż, Al-Ghazali i Ibn ʾArabi.

Sufickie rodzaje dróg prowadzących do Boga :

- mądrość (al-ma'riafat)

- miłość (al-muhabbat)

- bojaźń (al-khawf)

Al-Halladż

Al-Halladż, właśc. Al-Husajn ibn Mansur al-Halladż, arab. الحالج (ur. ok. 858, zm. 26 marca

922) – perski mistyk (sufi), teolog i męczennik islamu, bohater literatury mistycznej; symbol

pełnej oddania miłości do Boga. Wyklęty przez muzułmańskich ulemów, uwięziony w 913,

został w końcu po długim procesie skazany na śmierć i powieszony w Bagdadzie w 922 za

(m.in) stwierdzenie, że osiągnął pełną jedność z Bogiem (słynne zdanie ana al-hakk- ja jestem

prawdą). Po jego śmierci w świecie muzułmańskim powstała o jego życiu legenda. Wielu

poetów arabskich, perskich, tureckich, hinduskich oraz malajskich sławiło go w swych

dziełach jako męczennika mistycznego zjednoczenia, który zginął na szubienicy za to, że się

upoił boską miłością. Przez wielu muzułmanów uważany za świętego.

28

Egzekucja Al-Halladża

Ad VI) Życie religijneImam

Imam (arab. إمام) – w dosłownym tłumaczeniu: „przywódca”. Mianem imama może być

określany władca kraju, niemniej termin ten odwołuje się głównie do muzułmańskiego

przywódcy religijnego.

W tradycyjnym znaczeniu, słowem imam jest określana osoba, która przewodniczy rytualnej

modlitwie muzułmańskiej, czyli salatowi. W ogólności może to być osoba świecka, bądź

przełożony meczetu.

Szariat

29

Szariat (arab. شريعة – szari'a(t) – droga prowadząca do wodopoju) – prawo kierujące życiem

wyznawców zarówno sunnickiej, jak iszyickiej odmiany islamu. Islam nie uznaje rozdziału

życia świeckiego od religijnego i dlatego reguluje zarówno zwyczaje religijne, organizację

władzy religijnej oraz codzienne życie muzułmanina. Prawo to jest sprzeczne z prawem

wolności religijnej.

Szariat opiera się na założeniu, że prawo musi dostarczać wszystkiego, co potrzebne

dla duchowego i fizycznego rozwoju jednostki. Wszystkie czyny muzułmanina są podzielone

na pięć kategorii – konieczne, chwalebne, dozwolone, naganne oraz zakazane. Podstawą

określenia czynów koniecznych jest pięć filarów islamu.

Są cztery źródła prawa w islamie. Najważniejszym jest Koran, święta księga islamu,

następnym jest sunna, zbiór relacji dotyczących życia Mahometa. Kolejne dwa źródła to już

narzędzia prawne: kijas (rozumowanie przez analogię) oraz idżma (jednomyślna zgoda).

Koran

Muzułmanie wierzą, że Koran jest tylko ziemską wersją Księgi Matki, a prawo w nim zawarte

zostało tylko ujawnione – objawione prorokowi Mahometowi.

Koran zawiera 4 rodzaje przepisów:

- przepisy dotyczące postawy religijnej wiernych,

- przepisy dotyczące zewnętrznych, rytualnych obowiązków

- przepisy moralne

- przepisy regulujące wzajemne stosunki społeczne, rodzinne, itd. oraz stosunki

międzyreligijne (czyli relacje: wierny-wierny, wierny-innowierca, wierny-niewierny).

W pierwszych wiekach istnienia islamu, wraz ze wzrostem społeczności wyznawców, bardzo

szybko okazało się, że Koran nie jest źródłem wystarczającym. Uświadomiono sobie, że ma

wiele luk, a pewne sprawy są potraktowane powierzchownie. Są także w Koranie wersety

sprzeczne ze sobą – prawnicy z początkowego okresu włożyli dużo wysiłku w ich

wyjaśnienie. W ten sposób zaczęły się rodzić tafsiry – komentarze odwołujące się nie tylko do

sensu prawnego księgi, ale także teologicznego, historycznego, do warstwy lingwistycznej,

itd.

Sunna

Sunna jest zbiorem opowieści na temat czynów i wypowiedzi proroka Mahometa, stanowiąca

muzułmańską tradycję religijną. Sunna przekazywana jest w hadisach (przekazach) przez

przyjaciół, towarzyszy Proroka i świadków jego życia. Sunna jest także źródłem wiary i

podstawą prawa muzułmańskiego. W prawnym kontekście oznacza zakres obowiązków

zaczerpnięty z czynów i praktyk Mahometa.

30

Sunna ustanawia prawa w najróżniejszych dziedzinach, od społecznej po polityczną i

organizacyjną na płaszczyźnie bardziej „świeckiej” oraz w dziedzinie teologicznej i rytualnej.

Na przykład to właśnie sunna określa sposoby, czas i formuły fundamentalnego obrzędu

islamu jakim jest modlitwa kanoniczna.

Kijas

W przypadkach, w których ani Koran, ani sunna nie wystarczały do rozstrzygnięcia

wątpliwości, zaczęto stosować kijas – wnioskowanie przez analogię. Źródłem tej procedury

były przypadki wymienione w Koranie lub sunnie. W ten sposób np. powstał zakaz używania

narkotyków, przez analogię do zakazu picia wina.

Idżma

Idżma to jednomyślne postanowienie. Gdy pojawia się jakaś wątpliwość natury prawnej,

zbiera się grupa muzułmańskich prawników lub nawet cała umma. Każdy z radzących sądzi

problem wedle swojej woli, aż do momentu uzyskania jednomyślności. Decyzja jest następnie

rozpowszechniana wśród wiernych. Uznanie takiego postanowienia opiera się na

przekonaniu, że decyzja tak podjęta nie może być niezgodna z wolą Boga (jeśli ogół wiernych

może jednomyślnie postępować, to nie może to nie podobać się Bogu). Zasada idżmy

znajduje oparcie w hadisie: Mój naród nigdy nie zgodzi się na odstępstwo. Jednak żadna z

decyzji wydanych na podstawie kijasu lub idżmy nie może być sprzeczna z Koranem lub

sunną.

Szkoły prawne islamu

A) SunnizmSunnici dzielą się na cztery główne szkoły (arab. مذهب madhhab, l.mn. مذاهب madhāhib)

prawa:

Szkoła hanaficka

Jest najbardziej wpływową szkołą prawną. Powstała w Iraku, za twórcę uznaję się Abu Hanifę

(699/700 – 767). Uchodzi za najbardziej otwartą filozoficznie i religijnie spośród wszystkich

szkół sunnickich. Jest najbardziej tolerancyjna, także wobec innych religii, cechuje ją

racjonalizm w stosowaniu prawa. Opiera się przede wszystkim na Koranie, w niewielkim

stopniu na sunnie; idżma jest uznawana tylko gdy pochodzi od godnych zaufania uczonych;

uznaje prawa podbitych; korzysta z zasady istihsanu (uznanie dobra ogółu za większą wartość

i podporządkowanie się mu w interesie całej społeczności muzułmańskiej).

31

Szkołę tę uznaje 35-40% ortodoksyjnych muzułmanów. Obejmuje jedną trzecią świata islamu

– Turcję, Bałkany, Żyzny Półksiężyc, częściowo Afganistan, Pakistan; nie ma jej w Afryce

Północnej.

Szkoła malikicka

Założona przez Malika Ibn Anasa (ur. 708-716, zm. 795). Jest to szkoła tradycjonalistyczna,

bardzo rygorystyczna. Za źródła prawa uznaje Koran i sunnę; prawo przedmuzułmańskie jest

włączone do sunny; używa zasady istislahu, kijas nie jest stosowany. Ponadto jako jedyna

kieruje się również zwyczajami i praktykami mieszkańców Medyny z pierwszych lat islamu

(amal ahl al-medina). Stanowi około 20-25% wszystkich ortodoksyjnych muzułmanów.

Przyjęta jest w Afryce Północnej, w Górnym Egipcie.

Szkoła szaficka

Założona przez Asz-Szafi'iego (zm. 820). Za źródła prawa uznawany jest Koran, sunna,

idżma, kijas. Obejmuje 10-15% ortodoksyjnych muzułmanów.Obecnie obowiązuje w

południowej części Egiptu, w Palestynie, Jemenie, Iraku, Libanie oraz w Azji Południowo-

Wschodniej – w Indonezji, Malezji, na Filipinach, a także w Afryce Wschodniej – Somalia,

Dżibuti, Tanzania, Kenia, Uganda.

Szkoła hanbalicka

Założona przez Ahmada Ibn Hanbala (780-855), ucznia Asz Szafiego. Jest to szkoła

najbardziej rygorystyczna; charakteryzuje się dużą surowością kar. Źródłem prawa jest przede

wszystkim Koran oraz tylko te fragmenty sunny, które Koran objaśniają. Kijas i idżma zostały

odrzucone przez Ibn Hanbala, który starał się przywrócić pierwotną czystość religii i prawa.

Zachowała się dzięki ruchowi wahabitów (powstałemu dzięki działalności Muhammada Ibn

Abd al-Wahhaba z XVIII w Obejmuje 4-5% wszystkich ortodoksyjnych muzułmanów.Szkoła

hanbalicka obowiązuje współcześnie w Arabii Saudyjskiej i Zjednoczonych Emiratach

Arabskich.

Wszystkie szkoły prawa sunnickiego uważane są za równie prawowierne.

B) SzyizmSzkoła dżafarycka

32

W szyizmie dominuje tylko jedna szkoła prawna, dżafarycka. Jest to szkoła stworzona przez

imamitów (ugrupowanie religijne uznające 12 imamów). Za jej eponima uznaje się jednak

Dżafara as-Sadika, szóstego imama szyickiego (ur. 699-703, zm. 765). W szkole dżafaryckiej

źródłem prawa są chabary – relacje z życia dwunastu imamów (odpowiednik sunny w

sunnizmie). Szkoła ta obejmuje zasięgiem Iran i szyicką część Iraku.

Eponim (gr. ἐπώνυμος eponymos – „dawca imienia, nazwy”) – słowo utworzone od nazwy

własnej, jak również osoba (historyczna lub fikcyjna, człowiek, bóg, heros), rzadziej zwierzę

lub przedmiot, od którego wzięła się nazwa jakiejś innej rzeczy, zjawiska, miejsca,

miejscowości.

Szariat dzisiajWspółcześnie większość krajów Bliskiego Wschodu oraz północnej Afryki utrzymuje

podwójny system sądownictwa: świecki oraz religijny. Sądy religijne zajmują się wyłącznie

sprawami małżeństw oraz dziedziczenia.

W Arabii Saudyjskiej oraz Iranie sądy religijne sprawują absolutną władzę nad wszystkimi

dziedzinami życia. Szariat jest stosowany również w Sudanie, Libii, przez pewien czas był

stosowany w Afganistanie. W północnych stanach Nigerii wprowadzono ostatnio sądy

szariatu. W pewnym wąskim zakresie jest stosowany również wobec muzułmanów w Indiach.

Kary cielesne szariatu budzą ogromne emocje w zachodnim świecie. W Nigerii w ciągu

ostatnich kilku lat pojawił się szereg nagłośnionych przez media spraw kobiet oskarżonych o

seks pozamałżeński. Zostały one skazane na ukamienowanie. Inną tradycyjną karą, która

budzi sprzeciw ruchów praw człowieka, jest obcinanie rąk. Szariat skazuje na nią za

kradzież. Amputacja rąk jest orzekana w Arabii Saudyjskiej, gdzie dzięki wysokiemu

poziomowi życia złodziej ma potem zapewnioną darmową opiekę medyczną. Najbardziej

drastycznym przykładem interpretacji szariatu był reżim talibów w Afganistanie. Talibowie

zakazywali sportu oraz muzyki i telewizji. Afgańskim kobietom zabroniono pracować poza

domem oraz odmówiono prawa do udzielania pomocy medycznej przez mężczyzn

pozostałych w zawodzie lekarza.

Pięć filarów islamu

Muzułmanin ma pięć obowiązków, zwanych pięcioma filarami islamu (Arkan ad-din, Arkan-

al-Islam). Są one traktowane bardzo poważnie przez wyznawców głównego nurtu tej religii

(sunnitów, szyitów i charydżytów), natomiast wiele ugrupowań religijnych pochodzenia

33

szyickiego (np. alewici czy alawici) uważa je tylko za zalecenia, symbole i niekoniecznie się

do nich stosuje.

Filarami islamu są:

1) Wyznanie wiary (شهادة, szahada) – Nie ma bóstwa oprócz Boga jedynego, a Mahomet

jest Jego prorokiem.Dla szyitów często również: Ali jest przyjacielem Boga (co część

sunnitów uważa za bałwochwalstwo).

2) Modlitwa (صالة, salat) – odprawiana pięć razy dziennie z twarzą zwróconą w stronę

Mekki.

3) Jałmużna (زكاة, zakat) – określoną część swych dochodów (1/40) muzułmanin ma

obowiązek oddawać biednym.

4) Post (صوم, saum) – w ciągu dziewiątego miesiąca roku muzułmańskiego (ramadanu),

muzułmanie muszą powstrzymywać się od jedzenia i picia od wschodu do zachodu słońca.

5) Pielgrzymka do Mekki (حج, hadżdż) – muzułmanin musi ją odbyć przynajmniej raz w

życiu, jeśli pozwala mu na to sytuacja materialna.

Do rytuału przyjęcia do wspólnoty włączony jest pierwszy filar, szahada . Wymagana jest

przy nim także obecność imama (choć przyjęcie islamu jest wyłącznie sprawą między

wiernym a Bogiem), jeśli jednak nie jest to możliwe (np. na łożu śmierci) – nie ma takiego

obowiązku. Ponadto, według większości teologów, islam przyjmuje każdy przed

narodzeniem, to dopiero po nim ludzie się od niego odwracają. Szahada jest więc: dla

muzułmanina - tylko formalnym potwierdzeniem wiary, natomiast dla konwertyty - powrotem

na łono islamu.

Pozostałe cztery filary są formą okazywania wiary i powinny być wypełniane przez

każdego muzułmanina. Tylko osoby, które przyjęły islam tuż przed śmiercią, nie muszą ich

wypełnić.

