Wewnętrzne zróżnicowanie językowe we Włoszech. Dialekty a język ...

Kwartalnik Językoznawczy 2011/3 (7)

Anna Grochowska

Wewnętrzne zróżnicowanie językowe we Włoszech.Dialekty a język narodowy

Włoski język standardowy jako kod mówiony we Włoszech charaktery-zuje się szczególnym aspektem funkcjonowania: prawie nikt, z wyjątkiemaktorów czy spikerów, nie posługuje się nim na co dzień i dla większościWłochów nie jest on językiem pierwszej socjalizacji. To odmiana regionalnajęzyka włoskiego jest dominującym kodem komunikacyjnym. Każdy regiondysponuje często nie jednym, ale kilkoma dialektami, które w połączeniu zezitalianizowaną odmianą regionalną są podstawowymi narzędziami codzien-nej komunikacji nie tylko w relacjach rodzinnych, ale także w kontekstachoficjalnych.

Niniejszy artykuł ma na celu przedstawienie wewnętrznego zróżnicowa-nia językowego we Włoszech, ze szczególnym uwzględnieniem zjednoczeniaWłoch w 1861 roku jako punktu zwrotnego we włoskiej polityce językowej.

Język a dialekt. Zakres pojęciowy

Analizę sytuacji językowej we współczesnych Włoszech należy poprzedzićuwagami dotyczącymi używanych w odniesieniu do włoskiej rzeczywistościterminów język i dialekt.

Na potrzeby niniejszego artykułu przyjęto definicję języka w aspekcie so-cjolingwistycznym zaproponowaną przez Bruno Miglioriniego:

Język posiada status społeczno-kulturowy oraz polityczny gwaranto-wany przez państwo, jest nadrzędny w stosunku do innych systemówjęzykowych, posiada skodyfikowaną normę uznaną i zaaprobowanąprzez wspólnotę językową, posiada utrwaloną historycznie tradycję li-teracką, jest wykładany w szkołach, służy jako środek komunikacjiponadregionalnej we wszelkich przejawach życia społecznego1.

1 B. Migliorini, Storia della lingua italiana, Florencja, 1966, s. 43. „Una lingua godedi uno statuto socio-culturale e politico garantito da un ordinamento statale , possiedeuna codificazione riconosciuta e accettata all’interno e fuori dello Stato nazionale, incidesulla tradizione letteraria storicamente consolidata e affidata a istituzioni scolastiche, vieneadottata come mezzo normale di comunicazione interregionale e in ogni settore di attivita”.

Anna Grochowska, Wewnętrzne zróżnicowanie językowe we Włoszech... 35

Z takiego punktu widzenia język to także język narodowy, państwowy orazstandardowy.

Znany włoski językoznawca Tullio de Mauro definiuje dialekt jako „au-tonomiczny system językowy przypisany do danego obszaru geograficznego,używany w kontekstach określonych społecznie i kulturowo, a nieużywanyw kontekstach oficjalnych i techniczno-naukowych. Dialekt jest podrzędnywobec drugiego systemu dominującego”2. W przypadku dialektów włoskichnie jest możliwe określenie ani ich dokładnej liczby, ani też rozciągłości geo-graficznej, gdyż cechy językowe każdego dialektu wzajemnie się przenikają,tworząc w ten sposób kontinuum terytorialne.

Dzisiejsza sytuacja językowa Włoch nie ogranicza się jednak do podziałuna język i dialekt. Ich bliskość i współistnienie doprowadziły do powstaniatzw. dialektów zitalianizowanych, czyli regionalnych odmian języka włoskie-go.

Próby określenia części składowych włoskiego repertuaru językowego po-dejmowało wielu językoznawców. Najczęściej powtarzający się schemat od-zwierciedla podział Sobrero-Romanello3, który wyróżnia trzy odmiany (każdazróżnicowana na dwóch płaszczyznach – odmiana niska i wysoka):

1) język włoski standardowy2) język włoski regionalny3) dialekt

Spór o język, czyli jak mówić? (a raczej: jak pisać?)

