RODZINA W CZASACH SZY BK ICH PRZEM IAN RO CZN IK I SO CJOLO GII RO DZIN Y XIII UAM Poznań 2001

WEWNĄTRZRODZINNE UWARUNKOWANIA WYBORU ZAWODU I SZKOŁY UCZNIÓW POSTRZEGANYCH

PRZEZ NAUCZYCIELI JAKO WYBITNIE ZDOLNYCH

H e n r y k P ielk a

A b s t r a c t . Pielka Henryk, Wewnątrzrodzinne uwarunkowania wyboru zawodu i szkoły uczniów postrze­ganych przez nauczycieli jako wybitnie zdolnych (Inter-family conditioning of choosing school and job by students perceived by teachers as outstanding). Rodzina w czasach szybkich przemian, Roczniki So­cjologii Rodziny, XIII, Poznań 2001. Adam Mickiewicz University Press, pp. 137-147. ISBN 83-232- 1172-8. ISSN 0867-2059. Text in Polish with a summary in English.

Henryk Pielka, Politechnika Koszalińska (Technical University of Koszalin), ul. Racławicka 15/17, 75-620 Koszalin, Polska-Poland.

1. W PROW ADZENIE

„Dziecko rodzi się wszechstronnie uzdolnione, z pełną m ożliw ością rozwoju we wszystkich kierunkach, potencjalną wybitną inteligencją i zadatkami na rozwijanie wielkiej twórczości oraz dużym talentem społecznym. Trzeba stworzyć mu możli­wości ich maksymalnego rozwoju”1.

W śród wielości środowisk z którymi styka się dziecko, możliwości takie potrafi stworzyć rodzina. Dziecko bowiem żyje i rozwija się w układzie wzajemnych relacji z członkami rodziny. Uwaga dorosłych w rodzinie zwrócona jest na dziecko w związku z jego efektywnymi działaniami. Zadowolenie, z jakim przyjm ują oni suk­cesy dziecka, nadaje tym działaniom i osiągnięciom wartość ponadsubiektywną, wzmaga siłę wewnętrznej motywacji do działania oraz poczucie własnej wartości dziecka i jego poczucie harmonii ze światem otaczającym. W ten sposób środowisko rodzinne sprzyja kształtowaniu się dodatnich sprzężeń zwrotnych sprzyjających roz­wojowi własnej aktywności dziecka - zdolności2.

Pomoc lub udział rodziców w opanowywaniu wiedzy czy umiejętności, zrozu­mienia czegoś bądź rozwiązania problemu wzbudza poczucie siły dziecka, zaufania

1 D. Lewis, Jak wychowywać zdolne dziecko. Warszawa 1988, s. 9.2 M. Tyszkowa, Zdolności, osobowość i działalność uczniów. Warszawa 1990, s. 14.

138 HEN RY K PIELKA

do siebie, radości i - w ślad za tym - dążenie do ponowienia przeżyć podobnego ty­pu drogą podejm owania nowych zadań. D ziecko doświadczające opieki rodziców jest wolne od lęku i niepokoju, z ochotą podejmuje wysiłek poznania nowych rzeczy i zjawisk, zdobycia nowych sprawności i umiejętności. Pełne radości i spokoju wy­kazuje ochotę do działania, pokonywania przeszkód i nawiązywania kontaktów z in­nymi ludźmi.

W procesie wychowania w rodzinie nie wystarcza tylko przekazywanie i odtwa­rzanie wiedzy, kształcenie pilności. Konieczne jest rozwijanie potencjału twórczego, przygotowanie dziecka do tworzenia rzeczy nowych, szukania niekonwencjonalnych rozwiązań wymagających pomysłowości, twórczego myślenia, samodzielności w roz­wiązywaniu pojawiających się problemów, szukania nowych wiadomości i samo­doskonalenia. W obecnych czasach wyłania się potrzeba mówienia „o wzbogaco­nych ludziach, a nie wzbogaconych środowiskach”. Dzięki wynalazkom dzieci powinny mieć możliwość wzbogacenia się w sferze intencji „a nie w sferze posiada­nia przedm iotów... celem (wychowania) nie są bierni konsumenci wzbogaconych środowisk, lecz aktywni producenci własnych rzeczy”3.

W śród psycho-pedagogicznych kryteriów przydatności do wykonywania wielu zawodów wym ienia się zdolność do twórczego myślenia i działania.

