Ks. prof. UKSW dr hab. T. WIELEBSKI (UKSW)1

HORYZONTALNY WYMIAR ŚWIĘTOWANIA NIEDZIELI W POLSCE.

OD NAUCZANIA MAGISTERIUM DO DZIAŁAŃ DUSZPASTERSKICH

Jan Paweł II, pisząc w liście apostolskim Dies Domini w 1998 roku o kryzysie

świętowania niedzieli, zaznaczył, że w niektórych regionach z powodu braku silnej motywacji

religijnej bardzo niewielki procent wiernych uczestniczy w niedzielnej liturgii (DD 5). Papież

podkreślił też, że wielu z nich zatraciło pierwotny sens niedzieli, traktując ten dzień jedynie

jako zakończenie tygodnia (weekend) i będąc odświętnie ubranym, nie potrafi już świętować

(DD 4). Jeżeli chodzi o pierwszą przywołaną myśl, to wydaje się że wyniki badań

dominicantes i communicantes w Polsce, szczególnie w zestawieniu z sytuacją Kościoła

w krajach Europy Zachodniej, są w miarę zadawalające2. Nie można oczywiście spocząć na

przysłowiowych laurach, ale szukać sposobów zmiany istniejącego stanu rzeczy w kierunku

liczniejszego i bardziej świadomego uczestnictwa wiernych w Polsce we mszy św.

niedzielnej.

Do polskiej rzeczywistości bardziej można odnieść drugą myśl papieską dotyczącą

przeżywania niedzieli w wymiarze horyzontalnym. Homo faber nie potrafi, a w niektórych

sytuacjach nie chce, stawać się homo festivus. Ma to wielorakie przyczyny, a zarazem rodzi

różne skutki. Mówiąc o przyczynach, należy wymienić kontekst gospodarczy i społeczno-

polityczny sprzyjający zatraceniu wrażliwości współczesnego człowieka na nadprzyrodzony

wymiar życia. Dobremu świętowaniu niedzieli zagraża między innymi brak świadomości

1 Wielebski Tomasz – ks. dr hab. teologii pastoralnej; prezbiter diecezji warszawsko-praskiej; kierownik katedry prakseologii pastoralnej i organizacji duszpasterstwa; w latach 2011-2013 Kierownik Sekcji Teologii Pastoralnej; wykładowca Wyższego Seminarium Duchownego Diecezji Warszawsko-Praskiej; kierunki badań: świętowanie niedzieli, duszpasterstwo chorych i hospicyjne, współpraca teologii pastoralnej z naukami pozateologicznymi; członek Stowarzyszenia Pastoralistów Polskich, autor monografii Dzień Pański w życiu katolików w Polsce. Studium pastoralnoteologiczne oraz artykułów z zakresu teologii pastoralnej, e-mail: tomwielebski@gmail.com.

2 Od początku lat 90. XX wieku obserwuje się z roku na rok niewielki, ale systematyczny, spadek wskaźnika dominicantes. Oznacza to, że coraz mniej Polaków uczęszcza regularnie na niedzielną mszę św. W roku 2013 wskaźnik dominicantes wyniósł 39,1%. Zatem po raz pierwszy od 1980 roku (wynosił wtedy 51,0%) spadł poniżej 40%. Spadek wskaźnika dominicantes dotyczy niemal równomiernie wszystkich diecezji w Polsce. Z kolei wskaźnik wskaźnik communicantes w 2013 roku wyniósł 16,3%. W stosunku do 2012 roku zaobserwowano wzrost liczby osób przystępujących do Komunii św. Z prowadzonych od 1980 roku badań wynika, że spadkowi wskaźnika dominicantes towarzyszy stale wzrost wskaźnika communicantes. Przykładowo, w Niemczech regularnie na niedzielne msze św. uczęszczało w 2012 roku 10,8% katolików, natomiast w Hiszpanii w 2011 roku 13,0%. Zob. P. Bieliński, Religijność w Europie;

http://www.niedziela.pl/artykul/10660/Religijnosc-w-Europie (data pobrania: 19.08.2014); Dominicantes 2013; http://www.iskk.pl/kosciolnaswiecie/193-dominicantes-2013.html (data pobrania: 19.08.2014).

1

religijnej czy też właściwych wzorców przeżywania czasu wolnego, niczym nie ograniczona

chęć pomnażania zysku przemysłu i handlu sztucznie rozbudzających konsumpcjonizm.

Z kolei do skutków nieumiejętności świętowania zaliczamy wzrastającą liczbę chorób

psychicznych, postępujący rozkład rodziny, zanikanie wielorakich więzi narodowych

i lokalnych.

Autor artykułu pragnie, odwołując się do wyników własnych badań

przeprowadzonych w 2009 roku, uzupełnionych wynikami innych instytutów badawczych,

przedstawić problematykę świętowania niedzieli w Polsce w wymiarze horyzontalnym. Nie

chodzi mu tylko o ukazanie stanu faktycznego pokazującego jak jest, ale zestawiając je z

nauczaniem Magisterium Kościoła, mówiącym o tym, jak powinno być, chce wskazać na

konieczność podjęcia pewnych działań. Prowadzona refleksja ma być próbą odpowiedzi na

wezwanie zawarte w adhortacji apostolskiej Ecclesia in Europa z 2003 roku do

podejmowania inicjatyw duszpasterskich na płaszczyźnie wychowawczej, duchowej

i społecznej, pomagających przeżywać niedzielę zgodnie z jej prawdziwym sensem (EiE 81).

Taki sposób działania jest realizacją jednego ze stosowanych przez teologię pastoralną

paradygmatów działań, zwany paradygmatem trzech etapów analizy pastoralnoteologicznej.

Ujmuje się go w formie sylogizmu praktycznego, w którym przesłanką większą jest zasada

objawiona odkryta w wyników poszukiwań nauk teologicznych, przesłankę mniejszą

stanowią dane zaczerpnięte z prowadzonych badań socjologicznych, a wniosek, będący

zasadą urzeczywistniana się Kościoła, ma charakter teologiczny. Najpierw ukazuje się jakiś

wycinek działalności pastoralnej Kościoła w ujęciu normatywnym, następnie w ujęciu

realizowanym, aby dojść do wniosków pastoralnych (ujęcie postulowane)3.

1. Wybrane wskazania Magisterium Kościoła dotyczące horyzontalnego wymiaru świętowania niedzieli

Dokumenty Magisterium Kościoła podkreślają, że celebracja Eucharystii stanowi

centrum świętowania niedzieli i całego życia Kościoła (KL 9-10; KKK 2177; DD 32). Jest

ona sercem niedzieli (DD 52). W tym bowiem dniu wierni powinni się gromadzić, aby

słuchając Bożego słowa i uczestnicząc w Eucharystii, wspominać mękę, zmartwychwstanie

i uwielbienie Pana Jezusa oraz składać dziękczynienie Bogu, który „przez powstanie

z martwych Jezusa Chrystusa na nowo zrodził ich do żywej nadziei” (1 P 1, 3) (KL 106).

Kościół w swoim nauczaniu podkreśla, że świętowanie niedzieli nie może jednak ograniczać 3 W. Przygoda, Paradygmaty postępowania badawczego w teologii praktycznej, w: W. Przyczyna (red.),

Metodologia teologii praktycznej, Kraków 2011, s. 102-104.