Dialekty są głównymi bohaterami na kartach historii języka włoskiego.Pod koniec wieków średnich Włochy podzielone były na wiele feudalnychpaństewek, a część południowa oraz wyspy znajdowały się okresowo pod ob-cymi rządami. Mowy różnych zakątków półwyspu, które wieki wcześniej wy-kształciły się z łaciny w normalnym procesie dywergencji językowej, m.in. podwpływem najazdów, obcych rządów oraz styku różnych kultur, zostały po razpierwszy opisane przez Dantego Alighieri w jego dziele De vulgari eloquentia,w którym autor, wyróżniając się szczególną spostrzegawczością, opisuje zróż-nicowanie językowe Italii wyznaczając czternaście głównych idiomów (zwa-nych „volgari” – łac. vulgus). W owym okresie na czoło wszystkich „volgari”2 T. De Mauro, Grande dizionario italiano dell’uso, Turyn, 1999, t. 2, s. 570: „il dialetto

e il sistema linguistico usato in zone geograficamente limitate e in un ambito socialmentee culturalmente ristretto, divenuto secondario rispetto a un altro sistema dominante e nonutilizzato in ambito ufficiale o tecnico-scientifico”.3 L. Coveri, A. Benucci, P. Diadori, Le varieta dell’italiano. Manuale di sociolinguistica

italiana, Rzym 1998, s. 12.


wysuwa się dialekt toskański typu florenckiego (język Dantego, Petrarki czyBoccaccia), a w XIV wieku jego pozycję utwierdza świetność Florencji, którajest kolebką nie tylko najbardziej uzdolnionych osobistości ówczesnego świataartystycznego, ale także centrum ekonomicznym, społecznym i kulturowymcałej Europy (rodzina Medyceuszy, bankierzy).

W XVI wieku „volgare” prześcignęło łacinę także w literaturze. Gdy oka-zało się że spełnia on kryteria języka literackiego, wysunęła się na pierwszyplan kwestia, której odmiany należałoby używać. Spośród trzech propozy-cji (model trzynastowieczny, model dworski oraz model toskański mówiony)najsilniej utwierdziła się ta pierwsza, której propagatorem był Pietro Bembo.Przewidywała ona naśladowanie modeli trzynastowiecznych, czyli Boccacciai Petrarki, oraz podkreślała artystyczną stronę języka, skierowaną wyłączniedo ludzi kultury, artystów oraz uczonych. Niemniej jednak wydarzenie to jestbardzo ważne w historii języka włoskiego, gdyż uświadamia różnicę pomiędzyjęzykiem literackim, pisanym, używanym w konwersacji jedynie wśród inte-lektualistów, który opiera się na naśladowaniu pisarzy klasycznych, a więc jestskostniały, niepodlegający ewolucji, zahibernowany, a językiem mówionym,który nieustannie się zmienia. Jeszcze do niedawna włoski model literackiegojęzyka pisanego zachowywał nadmiar form morfologicznych i leksykalnych,ponieważ nie doszło do naturalnej selekcji czy dopuszczenia procesów ekono-mii języka, jakie zwykle zachodzą w języku, który jest powszechnie używany,czego najlepszy przykład stanowi dyglosja pomiędzy dialektami a włoskimjęzykiem pisanym (dialekt toskański typu florenckiego), towarzysząca społe-czeństwu włoskiemu aż po okres zjednoczenia Włoch, a nawet i dłużej.

„Język to dialekt, który zrobił karierę”4

Nowe ideały epoki Romantyzmu postrzegają język jako narzędzie spo-łeczne niezbędne do komunikacji werbalnej oraz pisemnej. W tym okresiedialekty były uważane za odzwierciedlenie tradycji i myśli ludzi, którzy sięnimi posługują. Na horyzoncie pojawia się Alessandro Manzoni, jeden z naj-słynniejszych pisarzy włoskich, którego twórczość literacka naznaczona jestw sposób emblematyczny refleksją oraz poszukiwaniem odpowiedniej formyjęzykowej. Manzoni wpisuje się w krąg romantyków uważających, że to wła-śnie dialekt jest językiem „żywym i prawdziwym”. Przez wiele lat oddajesię poszukiwaniom języka dla swojej powieści Narzeczeni, celowo odrzucającrodzimy dialekt mediolański, aby rozpowszechnić dzieło w całych Włoszech,trafiając do czytelników pochodzących ze wszystkich regionów, a nie ogra-niczyć się jedynie do mediolańskiego obszaru językowego. Trzy opracowania4 G. Berruto, Fondamenti di sociolinguistica, Rzym–Bari 1995, s. 225.