W raz z rozw ojem społeczno-gospodarczym i kulturalnym kraju zwiększa się zapotrzebowanie na wysoko wyspecjalizowane kadry naukowe, techniczne i kierow­nicze. Zdolności ludzi stanowią podstawę rozwoju społeczeństwa. Przekonanieo tym nie idzie jednak w parze z rozum ieniem zasad rozwoju i kształtowania poten­cjału intelektualnego dziecka zdolnego. Zarówno rodzice, jak i nauczyciele dyspo­nują szerszym zakresem wiedzy na temat przyczyn powstawania trudności u dzieci w nauce, niż o sposobach wychowania, uczenia się i o rozwoju jednostek wybitnie zdolnych.

2. ZDOLNOŚCI, ICH ISTOTA

Zagadnienie zdolności jest ściśle związane z różnicami indywidualnymi między ludźmi w zakresie ich osiągnięć. Jako kategoria różnic indywidualnych pojęcie zdol­ności oznacza „tę ich część, która stanowi hipotetyczny czynnik sprawczy różnic w sprawności, skuteczności i szybkości uczenia się i działania oraz w poziomie i jako­ści osiąganych rezultatów ”4. Zdolności stanowią te różnice, które sprawiają, że „przy jednakow ej motywacji i uprzednim przygotowaniu” oraz „w porównywalnych warunkach zewnętrznych”5 niektórzy uczą się szybciej nowych rzeczy.

Analiza literatury przedm iotu wskazuje, że zdolności należą do niezmiernie skom plikowanych zagadnień psychologii. Pojęcie to obciążone jest wieloznaczno­

3 D. Lewis, Jak wychowywać..., s. 20.4 M. Tyszkowa, Zdolności, osobowość..., s. 16.5 Z. Piertasiński, Zdolności, (w:) Psychologia. Red. T. Tomaszewski, Warszawa 1975, s. 736.

W EW N Ą TR ZR O D ZIN N E U W A R U N K O W A N IA W Y BO RU Z A W O D U I SZK O ŁY 139

ścią. Bardzo często utożsamiane jest z terminem „uzdolnienie”, a wskaźnikiem jego jest „twórczość” .

Na gruncie psychologii polskiej zdolność określa się jako „właściwość psycho­logiczną różniącą jednego człowieka od drugiego, jako łatwość odbierania i prze­twarzania informacji o otaczającym świecie”6. Pojęcie zdolności używane jest do określenia tych właściwości psychiki człowieka, które warunkują możliwość skutecz­nej działalności w określonych dziedzinach przy wykonywaniu różnych zadań, np. skuteczne uczenie się w szkole czy powodzenie w działalności zawodowej.

O jednostkach uzdolnionych mówi się wtedy, gdy:a) występują wyraźne osiągnięcia w jakiejś dziedzinie działania; są one wów­

czas wskaźnikami zdolności;b) w wyniku pomiarów psychologicznych (najczęściej testów) wykrywane są

potencjalne zdolności do działania w określonej dziedzinie, np. intelektual­nej, artystycznej, technicznej.

Osobnicy zdolni do szczególnie dużych osiągnięć w danej sferze uznawani są za utalentowanych. W ówczas mówi się nie tylko o zdolnościach, ale i o talencie. Jed­nostki utalentowane nie tylko lepiej i szybciej wykonują daną czynność, ale są zdol­ne do wzbogacania jej o nowe, oryginalne rozwiązania, słowem wykazują specjalny rodzaj zdolności, tzw. zdolności twórcze.

Twórczość jest „działalnością człowieka przynoszącą rezultaty obiektywnie i/lub nieobiektywnie nowe i wartościowe we wszystkich dziedzinach życia, zwłaszcza w nauce, sztuce i kulturze”7. We współczesnym rozumieniu twórczości podkreśla się, że8:

a - wszyscy ludzie posiadają pewien potencjał twórczy, b - twórczość może wyrażać się w każdej dziedzinie życia, c - twórczy potencjał człowieka manifestuje się poprzez zainteresowania, pre­

ferencje i style działania,d - można pomóc ludziom w rozpoznawaniu własnego potencjału twórczego

i stylu wyrażania twórczości,e - można pomóc ludziom w pełnym urzeczywistnieniu ich możliwości.Cechą charakterystyczną dzieci ze zdolnościami twórczymi (utalentowanych)

jest wczesne, spontaniczne pojawianie się zdolności na wysokim poziomie, w yraź­nie ukierunkowanych, cechujących się mistrzostwem w danej dziedzinie aktywno-, QS CI .

W rozwoju zdolności istotną rolę odgrywają wczesne doświadczenia, gdyż tw o­rzą pierwsze schematy połączeń nerwowych, które - przez sam fakt istnienia i dzia­łania - stanowią tło kształtowania się powiązań dalszych i nowych, coraz bardziej

6 M. Partyka, Zdolni, utalentowani, twórczy■ Warszawa 1999, s. 9.7 Encyklopediapsychologii. Red. W. Szewczuk. Warszawa 1998, s. 907.8 E. Nęcka, Trening twórczości. Kraków 1998.9 W. Limont, Synektyka a zdolności twórcze. Toruń 1994, s. 10.