2

się jedynie do samego przeżywania mszy św. (wymiar wertykalny), ale udział w niej oraz

praktykowanie innych form życia religijnego, ma promieniować i kształtować pewien styl

przeżywania niedzieli w aspekcie horyzontalnym (DD 67-72). Wypada szczegółowiej

przedstawić przywołane wymiary horyzontalnego świętowania niedzielnego, aby w ich

świetle spojrzeć na uzyskane wyniki badań.

W naturę ludzką naturę jest wpisany, zgodny z wolą Boga, cykl pracy i odpoczynku,

który pozwala człowiekowi wyrwać się z rytmu ziemskich zajęć i uświadomić mu, że

wszystko jest dziełem Bożym (DD 65). Człowiek nie może stać się niewolnikiem pracy

i traktować ją w sposób bałwochwalczy (SC 74). Nieustannie trzeba pamiętać o tym, że praca

jest „dla człowieka”, a nie człowiek dla „pracy” (LE 6). Powinien on w niedziele oraz w inne

dni świąteczne powstrzymywać się od prac przeszkadzających oddawaniu czci Bogu,

przeżywaniu radości (…) i koniecznemu odpoczynkowi duchowemu i fizycznemu (KKK 2185;

KPK 1247) wystarczającym do prowadzenia życia rodzinnego, kulturalnego, społecznego

i religijnego (KDK 67). Problem pracy w niedziele jest ważną, nie odnoszącą się tylko do

osób wierzących, kwestią etyczną. Niedziela wolna od pracy, za wyjątkiem niezbędnych

usług, jest wyrazem tego, że priorytetem stają się nie kwestie ekonomiczne, ale wartości

ludzkie: bezinteresowność, rodzinne i przyjacielskie relacje. Dla osób wierzących rzeczą

najważniejszą staje się relacja z Bogiem i wspólnotą4.

Ważną rolę w świętowaniu niedzieli mają odgrywać spotkania z rodziną

i przyjaciółmi, które powinny pomagać wyrażać pośród zwyczajnego dnia życia pokój

i radość (DD 52). Spotkanie rodziców i dzieci odbywane w tym dniu mają dawać sposobność

do otwarcia się na siebie oraz wzajemnego dialogu (DD 52). Dzień Pański ma być uświęcany

odpoczynkiem w atmosferze chrześcijańskiej radości i braterstwa (EiE 82). Chrześcijanie

mają świętować, oddając rodzinie i bliskim czas, o który trudno w pozostałe dni tygodnia

(KKK 2186). Mówiąc o sposobie przeżywania niedzieli w rodzinie, warto przypomnieć

wspomnienia z czasów dzieciństwa i młodości przywołane przez Benedykta XVI podczas

VII Światowego Spotkania Rodzin w Mediolanie w 2012 roku. Papież wspominał, że

świętowanie niedzieli w jego domu rodzinnym rozpoczynało się od sobotniego wspólnego

czytania Pisma Świętego, przez mszę św. niedzielną, wspólny obiad, po śpiewy i wycieczki

do lasu5. Podczas mszy św. celebrowanej na zakończenie spotkania rodzin papież, ukazując

4 Franciszek, Przemówienie do przedstawicieli świata pracy i przedsiębiorcami na uniwersytecie w Campobasso, 5 VII 2014, http://www.naszdziennik.pl/wiara-stolica-apostolska/84151,niech-niedziela-bedzie-wolna-od-pracy.html (data pobrania: 16.08.2014).

5 Benedykt XVI, Rozmowa z uczestnikami spotkania rodzin podczas Święta Świadectw. Szczęśliwe dzieciństwo każdemu z nas daje przedsmak raju (Mediolan 2 VI 2012), „L’Osservatore Romano” 2012, nr 7-8, s. 18-19.

3

wartość niedzieli, zwracał uwagę w homilii, że jest to dzień człowieka i jego wartości: uczty,

przyjaźni, solidarności, kultury, kontaktu z przyrodą, zabawy, sportu. Apelował, aby rodziny

wspólnie uczestniczyły w Eucharystii, spotykały się i dzieliły się sobą, broniąc wartości tego

dnia, będącego jak oaza, w której można się zatrzymać, aby zasmakować radości spotkania

i ugasić nasze pragnienie Boga6.

Problematykę świętowania niedzieli w gronie osób bliskich podejmuje także

nauczanie Magisterium Kościoła w Polsce. II Polski Synod Plenarny poleca, aby wobec

zaniku tradycji świętowania, przygotować modlitewniki i inne publikacje zawierające teksty

modlitw, które rodziny mogą wykorzystać w różnych momentach życia, a także opis

zwyczajów wprowadzających rodziców i dzieci w nurt chrześcijańskiej tradycji. Zachęca się

rodziny do wspólnego uprawiania turystyki i zajęć sportowych, uczestnictwa w życiu

kulturalnym lokalnej społeczności i narodu oraz kultywowanie rodzinnego hobby, co może

przyczynić się do ograniczenia destrukcyjnego wpływu nadmiernego oglądania telewizji7.

II Polski Synod Plenarny apeluje, aby uczyć rodziny dobrego przeżywania niedzieli jako dnia

Pańskiego, dążąc do tego, by same zrozumiały wieloraką wartość tego dnia, a następnie

przyczyniały się swoją postawą do przywrócenia jej właściwego charakteru8.

Dyrektorium duszpasterstwa rodzin podkreśla, że w niedziele rodzina ma się spotykać

przy wspólnym stole oraz razem spędzać wolny czas (DDR 55). Dokument zwraca uwagę na

konieczność zadbania o przypominanie chrześcijańskich zasad spędzania czasu wolnego

(DDR 59) Z kolei biskupi polscy w dokumencie Służyć prawdzie o małżeństwie i rodzinie

podkreślają, że relacje rodzinne spełniane w atmosferze pokoju, modlitwy, radości

i zawierzenia Bogu mogą być działaniem ewangelizacyjnym, szczególnie mającym wpływ na

osoby przeżywające trudności rodzinne9. Natomiast w liście Zachowujecie niedzielę,

a niedziela zachowa waszą rodzinę biskupi zaznaczają, że niedziela pozwala rodzinie poznać

smak zachwytu nad dziełem stworzenia i daje szansę dla zabieganej rodziny do intensywnego

spotkania z Bogiem i między sobą. Posiłek świąteczny, właściwy strój i brak pośpiechu mają

pomóc w doznawaniu odczucia innego świata, który jest celem życiowej pielgrzymki.

Biskupi apelują, aby cała rodzina zasiadała do stołu, modląc się przed i po posiłku oraz

dzieliła się wspólnymi przeżyciami, by odkrywać świat, opowiadać o swoich sukcesach

6 Benedykt XVI, Homilia podczas mszy św. na zakończenie VII Światowego Spotkania Rodzin, Aby zbudować społeczeństwo o ludzkim obliczu (Mediolan 3 VI 2012), tamże, s. 23.

7 Powołanie do życia w małżeństwie i rodzinie, nr 47, w: II Polski Synod Plenarny (1991-1999), Poznań 2001.

8 Kościół wobec życia społeczno-gospodarczego, nr 50, w: tamże.9 Rada ds. Rodziny Konferencji Episkopatu Polski, Służyć prawdzie o małżeństwie i rodzinie (19 VI

2009), Warszawa 2009, nr 129.