powieści odzwierciedlają rozważania teoretyczne dotyczące języka oraz po-szukiwanie idealnej formy: Fermo i Lucia (1823), gdzie znaleźć można wyra-żenia toskańskie, lombardzkie, zapożyczenia z języka francuskiego oraz łaciny– rezultat jednak nie zadowolił autora; Narzeczeni (1827), gdzie nie pojawiająsię już ani zapożyczenia z innych języków, ani z dialektów, a autor posługu-je się literacką odmianą dialektu toskańskiego; w latach 1840–1842 zostajeopublikowana ostatnia wersja powieści, a Manzoni opowiada się za językiemwykształconych florentczyków, stawiając na naturalność i ekspresyjność ję-zyka mówionego. Odrzuca literacką wizję języka i zmierza ku problemowicałej społeczności włoskiej – uważa, że należy szukać języka, który stałby sięnarzędziem komunikacji Włocha z Włochem.

Rewolucja Manzoniego miała na celu zbliżenie odmiany pisanej i mó-wionej języka, a także obudzenie kolektywnej świadomości, że język jest na-rzędziem całego społeczeństwa, a nie – jak było do tej pory – wybranychwarstw społecznych. Ów projekt realizuje Manzoni rękami komisji Broglio5.W sprawozdaniu napisanym przez Manzoniego do ministra Emilio Broglio pt.O Jedności języka i o sposobach jego rozprzestrzeniania6 autor opowiada sięza koniecznością przyjęcia jednego języka (dialektu florenckiego), co pozwoliWłochom mieć język wspólny7. Na propozycje rozprzestrzeniania „wspólnejmowy” składają się także: redakcja słownika dialektu toskańskiego (zostajeopublikowany Nowy słownik języka włoskiego według użycia florenckiego8),redakcja słowników różnych dialektów, przeniesienie nauczycieli toskańskichdo szkół na terenie całego półwyspu, aby nauczali języka włoskiego oraz przy-jęcie nauczycieli z innych regionów w Toskanii, aby sami nauczyli się „nowejmowy”.

Próby Manzoniego nie przyniosły jednak oczekiwanych efektów ze wzglę-du na zbyt wielkie zróżnicowanie kulturowe, rozbieżność mentalną, różnorod-ność sposobu życia i obyczajów panujących w Italii w okresie tuż po zjedno-czeniu.

Teorie Manzoniego znalazły przeciwnika w osobie językoznawcy Grazia-dio Isaia Ascoli9, który na podstawie analizy różnic historycznych pomiędzy

5 14 stycznia 1867 roku została powołana przez ministra edukacji Emilio Broglio komi-sja, której zadaniem było rozprzestrzenianie na terytorium kraju „dobrego języka i dobrejwymowy”. Prezydentem generalnym komisji był Alessandro Manzoni.6 Dell’Unita della lingua e dei mezzi di diffonderla.7 „[...] l’accettazione e l’acquisto dell’idioma fiorentino sia il mezzo che possa dare di

fatto all’Italia una lingua comune” (B. Migliorini, op.cit., s. 615).8 Novo Vocabolario della lingua italiana secondo uso di Firenze.9 Jak podaje B. Migliorini, Ascoli wypowiada się na temat teorii Manzoniego na ła-

mach swojego czasopisma „Włoskie Archiwum Glottologiczne” („Archivio GlottologicoItaliano”) opublikowanego na początku 1873 roku, przy okazji wydania słownika NovoVocabolario della lingua italiana seconedo uso di Firenze(B. Migliorini, op.cit, s. 617–621).


Włochami a Niemcami czy Francją dochodzi do wniosku, że język narodowypowinien być efektem narodzin drogą naturalnej ewolucji, że powinien zostaćpoczęty z prawdziwej wspólnoty narodowej, otwartej na rewolucję cywiliza-cyjną, wrażliwej na postęp naukowy i wolnej od retoryki, a nie powstać po-przez narzucenie języka, którego wszyscy mają używać. Należy rozpowszech-niać język narodowy, lecz nie pod postacią krucjat przeciwko dialektom, któresą podstawą kultury narodu włoskiego.