140 HEN RYK PIELKA

złożonych systemów funkcjonalnych10. W charakterystykach dzieci wybitnie zdol­nych przewijają się informacje o wczesnych przejawach zdolności w ich działaniu. Natomiast rzadziej zwraca się uwagę na to, w jakich warunkach rozwijały się jed­nostki utalentowane i genialne.

W grupie wyróżnionych czynników sprzyjających rozwojowi wybitnych zdolno­ści na szczególne podkreślenie zasługuje zwrócenie uwagi na11:

1) rolę wczesnego uczenia się,2) warunki społeczno-kulturowe, a zwłaszcza bliskie związki z rodzicami,3) wczesne kształtowanie się pod wpływem tych warunków wewnętrznej moty­

wacji aktywności w danej dziedzinie.Niezwykle ważny jest stosunek najbliższego otoczenia dziecka do uczenia się,

do nabywania nowej wiedzy i umiejętności.Akceptacja dziecka, zaspokajanie jego potrzeb emocjonalnych, wsparcie psychicz­

ne w chwilach niepowodzeń; wspomaganie rozwoju umysłowego i zainteresowań przez rodziców, wspólne rozm owy, zabawy, spacery, dostrzeganie pomysłów dziec­ka - to świadome działania w środowisku rodzinnym stymulujące rozwój zdolności.

O tym jak ie uzdolnienia rozwijają się u jednostki decyduje całość wpływów jej otoczenia społecznego. W iodącą rolę odgrywają tu zainteresowania, które traktowa­ne są jako „względnie trwała obserwowalna dążność do poznawania otaczającego świata przybierająca postać ukierunkowanej aktywności poznawczej o określonym nasileniu, przejawiająca się w selektywnym stosunku do otaczających zjawisk, to znaczy '2:

1) w dostrzeganiu określonych cech przedmiotów oraz związków, zależności między nimi, a także wybranych problemów;

2) w dążeniu do zbadania, poznania, rozwiązania;3) w przeżywaniu różnorodnych uczuć (pozytywnych i negatywnych) związa­

nych z nabywaniem i posiadaniem wiedzy” .Zainteresow ania sprzyjają aktywności, a gdy są zgodne z kierunkiem zdolności

jednostki - sprzyjają ich rozwojowi. Rozbudzone zainteresowania intelektualne sprzyjają osiąganiu dobrych wyników w nauce. W badaniach nad uczniami o zróżni­cowanych osiągnięciach szkolnych stwierdzono, że uczniowie bardzo dobrzy charak­teryzują się wielostronnymi zainteresowaniami, wśród których - oprócz zainteresowań przedmiotami nauczania - przeważają te o charakterze poznawczym i naukowym13. U osobników wybitnie zdolnych występuje ścisła interakcja między trzema podsta­wowymi wiązkami cech człowieka, a mianowicie: ponadprzeciętną inteligencją, wy­

10 M. Tyszkowa, Zdolności, osobowość..., s. 90.11 Tamże, s. 92.12 A. Gurycka, Rozwój i kształtowanie zainteresowań. Warszawa 1978, ss. 33-34.13 I. Borzym, Uczniowie zdolni. Warszawa 1979; A. Gurycka, Rozwój i kształtowanie zaintereso­

wań. Warszawa 1978; M. Tyszkowa, Zdolności, osobowość i działalność uczniów. Warszawa 1990; M. Partyka, Zdolni, utalentowani, twórczy. Warszawa 1999.

W E W N Ą TR ZR O D ZIN N E U W A R U N K O W A N IA W Y BO RU Z A W O D U I SZK O ŁY 141

sokim stopniem zaangażowania w zadanie i wysokim poziomem tw órczości14. W szystkie te trzy grupy cech w spółtworzą jednostkę wybitnie zdolną. Rzeczą ważną jest właściwe pojmowanie ich istoty. Choć osoby z wysoką inteligencją są częściej twórcze, nie znaczy to, że bardzo inteligentni są zawsze twórczy. Uczniowie z wyso­kimi ocenami szkolnymi nie zawsze są twórczy. W ielu z nich, bardzo inteligent­nych, ma wysokie osiągnięcia w szkole, ale nigdy nie stworzy żadnego oryginalnego pomysłu. Niektórzy znów mają niskie osiągnięcia w szkole i wykazują słabą m oty­wację, ale są w wysokim stopniu utalentowani tw órczo15. W ynika z tego, że w obrę­bie grupy uczniów zdolnych wyróżniających się spośród populacji swoich rów ieśni­ków występują również znaczne różnice indywidualne.