4

i porażkach, a w ten sposób budować prawdziwą jedność w rodzinie10. W niedzielę wszyscy

mają się radować się z piękna stworzonego świata, wspólnie spędzać czas na łonie przyrody,

organizować wyjazdy rodzinne i wycieczki a także spotykać się z innymi rodzinami. Biskupi

przestrzegają przed robieniem w tym dniu zakupów, ucieczce w świat wirtualny, nadmiernym

spędzaniem czasu przed telewizorem czy komputerem11. Zachęcają, aby w tym dniu

podejmować rozmowy z dziećmi na tematy religijne, czytać wspólnie Pismo Święte,

czasopisma i książki religijne, korzystać z katolickich mediów, odmawiać rodzinny różaniec,

nawiązywać w rozmowach do czytań mszalnych i usłyszanego kazania. Wspólne

przebywanie i modlitwa, podkreślają biskupi pasterze Kościoła, służą uczeniu się dialogu

między rodzicami i dziećmi, budowaniu jedności i dostarczaniu wzajemnego wsparcia12.

Według nauczania Magisterium, w niedzielę wierni mają korzystać z należnego

odpoczynku duchowego i fizycznego (KPK 1247). Odpoczynek niedzielny, pozwalając

sprowadzić do właściwych proporcji troski i codzienne zajęcia, nie może się stać wywołującą

uczucie nudy jałową bezczynnością, ale musi być źródłem duchowego wzbogacenia,

zapewniając większą wolność, umożliwiać kontemplację i sprzyjać braterskiej wspólnocie

(DD 67-68). Ważną rzeczą jest rodzaj aktywności podejmowanej w niedzielę przez

chrześcijan. Niedziela ma być czasem refleksji, ciszy, lektury i medytacji sprzyjających

wzrostowi życia wewnętrznego (KKK 2186). Potrzeba popierać takie przeżywanie niedzieli,

które, będąc związane z udziałem w różnych formach aktywności kulturalne, politycznej lub

sportowej, przyczynia się do rozwoju i postępu życia człowieka (DD 4). Niedziela może też

stać się czasem odkrywania i zachwycania się pięknem przyrody (DD 67).

Ważną rolę w świętowaniu niedzieli odgrywa parafia, stwarzając różne formy

przeżywania dnia Pańskiego. II Polski Synod Plenarny zwraca uwagę na to, że wśród różnych

zadań parafii powinno znaleźć się kształtowanie umiejętności społecznych i postaw

obywatelskich przez naukę współpracy w grupach i wspólnotach, bibliotekach, wideotekach,

kawiarenkach, klubach sportowych, centach młodzieżowych i klubach „trzeciego wieku”13.

Apeluje on do duszpasterzy, aby popierali tworzenie przy parafiach różnego rodzaju miejsc,

w których rodziny mogą wzajemnie poznawać się, wymieniać poglądy i wspólnie spędzać

10 List pasterski Episkopatu Polski na Niedzielę Świętej Rodziny, Zachowujecie niedzielę, a niedziela zachowa waszą rodzinę, Warszawa 2012, nr 2, http://www.duszpasterstworodzin.gniezno.opoka.org.pl/go.php/pl/dokumenty_kosciola_o_rodzinie/komisja_episkopatu_polski/_list_pasterski_episkopatu/zachowujcie_niedziele_a_niedziela.html (data pobrania: 2.03.2013).

11 Tamże. 12 Tamże, nr 3. 13 Potrzeby i zadania nowej ewangelizacji na przełomie II i III Tysiąclecia Chrześcijaństwa, nr 48,

w: II Polski Synod Plenarny (1991-1999), dz. cyt.

5

czas14. Synod postuluje, aby powrócić do rozwijanej przed wojną idei domów katolickich,

wykorzystując nieużywane pomieszczenia, w których kiedyś odbywały się zajęcia

katechetyczne. Zadaniem tych domów miałoby być rozwijanie kultury duchowej i fizycznej

młodzieży, ukazywanie miejscowej tradycji chrześcijańskiej, ożywianie działalności drużyn

harcerskich, popieranie miejscowej działalności artystycznej przy współpracy z powiatowymi

i gminnymi placówkami kulturalnymi15. Wzywa się każdą parafię do prowadzenia czytelni

i bibliotek parafialnych, systematycznie uzupełnianych o nowe publikacje, przede wszystkim

religijne16. W podobnym duchu wypowiada się Dyrektorium duszpasterstwa rodzin, apelując,

żeby tam, gdzie jest to możliwe, organizować parafialne kluby młodzieżowe, sportowe,

czytelnicze i dyskusyjne, a także kluby seniora dla starszych, samotnych i opuszczonych

(DDR 59).

Jednym z wymiarów świętowania niedzieli, będącym konsekwencją udziału

w Eucharystii, ma być pełnienie dzieł miłosierdzia i działalność charytatywna (KL 9; DD 69).

Fala miłosierdzia, wzbudzona przez udział w niedzielnej mszy św., ma kształtować sposób

przeżywania tego dnia. Chrześcijanie muszą szukać ludzi potrzebujących jego wsparcia,

poświęcając kilka godzin jakieś konkretnej formie wolontariatu i solidarności (DD 72).

W pobożności chrześcijańskiej niedziela jest dniem tradycyjnie poświęconym na dobre

uczynki i pokorne posługi względem ludzi chorych, kalekich i starszych, o których

chrześcijanie mają zawsze pamiętać (KKK 2186). Głoszenie słowa Bożego (kerygmat –

martyria), sprawowanie sakramentów (leiturgia) oraz posługa miłości (diakonia) są ze sobą

bardzo ściśle związane, wyrażając naturę Kościoła (DCE 25). Z dnia Pańskiego trzeba

uczynić dzień szczególnej solidarności z tymi wszystkimi, którzy właśnie w niedzielę boleśnie

odczuwają swoją samotność, ubóstwo i cierpienie (DD 72). Zwłaszcza w czasach

współczesnych potrzebna jest nowa wyobraźnia miłosierdzia, której przejawem będzie nie

tylko skuteczność pomocy, ale również zdolność solidaryzowania się z cierpiącym bliźnim

(NMI 50). Przez posługę miłości (diakonia) wyraża się istota Kościoła, który nigdy nie może

być uwolniony od czynienia posługi caritas jako uporządkowanej działalności wierzących

(DCE 25; 29).

Benedykt XVI, w przemówieniu do trzeciej grupy biskupów polskich przebywających

w Watykanie z wizytą ad limina Apostolorum w 2005 roku, zwracał uwagę na różne formy

wolontariatu organizowane w Polsce, mające za cel pomoc osobom przebywającym

14 Powołanie do życia w małżeństwie i rodzinie, nr 44, dz. cyt.15 Ewangelizacja kultury i środków społecznego przekazu, nr 64, w: II Polski Synod Plenarny (1991-

1999), dz. cyt.16 Tamże, nr 66.