Zjednoczenie Włoch a zjednoczenie językowe

Pierwszy oficjalny spis ludności, który odbył się w 1861 roku w świeżozjednoczonym państwie, wykazał, że 78% Włochów to analfabeci10. De Mau-ro postanowił sprawdzić, ile osób we Włoszech mówiło w języku włoskimw momencie zjednoczenia politycznego w 1860 roku, i opublikował wynikibadań w swojej książce Historia językowa zjednoczonych Włoch (pierwszewydanie 1963). De Mauro wyszedł od założenia, że wszyscy mieszkańcy To-skanii i Rzymu posługiwali się jakąś odmianą włoskiego, niekoniecznie lite-racką, i że w pozostałej części kraju język włoski znały tylko osoby potrafiąceczytać i pisać. Przeprowadziwszy dokładną i systematyczną analizę dostęp-nych dokumentów, doszedł do wniosku, że w 1860 roku 2,5% Włochów znałojęzyk włoski, a dokładniej: na 25 000 000 osób zamieszkujących Półwysep600 000 mówiło po włosku.

Inny językoznawca, Arrigo Castellani, jeden z najwybitniejszych specjali-stów od dawnego dialektu toskańskiego oraz zagorzały purysta, przyznał, żekiedy jego studenci, rok po roku, na egzaminie z historii języka przedstawialimu wyżej wymienione dane, poczuł się tak zraniony i obrażony, że postano-wił sam przeanalizować cały materiał. Pomimo całego jego wysiłku wynikbadań nie przekroczył jednak 10% 11.

Proces italianizacji polegał początkowo na porzuceniu dialektu na korzyśćregionalnych odmian języka włoskiego, a następnie na zamiennym użyciu ję-zyka włoskiego i dialektu jako dwóch kodów używanych w różnych sytuacjachkomunikacyjnych.

Jak podaje de Mauro12, różne czynniki, głównie natury społeczno-ekono-micznej, miały wpływ na zjednoczenie językowe Włoch:

Rewolucja przemysłowa i migracje wewnętrzne. Rozwój różnychgałęzi przemysłu i powstanie nowych miejsc pracy obudziło procesy mi-gracji wewnętrznej. Na początku XX wieku odnotowano znaczny wzrost

10 T. De Mauro, Storia linguistica dell’Italia unita, Rzym–Bari 2002, s. 36.11 G. Lepschy, Nuovi Saggi di linguistica italiana, Bolonia 1989, s. 27.12 T. De Mauro, Storia linguistica dell’Italia unita, s. 51–126.


populacji miejskiej na niekorzyść wsi, rozrosły się miasta przemysłowe,takie jak Turyn, Mediolan, Genua, a także miasta charakteryzujące sięsilną siecią sektora usługowego, takie jak Rzym. Życie w mieście pomo-gło w poszerzaniu horyzontów, docenieniu możliwości szkolnictwa orazwzbogaceniu kontaktów społecznych. Z punktu widzenia językowegoformą coraz częściej używaną stał się język miasta, odmiany wiejskieodeszły w cień, a użytkownik przygotowywał się do następnego etapu:przejścia na język włoski.

Emigracja, która dotknęła Włochy na przełomie XIX i XX wieku,przyczyniła się do zmniejszenia liczby analfabetów w kraju, poprawysytuacji ekonomicznej i docenienia przez emigrantów znaczenia eduka-cji, zwłaszcza po powrocie do ojczyzny.

Wprowadzenie obowiązku edukacji w 1863 roku miało wpływ nietyle na rozprzestrzenianie się samego języka włoskiego, co jego odmianregionalnych.

Biurokracja. Rozrastająca się sieć urzędów stawia na komunikacjęw jednym, wspólnym dla wszystkich języku standardowym.

Wojsko. Jak pisze de Mauro, „w czasie I wojny światowej, kiedy spo-tkały się osoby mówiące różnymi dialektami, po raz pierwszy zarysowałsię zjednoczony i narodowy język, pełen regionalizmów, ale już nie re-gionalny”13.