Czasem jako nieoficjalny, szósty filar podaje się dżihad. Z tą interpretacją nie zgadza

się większość teologów – szczególnie jeśli chodzi o „mały dżihad” – wojnę z niewiernymi

(ponadto znaczna część z nich twierdzi, że nie ma żadnych podstaw do niego po okresie

podbojów islamskich w VII wieku. Co do „dużego dżihadu” – walki z własnymi słabościami

– nie jest on filarem wiary, ale głównie na jego podstawie Bóg będzie sądził muzułmanów w

dniu Sądu Ostatecznego.

Al-Kaba

Al-Kaba (arab. الكعبة, Al-Kaʿba, dosł. sześcian, kostka) – świątynia i sanktuarium w Mekce,

najważniejsze miejsce święte islamu.

34

Według tradycji muzułmańskiej pierwszą Kabę zbudował Adam. Miała ona ulec

jednak zniszczeniu w czasie potopu. Odbudować miał ją Ibrahim i jego pierworodny syn

Ismail.

Według relacji Klaudiusza Ptolemeusza, już w II wieku p.n.e. wokół Al-Kaby

funkcjonowało niewielkie sanktuarium, gdzie praktykowano kult religijny. Bezpośrednio

przed reformą religijną Mahometa była to świątynia poświęcona ok. 360 bogom plemiennym

w politeistycznej religii staroarabskiej.

Po wprowadzeniu islamu Kaba stała się miejscem kultu Allaha. Na rozkaz Mahometa

zniszczono wszystkie oznaki wiary w wielu bogów, pozostawiając jednak Czarny Kamień

(Hadżar), który według tradycji miał być umieszczony w Kabie przez archanioła Gabriela.

Al-Kaba znajduje się na terenie Najświętszego Meczetu (Al-Masdżid al-Haram).

Wokół Kaby bowiem został zbudowany meczet Masdżid al-Haram, wielokrotnie

przebudowywany i rozbudowywany.

Obok sanktuarium wypływa ze skały święte źródło, zwane Zamzam.

Al-Kaba

35

Ad VII) Główne wyznania islamuRóżnice, które wystąpiły w historii islamu, odnosiły się w mniejszym stopniu do zagadnień

teoretycznych i dogmatycznych, zaś w większym do zagadnień społeczno-politycznych.

Wyznania w islamie różniły się między sobą w sprawach teologii, ale większe różnice

występowały w sprawach praktycznych, np. kto powinien kierować społecznością

muzułmańską.

Kalif

Kalif (arab. chalifa, „następca”) – tytuł następców Mahometa, czyli przywódców

muzułmańskich społeczności państwowo-religijnych zwanych kalifatami. Pierwszym kalifem

po śmierci Mahometa w 632 roku został Abu Bakr. Po zamordowaniu kalifa Alego w 661

roku, w wyniku sporu o sukcesję, doszło do rozłamu wewnątrz wyznawców islamu na

szyitów i sunnitów. Kalifowie szybko zaczęli tracić władzę polityczną nad rozrastającym się

imperium muzułmańskim. W 909 r. powstał szyicki kalifat w Kairze, zniszczony przez

Saladyna w 1171 r. W 929 roku emir Kordoby, Abd ar-Rahman III, ogłosił się kalifem,

jednak jego kalifat rozpadł się już w 1031 r.

Sunnizm

Sunnizm (arab. السنة ,jeden z trzech głównych ortodoksyjnych odłamów islamu – (أهل

wierny ortodoksyjnej tradycji Sunny, uznający wszystkich kalifów do 1258 r. za prawowitych

następców Mahometa. Stanowią oni 75-90% wszystkich muzułmanów. Sami siebie określają

jako "ludzie tradycji i wspólnoty" (arab. والجماعة السنة Ahl ul-Sunna wa'l-Dżama'ah).Po أهل

upadku kalifatu w 1924 r. sunnici stracili władzę zwierzchnią. Duże znaczenie wśród wielu

sunnitów, głównie pochodzenia arabskiego, zdobył fundamentalistyczny ruch wahhabitów

(związany ze szkoła hanbalicką).

W sunnizmie ujawnił się ostatnio ruch odrodzeniowy zwany salafizmem, zmuszający

wiernych (mumin) do wysiłku (idżtihad) w zdobywaniu wiedzy o wierze (ilm udin) i zakazuje

jakiegokolwiek naśladownictwa mazhabów (szkół prawnoteologicznych).

Szyizm

Szyizm (od arab. علي szī'at Ali – stronnictwo Alego) – obok sunnizmu i charydżyzmu ,شيعة

stanowi jeden z trzech głównych nurtów współczesnego islamu, drugi po sunnizmie co do

liczby wyznawców.

36

Pięć podstawowych artykułów wiary (Usul ad-Din) według szkoły szyickiej jest

następujących:

1. Tauhid (Jedność Boga)

Tauhid oznacza, że Bóg jest Jeden. Nie posiada towarzyszy ani równych sobie, nie zrodził się

z nikogo ani nikogo nie zrodził i nic nie jest Mu podobne.

2. 'Adl (Sprawiedliwość Boga)

'Adl oznacza, że Bóg jest Sprawiedliwy i nie poddaje uciskowi żadnego ze Swych stworzeń.

Będzie On karał i nagradzał każdego według jego lub jej czynów.

3. Nubułat (Proroctwo)

Bóg posyłał Proroków jako przewodników dla ludzkości. Ich wielkimi przymiotami jest to, że

wszyscy oni byli Ma'sum - wolni od popełniania grzechów. Pierwszym Prorokiem był Adam,

ostatnim natomiast Muhammad ibn 'Abdullah (pokój z nim i jego rodem). W sumie Bóg

posłał do nas 124.000 Proroków.

4. Imamat (Przywództwo)

Po śmierci Proroka Muhammada, Bóg wyznaczył dwunastu Imamów, jednego po drugim, aby

prowadzili społeczność aż po Dzień Sądu. Podobnie jak Prorocy, Imamowie również są wolni

od grzechu. Pierwszym Imamem był 'Ali, ostatnim zaś jest Imam az-Zaman, Muhammad al-

Mahdi (niech Bóg przyśpieszy jego powrót).

5. Qijamat (Zmartwychwstanie)

Qijamat oznacza, że gdy nadejdzie Dzień Sądu, wszyscy ludzie zostaną przywróceni do życia.

Ci, którzy czynili dobre uczynki na tym świecie zostaną nagrodzeni i udadzą się do Raju,

podczas gdy ci, którzy czynili złe uczynki zostaną za nie ukarani Piekłem.

Charydżyzm

Charydżyzm albo chawarydżyzm (arab. خوارج, chawāridż) − najmniejszy z trzech nurtów

islamu (obok sunnizmu i szyizmu). Był pierwszą grupą rozłamową w tej religii, powstałą

wskutek sporu o sukcesję do tronu kalifa.

Charydżyci oddzielili się od głównego nurtu islamu podczas bitwy pod Siffin (657),

gdy Ali przyjął pertraktacje, czym zraził do siebie część swych zwolenników, uważających iż

jedynie walka rozstrzygnąć może spór o sukcesję po proroku.

Charadżyci byli i pozostają nadal surowymi fundamentalistami, interpretującymi

Koran w sposób dosłowny. Wyznają egalitaryzm oraz skrajnie surową etykę – nie uznają

rozróżnienia między wiarą a czynami, twierdząc, iż osoba popełniająca ciężki grzech staje się

37

niewiernym. Angażowali się w gwałtowne zamachy terrorystyczne, skierowane przeciwko

muzułmanom niepodzielającym ich poglądów.

Obecnie istnieje tylko najmniej radykalna ich gałąź: gałąź: ibadyci w Algerii, Omanie

i Bahrajnie.

Dżihad

Dżihad (arab. جهاد , ğihād – zmaganie, walka) – w kulturze islamu pojęcie pierwotnie

oznaczające dokładanie starań i podejmowanie trudów w celu wzmocnienia wiary i religii. W

tradycji europejskiej termin ten często, choć nie do końca precyzyjnie, tłumaczy się jako

„święta wojna”.

W Koranie i muzułmańskiej tradycji dżihad oznacza wszelkie starania podejmowane

w imię szerzenia i umacniania islamu: zarówno poprzez walkę zbrojną, nawracanie

niewiernych, pokojowe propagowanie islamu, jak i wewnętrzne zmagania wyznawcy.

Wielki i mały dżihad

Niekiedy dokonuje się rozróżnienia dżihadu na dwa rodzaje: większy i mniejszy.

Rozróżnienie to oparte jest na dwóch hadisach wątpliwej autentyczności, zachowanych w

źródłach z przełomu X i IX wieku. Hadisy te zwykle uznawane są za słabe (da'if) a ich

autentyczność za wątpliwą, w związku z czym budzi wątpliwości i sam podział dżihadu na

wielki i mały.

W myśl tego rozróżnienia dżihad większy ma być ważniejszy i polegać ma na

nieustannych wysiłkach podejmowanych przez każdego muzułmanina w celu wykorzenienia

wszystkiego, co w jego życiu jest grzeszne lub przeciwne takiemu sposobowi życia, jakiego

Bóg chce dla ludzi. Ma to być zatem walka z Szatanem i jego pokusami lub wszelkie

działania na rzecz własnej gminy. Narzędziami tego dżihadu są: serce w pierwszym

przypadku, a ręce i język w drugim.

Dżihad mniejszy (dżihad bis-sajf) utożsamiany jest w tym przypadku z walką zbrojną.

Dżihad i kital

Termin dżihad często jest zawężany do walki zbrojnej kital. W rzeczywistości kital, w tym

walka zbrojna przeciwko „niewiernym” oraz heretykom i hipokrytom jest jednym z kilku

rodzajów dżihadu. Zbrojny dżihad może mieć charakter zarówno obronny (dżihad al-daf’) jak

i ofensywny (dżihad talab), kiedy to muzułmanie są stroną atakującą. Zgodnie z tradycją

udział w dżihadzie jest jednym z najbardziej chwalebnych uczynków, jakich może dokonać

38

muzułmanin a wierny, który zginie w jego trakcie jest uważany za męczennika i udaje się po

śmierci do krainy szczęśliwości zwanej dżannah.

Do zbrojnego dżihadu może wezwać (a nie „ogłosić” go) przywódca społeczności

muzułmańskiej (według niektórych interpretacji tylko kalif). Dżihad prowadzony jest

wysiłkiem całej wspólnoty, nie jest to bowiem obowiązek indywidualny, lecz zbiorowy, a

biorą w nim udział tylko ci, którzy są w stanie to uczynić i w sposób dla nich właściwy.

Koncepcja dżihadu nie była skodyfikowana za czasów proroka Mahometa, lecz

formowała się później, stąd różne jej interpretacje. Tylko jeden odłam islamu, charydżyzm (o

małym zasięgu), wysuwał koncepcję dżihadu jako bezwzględnej walki zbrojnej przeciwko

innowiercom, obowiązującej każdego muzułmanina, traktowanej nawet jako szósty filar

wiary.

Przywódca Państwa Islamskiego: islam jest religią wojny!

Data publikacji: 2015-05-16 09:00Data aktualizacji: 2015-05-16 12:45:00

Al-Furqan Media / Scanpix / FORUM

Islam nigdy nie był religią pokoju, ale zawsze jest religią wojny – oświadczył Abu Bakr al-Baghdadi, przywódca Państwo Islamskie w upublicznionym przesłaniu wideo. Wezwał w nim również wszystkich muzułmanów na świecie do walki i do włączenia się do wojny, którą toczy obecnie to „Państwo”. W czasie 35-minutowego nagrania sam mówca nie pojawia się ani razu na żywo, a film pokazuje jedynie jego zdjęcia.

39

Według al-Baghdadiego wszyscy muzułmanie, gdziekolwiek się znajdują, winni przyłączyć się do jego bojowników i „nikt nie powinien uważać, że wojna, którą toczymy, jest wojną Państwa Islamskiego”. Jest to wojna wszystkich muzułmanów, ale Państwo Islamskie ją rozprzestrzenia – podkreślił Abu Bakr al-Baghdadi. Powtórzył swe wcześniejsze wypowiedzi, że „jest to wojna muzułmanów przeciw niewiernym”, dodając, że „nie ma wytłumaczenia dla muzułmanina, który jest w stanie wyemigrować do Państwa Islamskiego lub do sięgnięcia po broń, gdziekolwiek się znajduje, a tego nie robi”. Wojna jest obowiązkowa dla każdego wyznawcy islamu – kontynuował al-Baghdadi, podkreślając, że nie ma pojednania z żydami, chrześcijanami „lub innymi niewiernymi”. Na ziemiach, które kontrolujemy, nie pozostanie przy życiu nikt, jeśli „nie wyrzeknie się swej religii i nie przejdzie na islam” – zaznaczył terrorysta. Trudno ustalić prawdziwość tego nagrania, wysłanego wczoraj przez Państwo Islamskie, zwłaszcza w kontekście niedawnych wiadomości, jakoby al-Baghdadi został ciężko ranny w wyniku nalotów z 18 marca na zachodzie Iraku. KAImat

Read more: http://www.pch24.pl/przywodca-panstwa-islamskiego--islam-jest-religia-wojny-,35806,i.html#ixzz3aJuhWpnW

Temat 7: Chrześcijaństwo

40

Antyfona V: O Oriens

O Oriens, splendor lucis ætérnæ et sol iustítiæ: veni, et illúmina sedéntes in ténebris et umbra mortis.

O Wschodzie, Blasku światłości wieczystej i Słońce sprawiedliwości, przyjdź i oświeć żyjących

w mroku i cieniu śmierci.

Antyfona (gr. "przeciwgłos", "naprzemienna odpowiedź") – w liturgii chrześcijańskiej werset

rozpoczynający i kończący modlitwę – najczęściej psalm lub kantyk(pieśń), często zaczerpnięty

z Psalmów lub innych ksiąg Pisma Świętego.

W chorale gregoriańskim antyfony to różne typy śpiewów, np. antyfony psalmowe czy antyfony

mszalne. Wywodzą się one na ogół z praktyki wykonywania tekstów liturgicznych przez dwa chóry,

recytujące lub śpiewające na przemian (śpiew antyfonalny). Zostały przejęte przez Kościół zachodni

w IV w. z obrządku syryjskiego(śpiew ambrozjański).