6

w hospicjach, schroniskach dla bezdomnych, uzależnionym, samotnym matkom i ofiarom

przemocy, chorym, samotnym, rodzinom wielodzietnym i ubogim, osobom upośledzonym

umysłowo i fizycznie. Wymieniając różne formy pracy, apelował, aby doceniać wszystkich

działających na wzór miłosiernego Samarytanina, wspierając i animując ich działania17.

Z kolei papież Franciszek, przemawiając do polskich biskupów w 2014 roku, zwrócił uwagę,

że Kościół w Polsce ma być blisko ubogich: potrzebujących, bezrobotnych, bezdomnych,

chorych, opuszczonych, rodzin wielodzietnych bez wystarczających środków do życia

i wychowywania dzieci18.

O konieczności świadczenia miłosierdzia i działalności charytatywnej wspominają

również dokumenty Magisterium w Polsce. II Polski Synod Plenarny wzywa, aby szczególną

troską duszpasterską objąć osoby starsze, zwłaszcza samotne i chore, przeżywające ciężar

samotności psychicznej i fizycznej, doświadczające cierpień spowodowanych chorobą,

ubytkiem sił, poczuciem zbliżenia się końca życia. Synod apeluje, aby powoływać

w parafiach kluby trzeciego wieku i podobne wspólnoty, a także ukazywać tym osobom sens

obecności we wspólnocie Kościoła, wykorzystując ich potencjał duchowy, który mogą wnieść

w życie wspólnoty Ludu Bożego19. Synod wzywa o zadbanie odpowiedniej liczby miejsc dla

chorych i starszych w kościołach, o stosowne konfesjonały dla osób słabo słyszących a także

o stworzenie odpowiednich podjazdów i wejść dla osób nie mogących poruszać się bez wózka

inwalidzkiego20.

W pracy apostolskiej Kościoła mają być wykorzystywane mass mediów. Trzeba

utrzymywać i wspierać prasę oraz wydawnictwa katolickie, filmy, radio i telewizję (DSP 3;

13; 17), odpowiednio formując, szczególnie młodzież i dzieci, do odbioru przekazu

medialnego (DSP 9-11; 16). Media, będąc pierwszym areopagiem współczesnych czasów,

mają być narzędziami w służbie prowadzonej przez Kościół ewangelizacji i nowej

ewangelizacji współczesnego świata (RM 37; CP 126; AEN 11). W sposób szczególny

potrzeba wykorzystania w pracy duszpasterskiej Kościoła Internetu, który chociaż nie może

stać zamiennikiem prawdziwej wspólnoty ludzkiej, wcielonej rzeczywistości sakramentów

i liturgii, może ją uzupełniać, przyciągać ludzi do pełniejszego doświadczenia wiary

17 Benedykt XVI do biskupów polskich, Przemówienie do trzeciej grupy biskupów (Watykan, 17 XII 2005), Poznań 2005, s. 32-33.

18 Franciszek do biskupów polskich przebywających w Watykanie z wizytą ad limina Apostolorum (Watykan, 7 II 2014), http://www.diecezja.wloclawek.pl/pl/news/20,aktualnosci/1306,watykan-przeslanie-papieza-franciszka-do-polskich-biskupow-odbywajacych-wizyte-ad-limina-apostolorum (data pobrania: 16.08.2014).

19 Powołanie do życia w małżeństwie i rodzinie, nr 48, dz. cyt.20 Tamże, nr 139.

7

i ubogacać religijne życie korzystających z niego osób21. Nowa przestrzeń cybernetyczna jest

dla Kościoła wezwaniem do posługiwania się nią w głoszeniu ewangelicznego orędzia22.

Ewangelizacja wymaga zainteresowania środkami komunikacji społecznej, szczególnie

nowymi mediami, w których spotykają się ludzie, stawiając liczne pytania, kształtując tam

często swoje sumienia23. Wśród zagadnień podejmowanych w pracy duszpasterskiej Kościoła

w czasopismach i na stronach internetowych diecezji powinna się znaleźć szeroko rozumiana

tematyka eucharystyczna (RE 34).

Benedykt XVI, w przemowie do pierwszej grupy biskupów polskich przebywających

w Watykanie z wizytą ad limina Apostolorum w 2005 roku, zwracał uwagę na konieczność

wykorzystywania lokalnych, regionalnych i ogólnopolskich środków społecznego przekazu

w dziele ewangelizacji kultury oraz nowej ewangelizacji. W sposób szczególny odnosząc się

do parafialnej prasy katolickiej, która przyczynia się do szerzenia kultury prawdy, dobra

i piękna, papież apelował o podnoszenie jej poziomu i zwiększania zakresu jej

oddziaływania24.

O roli mediów w duszpasterstwie oraz formacji do właściwego korzystania z nich

mówią dokumenty II Polskiego Synodu Plenarnego, podkreślając, że cały Kościół powinien

w posłudze duszpasterskiej i katechetycznej posługiwać się własną prasą, rozgłośnią radiową

i Internetem25. Synod podkreśla, że w obliczu postępującej „cywilizacji obrazu”, należy

popierać rozwój prasy katolickiej, powiększając zasięg jej oddziaływania, zachęcając zarazem

do jej czytania, co powinno stać się ważnym zadaniem posługi duszpasterskiej w każdej

parafii. Trzeba też z życzliwością odnieść się do inicjatyw zakładania pisma parafialnego26. W

czasopismach katolickich, które mają odznaczać się wysokim poziomem merytorycznym oraz

warsztatowym i redaktorskim, powinny znaleźć się publikacje uczące postawy miłości,

modlitwy i zwyczajów katolickich (…), prezentowania możliwości godziwej rozrywki

21 Papieska Rada ds. Środków Społecznego Przekazu, Kościół a Internet (Watykan, 22 II 2002), nr 5, www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WR/rady_pontyfikalne/r_komunik_spol/kosciol_internet_22022002.html (data pobrania: 26.12.2012).

22 Jan Paweł II, Orędzie na 36 Światowy Dzień Środków Społecznego Przekazu Internet nowym forum dla głoszenia Ewangelii (Watykan, 24 I 2002), nr 3, http://www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/jan_pawel_ii/przemowienia/internet_aut_12052002.html (data pobrania: 3.11.2012).

23 Orędzie końcowe XIII Synodu Biskupów do ludu Bożego Ewangelia w świecie , „L’Osservatore Romano” 2012, nr 12, nr 10.

24 Benedykt XVI do biskupów polskich, Przemówienie do pierwszej grupy biskupów (Watykan, 26 XI 2005), dz. cyt., s. 12.

25 Ewangelizacja kultury i środków społecznego przekazu, nr 86, dz. cyt.26 Tamże.

8

i wypoczynku27. Kościół powinien także dostrzegać możliwości Internetu, zakładając

i odnawiając katolickie strony, wykorzystując je do głoszenia Dobrej Nowiny28.

W nauczaniu Magisterium, zarówno na poziomie Kościoła powszechnego,

jak i lokalnego w Polsce, znajduje się dużo wskazań dotyczących świętowania niedzieli przez

katolików. O ile zasadniczo wiadomym jest, jak ma ono wyglądać w aspekcie wertykalnym

(uczestnictwo we mszy św. i inne formy religijności), to często wielu z nich nie zna

gruntownie jego przesłania dotyczącego aspektu horyzontalnego, a co za tym idzie, nie

stosuje jego w praktyce codziennego życia. Trzeba upowszechniać jego znajomość,

pokazując, co składa się na realizację III przykazania Dekalogu Pamiętaj, abyś dzień święty

święcił.