3. RODZINA UCZNIA W YBITNIE ZDOLNEGO

Rodzina jest środowiskiem o szczególnej ważności dla człowieka, z uwagi na pierwszeństwo w doświadczeniu indywidualnym oraz różnorodność i częstość pro­cesów interakcji i wymiany międzyjednostkowej, jakie w niej mają miejsce. Sku­teczność jej oddziaływań wynika z emocjonalnych powiązań, które stanowią uni­katową własność tego środowiska. Intymność przeżyć, bliskość i bezpośredniość kontaktów oraz wielostronność oddziaływań sprawiają, iż więzi rodzinne są najtrwal­szymi, jakie istnieją w gatunku ludzkim.

Rodziny uczniów postrzeganych przez nauczycieli jako wybitnie zdolni, których objęto badaniam i16, są w 93,7% pełnymi. W 6,3% rodzin opiekę nad dziećmi spra­wuje matka. D om inujące są rodziny trzypokoleniowe, żyjące pod wspólnym dachem i często wspólnie gospodarujące. W 80 rodzinach poddanych badaniom wychowuje się 154 dzieci. W tej grupie 80 było postrzeganych przez nauczycieli jako wybitnie zdolni. 38% z nich to jedynacy bądź dzieci pierworodne w tych rodzinach.

Pary małżeńskie wychowujące dzieci wybitnie zdolne w 48,4% posiadają w y­kształcenie wyższe. Ze średnim w ykształceniem jest 41,3% rodziców, a z zaw odo­wym 10,3%. Zwraca uwagę, w większości przypadków, jednolity poziom wykształ­cenia rodziców. W przypadku różnicy w ykształcenia opiekę nad karierą szkolną dziecka sprawuje rodzic z wyższym poziom em wykształcenia. Najczęściej wykony­wanym przez rodziców zawodem jest nauczyciel, a następnie prawnik, architekt, in­formatyk, inżynier i technicy. Średnia wieku matek wynosi 41,2 lat, a ojców 42,6.

Na prawidłowe funkcjonowanie rodziny duży wpływ wywierają warunki byto­we, które określają sam opoczucie jej członków, wpływają na stopień trwałości i sta­

14 J. S. Rennzuli, S. M. Reis., H. L. Smith, The revolving door identification model. Mansfield Cen­ter, Conecticut 1981, Creative Learning Press, s. 27.

15 M. H. Dembo, Stosowana psychologia wychowawcza. Warszawa 1997, s. 437.16 Badania nad środowiskowymi uwarunkowaniami wyboru zawodu i szkoły uczniów szkół podsta­

wowych postrzeganych przez nauczycieli jako zdolnych przeprowadzono w roku 1999 na terenie Kosza­lina. Badaniami objęto 80 uczniów zdolnych.

142 HEN RY K PIELKA

bilizacji życia codziennego, wyznaczają pozycję społeczno-ekonomiczną rodziny w społeczeństwie, a tym samym określają stopień prestiżu, jakim cieszy się ona w opi­nii społecznej. Na poziom ie m inim um socjalnego żyło w okresie badań 21,2% ro­dzin, powyżej m inimum 72,5%, a poniżej 6,3%.

O spójności rodziny lub jej braku, organizacji dnia, o zdrowiu i samopoczuciu psychicznym jej członków w dużej mierze decydują warunki mieszkaniowe. 97,5% rodzin posiada sam odzielne m ieszkanie z wysokim standardem wyposażenia w in­stalacje i przedm ioty gospodarstwa domowego. Powierzchnia mieszkaniowa 35,8% rodzin kształtuje się na poziom ie norm y higienicznej. 46,1% rodzin żyje w warun­kach powyżej norm y - bardzo dobrych, a w 18,1% rodzin istnieją trudne warunki, lecz dzieciom stwarza się optymalne warunki do nauki. W łasny pokój posiada 88,7% dzieci, a pozostałe m ają własne miejsce do nauki.

Rodziny uczniów bardzo zdolnych posiadają znaczną ilość sprzętu audiowizual­nego i środków transportu, co racjonalnie wykorzystywane sprzyja rozwojowi i wy­chowaniu dzieci.

Dzieci bardzo zdolne należą do tych, o których zdrowie rodzice dbają. Stąd też są częstymi pacjentami lekarzy różnych specjalności, niezależnie od stanu zagroże­nia chorobą.