Antyfony zwykle podkreślają obchodzone właśnie święto liturgiczne lub bieżące czytania biblijne. W

liturgii bizantyńskiej antiphanon oznacza albo grupę trzech psalmów, albo grupę wersetów

śpiewanych pomiędzy pierwszymi litaniami Boskiej Liturgii.

1) Judaizm przed wystąpieniem Jezusa- legalizm versus profetyzm

- Masijah

- Ebed Jahweh

Sługa Jahwe, Sługa Pański, hebr. Ebed Jahwe - tytuł wyrażający poddanie Bogu i

szczególną więź z Bogiem.

W Starym Testamencie określenie Izraela i jego wybitnych przedstawicieli

(Abrahama, Jakuba, Mojżesza, Dawida); w węższym sensie — postać z Księgi Izajasza,

bohater tzw. pieśni o Słudze Pańskim; Sługa Jahwe może oznaczać jednostkę ludzką (króla,

proroka) lub zbiorowość (Izrael, ludzi sprawiedliwych).

41

http://pl.wikipedia.org/wiki/Biblia

http://pl.wikipedia.org/wiki/Chora%C5%82_ambrozja%C5%84ski

http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Obrz%C4%85dek_syryjski&action=edit&redlink=1


http://pl.wikipedia.org/wiki/Ksi%C4%99ga_Psalm%C3%B3w

http://pl.wikipedia.org/wiki/Kantyk

http://pl.wikipedia.org/wiki/Psalm

Szczególne znaczenie ma w Księdze Izajasza (tzw. Pieśni Sługi Jahwe) - określa

postać o charakterze mesjańskim, o cechach mędrca, pośrednika między Bogiem a ludźmi,

przez swą śmierć i cierpienie usprawiedliwiającego grzeszników.

Uosobieniem Sługi Jahwe w Nowym Testamencie stał się Jezus-Zbawiciel.

2) Życie i nauczanie JezusaŻycie

Znaczenie Anastasis

Nauczanie

Orędzie Ewangelii: ogłoszenie Królestwa Bożego

Uczniowie Jezusa (Apostołowie)

Mesjańska godność Jezusa

- Syn Człowieczy

- Cierpiący Sługa (Iz 40 – 55)

Syn Człowieczy – idiom semicki pojawiający się m.in. w Biblii oraz żydowskiej literaturze

apokaliptycznej. We wcześniejszych księgach Starego Testamentu oznacza po prostu

człowieka, w literaturze późniejszego judaizmu jest tytułem Bożego wysłannika czasów

ostatecznych. W Nowym Testamencie jest to jedno z określeń Jezusa Chrystusa.

Królestwo Boże (Królestwo Niebieskie) − pojęcie w teologii judaizmu i większości

wyznań chrześcijańskich, m.in. katolickiej, luterańskiej, zielonoświątkowej. Głosił je Jezus

Chrystus zwłaszcza w przypowieściach jako już obecne pośród ludzi lub mające dopiero

nadejść w przyszłości. Następnie głoszenie to przejęli Apostołowie i inni uczniowie Jezusa

jako Dobrą Nowinę (Ewangelię).

42

http://pl.wikipedia.org/wiki/Jezus_Chrystus

http://pl.wikipedia.org/wiki/Nowy_Testament

http://pl.wikipedia.org/wiki/Stary_Testament

http://pl.wikipedia.org/wiki/Judaizm


Apostoł (gr. apostolos = wysłannik) – nazwa używana w Nowym Testamencie najczęściej na

określenie najbliższych uczniów Jezusa Chrystusa powołanych przez niego osobiście i

„wysłanych” do głoszenia jego nauk. Samo pojęcie występuje też w Nowym Testamencie na

określenie innych osób.

Dwunastu apostołów Jezusa

Określenie „Dwunastu” prawdopodobnie jest starsze niż tytuł apostoła (por. Mk 3,13-19).

Osobiście wybrani i ustanowieni przez Jezusa w liczbie dwunastu, są podobni do dwunastu

synów patriarchy Izraela Jakuba, założycieli dwunastu pokoleń Ludu Wybranego. Dwunastu

apostołów miało w zamierzeniu Jezusa odgrywać podobną rolę w Kościele, Nowym Ludzie

Bożym. To dlatego Jan Ewangelista przytacza modlitwę Jezusa za apostołów zgromadzonych

w czasie Ostatniej Wieczerzy w formie uroczystej modlitwy arcykapłańskiej (por J 17,6-19).

Im też przekazał „tajemnice Królestwa” (Mt 13,11), uczył ich nowego stosunku do praw

żydowskich, do nieczystości obrzędowej (Mt 15,12nn), nierozerwalności małżeństwa (Mt 19,

10nn) itd. Przygotowywał ich do misji, uczył o upadku Jerozolimy i o końcu świata (Mt 24-

43

25). Przekazał im też władzę (Mt 18; Mt 28,19, por. Łk 22,19; J 20,21; 2 Kor 5,19n). Stąd

autorytet apostołów był ponad autorytetem zgromadzenia danego kościoła i nie podlega

osądowi jego członków.

Apostołowie (kolejność według Ewangelii Mateusza):

- Szymon Piotr (Kefas), syn Jonasza, rybak z Betsaidy

- Andrzej, brat Piotra, rybak z Betsaidy

- Jakub (zwany Większym), syn Zebedeusza

- Jan Ewangelista, syn Zebedeusza, brat Jakuba

- Filip z Betsaidy

- Bartłomiej – Natanael z Ptolemaidy

- Tomasz (zwany Didymos)

- Mateusz – Lewi, były poborca podatkowy

- Jakub, syn Alfeusza

- Szymon Kananejczyk (zwany Gorliwym)

- Juda Tadeusz (Judas), syn Alfeusza, brat Jakuba

- Judasz Iskariota, zdrajca Jezusa; po jego samobójstwie wybrany został Maciej.

Niektórzy apostołowie Jezusa byli wcześniej uczniami Jana Chrzciciela. Większość

pochodziła z Galilei, podobnie jak Chrystus. Pochodzili z niskiego stanu – co najmniej

czterech było rybakami, jeden (Mateusz Lewi) był wcześniej poborcą podatków.

Przynajmniej dwóch z nich było krewnymi Jezusa (synowie Alfeusza). Kapłani jerozolimscy

pogardzali nimi z powodu braku wykształcenia rabinicznego i galilejskiej gwary. Niektórzy z

apostołów, włączając Piotra (Kefasa) byli żonaci (1 Kor. 9, 5). Wszyscy apostołowie

byli Żydami.

W gronie Dwunastu Jezus szczególnie traktował Piotra, Jakuba (Większego) i Jana. To

ich zabrał ze sobą na Górę Przemienienia i przy nich wskrzesił córkę Jaira. Największą

sympatią darzył Jana, który był najprawdopodobniej najmłodszy z grona.

Apostołowie byli głównymi odbiorcami nauk Jezusa i świadkami jego cudów. W noc

poprzedzającą śmierć Jezusa, spotkali się z nim na wieczerzy paschalnej i towarzyszyli mu w

modlitwach w ogrodzie Getsemani.

Po śmierci Jezusa jedenastu apostołów w strachu przed przeciwnikami ukrywało się w

jednym z domów w Jerozolimie. Tam odwiedził ich zmartwychwstały Chrystus. Później

spotkał się z nimi w Galilei, gdzie nakazał im 'głosić ewangelię ludziom z wszystkich

narodów'.

44

Tereny działań ewangelizacyjnych Apostołów Jezusa Chrystusa według tradycji

Apostoł Tereny działań

Szymon Piotr Jerozolima, Palestyna, Antiochia, Rzym

Andrzej Mała Azja, Scytia (na płn. od Morza Czarnego)

Jakub Starszy Palestyna, Jerozolima

Jan Jerozolima, Samaria, Mała Azja, Patmos, Efez

Filip Azja Mniejsza

Bartłomiej Armenia, Indie

Tomasz Persja, Indie

Mateusz Palestyna, Etiopia

Jakub

MłodszyJerozolima

Juda Tadeusz Mezopotamia

Szymon Persja

Maciej Jerozolima, Palestyna, Etiopia

Śmierć apostołów

Według tradycji chrześcijańskiej większość apostołów zginęła śmiercią męczeńską, z

wyjątkiem Jana, który ok. roku 100 umarł jako ostatni apostoł śmiercią naturalną w Efezie.

- Piotr - ukrzyżowany,

- Andrzej - ukrzyżowany,

- Mateusz - ścięty mieczem,

- Jan - śmierć naturalna na zesłaniu lub w Efezie,

- Jakub, syn Alfeusza - ukrzyżowany,

- Filip - ukrzyżowany,

- Szymon - ukrzyżowany,

- Juda Tadeusz - zastrzelony z łuku, [wpis budzi wątpliwość; wg wersji EN Juda został ścięty]

- Jakub, syn Zebedeusza - ścięty mieczem,

45

- Tomasz - przebity włócznią,

- Bartłomiej - ukrzyżowany,

Judasz - po zdradzie Jezusa popełnił samobójstwo; Maciej - ukamienowany.

3) Chrześcijaństwo - Doktryna

- Wyznania (denominacje)

- Filozofia

Wyznania (denominacje) chrześcijańskie

Prawosławie

Prawosławie – doktryna ortodoksyjnego (gr. ὀρθόδοξος – prawdziwie, prawidłowo wierzący)

Kościoła chrześcijańskiego – jednej z dwóch grup Kościołów, obok Kościoła katolickiego,

powstałych w wyniku rozłamu w chrześcijaństwie z 1054 roku (tzw. schizmy wielkiej – co

uznaje się historycznie bardziej uzasadnione niż pojęcie tzw. schizmy wschodniej).

Charakterystyka prawosławia

Doktryna prawosławia opiera się na dekretach siedmiu pierwszych soborów powszechnych i

przekazach Ojców Kościoła. Nie uznaje ustanowionego po tzw. „schizmie wschodniej”

(wielkiej) w Kościele zachodnim prymatu jurysdykcyjnego biskupa Rzymu, opierając się na

tradycji Kościoła starożytnego, który zakładał pojęcie Kościoła jako wspólnoty opartej na

równości jego członków; dogmatu o „Filioque”, czyli pochodzenia Ducha Świętego, zarówno

od Ojca, jak i Syna (teologowie prawosławni tłumaczą, że Bóg Ojciec jest jedynym źródłem i

Syna, i Ducha Świętego, wywodząc to od ponadczasowego pochodzenia Ducha Świętego,

zob. J 15, 26: „Kiedy zaś przyjdzie Pocieszyciel, którego poślę wam od Ojca, Duch Prawdy,

który od Ojca pochodzi, on będzie świadczył o mnie”. Dlatego Bazyli Wielki napisał „Bóg

jest jeden, bo Ojciec jest jeden”); odrzuca też ideę odpustu, czyśćca, dogmat o Niepokalanym

Poczęciu Najświętszej Maryi Panny, dogmat o Wniebowzięciu Matki Bożej, nauczanie

o grzechu pierworodnym Augustyna z Hippony oraz celibat niższego duchowieństwa

(diakonów iprezbiterów). Według teologów Kościoła prawosławnego, Matka Boża została

46

poczęta w sposób ludzki. Zakłada się także, iż zakończyła swoje ziemskie bytowanie w

sposób ludzki, dołączając do swojego Syna w Niebie przez Zaśnięcie (obydwa stanowiska

uznawane także przez doktrynę Kościoła katolickiego).

Ikona Chrystusa Pantokratora, klasztor św. Katarzyny na górze Synaj (VI w)

Ważnym w Kościele prawosławnym jest fakt znaczącej odmienności eklezjalno-

liturgicznej, konkretnie w pojmowaniu Kościoła jako wspólnoty soborowej (scs. sobornost’),

co wyklucza prymat jakiegokolwiek biskupa (także papieża), a co za tym idzie uznanie

jego nieomylności w sprawach wiary i moralności (co postuluje Kościół katolicki w

uchwalonym na Vaticanum I dogmacie). Wiąże się to z rozumieniem każdego człowieka jako

istoty omylnej i błądzącej. Istnieją również różnice w pojmowaniu życia duchowego

i sakramentalnego (choć uznaje się często obecnie tożsame rozróżnienie siedmiu

sakramentów, jakkolwiek nie jest to prawo w sensie dogmatycznym). Kościół prawosławny

uważa się za jedynego „depozytariusza wiary” oraz za jedyny ściśle trzymający się Tradycji

Ojców Kościoła, powołanego przez Jezusa Chrystusa.

47

http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Spas_vsederzhitel_sinay.jpg

Sobór Wasyla Błogosławionego w Moskwie

Autorytetem zdolnym ogłaszać prawdy dogmatyczne jest tylko sobór powszechny,

aczkolwiek istnieją też pewne prawdy przyjęte po zakończeniu ostatniego z Soborów, które

zostały uznane przez całą Cerkiew. Przykładem jest doktryna św. Grzegorza Palamasa o

niestworzonej naturze łaski, ponieważ cerkiew wierzy, że każde twierdzenie usprawiedliwia

się jedynie zaakceptowane przez całą wspólnotę Kościoła – taką aprobatę muszą uzyskać

także uchwały soborów. Jednak nie były to zwykle ustalenia o randze dogmatu tych z okresu

patrystycznego (Ojców Kościoła), a raczej porządkujące i dostosowujące Kościół do nowych

warunków (tj. z zakresu prawa kanonicznego). Ilość prawd dogmatycznych w Cerkwi

Prawosławnej jest o wiele mniejsza niż w katolicyzmie. Twierdzi się, że dogmatyzować

należy tylko prawdy zagrożone – ta zasada tłumaczy, dlaczego nie zapisano

w dogmatach nowych tez mariologicznych (jak Wniebowzięcie NMP). Stąd wszystkie

dogmaty w prawosławiu, również dotyczące Bogurodzicy, mają charakter chrystocentryczny

(dowodzą bóstwa Chrystusa). Dogmaty Soborów Powszechnych uznawane są przez całą

Cerkiew jako stałe, niezmienne części wiary, o wiele więcej jednak występuje

tu teologumenów (prywatnych, dopuszczalnych, ale nie obowiązkowych opinii

teologicznych), które pozostawiają wiele spraw otwartych (np. nie neguje się Wniebowzięcia

Matki Boskiej, ale też nie widzi się potrzeby podniesienia do rangi dogmatu). Kościół

prawosławny nie wykazuje potrzeby dogmatyzacji wiary w takim stopniu jak katolicki,

zostawiając wiele spraw natury moralnej i etycznej do indywidualnego rozpatrzenia na

poziomie wierny-opiekun duchowy. To właśnie tłumaczy brak oficjalnego stanowiska Cerkwi

48

http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:St_Basils_Cathedral-500px.jpg

w sprawie np. antykoncepcji, a zauważa się głosy zezwalające na nią przy pewnych

okolicznościach

Katolicyzm

Katolicyzm – najliczniejsze z wyznań chrześcijańskich, obok prawosławia i protestantyzmu.