2. Sposoby przeżywania niedzielnego czasu wolnego przez Polaków

Po omówieniu nauczania Magisterium dotyczącego tego, w jaki sposób katolicy

powinni przeżywać niedziele w wymiarze horyzontalnym, autor odwołując się do wyników

swoich badań ukaże, w jaki sposób Polacy realizują ten wzorzec teologiczny29. Dla

poszerzenia perspektywy badawczej przytoczy on także inne wyniki badań realizowane

w Polsce. Warto zapoznać się z tymi danymi, aby proponowane różnorodne działania

duszpasterskie nie były oderwane od konkretnej rzeczywistości społecznej, ale stanowiły

odpowiedź na postawiona diagnozę.

Mówiąc o różnorodnych sposobach przeżywania niedzieli, należy najpierw odwołać

się do wyników badań dotyczących świadomości tego dnia. Posiadana świadomość rzutuje na

podejmowane działania, nadając im określony kształt. Chcąc zbadać świadomość

respondentów dotyczącą istoty dnia Pańskiego, autor postawił pytanie otwarte: Czym dla

Pana(i) jest niedziela? Na tak postawione pytanie największy procent badanych

respondentów (41,9%) odpowiadał, że jest to dla nich dzień odpoczynku. Na drugim miejscu

pojawiła się opinia, że niedziela to dzień spotkań z rodziną (34,9%). W następnej kolejności

respondenci podkreślali, iż niedziela jest dla nich dniem świętym (22,6%), dniem uczestnictwa

we mszy św. (19,8%), dniem poświęconym Bogu (11,3%), dniem bez pracy (9,1%), dniem

27 Tamże, nr 87.28 Tamże, nr 90. 29 Autor w okresie od maja do sierpnia 2009 roku przeprowadził badania wśród katolików w Polsce

ze 100. losowo wybranych parafii 4 diecezji. Pod uwagę wzięto diecezje o najwyższym (diecezja tarnowska) i jednym z najniższych wskaźników dominicantes (archidiecezja szczecińsko-kamieńska) oraz archidiecezję warszawską i diecezję warszawsko-praską, w których wskaźnik dominicantes kształtuje się na poziomie średnim. Wiernym w wybranych parafiach rozdano 2000 ankiet, z których otrzymano 819, z czego do dalszej analizy zakwalifikowano 797.

9

spotkania z Bogiem (8,7%). 34,9% respondentów, podając sposób rozumienia istoty niedzieli,

wymieniało jeszcze inne określenia: centrum tygodnia, dzień lektury Biblii, dzień lektury

prasy katolickiej, dzień jak inny, dzień modlitwy, dzień nauki, dzień nudy, dzień bez szkoły,

dzień dobrych uczynków, dzień pogłębiania wiary religijnej, dzień pracy, dzień radości, dzień

refleksji, dzień rozmowy z Bogiem, dzień rozrywki, dzień wyciszenia, ostatni dzień weekendu,

pamiątka zmartwychwstania, pierwszy dzień tygodnia, siódmy dzień tygodnia, wyciszenie.

Warto zauważyć, że w określeniach istoty niedzieli, podawanych przez respondentów,

przeplatały się jej dwa wymiary: sakralny i świecki. Z badań wynika, że na pierwszy plan

wybijał się bardziej wymiar świecki. Godnym podkreślenia wydaje się fakt, że wśród

podawanych świeckich określeń niedzieli, badani respondenci wymieniali różne formy jej

świętowania polecane przez Magisterium, co może świadczyć nie tyle o dobrej znajomości

jego nauczania, ile o kierowaniu się pewnymi intuicjami oraz wzorcami jej przeżywania

wyniesionymi być może z domu rodzinnego albo z innych źródeł. Trzeba jednak zauważyć,

że w świadomości niektórych badanych niedziela nie jawi się jako wyróżniający się spośród

innych dzień tygodnia (dzień jak inny, dzień nauki, dzień pracy, ostatni dzień weekendu), co

świadczy o braku zrozumienia jego istoty. Niektóre określenia (dzień nudy) sugerują także, że

u części respondentów brakuje pomysłów na jego przeżywanie, co zarówno domaga się

podejmowania właściwych działań formacyjnych, jak i propagowania wzorów świętowania.

Niedziela powinna być czasem odpoczynku, a nie pracy zarobkowej. Autor w swoich

badaniach zapytał się respondentów o podejmowanie pracy zarobkowej w tym dniu.

Uzyskane wyniki badań zawiera diagram 1.

10

nie pracują66.5%pracują okazjonalnie

10.7%

pracują w większość niedziel

7.4%

bezrobotni12.9%

brak odpowiedzi2.5%

Diagram 1. Podejmowanie pracy zawodowej przez respondentów w niedziele.

Z diagramu 1. wynika, że, 66,5% respondentów nie pracuje zawodowo w niedziele,

10,7% pracuje okazjonalnie, natomiast tylko 7,4% pracuje w większość niedziel.

12,9% respondentów stwierdziło, że są osobami bezrobotnymi, a 2,5% badanych nie udzieliło

odpowiedzi. Z kolei badania CBOS przeprowadzone w 2010 roku wykazały, że 35,0% ogółu

respondentów, a w grupie pracujących aż 64,0%, odpowiedziało twierdząco na pytanie

dotyczące podejmowania stałej lub dorywczej pracy zarobkowej w soboty i niedziele30. Z

jednej strony należy wyrazić zadowolenie z dużego procentu respondentów autora

rozumiejących rolę odpoczynku, który należy się człowiekowi ze względu na jego ludzką

godność i związane z tym potrzeby religijne, rodzinne, kulturowe oraz społeczne. Badani

respondenci, którzy w większości są regularnie praktykującymi katolikami, systematycznie

uczestniczącymi we mszy św. niedzielnej, dobrze rozumieją znaczenie odpoczynku,

wpisanego razem z cyklem pracy w naturę ludzką, pozwalając człowiekowi wyrywać się z

rytmu ziemskich zajęć. Warto jednak postawić pytanie o motywy pracy w niedziele tych

Polaków, którzy podejmują takie działanie. Czy jest to spowodowane ich złą sytuacją

materialną, tak że muszą dorabiać w tych dniach, aby zapewnić sobie i swojej rodzinie

właściwy status życia, czy też są owładnięci duchem konsumpcjonizmu, przedkładając mieć

nad być?