Poziom kultury rodziców stwarza podniety i bodźce bezpośrednio oddziałujące na dzieci. K ultura osobista rodziców przejawia się w sposobie myślenia o dziecku, m ówienia do niego, zaspokajania jego potrzeb i liczenia się z jego indywidualnością. Bogata i różnorodna stym ulacja we wczesnym dzieciństwie wywiera wpływ na roz­wój uzdolnień dzieci. Im zasobniejszy, kulturalniejszy dom i bogatsze jego wyposa­żenie w inwentarz kulturowy, tym łatwiej o zapewnienie tej stym ulacji17.

Za powszechne świadectwo wykształcenia i życia kulturalnego uznaje się mowę. Stan kultury językow ej dorosłych członków rodziny wywiera istotny wpływ na kul­turę językow ą dziecka; pośrednio na rozwój umysłowy.

Językiem literackim posługuje się 75% rodzin. W środowiskach tych rozmawia się z dziećmi na różne tematy. Rodzice wyjaśniają różne problemy wynikające z cie­kawości dzieci rzeczam i i światem. Dzieci często uczestniczą lub są świadkami roz­mów zawodowych rodziców, a także rozm ów tyczących życia politycznego i eko­nom icznego państwa i świata, nauki i techniki. W 15% rodzin wplatano do kom unikacji słownej gwarę, św iadczącą o pochodzeniu rodziców z danego regionu kraju (śląska, kaszubska). Brak dbałości o język zaobserwowano w 10% rodzin. Ro­dzice nie zawsze wysławiają się poprawnie, posiadają skromny zasób słownictwa, często także niestaranną wymowę. Znaczący wpływ na rozwój dziecka ma uczest­nictwo rodziny w kulturze. Rodzice dzieci bardzo zdolnych czytają codzienną prasę w 97,5% przypadkach. Znacznie mniej, bo około 68% , czyta czasopisma. Natomiast książki czyta system atycznie około 25% rodziców. Uczęszczanie do kina, teatru nie

17 L. Bandura, Uczniowie zdolni i kierowanie ich kształceniem. Warszawa 1974, s. 25.

W EW N Ą TR ZR O D ZIN N E U W A R U N K O W A N IA W Y BO RU ZA W O D U I SZK O ŁY 143

częściej niż raz w miesiącu, deklaruje 3% rodziców, raz w roku 47% ogląda filmy w kinie, a do teatru raz do roku uczęszcza 41% rodziców. M uzea odwiedzane są przez rodziców i dzieci najczęściej podczas wyjazdów wakacyjnych. Od jednego do dwóch razy w roku rodzice chodzą na zabawy.

Wyniki badań wykazały, że środki m asowego przekazu 72% uczniów traktuje jako rozrywkę, 62,5% czerpie z nich inform acje o bieżących wydarzeniach z krajui ze świata, 29% śledzi postęp nauki i techniki, a 19% poznaje ciekawe zawody.

Czas wolny w rodzinie wypełniany jest głównie zajęciam i sportowym i, jak: jaz ­da na rowerze, jazda konna, pływanie, bieganie, gry sportowe. 38,7% rodziców spę­dza czas wolny przed telewizorem.

W szyscy uczniowie bardzo zdolni m ają bogatą biblioteczkę własną, wzbogacaną często o pozycje czytane przez rodziców. W ażną pozycję w zbiorach dzieci zajmują publikacje i czasopism a komputerowe. 62% dzieci bardzo zdolnych ogląda filmy fa­bularne - nagradzane, z ciekaw ą obsadą. Chętnie oglądanymi przez nie są teleturnie­je (56%), podczas których sprawdzają swoje wiadomości. Film y przyrodnicze oglą­da 16%, naukowe 13%, a wiadomości 11%.

Z badań wynika, że związki między poziom em zdolności a statusem ekonom icz­nym rodziny są istotne. W zględna zamożność zapewnia bowiem nie tylko zaspoko­jenie podstawowych potrzeb, ale umożliwia już od wczesnego dzieciństwa wszech­stronne stymulowanie rozwoju, dzięki dostarczeniu wielu odpowiednich zabaweki rozrywek, a także dobrych i starannie dobranych zajęć pozaszkolnych i nauczycieli prowadzących te zajęcia.

Odpowiedni poziom kulturalny domu w połączeniu z dobrym stanem opieki nad dzieckiem sprzyja wydajności również na terenie szkoły.

4. CHARAKTERYSTYKA UCZNIÓW

Za kryterium doboru uczniów do badań uznano wskazanie nauczycieli języka polskiego, matematyki i wychowawców klas uczniów przejawiających wybitne zdolności.