Też ogół zasad wiary i życia religijnego, do których odwołuje się Kościół katolicki wraz

z Kościołami wschodnimi, pozostającymi z nim w pełnej jedności.

Słowo „katolicyzm” pochodzi od greckiego określenia Καθολικος oznaczającego

uniwersalność lub powszechność. We współczesnym rozumieniu oznacza on zachodnią gałąź

chrześcijaństwa odwołującą się do tradycji apostolskiej. W szerszym rozumieniu termin

„katolicki” odnosi się do innych Kościołów, na przykład prawosławnych lub anglikańskich,

które posiadają znaczący udział i wkład w kształtowanie tradycji katolickiej.

Początkowo określano nim Kościół rozumiany jako „cały” lub „uniwersalny” – tak

rozumiał to Ignacy Antiocheński około roku 115. Sobór konstantynopolitański I (381 rok)

wprowadził to określenie do swego wyznania wiary, opisując Kościół jako „jeden, święty,

katolicki (powszechny) i apostolski”. Po podziale chrześcijaństwa na wschodnie i zachodnie

w 1054 roku Kościoły wschodnie zaczęły określać się jako „prawosławne”, zaś Kościół

zachodni pozostał przy określeniu „Kościół katolicki”. Od czasu reformacji w XVI wieku

coraz częściej do nazwy „katolicki” zaczęto dodawać określenie „rzymski”, lecz Kościół w

oficjalnych swych dokumentach nie przestał nazywać siebie po prostu „Kościołem

katolickim”. W ujęciu religioznawczym pojęcie „katolicyzm” odnosi się do licznych wspólnot

chrześcijańskich wyznających tę samą doktrynę zaś „Kościół katolicki” (inaczej rzymski

katolicyzm) do jednej organizacji wyznaniowej pod zwierzchnictwem papieża.

Z racji tego, że Kościół rzymskokatolicki przewyższa zdecydowanie swoją liczebnością inne

Kościoły katolickie często błędnie, w obiegowej opinii utożsamiany jest on z katolicyzmem w

ogóle.

Katolicyzm ukształtował się z pierwotnego chrześcijaństwa. Cezury jego podziału na

katolicyzm w formie starożytnej, średniowiecznej i nowożytnej stanowią daty: przełom II i III

wieku – proces strukturyzacji wspólnoty chrześcijańskiej, 692 rok – zerwanie na synodzie

trullańskim jedności kościołów wschodnich z rzymskim, XVI wiek – reformacja.

W pierwotnym chrześcijaństwie wyznawcy nazywali się klerikoi. W II wieku (według

dokumentów m.in. Klemensa) chrześcijanie dzielili się na kler (kierowników gmin)

49

http://pl.wikipedia.org/wiki/Duchowie%C5%84stwo

http://pl.wikipedia.org/wiki/Sob%C3%B3r_in_Trullo

http://pl.wikipedia.org/wiki/Sob%C3%B3r_in_Trullo

http://pl.wikipedia.org/wiki/Papie%C5%BC

http://pl.wikipedia.org/wiki/Wyznanie

http://pl.wikipedia.org/wiki/Religioznawstwo

http://pl.wikipedia.org/wiki/Reformacja

http://pl.wikipedia.org/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_%C5%82aci%C5%84ski


http://pl.wikipedia.org/wiki/Ko%C5%9Bcio%C5%82y_wschodnie

http://pl.wikipedia.org/wiki/Sob%C3%B3r_konstantynopolita%C5%84ski_I

http://pl.wikipedia.org/wiki/Ignacy_Antioche%C5%84ski

http://pl.wikipedia.org/wiki/Sukcesja_apostolska

http://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_grecki

http://pl.wikipedia.org/wiki/Katolickie_Ko%C5%9Bcio%C5%82y_wschodnie

http://pl.wikipedia.org/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_katolicki

http://pl.wikipedia.org/wiki/Religia

http://pl.wikipedia.org/wiki/Protestantyzm

http://pl.wikipedia.org/wiki/Prawos%C5%82awie

i laikat (kierowanych przez kler). Z kolei kierownictwo dzieliło się na biskupów,

prezbiterów i diakonów. Kwestie doktrynalne lub organizacyjne rozwiązywano na zjazdach

kierowników prowincji. Najwyższą rangę miały postanowienia w sprawach Kościoła, przyjęte

na soborach powszechnych[.

W II wieku dążenie do zachowania tradycji apostolskiej przyczyniło się rozpoczęcie

hierarchizacji i strukturyzacji organizacji kościelnej, która miała strzec wiary, dogmatów

i i kanonów ksiąg świętych.

Z chrześcijańskim prymatem Rzymu nie zgadzało się wielu biskupów Wschodu, a

także cesarz wschodniorzymski, którzy na soborze trullańskim w 692 roku uznali papieża

za przeklętego heretyka. Na tym tle zarysował się konflikt pomiędzy Kościołem wschodnim i

zachodnim, który z biegiem czasu doprowadził do schizmy.

Zasady doktryny, kultu i prawa katolickiego kształtowała się na przestrzeni I-VIII

wieków podczas soborów powszechnych i synodów. Oprócz soboru nicejskiego I i

konstantynopolitańskiego I zaliczają się do nich:

- sobór efeski zwołany w 431 roku,

- sobór chalcedoński zwołany w 451 roku,

- synod w Orleanie w 533 roku, na którym ustalono, że kobiety nie mogą brać udziału w

hierarchii kościelnej i nie mogą otrzymywać święceń kapłańskich,

- sobór konstantynopolitański II zwołany w 553 roku,

- sobór konstantynopolitański III zwołany w 680 roku,

- sobór nicejski II zwołany w 787 roku.

Kształtowaniu się katolicyzmu towarzyszyły herezje i rozłamy (schizmy). Ortodoksja

kościelna kształtowała się w polemice z licznymi ruchami religijnymi.

Doktryna katolicka

Katolicyzm przyjmuje nicejsko-konstantynopolitańskie wyznanie wiary oraz apostolski

symbol wiary (credo). Katolicyzm głosi następujące zasady:

- Bóg jest jeden w trzech Osobach (Bóg Ojciec, Syn Boży, Duch Święty – Trójca Święta),

- Bóg jest sprawiedliwym sędzią, który karze za każde popełnione zło i analogicznie, za każde

dobro wynagradza,

50

http://pl.wikipedia.org/wiki/Tr%C3%B3jca_%C5%9Awi%C4%99ta

http://pl.wikipedia.org/wiki/Duch_%C5%9Awi%C4%99ty

http://pl.wikipedia.org/wiki/Syn_Bo%C5%BCy

http://pl.wikipedia.org/wiki/B%C3%B3g_Ojciec

http://pl.wikipedia.org/wiki/Apostolski_symbol_wiary

http://pl.wikipedia.org/wiki/Apostolski_symbol_wiary

http://pl.wikipedia.org/wiki/Nicejsko-konstantynopolita%C5%84skie_wyznanie_wiary

http://pl.wikipedia.org/wiki/Herezja

http://pl.wikipedia.org/wiki/787

http://pl.wikipedia.org/wiki/Sob%C3%B3r_nicejski_II


http://pl.wikipedia.org/wiki/Sob%C3%B3r_konstantynopolita%C5%84ski_III


http://pl.wikipedia.org/wiki/Sob%C3%B3r_konstantynopolita%C5%84ski_II


http://pl.wikipedia.org/wiki/Orlean

http://pl.wikipedia.org/wiki/Synod


http://pl.wikipedia.org/wiki/Sob%C3%B3r_chalcedo%C5%84ski


http://pl.wikipedia.org/wiki/Sob%C3%B3r_efeski

http://pl.wikipedia.org/wiki/Sob%C3%B3r_nicejski_I

http://pl.wikipedia.org/wiki/Synod

http://pl.wikipedia.org/wiki/Schizma

http://pl.wikipedia.org/wiki/Kanon_Biblii

http://pl.wikipedia.org/wiki/Tradycja_Apostolska

http://pl.wikipedia.org/wiki/Sob%C3%B3r_powszechny

http://pl.wikipedia.org/wiki/Diakon

http://pl.wikipedia.org/wiki/Wierni_%C5%9Bwieccy

- Bóg jako Stwórca i Pan świata objawił się ludziom, a Syn Boży stał się człowiekiem w

osobie Jezusa Chrystusa, który jest prawdziwym Bogiem i prawdziwym człowiekiem,

jedynym zbawcą ludzi, który żył na Ziemi, umarł za ich grzechy i zmartwychwstał,

- ludzi stworzył Bóg z miłości, ale zerwawszy więź z Bogiem żyją oni z dala od Niego

podlegając śmierci,

- wszyscy ludzie są wezwani do wiary, nadziei i miłości, życia duchowego oraz pełnienia

woli Bożej, wyrażonej w przykazaniach, a zwłaszcza w przykazaniu miłości Boga i bliźniego,

które są podstawą i streszczeniem Dekalogu,

- celem człowieka jest wieczne życie z Bogiem i zmartwychwstanie przy powrocie Chrystusa

na ziemię (paruzja), tych zaś którzy odrzucą zbawienie czeka wieczne potępienie.

- człowiek zbawia się tylko przez łaskę Bożą, która jest mu do tego koniecznie potrzebna.

- dusza ludzka jest nieśmiertelna.

Społeczność chrześcijan tworzy Kościół, do którego wstępuje się przez chrzest i który

żyje Eucharystią.

ProtestantyzmProtestantyzm – jedna z głównych gałęzi chrześcijaństwa, obok katolicyzmu i prawosławia,

na którą składają się wspólnoty religijne powstałe na skutek ruchów reformacyjnych

wewnątrz Kościoła rzymskokatolickiego rozpoczętych wystąpieniem Marcina Lutra w XVI

wieku oraz ruchów przebudzeniowych w łonie macierzystych wyznań protestanckich w

kolejnych stuleciach.

W łonie Kościołów protestanckich wyróżnić można kilka wiodących wyznań, z czego

główne to:

- luteranizm

- ewangelicyzm reformowany (w tym prezbiterianizm i kongregacjonalizm)

- anglikanizm

- baptyzm

- metodyzm

- adwentyzm i

- pentekostalizm.

Na świecie żyje obecnie ok. 800 milionów protestantów, co stanowi ok. 40%

wszystkich chrześcijan. Stawia to protestantyzm na drugim miejscu po katolicyzmie, pod

51

http://pl.wikipedia.org/wiki/Katolicyzm

http://pl.wikipedia.org/wiki/Pentekostalizm

http://pl.wikipedia.org/wiki/Adwentyzm

http://pl.wikipedia.org/wiki/Metodyzm

http://pl.wikipedia.org/wiki/Baptyzm

http://pl.wikipedia.org/wiki/Anglikanizm

http://pl.wikipedia.org/wiki/Kongregacjonalizm

http://pl.wikipedia.org/wiki/Prezbiterianizm

http://pl.wikipedia.org/wiki/Kalwinizm

http://pl.wikipedia.org/wiki/Luteranizm


http://pl.wikipedia.org/wiki/XVI_wiek

http://pl.wikipedia.org/wiki/XVI_wiek

http://pl.wikipedia.org/wiki/Marcin_Luter


http://pl.wikipedia.org/wiki/Religia

http://pl.wikipedia.org/wiki/Prawos%C5%82awie

http://pl.wikipedia.org/wiki/Katolicyzm

http://pl.wikipedia.org/wiki/Chrze%C5%9Bcija%C5%84stwo

http://pl.wikipedia.org/wiki/Eucharystia_(sakrament)

http://pl.wikipedia.org/wiki/Chrzest

http://pl.wikipedia.org/wiki/Paruzja

http://pl.wikipedia.org/wiki/Dekalog

http://pl.wikipedia.org/wiki/Mi%C5%82o%C5%9B%C4%87_(chrze%C5%9Bcija%C5%84stwo)

http://pl.wikipedia.org/wiki/Nadzieja_(chrze%C5%9Bcija%C5%84stwo)

http://pl.wikipedia.org/wiki/Wiara_(chrze%C5%9Bcija%C5%84stwo)

http://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%9Amier%C4%87

http://pl.wikipedia.org/wiki/Zmartwychwstanie


http://pl.wikipedia.org/wiki/Syn_Bo%C5%BCy

http://pl.wikipedia.org/wiki/Stw%C3%B3rca

względem liczby zrzeszonych w tym nurcie chrześcijan. Protestantyzm jest najdynamiczniej

rozwijającą się gałęzią chrześcijaństwa.

Podstawowe założenia teologii protestanckiej można ująć w pięciu zasadach

protestantyzmu, które przyjmowane są we wszystkich Kościołach chrześcijańskich

należących do tej gałęzi chrześcijaństwa. Są to:

- sola scriptura – jedynie Pismo Święte stanowi autorytet w sprawach wiary i praktyki

chrześcijańskiej,

- solus Christus – jedynie Jezus Chrystus, jako prawdziwy Bóg i prawdziwy człowiek, jest

pośrednikiem między obojgiem,

- sola gratia per sola fide – jedynie łaska Boża jest podstawą usprawiedliwienia grzesznika

poprzez wiarę i niezależnie od jego uczynków,

- soli Deo gloria – jedynie Bóg jest godzien oddania Jemu czci przez stworzenie.

Teologia protestancka zawsze podkreślała główne doktryny biblijne odnośnie boskości

Chrystusa, jego narodzenia z dziewicy, śmierci za grzechy ludzkości, zmartwychwstania w

ciele, wniebowstąpienia oraz powtórnego przyjścia. Podkreślano także konieczność łaski

Bożej i Ducha Świętego do prowadzenia świętego życia.

Powyższe cechy odróżniały protestantów od herezji znanych w pierwszych wiekach

chrześcijaństwa, gdyż w zdecydowanej większości przypadków uznawali oni wyznanie

wiary Soboru Nicejskiego I z 325 roku.