Wraz ze wzrostem czasu wolnego, dochodów i wykształcenia, do roz-powszechnienia się języka włoskiego przyczyniła się prasa (pod koniecXIX wieku powstają pierwsze gazety o zasięgu narodowym, a na po-czątku XX pojawiają się takie tytuły jak „La Stampa” czy „Corrieredella Sera”).

Środki masowego przekazu (kino, radio i telewizja) przyśpieszająproces unifikacyjny języka. Sytuacja językowa Włoch ulega radykalnejzmianie przede wszystkim dzięki kinie (neorealizm podkreśla opozycjępomiędzy dialektem a językiem) oraz telewizji i radiu, które docierajądo najniższych klas społecznych.

13 Ibidem, s. 108.


Mussolini a dialektofobia,czyli polityka językowa w okresie faszyzmu

Tak jak zjednoczenie Włoch przyczyniło się do rozprzestrzenienia językawłoskiego na całym obszarze półwyspu i ustanowienia standardowego językanarodowego, którym posługiwałby się cały naród, tak okres faszyzmu przy-czynił się do tego, że dialekt stał się tematem tabu.

Faszyzm charakteryzował się puryzmem językowym, zwłaszcza w stosun-ku do dialektów uznawanych przez niego za pozostałość biednego świata,którego należy się wstydzić, oraz do zapożyczeń z języków obcych (głów-nie z angielskiego i francuskiego) w użytkowaniu publicznym. Stawiał naalfabetyzację całego narodu włoskiego, eliminując jakiekolwiek zapożyczeniai regionalizmy oraz zakazując użycia dialektu w jakichkolwiek kontekstachoficjalnych. Pierwszymi działaniami w tym kierunku było wydanie podręcz-ników i gramatyk (prawie wszystkich opublikowanych między 1924 a 1925rokiem), które normalizowały kwestię tłumaczenia z dialektu na język wło-ski. Działanie to stawiało dialektofobów w sytuacji, w której nauka językawłoskiego nie różniła się niczym od nauki jakiegokolwiek innego języka obce-go, a także zmuszało ich do jeszcze głębszej refleksji nad własnym dialektem,nad jego strukturą i działaniem. Od 1931 roku zaczynają mnożyć się usta-wy i rozporządzenia zakazujące użycia dialektów oraz zapożyczeń w różnychdziedzinach życia kulturowego i publicznego (szyldy, etykiety na produktach,reklamy, nazwy firm), a w 1940 roku zostaje ustanowiona, na wyraźne życze-nie ministra spraw wewnętrznych, specjalna komisja zajmująca się włosko-ścią języka. Począwszy od 1931 roku, kiedy wchodzi zakaz użycia dialektóww przekazie pisanym, szerzy się kontrola językowa środków masowego prze-kazu ze strony reżimu14.

Używanie dialektu staje się grzechem, a następnie przestępstwem. Pozamurami własnych domów dialekt jest swego rodzaju upokorzeniem dla całejrodziny. Szkoła karze uczniów, którzy nie mówią po włosku, a rodzice robiąwszystko, aby oddalić dzieci od ich naturalnego języka. Jednym z przejawówpolityki faszyzmu przeciwko dialektom są losy reformy programów ministe-rialnych Od dialektu do języka włoskiego dla szkół podstawowych wprowa-dzonych przez Lombardo Radice, która w latach 1922–1924 dopuściła użycieodmian regionalnych w tekstach dydaktycznych, tak aby respektować różniceregionalno-kulturowo-historyczne Włochów – polityka faszystowska zmody-fikowała je do tego stopnia, że ślad po innowacyjnych zawartościach zniknąłrazem z jakimikolwiek pozytywnymi odczuciami w stosunku do dialektu.

14 G. Klein, La politica linguistica del fascismo, Bolonia 1986, s. 113–130.


Podczas gdy język włoski rozprzestrzenia się i nabiera coraz to pozytyw-niejszych konotacji, dialekt staje się synonimem wulgarności i obsceniczności,nie zważając na rzeczywiste znaczenie wypowiadanych słów.

Kto, z kim i gdzie mówi w dialekcie?

Dialekt używany jest w przypisanych kulturowo i społecznie kontekstach.Użycie języka włoskiego w stosunku do dialektów cały czas rośnie, choć dzi-siaj wzrost ten jest o wiele powolniejszy niż w latach 1987–1995. Coraz rza-dziej zdarza się wyłączne użycie dialektu i odbija się to na wzroście zamienne-go użycia obydwu kodów, co z kolei staje się nieodłączną częścią repetytoriumjęzykowego Włochów.