Przejawy zdolności postrzegane przez nauczycieli Tadeusz Lewowicki ujął w czte­rech podstawowych grupach cech, pisząc, że uczniowie je posiadający18:

a - uczą się szybciej i łatwiej niż pozostali uczniowie,b - opanowują znacznie szerszy zakres materiału,c - potrafią opanować treść o stosunkowo najwyższym poziom ie trudności, przy

czym przejawiają skłonności strukturyzacji materiału, dostrzegają związki, prawa, prawidłowości itd.,

d - wyróżniają się oryginalnością i twórczym podejściem do zagadnień i proble­mów.

18 T. Lewowicki, Kształcenie uczniów zdolnych. Warszawa 1986, ss. 36-37.

144 HEN RY K PIELKA

W skazania nauczycielskie zweryfikowane zostały za pomocą Baterii testów APIS - P .'947,6% uczniów wybranych przez nauczycieli uzyskało wynik wskazują­cy na wysoki poziom inteligencji (II. 120 - 130), 18,6% - bardzo wysoki (II. 140i więcej), a 28,7% to uczniowie o inteligencji więcej niż przeciętna (II. 110 - 119). Natom iast 5% uczniów prezentuje inteligencję przeciętną (II. 90 - 109). Podstawą zakw alifikow ania ich do badań były wysokie osiągnięcia kierunkowe (języki i kon­kursy przedmiotowe).

Dla nauczycieli w skaźnikiem kwalifikacji uczniów do grupy wybitnie zdolnych były także oceny szkolne. W yniki badań w tym względzie wskazały na fakt, że ucz­niowie posiadający zdolność do odchodzenia od tradycyjnych metod rozwiązywania problem ów na rzecz własnych oryginalnych sposobów nie uzyskują aprobaty na­uczyciela, czego wyrazem są oceny dobre i dostateczne (5,2%). A więc niezależność ucznia w m yśleniu, zdolność operowania symbolami, pojęciami abstrakcyjnymi, brak uległości wobec nauczyciela, inicjatywa w działaniu - słowem - cechy myśle­nia twórczego, są barierą we właściwej ocenie ucznia. Zapewne znacznie większa liczba uczniów źle uczących się ma ilorazy inteligencji w granicach od 120 - 130 punktów. Brak wiadomości szkolnych oczekiwanych przez nauczyciela stanowi praw­dopodobnie istotną przeszkodę w zdobywaniu dobrych ocen.

5. W YBÓR ZAW ODU I SZKOŁY

W środowisku rodzinnym uczniów wybitnie zdolnych wśród preferowanych wartości rodzice przypisują pracy naczelną rolę w rozwoju człowieka. Zadowolenie z pracy jest bardzo ważne dla 67,5% rodziców. 33,7% opowiada się za niezależno­ścią finansową, którą daje praca. Dla 2,5% rodzin praca nie daje zadowolenia, ze względu na niskie zarobki.

Najwyższą wartością w życiu 32% uczniów jest wykształcenie i związany z nim dobry zawód (29%). Zdolni posiadający również wysokie oceny szkolne uczą się przede wszystkim po to, aby dzięki nauce zdobyć zawód, wiedzę i prestiż w życiu oraz utożsam ić się z rodzicami (9,2%).

Szczególnie cenionym i zawodami zdaniem rodziców są: lekarz (88,7%), nauczy­ciel - wychow aw ca (81,5% ), prawnik (78,7%), architekt (35%), naukowiec (30%), policjant (28%). Aby wybór zawodu był trafny, trzeba uwzględnić wiele czynników, jak np. zdolności czy cechy osobowe. Nauczyciele przy wyborze zawodu przez ucz­niów wybitnie zdolnych cenią najbardziej obowiązkowość (81,2%), punktualność (77,5% ), ostrożność (63%), dokładność (56,2%) i systematyczność (53,7%). Żaden z nauczycieli nie umieszcza w inwentarzu cech osobowości: niezależności, empatii, wrażliwości, umiejętności porozum iewania się, poczucia własnej wartości, oryginal-

19 A. Ciechanowicz, A. Jaworska, A. Matczak, T. Szustrowa, Bateria testów APIS - P. Jest to test inteligencji ogólnej przeznaczony do badań grupowych mierzący cztery typy zdolności: abstrakcyjno-Io- giczne, werbalne, wzrokowo-przestrzenne i społeczne.

W EW N Ą TR ZR O D ZIN N E UW A R U N K O W A N IA W Y BO RU ZA W O D U I SZK O ŁY 145

ności w myśleniu itp. Uczniowie wybitnie zdolni mają wysoką samoocenę, lecz na ogół nauczyciele uzasadniają zachowanie z tym związane cechami egoistycznymi.

Czynnikiem decydującym o wyborze zawodu i szkoły, według rodziców, są zdolności dziecka (86,2%), następnie zdrowie (85%), cechy charakteru (82,5%), aspiracje (76,5%), zapotrzebowanie na rynku pracy (66,2%).