30 A. Stasik, Czas wolny Polaków. Komunikat z badań, Warszawa 2010, s. 1- 8.

11

Kolejną kwestią podjętą przez autora w prowadzonych badaniach był najczęstszy

sposób odpoczywania Polaków w niedziele. Uzyskane wyniki badań zawiera wykres 1.

inne

"imprezowanie"

chodzenie do kina, teatru, na mecze

robienie zakupów

odsypianie zaległości

rozwijanie hobby

wyjazdy na łono natury

spacerowanie

oglądanie telewizji

czytanie prasy i książki

odwiedziny rodziny lub przyjaciół

11.0%

1.9%

3.2%

3.3%

12.4%

14.3%

24.1%

39.2%

42.9%

45.6%

48.8%

Wykres 1. Najczęstsze sposoby odpoczywania Polaków w niedziele (Badania

własne 2009)

Z wykresu 1. wynika, że respondenci zwykle i dość często odwiedzają rodzinę i

przyjaciół bądź przyjmują ich u siebie – 48,8%, czytają prasę i książki – 45,6%, oglądają

telewizję – 42,9%, spacerują – 39,2%, wyjeżdżają na łono natury i wycieczki krajoznawcze –

24,1%, rozwijają swoje hobby – 14,3%, odsypiają zaległości – 12,4%, robią zakupy – 3,3%,

chodzą do kina, teatru i na mecze – 3,2%, „imprezują” – 1,9%. 11,0% respondentów

deklaruje, że robi jeszcze inne rzeczy. Z kolei największe wskaźniki procentowe odpowiedzi

nigdy pojawiły się przy chodzeniu do kina, teatru lub na mecze (45,3%), „imprezowaniu”

(44,9%), odsypianiu zaległości (33,4%), robieniu zakupów (32,9%), rozwijaniu hobby

(26,5%). Jeżeli chodzi o kategorie czasami, wskaźnik odpowiedzi kształtuje się w przedziale

od 34,4% (chodzenie do kina, teatru i na mecze) do 50,1% (wyjazdy na łono natury i

wycieczki krajoznawcze).

Jak widać z przytoczonych danych, najczęstszą formą odpoczynku niedzielnego

respondentów są spotkania z rodziną i przyjaciółmi, lektura prasy i książek oraz oglądanie

telewizji31. Tylko niewielki procent badanych robi zwykle i dosyć często w niedziele zakupy. 31 Wspomniana tendencja jest zbieżna z badaniami prowadzonymi przez Krajową Radę Radiofonii.

W I kwartale 2013 roku statystyczny Polak oglądał telewizję przez 4 godziny 41 minut dziennie, tj.  o 10 minut dłużej niż w analogicznym okresie roku ubiegłego. Według Rady powyższe zjawisko należy między innymi wiązać z rosnącym zasięgiem naziemnej telewizji cyfrowej. Zob. Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji, Rynek telewizyjny w 1 kwartale 2013 r., Warszawa 2013, http://www.krrit.gov.pl/Data/Files/_public/Portals/0/regulacje-prawne/polska/kontrola-nadawcow/rynek-

12

Na podkreślenie zasługuje wysoki wskaźnik osób czytających prasę i książki, co znaczenie

odbiega od obrazu statystycznego Polaka zasadniczo nie czytającego książek32. Respondenci

sporadycznie korzystają z różnych form niedzielnego wypoczynku. Z badań wynika, że tylko

3,2% respondentów uczęszcza do kina, teatru i na mecze. Przyczyny tego faktu można

doszukiwać się w braku odpowiednich funduszy, nierozbudzonych potrzebach lub zbyt dużej

odległości do miejsc, w których odbywają się tego typu wydarzenia.

ogląan

ie tel

ewizj

i

życie

rodzin

ne

leżen

ie i o

dpoczywan

ie

chdozen

ie na s

pacery

wysypian

ie się

spotka

nia z k

rewnym

i i przy

jaciółm

i

wykonyw

anie

zaleg

łych prac

chodzen

ie do ko

ścioła

i modlit

wa

czytan

ie ksi

ążek

czytan

ie ga

zet i t

ygodnikó

w

wyjeżd

żanie

na wyc

ieczki

w kinie,

teatr

ze, na k

oncerci

e lub w

ystaw

ie

52.0%

36.0%

27.0%24.0% 22.0% 21.0% 21.0% 19.0% 18.0% 17.0%

13.0%7.0%

Wykres 2. Sposób spędzania czasu wolnego Polaków w sobotę i niedziele.

Źródło: CBOS 2010

Warto zestawić powyższe badania z badaniami przeprowadzonych przez CBOS

w 2010 roku (wykres 2), z których wynika, że jeżeli chodzi o sposób spędzania wolnego

czasu w sobotę i niedziele, to ponad połowa badanych Polaków ogląda telewizję (52,0%). Do

kolejnych wskazanych czynności należą: życie rodzinne (36,0%), leżenie i odpoczywanie

(27,0%), chodzenie na spacery (24,0%), wysypianie się (22,0%), spotkania z krewnymi i

przyjaciółmi i wykonywanie zaległych prac w domu (21,0%), chodzenie do kościoła i

modlitwa (19,0%), czytanie książek (18,0%), gazet i tygodników (17,0%), wyjeżdżanie na

wycieczki za miasto (13,0%). Tylko 7,0% badanych spędza czas wolny w kinie, teatrze, na

koncercie lub wystawie33.

telewizyjny-w-i-kwartale-2013.pdf (data pobrania: 17.07.2013). 32 Ogólnopolskie badania czytelnictwa przeprowadzone przez Bibliotekę Narodową i TNS OBOP

pokazują, że 60,8% Polaków nie przeczytało w 2012 roku żadnej książki. Zob. Zob. R. Chymkowski, I. Koryś, O. Dawidowicz-Chymkowska, Społeczny zasięg książki w Polsce w 2012 r., http://www.bn.org.pl/aktualnosci/501-czytelnictwo-polakow-w-2012-r.-%E2%80%93-wyniki-badan.html (data pobrania: 17.07.2013).

33 A. Stasik, Czas wolny Polaków. Komunikat z badań, dz. cyt., s. 1- 8.

13

Polacy zasadniczo odpoczywają biernie oglądając telewizję. Przywiązują duże

znaczenie do prowadzenia życia rodzinnego. W zbyt małym stopniu czytają, wyjeżdżają na

wycieczki krajoznawcze i korzystają z dóbr kultury. Potrzeba podejmowania różnych

sposobów działań, aby aktywizować ich do bardziej czynnego odpoczynku, przyczyniającego

się do wszechstronnego rozwoju.

Dokumenty Magisterium wskazują na konieczność realizowania przez parafię nie

tylko funkcji religijnych, ale również pozareligijnych. Szukając odpowiedzi na pytanie, czy to

nauczanie znajduje odzwierciedlenie w polskiej rzeczywistości, autor w swoich badaniach

zapytał respondentów, czy w domu parafialnym przy ich kościele jest możliwość wspólnego

przeżywania czasu w niedziele. Wyniki badań zostały przedstawione na diagramie 2.

jest taka możliwość14.6%

nie ma takiej możliwości

65.6%

nie wie18.2%

brak odpowiedzi1.6%

Diagram 2. Możliwość spędzania wolnego czasu w niedziele

w parafiach respondentów (Badania własne 2009)

Z diagramu 2. wynika, że tylko 14,6% respondentów odpowiedziało twierdząco na to

pytanie, natomiast aż 65,6% badanych nie zauważyło takiej możliwości. 18,2% nic nie

wiedziało na ten temat. Nie udzieliło odpowiedzi 1,6% respondentów. Jeżeli chodzi o osoby

twierdzące, że ich parafie nie stwarzają możliwości wspólnego przeżywania czasu

w niedziele, to zauważa się pewne zróżnicowanie wskaźników w strukturze zamieszkania.