Warto zapoznać się ze stanem dzisiejszym. Ostatnie badania przepro-wadzone przez Włoski Urząd Statystyczny ISTAT dotyczące użycia językai dialektu pochodzą z 2000 roku15. W badaniu wzięło udział 20 tys. rodzin,czyli razem około 55 tys. osób. Badanie polegało na wskazaniu, której odmia-ny językowej używa się w kontaktach z rodziną, przyjaciółmi i nieznajomymi.Wynika z niego, że użycie języka włoskiego w kontaktach z rodziną zdekla-rowało 44,1% badanych (23 miliony 870 tys.), w kontaktach z przyjaciółmiliczba nieznacznie wzrasta do 48%, a w kontaktach z nieznajomymi mamydo czynienia ze zdecydowaną liczbą badanych – 72,7%. Naprzemienne użyciejęzyka włoskiego i dialektu we wszystkich trzech kontekstach przedstawia sięnastępująco: w rodzinie używa ich 32,9% osób, w kontaktach z przyjaciół-mi – 32,7%, a w kontaktach z nieznajomymi – 18,6%. Dialektu w rodzinieużywa 19,1% Włochów (10 milionów 341 tys. osób), w relacjach z przyja-ciółmi liczba ta spada do 16%, a w kontaktach z nieznajomymi – do 6,8%.Podsumowując, 92,3% Włochów (w 1995 roku było ich nieznacznie mniej,bo 91,5%) używa wyłącznie języka włoskiego bądź używa go naprzemienniez dialektem w przynajmniej dwóch z przeanalizowanych kontekstów. Liczbaosób używających wyłącznie dialektu bądź zamiennie dialektu i języka wło-skiego w przynajmniej jednym z trzech wyżej wymienionych kontekstów od1995 roku pozostaje bez zmian (56,1%). Spadek użycia dialektu rekompen-sowany jest przez użycie zamienne języka i dialektu. Wyłącznie dialektu wewszystkich trzech kontekstach używa 6% badanych.

Użycie wyłącznie języka włoskiego we wszystkich kontekstach, o którychtu mowa, zmniejsza się wraz z przybywaniem lat u obywateli, począwszyod 6,4% dzieci, które w rodzinie mówią wyłącznie w dialekcie, do 40,1%osób powyżej siedemdziesiątego roku życia. Różnice pokoleniowe w używaniujęzyka włoskiego i dialektu nasilają się od czasu pokoleń zalfabetyzowanychw czasie dwudziestolecia międzywojennego.15 Lingua italiana e dialetti in Italia, statistiche in breve del 12 marzo 2002, www.istat.it.


Wybór pomiędzy językiem a dialektem zależy także od płci: kobiety wyka-zują większe skłonności do wyrażania się w języku włoskim w rodzinie (45,7%kobiet, 42,5% mężczyzn), wśród przyjaciół (51,1% kobiet, 44,7% mężczyzn).Różnica pomiędzy kobietami i mężczyznami w tym wypadku jest najbar-dziej widoczna wśród ludzi młodych, natomiast z wiekiem zmniejsza się, ażdo kompletnego zaniknięcia.

Wśród mężczyzn przeważa użycie zamienne języka włoskiego i dialektu,szczególnie w kontaktach z przyjaciółmi (35,1% w stosunku do 30,6% kobiet),i w tym wypadku największe różnice między kobietami i mężczyznami odno-towują się do 34 roku życia. Użycie dialektu znacznie wzrasta wraz z wiekiemzarówno u mężczyzn jak i u kobiet i w kontekście rodzinnym: po przekrocze-niu 75 roku życia dochodzi nawet do 40,1%.

Można więc wnioskować, że dialekt zna 52% Włochów, jednak znajomośćta różni się w zależności od pokolenia: w rodzinie dialektu używa 30,3% dziecipomiędzy 6 a 10 rokiem życia, 38,7% pomiędzy 11 a 14 rokiem życia, 43%osób w wieku 15–24 oraz 70,2% osób, które ukończyły 70 lat.