Główną cechą wyznań protestanckich jest uznanie Jezusa Chrystusa za jedynego

pośrednika między Bogiem a ludźmi (zasada Solus Christus), odrzucenie tradycji

przyjmowanej przez katolicyzm jako równorzędną z Pismem Świętym podstawę wiary

(zasada Sola Scriptura), przyjęcie, że podstawą zbawienia jest łaska (zasada Sola Gratia),

przyjmowana przez wiarę, a nie przez dobre uczynki albo praktyki religijne (zasada Sola

Fide). Ponadto protestanci odrzucaliodpusty, doktrynę czyśćca, kult maryjny

i świętych, celibat księży, władzę papieską i liturgię w języku łacińskim.

Luteranizm

52

http://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%81acina

http://pl.wikipedia.org/wiki/Celibat

http://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%9Awi%C4%99ty

http://pl.wikipedia.org/wiki/Czy%C5%9Bciec

http://pl.wikipedia.org/wiki/Odpust

http://pl.wikipedia.org/wiki/Zbawienie


http://pl.wikipedia.org/wiki/Sob%C3%B3r_nicejski_I

http://pl.wikipedia.org/wiki/Pi%C4%99%C4%87_zasad_protestantyzmu

http://pl.wikipedia.org/wiki/Sola_fide



http://pl.wikipedia.org/wiki/Solus_Christus


http://pl.wikipedia.org/wiki/Sola_scriptura



http://pl.wikipedia.org/wiki/Teologia

Luteranizm to doktryna teologiczna i chrześcijański ruch reformacyjny, zapoczątkowany

przez Marcina Lutra w XVI wieku(za datę jego rozpoczęcia uważa się rok 1517). Jest to

najstarszy i czołowy nurt protestantyzmu.

Marcin Luter

Niemiecki mnich Marcin Luter sprzeciwiał się praktyce sprzedaży odpustów, w wyniku

czego 31 października 1517, zawiesił na drzwiach kościoła zamkowego w Wittenberdze 95

tez, w których nie zaatakował samego odpustu, lecz wyjaśniał jego znaczenie oraz istotę

pokuty.

Główne zasady luteranizmu

Luteranie opierają swoją wiarę na czterech zasadach: tylko Pismo, tylko Chrystus,

tylko wiara i tylko łaska. Najistotniejszą z nich jest zasada "Tylko Chrystus", której

podporządkowane są wszystkie inne. Oznacza ona, że tylko Jezus Chrystus, Syn Boga Ojca,

prawdziwy Bóg i prawdziwy człowiek, dzięki działaniu Ducha Świętego narodzony z Marii

Panny, jest jedynym pośrednikiem między człowiekiem a Bogiem, jedynym Zbawicielem i

ratunkiem dla grzesznika, który zbawienie przyjmuje z darowanej łaski, bez własnej zasługi,

poprzez wiarę w Ukrzyżowanego i Zmartwychwstałego Pana (teologia krzyża). Taka wiara

rodzi się ze słuchania Słowa Bożego (solum Verbum), zwiastowanego w Prawie i Ewangelii.

Nauka o usprawiedliwieniu w Kościele luterańskim podkreśla, że nie zbawiają uczynki, a

jedynie wiara w usprawiedliwiające dzieło Chrystusa, dokonane na krzyżu Golgoty.

53

http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Martin_Luther_2.jpg

Usprawiedliwiony człowiek aż do swej śmierci, ze względu na zepsucie swej natury,

pozostaje grzesznikiem, jednak ze względu na otrzymaną w darze sprawiedliwość Chrystusa

jest sprawiedliwy – dlatego jest równocześnie sprawiedliwym i grzesznikiem (łac. simul

iustus et peccator). Dobre uczynki pokazują, czy wiara jest prawdziwa – człowiek czyni

dobrze nie dlatego, aby być zbawionym, ale czyni dobrze dlatego, że Chrystus złożył z życia

swego jedyną i niepowtarzalną ofiarę dla zbawienia całego świata.

54

http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Pokrewienstwo_Glownych_Nurtow_Protestantyzmu.svg

Tradycja filozoficzno-religijna

Filon (25 pne – 50 ne)

Filon z Aleksandrii (ilustracja z Kroniki norymberskiej, 1493)

Aleksandria, I w

Synkretyzm (gr. synkretismos - połączenie się dwóch przeciw trzeciemu)

Synkretyzm – odrębne narodowo i rasowo systemy myśli łączą się

Synkretyzm pojęcia Boga

– pogląd grecki - absolutny byt; niezależny, istnieje dzięki swej naturze, jeden, niezłożony,

niezmienny, wieczny, ponadczasowy, ponad przestrzenny (Platon, Arystoteles, stoicy)

– żydowski przekaz: osoba, dobry, potężny, wszechwiedzący

- pogląd Filona: poza światem, transcendencja kosmiczna; poza poznaniem, transcendencja

epistemologiczna

Aleksandryjski schemat metafizyki

gradualizm, szczeble bytu

55


http://pl.wikipedia.org/wiki/Liber_Chronicarum

Bóg, ogniwo pośrednie, świat

Schemat aleksandryjski: gradacja bytu co do doskonałości: Bóg, Logos, świat materialny

A) Bóg

B) Logos – teologiczna interpretacja idej

C) Materia: potencja, nie byt; znikoma/zła, odwieczna

Psychologia:

- dusza ludzka: miejsce spotkania dwóch światów: boskiego i materialnego

- gradacja duszy:

– rozum

– logos

– zmysły

Etyka:

metafizyka: schodzące szczeble bytów

etyka: wznoszące się stopnie

Cel: przejść z powrotem drogę wzwyż, powrót do doskonałości, złączenie się z Bogiem

Cel – osiągalny tylko przez rozum; tylko w stanach ekstazy i kontemplacji

Tendencje sposobu myślenia: personalizacja, transcendentalizm, heteronomia, ekstatyczność

Plotyn (203 – 296/70 ne)

56

Aleksandria, III w

Projekt: Platonopolis

Pojęcia

- Absolut (en, proton, agathon, theos)

Jednia, Czysta Jednia (to en)

jako zasada bytu

- Jednia jako zasada bytu

- doskonałość = moc twórcza

- emanacja

- hipostazy (hipostaseis): duch, dusza, materia

- świat ducha/idealny (nous)

Poglądy

- Byt

- jego istotą jest stawanie się, nie trwanie

- byt ma naturę światła, jego istotą jest promieniowanie, wyłanianie z siebie coraz to nowych

postaci

- Jednia jako zasada bytu

57

Celem Plotyna było wykazanie jedności bytu. Twierdził, że różne postacie bytu są etapami

jednego i tego samego rozwoju. Nie ma więc wielu bytów, jest tylko jeden, który się rozwija i

przybiera nowe formy. Plotyn uczył, że byt trwa, produkując nowe byty, które są jego

„emanacją”. Świat jest dla niego emanowanie coraz nowych bytów. Można ten proces

porównać do światła, którego istotę stanowi promieniowanie, tym słabszego im mniej

doskonała jest postać bytu. Stopnie bytu są uporządkowane hierarchicznie według coraz

mniejszej doskonałości. Każda postać bytu pochodzi o innej, która jest od niej doskonalsza.

Najdoskonalszą postacią bytu jest Jednia (Absolut), która jest nieskończona, niepodzielna,

nieograniczona, i nie posiada przeciwieństw. Nie jest duchem ani myślą, ani wolą, bo one

posiadają swe przeciwieństwa. Była dla nim uosobieniem Boga, szczytem piękna, dobra,

prawdy i jedności. Była źródłem wszystkiego, co istnieje.

- Hipostazy – postacie emanacji

Z Absolutu emanują coraz mniej doskonałe postacie bytu, które nie są już tak jednolite.

Postacie te Plotyn nazwał hipostazami. Wyróżniał ich trzy: duch, dusza i materia.

a) świat idei – świat ducha, jest pierwszą emanacja absolutu

b) świat psychiczny – jedna wielka dusza świata, w której znajdują się poszczególne dusze

c) świat materii – jego jedność, a z nią doskonałość i siła twórcza są na wyczerpaniu, stanowi

kres procesu emanacyjnego.

Według Plotyna proces emanacji jest procesem koniecznym, gdyż wypływa

nieuchronnie z natury bytu. Według niego idee odbijają, odzwierciedlają się w materii, i to

sprawie, że jesteśmy w stanie widzieć rzeczy materialne. Twierdził także, że sztuka jest

odwzorowaniem duchowej rzeczywistości w materii.

- Koncepcja duszy, teoria poznania

Dusza, według Plotyna, była niecielesna i niepodzielna. Dopiero, kiedy pojawił się człowiek,

rozpadła się na kawałki, gdyż nie mógł on przejąć jej całej. Dlatego celem i tęsknotą każdego

człowieka jest powrót do pierwotnej jedności absolutu, zostawienie za sobą zjawisk świata.

Ponieważ dusza pochodzi z Boga, pożąda go i pragnie się z nim połączyć. Człowiek może się

do tego przygotować pielęgnując w sobie cnoty obywatelskie. Aby zbliżyć się do Boga,

człowiek musi oderwać się od świata zewnętrznego, wznieść się na poziom uduchowienia.

Poznanie Boga i zbliżenie się do niego odbywa się etapami. Od poznania zmysłowego, przez

myślenie dyskursywne, aż do poznania intuicyjnego. U Plotyna intuicja jest czysto duchowym

58

oglądem tego, co poznajemy, ma charakter ekstazy, poznania mistycznego. Ten stan wymaga

ćwiczenia ducha i oczyszczenia.

- Etyka

System temat: wartości:

a) cnoty obywatelskie (politikai)

b) cnoty oczyszczające (katharseis)

c) cnoty upodabniające do boga (homoiothenai theo)

Filozofia chrześcijańska

Okres końcowy filozofii starożytnej: I – VI w neAkademia

Likejon tendencja eklektyczne

Stoa

Nowe ośrodki: Aleksandria: nauki szczegółowe, „Muzeum” aleksandryjskie, Biblioteka (700

tys. wolumenów)

Rzym: wykształcenie klas wyższych – filozofia

Charakterystyka okresu:

- wyczerpanie się sił twórczych Grecji

- wpływy religijne ze Wschodu

- filozofia zdominowana przez religię

Kierunek zainteresowań:

a) Filozofia na podłożu religii:

- przewrót w umysłach: odwrót od doczesności, zainteresowanie wiecznością

- znikomość życia ziemskiego

- siły własne a pomoc nadprzyrodzona

Reorientacja: co istnieje, jak to poznajemy jak żyć jak wyzwolić się od życia, połączyć

z bóstwem

a) Filozofia oparta na Objawieniu

Zmiana przedmiotu filozofii: człowiek, świat Bóg

59

Reorientacja: poznanie świata połączenie się z Bogiem

Okresy filozofii chrześcijańskiej:- Starożytność chrześcijańska: I – VI w ne

Starożytność chrześcijańska

1) Wiara a filozofia chrześcijan

- nowy, własny początek: wiara chrześcijan

Pierwotne chrześcijaństwo: nauczanie religijne, etyka, nie filozofia

Trzy wyjściowe hasła chrześcijaństwa:

- poznanie Boga (gnosis)

- prawo moralne (nomos)

- zapowiedź życia pośmiertnego (epaggelia)

2) Wiara chrześcijan a filozofia Greków

Wpływy greckie oddziałały nie na jądro chrześcijańskiej nauki, a na jej pojęciowe ujęcie i

systematyczne rozwinięcie

Patrystyka Patrystyka (łąc. pater, patres), Ojcowie Kościoła, cechy:

- apologetyka

- systematyka

Ojcowie greccy: Aleksandria (Szkoła Katechetów), Cezarea, Antiochia, Gaza

Ojcowie łacińscy: Rzym, Afryka płn.

- Sobór w Nicei (325 r) ustalił dogmat Trójcy Św.

Przedstawiciele

Justyn Męczennik (ok. 106 - ok. 166)

60

Ireneusz (ok. 130 - ok. 202)

Poglądy – portret zbiorowy

Tematy:

1) Bóg

2) Dusza

3) Podstawy chrześcijańskiej metafizyki

Rozwinięcie tematów, dyskutowane stanowiska:

Ad 1)

a) jedność Boga

b) stworzenie świata przez Boga, stosunek Boga do świata

c) poznawalność Boga

Ad 1a) monoteizm, jedność Boga wynika z pojęcia Boga jako istoty nieskończenie

doskonałej

Ad 1b) Bóg stworzył świat:

- z istniejącej odwiecznie materii

- z niczego

Ad 1c) Możliwość poznania Boga, sposoby poznania, ograniczone możliwości poznania

Ad 2) Dusza:

a) nieśmiertelna czy nie

b) pochodzenie duszy: odwieczna czy nie

61

c) natura duszy: boska czy nie

d) dusza a ciało: czy ciało należy do natury człowieka, czy dusza jest cielesna/materialna

Ad 2a) nieśmiertelna:

- z własnej natury

- z Bożego postanowienia

Ad 2b) Pochodzenie duszy:

– traducjanizm: dusze istnieją odwiecznie, przy urodzeniu są przeprowadzane do ciała

– kreacjonizm: dusze nie preegzystujący, są tworzone w chwili narodzin

Ad 2c) Natura duszy:

– dusza ma boską naturę (za stoicyzmem)

– dusza jest tylko imago Dei, nie ma boskiej natury. Duch boski, jeśli znajduje się w

człowieku, to tylko na drodze łaski

Ad 2d) Natura duszy:

– dusza je cielesna, subtelne ciało (za stoicyzmem)

– dusza jest niematerialna, niecielesna

–Człowiek: jedność ciała i duszy

Ad 3) Podstawy chrześcijańskiej metafizyki

Przekaz Ewangelii Stanowisko chrześcijańskiej metafizyki

1 Grzeszność ludzi

Ofiara Chrystusa

dualizm Boga i świata

2 Wszechmoc Boga creatio ex nihilo; nie materia, nie idee

3 Zapowiedź Zbawienia nieśmiertelność i niematerialność duszy

62

4 Wszechmoc Boga

Ofiara Chrystusa

świat pochodzi od Boga, ale jogin boskiej natury

5 Zapowiedź Zbawienia

Ofiara Chrystusa

dusza jest nieśmiertelna, ale nie jest boska

4 Wszechmoc Boga

Zapowiedź Zbawienia

dusza ma początek, ale nie ma końca

Apologeci naukę chrześcijańską sformułowali w języku greckiej filozofii.