W śród wielu pozaintelektualnych czynników ważących na wyborze zawodu i szkoły znaczącą rolę odgrywają motywy, którymi kierują się uczniowie. Są nimi: prestiż zawodu (51,2%) chęć poznawania świata (38%), udzielanie pomocy ludziom (32%), możliwość szybkiego awansu społecznego (28%).

Przygotowanie dziecka zdolnego do wyboru zawodu wymaga wiele wysiłku ze strony rodziców, podobnie jak całe jego wychowanie. Często trudno oddzielić, co jest przygotowaniem do życia, wychowaniem samodzielnego człowieka, a co jest przygotowaniem do wyboru zawodu.

Rodzice dzieci wybitnie zdolnych i zdolnych aktywnie uczestniczą w podjęciu przez nich decyzji zawodowej i szkolnej. 92,5% rodziców jest zdania, że należy przygotować dziecko do wyboru zawodu. W procesie tym mogą wykorzystać do­świadczenie życiowe i zawodowe (22,5%). Jednak decyzję zdaniem 63,7% rodzi­ców musi ostatecznie podjąć dziecko.

W pływy rodziny na kształtowanie sylwetki zawodowej dziecka przebiegają dwoma torami:

a - jako świadoma praca wychowawcza, b - jako oddziaływanie niezamierzone.Nastawienie rodziców do zawodu, nauki, wysiłku wszelkiego rodzaju jest wzo­

rem dla dzieci. Bywa, że wzorem zawodowym jest rodzeństwo lub inni krewni.Rodzice są na ogół osobami znaczącymi dla dzieci zdolnych, dlatego od nich

oczekują one porady i pomocy w dokonaniu wyboru zawodu. Najczęściej rodzice rozmawiają z dziećmi o pracy i zawodach (87,5%). W 65,2% rodzin rozmowy te są spontaniczne, natomiast w 34,8% m ają charakter planowy. 47,5% rodziców ogląda wspólnie z dziećmi programy telewizyjne o tematyce zawodoznawczej i gromadzi informatory o szkołach. 3,7% rodziców jest zdania, że przygotowanie dziecka do wyboru zawodu jest dom eną szkoły.

87,5% rodziców usiłuje zainteresować dziecko zawodem przez siebie wykony­wanym. Zjawisko to można uznać za pozytywne tylko wówczas, gdy dziecko samo decyduje się na kontynuację zawodu ojca lub matki. Tendencja do dziedziczenia za­wodów rodziców wzmaga się wraz ze wzrostem pozycji społecznej rodziny. Kontynu­owanie zawodowych tradycji rodzinnych w omawianym środowisku nie należy do częstych. Zawód uprawiany przez ojca wybiera 14,2% dzieci, a zawód matki 5,8%. W iększe zainteresowanie budzą wciąż nowe, atrakcyjne zawody zw iązane z szyb­kim rozwojem nauki i techniki. Tradycje zawodowe są podtrzymywane najczęściej w rodzinach nauczycielskich, lekarzy i prawników. W przypadku, gdy rodzice wy­konują zawód mało atrakcyjny bądź wymagający dużego wysiłku, który nie jest re­kompensowany wysoką płacą, dzieci unikają go.

146 HEN RY K PIELKA

Uczniowie wybitnie zdolni prezentują postawy charakteryzujące się względną trwałością, w skazujące na orientację w zakresie własnych zainteresowań, możliwo­ści dostania się do szkoły, ukończenia jej i znalezienia pracy. W iększość uczniów tej grupy m a wyraźnie sprecyzowane plany zawodowe, niejednokrotnie sprzeczne z aspiracjami rodziców, którzy jednak nie negują decyzji dziecka.

Drogą do zdobycia zawodu jest liceum ogólnokształcące (68,4%), a następnie studia wyższe pozwalające na realizację marzeń zawodowych. Rodzice w 92,5% przypadków akceptują wybór zawodu i szkoły przez dziecko, pragną, by czuło się dobrze w wybranej profesji. 30,4% uczniów pragnęło kontynuować naukę w techni­kach różnego rodzaju. Jedno dziecko zdecydowało się na naukę w zasadniczej szko­le zawodowej.