Język włoski i dialekt w konwersacji,czyli jak się rzecz ma w praktyce

We włoskiej rzeczywistości język i dialekt współistnieją obok siebie i moż-na założyć, że przeciętny Włoch ma do dyspozycji w swoim repertuarze języ-kowym zarówno język włoski, jak i jego odmianę dialektalną. Każdy posiadainną kompetencję w tym zakresie, mimo to jest jednak w stanie używać obuodmian (w sposób aktywny lub pasywny). W różnych sytuacjach komunika-cyjnych przeciętny użytkownik języka włoskiego musi dokonać wyboru, któ-rego z dwóch kodów, które ma do dyspozycji, użyje, nie wykluczając, że możeużyć obydwu w tym samym czasie, w zależności od tego, w jakiej sytuacji sięznajduje i kim jest rozmówca. Mimo to, zasady używania zamiennego języ-ka i dialektu rządzą się swoimi regułami, które zapewniają jego optymalnedziałanie:

1) użycie naprzemiennie dwóch kodów następuje wtedy, gdy osoba używadwóch różnych kodów w dwóch różnych sytuacjach językowych, np.w pracy i w domu;

2) zamiana kodu następuje wtedy, kiedy w trakcie konwersacji w jednymkodzie mówiący przechodzi na drugi kod, ponieważ czynniki komuni-kacji uległy zmianie, np. dołącza nowy rozmówca, dochodzi do zmianytematu czy zmienia się rejestr16.

16 A. Sobrero, A. Miglietta, Introduzione alla linguistica italiana, Rzym–Bari 2009,s. 168.


9We włoskiej rzeczywistości językowej wyróżnia się trzy sposoby zmiany ko-du: code-switching, code-mixing, zapożyczenie17.Code-switching polega na naprzemiennym użyciu dwóch kodów języko-

wych w obrębie tej samej sytuacji komunikacyjnej. Dochodzi do niego zawszena granicy pomiędzy jednym zdaniem a drugim. W odniesieniu do włoskiejrzeczywistości językowej może charakteryzować się też nierównością kompe-tencji – mówiący zaczyna konwersację w jednym kodzie, jednak zorientowaw-szy się, że nie posługuje się nim wystarczająco dobrze, przechodzi na drugi(w tym przypadku na dialekt). Code-switching używany jest też w celu za-sygnalizowania początku lub końca opowiadanego wydarzenia bądź historii,w ramach wtrącenia czy komentarza, a także jako przerywnik.Code-mixing polega na wymieszaniu dwóch kodów na wszystkich po-

ziomach: fonologicznym, morfologicznym, syntaktycznym nawet w obrębietego samego zdania. Przeciwnie do code-switching, przejście z jednego koduna drugi nie jest w żaden sposób uwarunkowane, nie może być więc postrze-gane jako nierówna kompetencja. Takie wymieszanie jest możliwe z powodupodobieństwa pomiędzy dwoma kodami, dialektem i językiem włoskim, takwięc każdy element jednego jest teoretycznie możliwy do zastąpienia przezodpowiednik pochodzący z drugiego kodu. Spotyka się nawet formy, które nieprzypominają ani dialektu, ani języka włoskiego, a są zitalianizowaną formądialektu bądź zdialektalizowaną formą języka włoskiego.Zapożyczenie polega na przejściu słowa z jednego kodu do drugiego

na poziomie leksykalnym. W języku włoskim natknąć się można na wieleprzypadków zapożyczeń koniecznych z dialektu, to znaczy takich, które niemają swojego odpowiednika w języku włoskim. Dotyczy to przede wszystkimnazw kulinarnych czy przydomków.

Warto też wspomnieć że obok sytuacji, kiedy wyraz pochodzący z dia-lektu nie odnajduje odpowiednika w języku włoskim, istnieje też zjawiskozupełnie odwrotne, czyli kiedy jeden wyraz ma zupełnie inne odpowiednikipowszechnie używane w innych regionach (tzw. synonim terytorialny), bądźteż ten sam wyraz zmienia diametralnie znaczenie w zależności od miejsca,w którym się znajdujemy (tzw. homonim terytorialny).