- Starożytność chrześcijańska: poszczególni filozofowie i mistycy

Orygenes (185/6 - 254)

Szkoła Katechetów (Aleksandria), Orygenes

Klemens Aleksandryjski, nauczyciel Orygenesa: nauka chrześcijańska nie jako wiara (pistis),

a jako wiedza (gnosis)

63

Poglądy

1) Metodyczne założenie:

Quia sint Quomodo aut unde sint

ponieważ było jak/ w jaki sposób albo dlaczego było

Wiara podająca odpowiednie

fakty/ zdarzenia

Wiedza, która te fakty wyjaśnia/tłumaczy

1) Logos

Logos – filozoficzne pojęcie ujmujące Boga-człowieka (Jezusa)

Świat wyłonił się z Boga przez Logos

Chrystus – Bóg, ale nie pierwotny

Chrystus – hipostaza (schemat aleksandryjski)

Chrystus – przede wszystkim stwórca, nie zbawca świata

2) Bóg i świat

Chrystus-Logos: hipostaza Bytu, „drugi Bóg”, szczebel w przejściu od Boga do świata, od

jedności do mnogości.

Bóg i Jego pole działania istnieją odwiecznie świat został stworzony odwiecznie; istnieje

odwiecznie, nie ma początku

Świat istnieje odwiecznie, ale jego postacie zmieniają się; istnieją kolejne światy. Obecny

świat wyróżnia się dzięki ucieleśnieniu Logosu

Duchy zostały stworzone wraz z materialnym światem; są więc nieśmiertelne i odwieczne

(preegzystencja)

Upadek: cechą duchów jest wolność; ludzie, inaczej niż anioły, poszli przeciw Bogu. Przez

Logos jednak wszystkie duchy są zbawione.

Dzieje świata: 1) odpadnięcie od Boga, 2) nawrócenie do Boga.

Droga nawrócenia: przez poznanie, nie przez wiarę.

Nawrócenie wszystkich na końcu dziejów świata – powrót wszechrzeczy do pierwotnego

źródła, Boga (apokatastasis).

Tertulian (160 - 220)

64

Środowisko rzymskie, prawnik

Poglądy

1) Wroga postawa wobec rozumu i nauki

- Wiedza rozumowa jest: a) bezużyteczna, b) nie możliwa (prawda przekracza rozum), c)

szkodliwa.

Argument: stoi w opozycji do wiedzy objawionej

- Prawda jest zupełnie inna, niż przedstawia ją rozum: co dla rozumu jest niemożliwe,

absurdem, to jest prawdą.

Certum est, quia impossibile est, np. gr. Anastasis, łac. Resurrectio

Z późnołac. resurrection-, resurrectio, „powstanie z martwych” od resurgere,

„powstać z martwych”, z łac. „ponownie wstać” od resurgere, „wstać, podskoczyć”;

sub-, „w górę”, regere, „prowadzić prosto, kierować, rządzić”.

Credo quia absurdum

2) Negatywny pogląd na naturę ludzką

- ludzka natura – małej wartości; znaczące jest Objawianie i nadprzyrodzona łaska

65

- to, co jest w człowieku ludzkie z natury – niskie; wielkie - to, co w człowieku pochodzi od

Boga.

Chrystologia – dylematyTematy:

1) Kim jest Jezus jako Chrystus (gr. Chrisots, hebr. Masijah)

2) Boskość Chrystusa

3) Człowieczeństwo Chrystusa

Ad 1) Dyskutowane koncepcje:

- adopcjonizm: Chrystus nie jest Bogiem, lecz tylko człowiekiem usynowionym przez Boga

- modalizm: Chrystus nie jest odrębną osobą a tylko przejawem jedynego Boga (inspiracje -

stoickie)

- doketyzm: Chrystus nie żył realnie jako człowiek, był jedynie zjawiskiem

Ad 1-3) pogląd Tertuliana:

- Bóg i Chrystus to dwie odrębne osoby, są jednak jednej substancji (homousia)

- nauka o „dwóch naturach” Chrystusa: Chrystus jest zarazem Bogiem i człowiekiem, w nim

łączy się realne bóstwo i realny człowiek.

św. Augustyn (354 - 430)

66

biskup Hippony (obecnie Annaba, Algieria)

Źródła i inspiracje: św. Paweł, Platon

Poglądy

1) Teoria poznania

- zerwanie o obiektywizmem

- przeżycia wewnętrzne, poznanie prawd wiecznych

- egzemplaryzm

- illuminatio, visio intellectualis (link: Iluminacja – Vod; 0.30)

- intuicja

2) Teocentryczna metafizyka (teologia)

a) ontologia: Bóg – najwyższy byt; esse a se, summa essentia

- Bóg – przyczyna wszelkiego bytu; jego powstania i przemian, creatio continua

b) epistemologia: Bóg – najwyższy przedmiot poznania; przyczyna poznania

- Bóg – przyczyną i skutkiem poznania

- poznanie; nie przemijających zjawisk a bytu absolutnego

b) aksjologia: Bóg – najwyższym Dobrem, zarazem przyczyną wszelkich dóbr

- cel człowieka: szczęście

67

- celem człowieka jest dążenie do Boga; szczęściem – zespolenie z Bogiem

Mihi adhaere Deo bonum est

3) Psychologia

a) koncepcja duszy (anima):

- samoistna substancja, niecielesna, niematerialna; odrębna od ciała - spirytualizm

- dusza jest doskonalsza od ciała, nie jest zniszczalna

- władze/funkcje duszy: myśl, wola, pamięć

b) poznanie/wiedza o duszy: bezpośrednia, pewna

- dusza, a nie zmysły poznają Boga

c) natura duszy:

- zasadniczą postacią aktywności duszy wola, a nie rozum - woluntaryzm

- wiara – rzecz woli, nie rozumu

- udział wiary w poznaniu versus wiedza autonomiczna

4) Pogląd na świat

- świat doczesny nie ma znaczenia; ma tylko jako dzieło Boga

- działanie w świecie sił nadprzyrodzonych: iluminacja, łaska

- Supranaturalizm:

- nieskończoność Boga, skończoność świata - infinityzm

- personalizm – Bo jest osobą; kierownikiem i sędzią świata

- dualizm Boga i świata

5) Etyka - heteronomiczna

- Teodycea: Unde malum?

Si Deus est, unde malum? Si non est, unde bonum?

Jeśli jest Bóg, to skąd się wzięło zło? Jeśli go nie ma, to skąd dobro?

link: Teodycea to gałąź teologii zajmująca się problemem jak pogodzić istnienie dobrego,

miłosiernego Boga z istnieniem zła. Termin ten pochodzi od greckiego Théos (bóg) i diké (słuszny,

sprawiedliwy), można go tłumaczyć dwojako: albo jako "oddanie sprawiedliwości Bogu", albo

"sprawiedliwość Boga". Słowa tego po raz pierwszy w 1710 roku użył niemiecki filozof Gottfried

Leibniz w pracy zatytułowanej Théodicée sur la bonté de Dieu, la liberté de l'homme et l'origine du

mal ("Teodycea o dobroci Boga, wolności człowieka i pochodzeniu zła") poświęconej obronie

sprawiedliwości Bożej w odpowiedzi na zarzuty przeciw istnieniu Opatrzności oparte na stwierdzeniu

zła w świecie. Swoją pracę Leibniz głównie skierował polemicznie przeciw sceptykom hugenockim i

68

http://pl.wikipedia.org/wiki/Gottfried_Wilhelm_Leibniz

http://pl.wikipedia.org/wiki/Gottfried_Wilhelm_Leibniz

http://pl.wikipedia.org/wiki/Z%C5%82o

http://pl.wikipedia.org/wiki/B%C3%B3g

http://pl.wikipedia.org/wiki/Dobro

http://pl.wikipedia.org/wiki/Teologia

wolnomyślicielom, na czele z Piotrem Bayle, który wydał swój "Słownik historyczny i krytyczny" w

1697, a powiększył w drugim wydaniu w 1702 korzystając z protestanckiej tolerancji w Holandii.

Argumenty Augusytna:

… … …

- łaska a zasługa (questiones disputatae); spór z Pelagiuszem

6) Historiografia

- państwo boże (civitas Dei) versus państwo świeckie (civitas terrena)

- upadek człowieka, łaska

- eschatologia

link: Eschatologia chrześcijańska (z greckiego έσχατος /eschatos/ - ostatni + λόγος /logos/ - słowo,

nauka) – dział teologii chrześcijańskiej traktujący o tzw. rzeczach ostatecznych człowieka, jak i świata

(śmierci, końcu świata). Eschatologia zajmuje się również życiem pośmiertnym człowieka, w którym to

dusza zostanie osądzona i otrzyma karę lub nagrodę.

69

Filozofia średniowiecznaPoczątek Europy

Religia (chrześcijaństwo): nie tylko przekonania ale i zasada organizacji życia społecznego,

podstawa organizacji państw

Filozofia – wyłącznie religijna, niesamodzielna, podporządkowana teologii.

Philosophia ancilla theologiae

Ogólny charakter filozofii scholastycznej:

- heteronomiczna: nie ustala najważniejszych prawd, lecz przyjmuje je jako pewne na

podstawie objawienia (ortodoksja)

- racjonalna: prawdy te stara się wyjaśnić i usystematyzować

[Ortodoksja: bezwzględne wyznawanie jakiejś doktryny i rygorystyczne przestrzeganie

wszystkich jej zasad, norm]

Poza ortodoksyjną scholastyką:

- nurty heterodoksyjne

- mistyka

- humanizm i filozofia przyrody (szkoła w Chartres)

Okresy filozofii średniowiecznej:

- kształtowanie i rozwój: IX – XII w

- pełnych systemów: XIII w

- krytyki: XIV w

Pierwszy okres filozofii średniowiecznej IX – XII w- przełom: VIII/IX w (Renesans karoliński, Alkuin)

- zastój: X – XI w

- dynamiczny rozwój: XII w

70

Hraban Maur (po lewej) i Alkuin (w środku) poświęcający swoją pracę arcybiskupowi

Otgarowi z Moguncji (po prawej), manuskrypt z Fuldy, ok. 831-840.

Renesans karoliński – okres rozwoju kultury zachodnioeuropejskiej, przypadający na

panowanie Karolingów, zwłaszcza Karola Wielkiego, w którym nastąpiła ponowna recepcja kultury

starożytnej.

Program reorganizacyjny w zakresie kultury zakładał odnowę łaciny, która w ten sposób

ostatecznie oderwała się od języków romańskich. Dzięki mecenatowi cesarskiemu i zdolnościom

organizacyjnym Alkuina znacznie rozwinęła się sieć szkół. Przy klasztorach powstawały skryptoria, w

których kopiowano dzieła antycznych autorów. Przeprowadzono również reformę szkolnictwa

kościelnego. Literatura i malarstwo zostały odnowione i przez to nastąpił ich rozwój. Powstało wiele

monumentalnych budowli, nawiązujących stylem do budowli starożytnego Rzymu. Na jego dwór

Karola Wielkiego w Akwizgranie przybywali uczeni z odległych krajów.

Szkoły filozoficzne: klasztorne, biskupie, katedralne, pałacowe

Ośrodki filozoficzne: Wyspy Brytyjskie, Francja, płd. Włochy

Szkolny program nauczania (do XII w):

71

1) Stopień niższy, propedeutyka teologii: nauki świeckie – siedem tzw. „sztuk wyzwolonych”

(artes liberales/saeculares):

- grupa trzech (trivium): gramatyka, retoryka, dialektyka

- grupa czterech (quadrivium): arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka

2) Stopień wyższy, teologia (theologia)

Filozofia (philosophia) nie była nauczana oddzielnie, lecz w ramach w/w programu:

- logika była nauczana w ramach trivium: dołączona do dialektyki

- metafizyka, psychologia i etyka jako uzupełnienie teologii

Jan Szkot Eriugena (ok. 810–877)

Irlandia, IX w

Maksyma: Nemo intrat in caelum nisi per philosophiam

Poglądy:

I) Teologia

a) Natura Boga – niepoznawalna; poznawalne teofanie

Bóg jest nihil, „niczym”, a zarazem wszystkim

- teologia apofatyczna (via negativa)

72

Teologia apofatyczna (gr. apofatikos - "przeczący", nazywana też teologią negatywną – nurt teologii

oparty na założeniu, że jakiekolwiek pozytywne poznanie natury Boga przekracza granice możliwości

ludzkiego rozumu.

Teologia apofatyczna, podkreślając niewspółmierność wszystkich poznawczych wysiłków

zmierzających do opisania tajemnicy Boga, odrzuca wszelkie symbole, obrazy i abstrakcyjne pojęcia

jako nieadekwatne do opisu natury Boga i próbuje przybliżyć Jego tajemnicę za pomocą formuł

przeczących, mówiąc, jaki Bóg nie jest. Apofatyczne nastawienie w myśleniu o Bogu najlepiej wyraża

zmodyfikowana przez św. Grzegorza z Nazjanzu sentencja z Timajosa Platona: "Boga wypowiedzieć

jest rzeczą niemożliwą, ale rozumem Go pojąć — jeszcze bardziej niemożliwą". Obok negacji, teologia

apofatyczna sięga również do antynomii i paradoksu.

b) Stworzenie świata – proces emanacyjny; teofania versus kreacjonizm, panteizm

Świat wyłania się z Boga, więc w naturalny sposób do Boga powróci; niepotrzebna ofiara,

odkupienie.

- Zasada: moc stwórcza, dialektyka creatio

- System gradacyjny:

1) creatura non creata – pierwotny byt, najwyższy Bóg [creatura – im. czynny, creata – im.

bierny]

2) creatura creata– zespół idei wyłonionych z Boga, pierwsza teofania (Logos - Syn Boży)

System gradacyjny:

3) creata non creatura – świat rzeczywisty, emanacja Boga, druga teofania

4) non creata non creatura –Bóg jako kres wszechświata, ostatnia teofania. Z natury tej

teofanii wynika powrót do żródła.

Ontycznie istnieje tylko Bób, świat jest tylko teofanią, jest tylko przejawem, nie jest

rzeczywisty.