O tym, że nie ma możliwości wspólnego przeżywania czasu wolnego w ich parafiach,

twierdzą bardziej mieszkańcy wsi (81,7%) i średnich miast (71,2%) niż dużych (58,5%) i

małych miast (52,4%). Koniecznym jest, w obliczu przedstawionych wyników, podjęcie

14

działań, które sprawią, że parafia oprócz swojej podstawowej funkcji religijnej, będzie też

pełniła funkcje kulturotwórczą.

Autor zapytał też respondentów, jakie są ich oczekiwania wobec swoich parafii

odnośnie spędzania wolnego czasu w niedziele. Wyniki badań zawiera wykres 3.

brak oczekiwań

działania w drużynie harcerskiej

korzystanie z czytelni prasy

wypożyczanie książek i filmów

klub "trzeciego wieku"

spotkania w klubie parafialnym

oglądanie przedstawień teatralnych

oglądanie wystaw, spotkania z ciekawymi ludźmi

w kawiarence

5.4%

8.8%

18.7%

22.8%

23.5%

32.1%

32.9%

39.3%

40.5%

Wykres 3. Oczekiwania respondentów dotyczące form spędzania czasu wolnego

w niedziele w swojej parafii (Badania własne 2009)

Z wykresu 3. wynika, że badani respondenci najbardziej oczekują możliwości

spędzenia wolnego czasu w tym dniu w kawiarence parafialnej – 40,5%, oglądania wystaw,

spotkań się z artystami, pisarzami i ciekawymi ludźmi – 39,3%, oglądania przedstawień

teatralnych – 32,9%, spotykania się w klubie parafialnym – 32,1%, klubie „trzeciego wieku”

– 23,5%, możliwości wypożyczania książek i filmów – 22,8%, korzystania z czytelni prasy –

18,7%, działania w drużynie harcerskiej – 8,8%34. Tylko 5,4% respondentów nie ma wobec

parafii żadnych oczekiwań dotyczących tej kwestii. Przytoczone wyniki badań wskazują na

szerokie oczekiwania respondentów wobec parafii w aspekcie spędzania czasu wolnego w

niedziele. Nie zapominając o podstawowych funkcjach parafii, do których należy przede

wszystkim niedzielna celebracja Eucharystii służąca budowaniu wspólnoty (zob. DD 35),

trzeba zwrócić uwagę na fakt, że powinna ona stawać się domem rodzinnym, gościnnym,

braterskim, który w obliczu zachodzących głębokich procesów rozkładu ludzkich

społeczności i ich dehumanizacji zaspokoi pragnienie ludzi związane z budowaniem jedności

34 Wypowiedzi nie sumują się do 100,0%, gdyż respondenci mogli wybrać kilka wypowiedzi.

15

(zob. ChL 26-27). Mimo przeżywanych kryzysów, parafia pozostaje pierwszą wspólnotą

kościelną, w której jest realizowana zarówno działalność duszpasterska, jak i społeczna.

Proponowane przez nią różne formy spędzania wolnego czasu w niedziele mogą

z powodzeniem służyć temu celowi35.

Jan Paweł II podkreśla, że jednym z problemów współczesnego świata jest zatracenie

pierwotnego sensu niedzieli przez wielu chrześcijan, wyrażający się zarówno

zaniedbywaniem uczestnictwa w niedzielnej Eucharystii, jak również nieumiejętnością

świętowania, którego przejawem jest nie powstrzymywanie się od prac i zajęć nie licujących

z istotą tego dnia (zob. DD 4; 67). Do takich zajęć można z pewnością zaliczyć robienie

zakupów. Autor zapytał swoich respondentów czy podejmują taką czynność w niedziele.

Uzyskane wyniki badań zawiera diagram 3.

prawie zawsze i dosyć często5.9%

od czasu do czasu21.2%

zdarzyło się kilka razy53,6%

nigdy18,7%

Diagram 3. Robienie zakupów w niedziele przez respondentów (Badania własne

2009)

Z badań wynika, że prawie zawsze i dosyć często robi zakupy w niedziele 5,9%

respondentów, od czasu do czasu 21,1% badanych, zdarzyło się to kilka razy 53,6%

ankietowanym, a nigdy nie robi zakupów 18,7%.

A jak wygląda kwestia robienia zakupów przez Polaków w niedziele w świetle badań

innych ośrodków badawczych? Z cyklicznych badań CBOS dotyczących robienia przez

Polaków zakupów w niedziele, przeprowadzonych w latach 1997, 2002, 2004, 2008 i 2010

35 Jan Paweł II, Parafia – wspólnota otwarta. Przemówienie dla uczestników sesji plenarnej Kongregacji Duchowieństwa, „L’Osservatore Romano” 1984, nr 11-12, s. 24.

16

wynika, że jeżeli chodzi o osoby często robiące zakupy w niedziele, to wskaźnik procentowy

tych osób utrzymuje się od 2002 roku zasadniczo na tym samym poziomie, wynosząc 7,0%,

Wyjątek stanowił rok 2004, w którym ten wskaźnik wyniósł 12,0%. W miarę na tym samym

poziomie utrzymuje się wskaźnik procentowy osób robiących czasami zakupy w niedziele,

wahając się od 27,0,% do 30,0%. Wskaźnik osób robiących sporadycznie zakupy w niedziele,

po pewnym wzroście w latach 2002-2008, obniżył się do poziomu 28,0%. W porównaniu

z badaniami prowadzonymi w 2008 roku, w 2010 roku o dziewięć punktów procentowych

spadła liczba osób respondentów robiących zakupy w niedziele (z 71,0% do 62,0%). O tyle

samo wzrosła liczba osób deklarujących, że nigdy nie robi zakupów w tym dniu36. Z kolei

badania prowadzone przez Instytut Badania Rynku Pentor pokazują, że Polacy stosunkowo

rzadko dokonują zakupów w niedziele. Z badań zrealizowanych w 2006 roku wynika, że

39,0% respondentów deklaruje, że nigdy nie robi zakupów w niedziele, 45,0% przyznaje, że

robi je rzadko (raz na miesiąc lub rzadziej), a 15,0% respondentów twierdzi, że robi je zawsze

w niedziele lub 2-3 razy w miesiącu. Na pytanie dotyczące tego, gdzie respondenci spędzaliby

czas w niedziele, gdyby sklepy nie były otwarte, 49,0% badanych stwierdziło, że

na spotkaniach z rodziną i znajomymi37. Badania prowadzone przez ten sam Instytut

w 2010 roku wykazały, że obecnie tylko 2,0% Polaków chodzi na wielkie zakupy w niedziele.

Zasadniczo robią oni zakupy w piątki i soboty. Instytut podkreśla, że powyższa tendencja

utrzymuje się od trzech lat38.

W debacie publicznej prowadzonej w Polsce pojawiają się propozycje zakazu handlu

w dni świąteczne i niedziele. Obrońcy niedzieli rozumianej jako najstarsze przykazanie

socjalne świata postulują, aby na wzór Niemiec wprowadzić konstytucyjny zakaz handlu

w każdą niedzielę39. A jak do prawnego zakazu handlu w niedziele odnoszą się respondenci

autora? Wyniki badań zawiera diagram 4.