Szwajcarski naukowiec, Robert Ruegg, który jako pierwszy zajął się ba-daniem synonimów terytorialnych, w 1956 roku wręczył 124 osobom pocho-dzącym z 54 prowincji włoskich listę, na której znajdowały się 242 słowai poprosił, aby każda z osób wpisała jakie zna odpowiedniki i którego z nichużywa na co dzień. Jedno z 242 słów okazało się takie samo w 54 prowincjach:„caffe forte”, które w języku włoskim mówionym to po prostu „espresso”.

17 Ibidem, s. 168–171.


Podsumowanie

Analiza dzisiejszego repertorium językowego Włoch upoważnia do posłu-giwania się następującym schematem:

– język włoski ogólny, standardowy, narodowy;

– język włoski regionalny, odmiana mówiona w różnych regionach, zróżni-cowany terytorialnie głównie na poziomie fonologicznym, jest wynikieminterferencji między odmianą literacką a rozmaitymi dialektami;

– dialekt – terytorialna odmiana językowa, niezależna od języka narodo-wego, posiadająca odrębne cechy strukturalne, własną historię; dialektposiada inny zakres funkcjonalny w stosunku do języka, a jego prestiżzazwyczaj jest niższy.

Zjednoczenie Włoch w 1861 roku oraz jego następstwa przyczyniły się doodwrócenia sytuacji językowej we Włoszech. Sytuacja, w której język wło-ski i dialekt znajdowały się na przeciwległych biegunach komunikacji (ktomówił w dialekcie, z reguły nie znał języka włoskiego), przekształciła sięw dyglosję – używanie zarówno języka, jak i dialektu przez tę samą osobę,ale w różnych sytuacjach komunikacyjnych, a następnie w bilingwizm, toznaczy funkcjonowanie języka i dialektu jako alternatywnych kodów, którepozwalają użytkownikom komunikować się we wszystkich rejestrach języko-wych własnego repertorium. Według znanego dialektologa, Corrado Gras-si, większość populacji Włoch to użytkownicy języka włoskiego, posiadającybierną kompetencję jakiegoś dialektu, który uważany jest za hierarchiczniepodporządkowany językowi narodowemu oraz używany w innych kontekstachspołeczno-funkcjonalnych.

Znaczna fragmentacja językowa dialektów istnieje do dzisiaj, a wraz z niąkontinuum terytorialne. Mamy do czynienia również ze zjawiskiem kształto-wania się wspólnej podstawy językowej, którą stanowią odmiany regionalnejęzyka. Rozpowszechnienie języka włoskiego jest jednak zjawiskiem, które,obserwując dzisiejszą politykę, ekonomię, media, częste przemieszczanie sięosób oraz dość wysokie warunki życia, nie ulegnie zmianie. Pozostaje jednakfakt, że rozpowszechnia się nie język standardowy, czyli język literacki pisa-ny, a język powszechny – „italiano dell’uso medio”, jak go nazwał FrancescoSabatini18, bądź „neostandard”19, jak podaje Gaetano Berruto – ubarwionyregionalnymi cechami fonologicznymi.

18 F. Sabatini, L’„italiano dell’uso medio”: una realta tra le varieta linguistiche italiane,w: Gesprochenes Italenisch in Geschichte und Gegenwart, pod red. G. Holtus, E. Radtke,Tubingen 1985.19 G. Berruto, Sociolinguistica dell’italiano contemporaneo, Rzym 1987.


Linguistic diversification in Italy:Between Italian vernaculars and the national language

summary

The article deals with the linguistic situation in Italy. The author presents thedefinition of language and the vernacular with respect to Italian linguistic reality,which is indispensable when analyzing the historical aspects of linguistic diver-sification. The political unification of Italy in 1861 was the turning point in thehistory of the Italian language and represents the first step on the long road tomodern Italian. The article also offers a statistical outline of who uses dialects tocommunicate with whom, and finishes with an illustration of the role of dialectsin daily conversation.

O Autorce

Anna Grochowska - doktorantka w Zakładzie Języka WłoskiegoUniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Jej zainteresowanianaukowe koncentrują się wokół współczesnego języka włoskiego orazjego przemian.E-mail: [email protected]

Wewnętrzne zróżnicowanie językowe we Włoszech. Dialekty a język ...

Documents

Transcript of Wewnętrzne zróżnicowanie językowe we Włoszech. Dialekty a język ...