I) Epistemologia

Przedmiot poznania - Bóg, a dokładniej –teofanie

Natura poznania – gradacyjna – odpowiada naturze bytu.

Znaczenie: Szkot Eriugena – ojciec antyscholastyki, panteistycznego mistycyzmu.

Główna idee średniowiecznej kontestacji:

- człowiek z istoty ma naturę boską

- każdy człowiek jest synem Bożym

Wpływy: szkoła w Chartres, waldensi, mistrz Eckhart

73

Anzelm z Cantenbury (1033 – 1109)

„Ojciec scholastyki”

Poglądy

1) Wiara i rozum – dylemat filozofii chrześcijańskiej

Formuła: dojść do zrozumienia przez wiarę, nie przez zrozumienie do wiary

Prymat wiary: wiara poprzedza zrozumienie, jest dla rozumu normą

Maksyma: Fides quaerens intellectum

- Zadanie filozofii: racjonalizacja teologii. Dowieść rozumowo prawd wiary

- racjonalizacja idei Boga

2) Dowód na istnienie Boga

Dowód ontologiczny (łac. ratio Anselmi) – argument lub dowód na istnienie Boga.

Deus est per definitionem ens quo maius cogitari nequit.

74

http://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%81acina

Pieczęć Anzelma z Cantenbury

Rozwinięcie:

Argument ów został nazwany argumentem ontologicznym przez I. Kanta, gdyż usiłuje

wykazać istnienie Boga, wychodząc od idei Boga, bez potrzeby uciekania się do stworzenia.

Treść dowodu można odnaleźć w Proslogionie (1078-1079) Anzelma Właściwie sprowadza

się on do pokazania, że w samym pojęciu Boga zawiera się konieczność jego istnienia.

Przygotowanie

Przed przeprowadzeniem dowodu we własnym zakresie Anzelm zaleca specyficzne

przygotowanie duchowe. Należy odrzucić niepokoje i odłożyć na później swoje codzienne

troski. Następnie „wejść do izdebki” własnego umysłu i wyrzucić z niego wszystko oprócz

Boga i tego, co wspomaga w jego poszukiwaniu.

Wyjaśnia też swoje intencje. Zastrzega, że nie chce przeniknąć głębi Boga, ponieważ wtedy

popełniałby grzech pychy. Chce tylko do pewnego stopnia zrozumieć prawdę, w którą wierzy.

Przesłanka

Głupi mówi, nie ma Boga (por. Ps 14, 1, a także Ps. 53,2). Ale nawet ten, co tak mówi, musi

rozumieć o co chodzi, gdy ktoś mówi: „coś, ponad co nic większego nie może być

pomyślane”. Nawet ten głupi rozumie to, co słyszy, a to co rozumie, znajduje się w jego

intelekcie.

Wyprowadzenie dowodu

Jeżeli coś, ponad co nic większego nie może być pomyślane, znajdowałoby się tylko w

ludzkim intelekcie, to nie byłoby tym, ponad co nic większego nie może być pomyślane, bo

istnienie takie w rzeczywistości jest czymś większym, niż ludzka myśl.

75

http://pl.wikipedia.org/wiki/Ksi%C4%99ga_Psalm%C3%B3w



1. Niech „coś, ponad co nic większego nie można pomyśleć” będzie określeniem Boga,

które mniej lub bardziej rozumieją wszyscy ludzie.

2. Załóżmy teraz, że przedmiot tego określenia istnieje jedynie w umyśle jako idea

(przedstawienie).

3. Jednak istnienie w rzeczywistości jest czymś większym, aniżeli istnienie w samym

tylko umyśle.

4. Zatem na podstawie dokonanego rozróżnienia (3) oraz założenia (2) możemy

pomyśleć o czymś jeszcze większym, aniżeli „coś, ponad co nic innego nie możemy

pomyśleć”.

5. Wniosek (4) wypowiada sprzeczność: wszak nie można pomyśleć niczego większego

od „czegoś, ponad co nic większego nie możemy pomyśleć”.

6. Zatem „coś ponad co nic większego nie można pomyśleć” – wbrew założeniu (2)

istnieje nie tylko w umyśle, lecz także w rzeczywistości.

Wniosek

Zatem coś, ponad co nic większego nie może być pomyślane, nie może być jedynie w

ludzkim intelekcie i musi istnieć w rzeczywistości.

Według Anzelma z określenia „coś, ponad co nie można pomyśleć niczego większego”

można wywieść nie tylko samo istnienie Boga, ale i inne jego przymioty, jak miłosierdzie,

sprawiedliwość, wieczność, brak ograniczenia w przestrzeni itp. Nie jest to już jednak

przedmiotem dyskusji dowodu ontologicznego.

- Dyskusja dowodu ontologicznego (quaestiones disputatae)

Do dziś trwają spory dotyczące jego poprawności i wciąż intryguje on filozofów i logików.

Argumenty pro et contra:

- krytyka Gaunilona (Liber pro insipiente)

- odpowiedź Anzelma na krytykę (Contra insipientem)

- krytyka św. Tomasza (Josep I. Saranyana i Jose Luis Illanes, Historia teologii)

- krytyka Kanta (Jedyna możliwa podstawa dowodu na istnienie Boga)

- Hegel: stanowisko za (S. Kowalczyk, Koncepcja Absolutu w pismach Hegla)

- współczesna krytyka R. Smullyana (Jaki jest tytuł tej książki?)

Piotr Abelard (1079 – 1142)

76

Piotr Abelard, Pierre Abélard, łac. Petrus Abaelardus, (ur.1079 w Pallet, zm. 21. 04. 1142

w opactwie św. Marcela koło Chalon-sur-Saone. Znany także z historii miłości do Heloizy.

Wprowadzona przez niego metoda scholastyczna była podstawowym narzędziem analizy

filozoficznej w okresie rozkwitu Średniowiecza.

77

Abelard i Heloiza

78

,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,

Dramatyczna historia Heloizy i Abelarda

HeloizaHeloiza (łac. Heloisa, fr. Héloïse; ur. ok. 1098, zm. 15 maja 1164 w Paraklecie) – francuska

zakonnica, opatka, jedna z najbardziej znanych kobiet swoich czasów i całego średniowiecza.

79

Jedna z najbardziej uczonych kobiet wieków średnich. Znana z małżeństwa z

filozofem Piotrem Abelardem i udziału w jego burzliwych losach. Abelard i Heloiza

pozostawili po sobie obszerny zbiór Listów. Heloiza jest także współautorką dzieła

Problemata Heloisae. Jako opatka Argenteuil i klasztoru parakleta zasłynęła dużymi

zdolnościami administracyjnymi i wielką pobożnością. Matka Astrolabiusza.

AbelardPseudonim "Abelard", rozmaicie pisany, może być zniekształconym imieniem Habélardus,

które zastąpiło nadane mu w latach studenckich przezwisko Bajolardus. Abelard był

Bretończykiem, urodził się we wsi Pallet w hrabstwie Nantes w 1079. Pochodził z rodziny

rycerskiej, jego ojciec Berengar był właścicielem małego majątku i istniejącego do 1420

niewielkiego zamku seniorów Pallet, matka nosiła imię Łucja. Jego najstarszy syn, Piotr,

zrezygnował na rzecz braci z praw dziedzicznych i zwyczajnej dla jego stanu kariery

wojskowej, by studiować filozofię, mimo że zgodnie ze współczesnym prawem był jedynym

spadkobiercą majątku i tytułu.

Chartres

Prawdopodobnie przed 1095 Abelard opuścił rodzinną miejscowość, rozpoczynając typowe

dla średniowiecznych żaków życie wędrowne, poszukując od miasta do miasta dobrych

nauczycieli. Ok. 1095 znalazł się w Chartres, jednym z głównych ośrodków filozoficznych

XII w. Istniejący od 990 ośrodek zorientowany był nie na dyscypliny teologiczne, ale (pod

wpływem Leodium i ośrodków włoskich) na artes liberales. Szkoła w Chartres stawiała sobie

za zadanie wykształcenie człowieka o możliwie szerokich horyzontach umysłowych,

sprzeciwiała się jednocześnie czystej spekulacji, oderwanej od wiedzy historyczno-literackiej

i przyrodniczej. Jeden z kanclerzy Chartres, Gilbert de la Porrée, uznawał uczonych

pobliskiego Paryża, którzy oddawali się przede wszystkim dialektyce, za homines sine ratione

philosophi (ludzi pozbawionych zmysłu filozoficznego).

W tym ośrodku formowała się umysłowość Abelarda. Uczył się przede wszystkim

matematyki, zwłaszcza na wykładach Teodoryka. Wykłady okazały się jednak dla niego zbyt

trudne - opuścił więc studia i udał się do Vannes, gdzie prawdopodobnie spotkał Roscelina.

Studia w Paryżu

Ok. 1099, po słabo znanych latach wędrówki, Abelard przybył do Paryża. Paryż był wtedy

największym miastem Europy Zachodniej, centrum handlu, kultury i nauki. Szkoły paryskie

skupiły się na lewym brzegu Sekwany, wokół kościoła św. Genowefy, kościoła św. Juliana

80

Biednego i klasztoru św. Wiktora, mniej więcej w obrębie współczesnej Dzielnicy Łacińskiej.

Paryż był wtedy intelektualną stolicą chrześcijańskiego świata. Jan z Salisbury, uczeń

Abelarda, w dziele Metalogicon dał dokładny opis kilkunastu szkół paryskich tego okresu

oraz atmosfery intelektualnej i zainteresowań filozoficznych.

Powrót do Paryża… W ten sposób Abelard został najważniejszym nauczycielem w Paryżu, szkołę prowadził jednak

krótko, gdyż musiał powrócić do domu dla załatwienia spraw rodzinnych, jako że jego rodzice

postanowili wstąpić do klasztoru. Ze szkoły Abelarda wywodzi się dziewiętnastu kardynałów, ponad

pięćdziesięciu biskupów, papież Celestyn II, a samą liczbę słuchaczy szacuje się na 5000.

Spotkanie z Heloizą Gdy Abelard wrócił do Paryża, kanonik Fulbert zaproponował mu, by udzielał prywatnych lekcji jego

siostrzenicy Heloizie. Heloiza była kobietą wykształconą, pobierała nauki w klasztorze w Argenteuil.

Znała łacinę, a nawet grekę, co było rzadkością w XII wieku - nie znał jej nawet sam Abelard.

Doceniając piękno (opiewane później w Romansie o róży przez Wilhelma de Lorris i Jana de Meung)

i mądrość Heloizy Abelard przystał na tę propozycję, pod warunkiem jednak, że Fulbert wynajmie mu

izbę w swoim domu. Około 40-letni Abelard świadomie uwiódł Heloizę. Miłość wywarła negatywny

wpływ na jego obowiązki w szkole - przestał wygłaszać wykłady, a zaczął układać pieśni na wzór

trubadurów, rozgłaszane następnie przez żaków, przez co jego miłość do Heloizy stała się

powszechnie znana.

Najpóźniej dowiedział się o niej Fulbert - nakrył kochanków in flagranti. Dopiero to

wywołało skandal obyczajowy, a Abelard musiał opuścić dom Fulberta. Abelardowi udało się jednak

wykraść Heloizę - wysłał ją do swojej siostry w Bretanii, gdzie powiła jego syna, nazwanego

"uczonym", niespotykanym imieniem Astrolabiusz ("chwytający gwiazdy").

Kanonik pałał żądzą zemsty, w obawie przed zemstą krewnych Abelarda, którzy mogliby

odwołać się do króla i Kościoła, nie mógł jednak wyrządzić Abelardowi żadnej krzywdy. Abelardowi

udało się więc stopniowo doprowadzić do załagodzenia sytuacji - dzięki staraniom przyjaciół spotkał

się z Fulbertem, przyrzekając poślubić Heloizę. Zastrzegł jednak, że małżeństwo pozostanie w

tajemnicy, mogłoby ono bowiem zaszkodzić jego karierze, jako że wykłady z teologii i filozofii mógł

bowiem prowadzić jedynie jako kleryk. Fulbert przystał na to rozwiązanie, mimo że było połowiczne -

nie zapobiegało plotkom i nie dawało mu satysfakcji.

Mimo że to właśnie z jej strony było to największym poświęceniem, Heloiza była przeciwna

małżeństwu, choć ostatecznie wbrew sobie uległa. Argumentowała, że małżeństwo będzie dla

Abelarda zrzeczeniem się na rzecz drugiej osoby wolności, a filozof powinien być całkowicie wolny.

Jeśli małżeństwo wyszłoby na jaw, kariera akademicka byłaby przed Abelardem na zawsze zamknięta

- jako człowiek żonaty mógłby pełnić jedynie funkcję lektora. Podejrzewała przy tym, że Fulbert nie

będzie w stanie i nie będzie chciał zachować tajemnicy. Powoływała się na św. Pawła, który mówił

81

"jeśliś wolny od żony, to nie szukaj żony" (Kor. 7,27-28), uznawała za rzecz opłakaną, jeśliby Piotr,

"którego natura stworzyła dla wszystkich ludzi, poświęcił się cały jednej kobiecie i zgiął grzbiet swój

pod hańbiącym jarzmem małżeństwa". Podkreślała wszelkie prawno-kanoniczne komplikacje, jakie

przyniesie małżeństwo, skoro Abelard był już klerykiem, kanonikiem i członkiem kapituły.

Małżeństwo zostało zawarte w małym, ustronnym kościele, w obecności Fulberta i tylko kilku

przyjaciół. Po ślubie Abelard i Heloiza natychmiast się rozstali, a ona zamieszkała w domu wuja, tak

by uniknąć wszelkich możliwych plotek. Fulbert w myśl przewidywań Heloizy nie dochował jednak

tajemnicy, zaczął rozgłaszać fakt zawarcia małżeństwa między Abelardem i Heloizą. Z tego względu

dochodziło do częstych kłótni między nią a wujem - do tego stopnia, że Abelard w obawie o jej

bezpieczeństwo postanowił oddalić ją od wuja. Znalazła się tym razem w klasztorze Argenteuil, gdzie

w młodości pobierała nauki, a przyjazna ksieni zezwoliła jej nosić habit.