Decyzja dotycząca wyboru zawodu i szkoły nie należy do łatwych, zmusza dzie­ci i ich rodziców do uwzględniania wielu czynników i ponoszenia konsekwencji za nieprawidłowy wybór. Trafnie wybrany zawód daje satysfakcję, poczucie przydat­ności oraz możliwości pełnej samorealizacji. Następstwa źle dokonanego wyboru ujawniają się w złej jakości pracy i trudności w adaptacji społeczno-zawodowej. Przygotow anie dziecka do wyboru zawodu i szkoły to przygotowanie jednocześnie do życia, do podejm owania samodzielnych decyzji. Rodzice dzieci wybitnie zdol­nych aktywnie współuczestniczą w wyborze zawodu przez dziecko, przyjmują po­stawę życzliwości i zrozumienia. Uw zględniają ich wady (zmysłów, postawy), które niezależnie od wybitnych zdolności mogą utrudnić w ybór określonego zawodu. Am bicje rodziców nie pozbawiają ich na ogół krytycznego spojrzenia na warunki stawiane przez zawód.

Organizacja życia rodzinnego sprzyja w większości rodzin kształtowaniu umie­jętności dobrej pracy, na którą składają się: umiejętność racjonalnego planowaniai dobrej organizacji działania, umiejętność przewidywania trudności i umiejętności manualne. D zieciom przydziela się stałe obowiązki domowe. Zaledwie 2,3% z nich nie wykonywało żadnych obowiązków na rzecz rodziny.

Korzystne warunki życia w rodzinie sprawiają, że uczniowie wybitnie zdolni, którzy byli obiektem zainteresowań badawczych, mają wyraźnie sprecyzowane zainteresowania i wysoki poziom aspiracji edukacyjnych.

Uczniowie zdolni - ze względu na specyficzne właściwości intelektualne i oso­bowościow e - m ają odm ienne od swych rówieśników potrzeby rozwojowe. Zaspo­kojenie tych potrzeb wymaga odpowiedniej, dostosowanej do ich właściwości opie­ki rodziców.

Reasum ując, stwierdzam y, że najważniejszym, najbardziej pojemnym kręgiem środowiskowym dla ucznia wybitnie zdolnego jest rodzina ze swą wielością i różno­rodnością uwarunkowań wyboru zawodu i szkoły.

Środowisko rodzinne o intensywnej i długotrwałej stymulacji ma istotny wpływ na rozwój zdolności dziecka, kształtuje jego zainteresowania, wyznacza kierunki wyboru zawodu i szkoły.

W EW N Ą TR ZR O D ZIN N E U W A R U N K O W A N IA W Y BO RU ZA W O D U I SZK O ŁY 147

W ybitne zdolności dziecka pielęgnowane w rodzinie wpływają na osiągnięcia szkolne i niekonwencjonalny sposób myślenia i działania.

Im wyższe wykształcenie i status zawodowy rodziców, tym wyższe aspiracje za­wodowe dzieci. Osobisty przykład rodziców i ich doświadczenie kształtują pozy­tywne nastawienie dzieci do pracy zawodowej, wyrabiają samodzielność, odpowie­dzialność i kształtują postawę twórczą.

Uczniowie, zależnie od poziomu zdolności um ysłowych, systemu wartości, sa­mooceny i wiedzy, tworzą plany na przyszłość. W ykazują przy tym orientację co do możliwości i dróg realizacji planów kształcenia i zdobywania określonej pozycji w społeczeństwie. W formułowanych planach na przyszłość, a zwłaszcza w wytycza­niu celów życiowych, znajdują odzwierciedlenie cenione przez uczniów wartości, a w planach dotyczących dalszego kształcenia - zainteresowania.

Uczniowie wybitnie zdolni przywiązują wagę do kształcenia, charakteru przy­szłej pracy, zakładając, iż pozwoli im ona rozwinąć możliwości twórcze. M niejsze znaczenie mają dla nich wartości materialne i zewnętrzne oznaki prestiżu.

W łaściwości rodziny i stosunki wewnątrzrodzinne stanowią istotny czynnik wpływający na stopień wykorzystania zdolności w nauce szkolnej i w wyborze za­wodu i szkoły.

Korzystny klimat intelektualny i uczuciowy, pozytywny stosunek rodziców do nauki dzieci, stwarzają atmosferę sprzyjającą podejmowaniu decyzji zawodowych przez jednostki zdolne.

INTER-FAMILY CONDITIONING OF CHOOSING SCHOOL AND JOB BY STUDENTS PERCEIVED BY TEACHERS AS OUTSTANDING

Sum m ary

People’s abilities form the basis of the development of a society. Along with socio-economic and cultural development, the demand for highly specialized scientific, technical and managerial staff increases. The notion of ability is used to define those qualities of human psyche which condition the capacity to act effectively in specific areas while carrying out various tasks. The living environment of outstanding students was characterized by a complete structure of their families, higher and secondary education of their parents, favourable living conditions, a high standard of participation in culture and childcare, as well as good atmosphere at home. Parents support their children in the choice o f proper school and work.