Fulbert odebrał wyjazd Heloizy jako zerwanie umowy - myśląc, że Abelard oddalił Heloizę do

klasztoru tylko dlatego, że chciał pozbyć się kłopotu, postanowił się więc zemścić i zorganizował

spisek przeciw Abelardowi. Abelard pisze, że "i oto pewnej nocy, kiedy spokojnie spałem w swej

odosobnionej izdebce w gospodzie, przekupiwszy jednego ze sług moich, dokonali na mnie

najhaniebniejszej i najokrutniejszej zemsty, która oburzeniem najwyższym przejęła świat cały,

pozbawili mnie mianowicie tych członków ciała, którymi popełniłem to, co stanowiło dla nich

przedmiot obrazy" - działo się to w roku 1119. Tego samego dnia do izby Abelarda zbiegli się

studenci i mieszczanie, a władze Paryża niezwłocznie schwytały sprawców i ukarali ich tym samym,

co oni zrobili Abelardowi.

linki:

- Piotr Abelard Historia moich niedoli przekł. L. Joachimowicz, Warszawa 1952

- Abelard i Heloiza Listy przekł. L. Joachimowicz, Warszawa 1968

,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,

Organizacja szkolnictwa wyższego w średniowiecznej Europie

Wiek XIII – powstanie uniwersytetów

Uniwersytet Paryski, zał. ok. 1200 r. Główna uczelnia świata łacińskiego, model dla innych

uniwersytetów.

Uniwersytet w Oxfordzie – powstał w XII w.

Uniwersytety – ośrodki życia naukowego i uprawiania filozofii.

Cechy uniwersytetów:

– wolność nauki; studia bez immatrykulacji

– międzynarodowość; uczeni i studenci z różnych krajów

– hierarchiczność i ciągłość (4 fakultety)

82

Wytworzenie się schematów i form w nauce i nauczaniu

Stopnie kariery naukowej: bakałarz, licencjat, magister

„Wszyscy studenci, którzy przeszkadzają w realizacji niniejszego naszego statutu, czy to

krzycząc, tupiąc nogami, rzucając kamieniami czy jakimkolwiek innym sposobem – bądź sami,

bądź za pośrednictwem ich służących i popleczników – zostaną na mocy niniejszego

wykluczeni z naszego grona na cały jeden rok.”

Ze statutu uniwersytetu w Paryżu

Mistrz i uczniowie (1464)

św. Tomasz z Akwinu (1225 – 1247)

83

Poglądy

Wiedza i wiara; dwie prawdy

Nauka o bycie; ens, esse

substantia; essentia, existentia

Nauka o Bogu:

- przymioty Boga: aseitas versus ens ab alio

Ipsum Esse; Czysty Akt

Poznanie Boga: via negatio, via eminentia

Pięć dróg (via):

- ex motu

- ex ratione causae efficiens

- ex possibile et necessario

- ex gradibus perfectionis

- ex gubernatione rerum

Nauka o świecie:

- creation ex nihilo

Nauka o duszy (anima)

- rozum

- jedność psychofizyczna

- poznanie własnej duszy – pośrednie (obiektywizm)

Nauka o etyce

- cel życia: poznanie Boga

- szczęście

Istota tomizmu

- oparcie filozofii chrześcijańskiej na doświadczeniu

- dualizm Boga i świata

- realizm,obiektywizm versus augustynizm i mistyka

- intelektualizm versus woluntaryzm (augustynizm) i emocjonalizm (mistycy)

Tomizm – oficjalną nauką Kościoła

Neotomizm

85

Mistyka ŚredniowieczaMistycyzm – wieloznaczny termin opisujący doświadczenie religijne, polegające na bezpośredniej,

czyli niezależnej od rytów i obrzędów, relacji człowieka z rzeczywistością poza-materialną,

pozazmysłową lub transcendentną. Rzeczywistość ta jest różnie rozumiana przez poszczególne

systemy religijno-filozoficzne. W chrześcijaństwie, judaizmie i islamie jest ona tożsama z Bogiem. W

buddyzmie i hinduizmie z pozazmysłową Jednią, rozumianą jako prawdziwa rzeczywistość świata.

Mistyka w chrześcijaństwie – droga duchowa człowieka do osiągnięcia, poprzez wiarę,

bezpośredniego spotkania z Bogiem już w życiu doczesnym oraz samo spotkanie z Bogiem,

jako zwieńczenie tej drogi, nazywane zjednoczeniem mistycznym łac. unio mystica. Pod

terminem mistyka rozumie się również systematykę, tzn. opis doświadczenia mistycznego i

refleksję teologiczną nad nim.

Pojęcia:

- doświadczenia i stany mistyczne

- stan mistyczny: bezpośrednie obcowanie z Bogiem

- źródła poznania mistycznego: doświadczenie wewnętrzne, uczucie, kontemplacja

(contemplatio)

Dwa nurty mistyki:

- uzupełnić scholastykę

- zastąpić scholastykę

Przedstawiciele

Bernard z Clairvaux (1091 – 1153)

86

http://pl.wikipedia.org/wiki/B%C3%B3g

Twórca mistyki średniowiecznej

Opis doświadczenia mistycznego

1) Mistyczna metoda poznania: uczucie i kontemplacja

- teza Bernarda: obcowanie z Bogiem – najlepszy, jedyny środek poznania prawdy

2) Szczeble mistycznego poznania:

- pokora, miłość; życie zasługujące na łaskę Boga

- szczyt pokory – poznanie własnej nędzy (marności, łac. vanitas)

Vanitas (łac. marność) – motyw religijno-artystyczny związany też ze sztuką, poznaniem i czasem.

Pojęcie ma związek z myślą przewodnią Księgi Koheleta: Vanitas vanitatum et omnia vanitas

(Marność nad marnościami i wszystko marność, Koh 1,2 BT).

- przez własną nędzę uzyskujemy współczujące zrozumienie nędzy bliźnich

87

http://pl.wikipedia.org/wiki/Biblia_Tysi%C4%85clecia

- cierpiąc nad własną nędzą oraz nędzą innych oczyszczamy własne serce, przez co

uzdalniamy je do oglądania rzeczy boskich

- kontemplacja rzeczy boskich, w której umysł styka się bezpośrednio ze swoim

przedmiotem, nie jest to poznanie pośrednie

Szczytem kontemplacji jest ekstaza. Umysł oglądając Boga, przejęty podziwem dla Jego

wielkości zapomina o sobie.

- Wtedy dusza „wyrywa się” z ciała i „zatapia” w Bogu.

- Wówczas dusza potęguje swoje zdolności i upodabnia się do Boga.

- Upodabniając się do Boga dusza nie utożsamia się z Bogiem, pozostaje odrębną substancją.

- Wówczas dusza potęguje swoje zdolności i upodabnia się do Boga.

Cechą przeżycia mistycznego jest jego indywidualny i odrębny charakter. Każdy mistyk

poszukuje drogi do Boga po swojemu.

Stan kontemplacji nie opiera się na przyrodzonych władzach umysłu; wchodzi się w nim w

stan nadprzyrodzony: wychodzi się poza samego siebie i przekracza granice ludzkiego

umysłu

Hugon od św. Wiktora (1096 – 1141)

Poglądy

Synteza mistyki i scholastyki

- pozytywny stosunek do wiedzy racjonalnej

88

Podział wiedzy (sapientia):

- scientia – służy ziemskiemu życiu

- intelligentia – prowadzi do upodobnienia się do Boga

Trzy władze poznawcze (oczy):

- oczy ciała: poznanie zmysłowe i obrazowe – poznaje rzeczy zewnętrzne

- oczy rozumu: władza poznawcza o charakterze pojęciowym

- oczy kontemplacji: wszechogarniająca intuicja

Szczeble władzy kontemplacji (contemplatio):

- niższe – poznają to, co zgodne z wyobraźnią

- wyższe – dochodzą do tego, co jest ponad i poza rozumem

Wyższe szczeble kontemplacji to:

– „rozszerzenie umysłu”

– „podniesienie umysłu”

– „przemiana umysłu” – tu umysł wychodzi poza samego siebie i łączy się z Bogiem

Najwyższy stan wymaga przygotowania i czekania, niezbędne jest doznanie łaski.

Wiedza i wiara

- O rzeczach boskich nie jest możliwa wiedza zupełna

- Wiedza – ujmowanie rzeczy jako obecnych

- Wiara – znajomość rzeczy (jeszcze) nie obecnych

- Wiara:

– powstaje przez pobudzenie woli, nie na drodze umysłowej

– ma odmienną naturę niż poznanie ale wspólny z nią przedmiot

– ma mniej pewności niż wiedza, ale więcej niż domysł

Wiara jest niezbędna tam, gdzie wiedza nie jest możliwa.

Prawda (veritas), rodzaje prawd:

– wywodzące się z rozumu – są przedmiotem wiedzy

– zgodne z rozumem – mogą być przedmiotem wiary, z czasem mogą zostać zastąpione przez

wiedzę

– przekraczające rozum – mogą być przedmiotem wiary

– sprzeciwiające się rozumowi – nie mogą być przedmiotem wiary

św. Bonawentura (1221 – 1274)

89

Tradycja augustyńska

Dominikanie - tomizm

Franciszkanie - augustynizm

Poglądy

Poznanie Boga – jedynie przez poznanie mistyczne

Trzy etapy poznania mistycznego:

- Poznanie Boga przez Jego dzieła

- Poznanie Boga przez Jego obraz, jaki mamy w duszy

- Poznanie Boga wprost

Sześć stopni widzenia:

1) widzenie umysłu przyrodzonego (visio intelligentiae per naturam inditae)

2) widzenie umysłu podniesionego przez wiarę (visio per fidem sublevatae)

3) widzenie umysłu pouczonego przez Pismo (visio per scripturam eruditae)

4) widzenie umysłu natchnionego przez kontemplację per contemplationem suspensae)

5) widzenie umysłu objaśnionego przez proroctwa (per pprophetiam ilustratae)

90

6) widzenie umysłu pogrążonego w zachwycie (per raptum absorptae)

Ad 6) Jest to droga zjednoczenia się z Bogiem

Trzy drogi duszy:

- wyzwolenie ze zła (via purgativa)

- wewnętrzne oświecenie duszy (via illuminativa)

- zjednoczenie z Bogiem (via unitiva)

Atrybuty Boga: Ordo et lex (ład i prawo)

Metafizyka światła

- Światło jest pierwotną, najsubtelniejszą postacią materii (neoplatonizm, Robert Grosseteste)

Bonawentura:

- Światło nie jest materią, lecz siłą działająca w materii.

- Światło jest w każdym ciele, jest powszechną formą ciał (forma communis); poza światłem

ciała mają formy swoiste (formae speciales), stanowiące od odrębnych własnościach każdego

gatunku.

Mistrz Eckhart (1260 – 1327)

Dominikanin

- Dwa prądy mistyki: ascetyczny, spekulatywny

91

- ascetyczny – prawowierny (poznanie Boga, łaska; zjednoczenie duszy z Bogiem), kraje

romańskie

- spekulatywny – samodzielne poznanie Boga, jedność Boga i duszy prawowierny, mistyka

niemiecka

Tematy mistycznej spekulacji: dusza, Bóg, Bóstwo Boga (Godheit)

Istota Boga – pierwotne, bezosobowe Bóstwo (Godheit)

Bóstwo (Godheit) – dnem, źródłem, korzeniem, podstawą Boga

Bóstwo (Godheit) – nie osobowe, por. neoplatońska Prajednia

Osoby boskie – emanacje Bóstwa

- świat – „czysta nicość” (Nichts)

Dusza ludzka - realna

„Dno” duszy (vünklelin) jest boskiej natury

Godheit i vünklelin; „dno” duszy jest identyczne z Bogiem

Mistyczna kontemplacja

Na „dnie” duszy jest sam Bóg (Bóstwo); tam dusz może oglądać go bezpośrednio, tak jak

ogląda siebie.

Warunki kontemplacji:

1) duszy musi odwrócić się od rzeczy i skupić w sobie

2) musi odwrócić się nawet od siebie, od swojej przyrodzonej natury i skupić się tylko na

swym „dnie”

3) tam, na „dnie” poddać się działaniu Boga (Boskości)

Skutek kontemplacji: upodobnienie się duszy do Boga

W tym stanie: przekroczenie praw moralnych

Kontynuator Eckharta: Jakub Böhme – protestantyzm

92

Filozofia scholastyczna w Polsce

- Okres do XIV w:

Witelo, XIII w, neoplatonizm

- Okres od XIV w:

Uniwersytet Krakowski - 1364

Od 1400 r. – rozwój filozofii i nauk przyrodniczych

- via moderna

Mateusz z Krakowa

Stanisław ze Skalmierza

Benedykt Hesse

Paweł Włodkowic – mowy

Jan z Błonia (XV w) – teologia Ołtarza Mariackiego

93

+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

94

Chrześcijańska recepcja filozofii greckiej: Platon, Arystoteles i inni

Szkoła Ateńska Rafael, Muzeum Watykańskie

Szkoła Ateńska – malowidło ścienne namalowane przez Rafaela w latach 1509–1510, na zlecenie

papieża Juliusza II. Fresk Szkoła Ateńska znajduje się w Pałacu watykańskim w części apartamentów

papieskich nazywanych Stanza della Segnatura.

Rafael ukazał na nim spotkanie wielkich filozofów Starożytności. W centrum stoją Platon i

Arystoteles.. Platon (podobizna Leonarda da Vinci) pokazuje palcem niebo jako źródło wszystkich

inspiracji i idei. Arystoteles wskazuje ziemię, przyrodę. Starzec leżący na schodach to Diogenes, a

opierający się o blok kamienny – Heraklit (podobizna Michała Anioła). Na malowidle pojawiają się

także: Pitagoras, Sokrates, Euklides. Autor postanowił także umieścić swój autoportret – w dolnej

grupie dyskutantów, na prawym brzegu fresku, w pobliżu starożytnego geografa. Nie brakuje też

sofistów i stoików, którzy promują różne poglądy na temat nauki. Przedstawienie tu różnych szkół

filozoficznych ma swój przekaz; jest nim droga, która wiedzie do "Prawdy poprzez Rozum".

95

http://pl.wikipedia.org/wiki/Watykan



http://pl.wikipedia.org/wiki/Rafael_Santi

wh.agh.edu.pl · Web viewReligie Zachodu. Temat . 5: Judaizm. A) Cechy judaizmu. B) Judaizm...

Documents

Transcript of wh.agh.edu.pl · Web viewReligie Zachodu. Temat . 5: Judaizm. A) Cechy judaizmu. B) Judaizm...