36 K. Wądołowska, Mania kupowania czyli o postawach konsumenckich Polaków. Komunikat z badań, Warszawa 2011, s. 12.

37 Instytut Badania Rynku Pentor, Stosunek Polaków do handlu w niedzielę, Warszawa 2006, www.pentor.pl/main.xml (data pobrania: 28.09.2010).

38 Zakaz handlu w niedzielę. Projekt ustawy NSZZ „Solidarność”, www.eporady24pl/zakaz handlu w niedzielę–projektustawynszzasolidarność-aktualności,1339.html (data pobrania: 24.09.2010).

39 W Niemczech wysiłki różnych środowisk (grup interesu, organizacji pozarządowych, związków zawodowych i kościołów chrześcijańskich) doprowadziły do tego, że artykuł 140. niemieckiej ustawy konstytucyjnej stanowi: niedziela jest dniem odpoczynku i duchowego wytchnienia.

17

za zakazem60.9%

przeciw zakazowi21.3%

brak zdania16.8%

brak odpowiedzi1.0%

Diagram 4. Stosunek respondentów do zakazu handlu w niedziele (Badania

własne 2009)

Z diagramu 4. wynika, że o konieczności takiego zakazu wspomina 60,9% badanych

respondentów, przeciwnych takim rozwiązaniom jest 21,3% badanych, a nie ma zdania 16,8%

populacji. Nie udzieliło odpowiedzi 1,0% badanych. Należy zastanowić się nad tym, dlaczego

prawie jedna czwarta respondentów występuje przeciwko takiemu zakazowi i jakie warto

podjąć działania, aby ich przekonać do zmiany postawy. Takie samo pytanie należy postawić

w aspekcie działań prowadzonych wobec osób nie mających zdania na poruszany temat.

A jak wygląda powyższa kwestia w świetle badań innych instytutów badawczych?

Przywoływane już badania Pentora z 2010 roku pokazują, że 3/4 Polaków jest za zakazem

handlu w niedzielę40. Z kolei badania prowadzone w 2013 roku przez MillwardBrown

SMG/KRC pokazują, że 30,0% Polaków zdecydowanie popiera wprowadzenie zakazu handlu

w niedzielę, a 17,0% raczej popiera wprowadzenie takiego zakazu. Liczba przeciwników

wprowadzenia zakazu handlu w niedzielę jest nieco większa – zdecydowanie sprzeciwia się

temu 30,0% Polaków, a raczej sprzeciwia się 19,0% respondentów. Z badań wynika, że liczba

zwolenników i przeciwników handlu w niedzielę utrzymuje się mniej więcej na tym samym

poziomie41.40 Zakaz handlu w niedzielę. Projekt ustawy NSZZ „Solidarność”, dz. cyt.41 Arb, Niemal co drugi Polak popiera zakaz handlu w niedzielę, www.wprost.pl/ar/402038/Niemal-co-

drugi-Polak-popiera-zakaz-handlu-w-niedziel/?utm_source=feedburner&utm_medium=feed&utm_campaign=Feed%3A+wprost-gospodarka+

18

Jednym z owoców uczestnictwa w niedzielnej mszy św. powinno być wielorakie

zaangażowanie charytatywne (DD 69; 72). Autor zapytał swoich respondentów o to, jak

wygląda ich niedzielne zaangażowanie charytatywne. Wyniki badań zawiera diagram 5.

nie podejmuje dzi-ałalności charytaty-

wnej71,3%

od czasu do czasu21,9%

regularnie6.0%

Diagram 5. Podejmowanie przez respondentów

działalności charytatywnej w niedziele (Badania własne 2009)

Z diagramu 5. wynika, że, aż 71,3% respondentów nie podejmuje działalności

charytatywnej w niedziele, 21,9% czyni to od czasu do czasu, a tylko 6,0% w sposób

regularny. Warto podjąć refleksję nad przyczyną widocznego prawie u trzech czwartych

badanych zaangażowania charytatywnego w niedziele. Może angażują się oni w taką

działalność w innych dnia tygodnia, co nie wykluczałoby podjęcia pewnych działań także w

niedziele.

Z badań prowadzonych wśród Polaków wyłania się zróżnicowany obraz przeżywania

przez nich czasu świątecznego. Mając więcej czasu wolnego, cenią sobie jego wartość,

przeżywając go w bardzo zróżnicowany sposób. Część Polaków pracuje w niedziele, co

raczej nie dotyczy osób podejmujących regularną praktykę uczestnictwa w Eucharystii.

Większość Polaków nie robi większych zakupów w niedziele, często opowiadając się

zarazem za zakazem handlu w tym dniu. Może widoczna w niedziele duża liczba osób

w hipermarketach nie jest tylko wyrazem rozwijającej się kultury konsumpcyjnej, ale także

jednym z przejawów pragnienia wspólnego przeżywania czasu wolnego, na którą to potrzebę

%28Wydarzenia+Wprost+24%3A+Gospodarka%29 (data pobrania: 12.09.2013).

19

nie odpowiadają w dostateczny sposób polskie parafie. Polacy spędzają czas wolny raczej

biernie.

Wydaje się, że dobrym podsumowaniem tej części artykułu, ukazującej sposoby

świętowania niedzieli przez katolików w Polsce w wymiarze horyzontalnym, będzie

przywołanie wyników badań CBOS z 2010 roku wskazujących na wzrastające przyzwolenie

na desakralizację czas świątecznego42. W porównaniu z 2002 rokiem zauważa się

zwiększający się stopień aprobaty różnych zachowań obejmujących wielorakie aspekty

świętowania. Przykładowo, zmiany oceny zachowań zauważa się w kwestiach: zajmowania

się w niedziele lub święta kościelne pracami remontowymi lub porządkowymi w domu

(odpowiednio 4,74-3,96)43, niechodzenia do kościoła w niedziele i święta (3,22-2,60),

dobrowolnej pracy zarobkowej lub dorabiania w niedziele (3,01-2,51), zakupów

w supermarkecie w niedziele (2,36-2,31). Ukazane wyniki badań pokazują, że w polskim

społeczeństwie powoli zmienia się podejście do niedzielnego świętowania, co przejawia się

w powolnej akceptacji zachowań, które kiedyś wzbudzały największą krytykę44. Ukazane

tendencje powinny mobilizować do różnorodnych działań pastoralnych, których propozycję

zawierać będzie następna część rozważań.

3. Wnioski i postulaty

Należy teraz, po przytoczeniu nauczania Magisterium oraz wyników wybranych badań

ukazujących świętowanie niedzieli przez katolików w Polsce w wymiarze horyzontalnym,

przejść do trzeciego etapu działań. Związany jest on z wytyczeniem różnych kierunków

działań związanych z budowaniem kultury niedzieli. Będąc służbą w obronie dnia Pańskiego,

broni ona pierwiastka humanum w człowieku i społecznościach45.

Jan Paweł II podkreślił w swoim liście Dies Domini konieczność ponownego odkrycia

głębokich uzasadnień doktrynalnych ukazujących wartość niedzieli w życiu chrześcijanina

(DD 6). Na kwestię tę trzeba spojrzeć w perspektywie budowania modelu świętowania dnia

Pańskiego, u podstaw którego powinno leżeć działania związane z kształtowaniem

42 Badanym respondentom przedstawiono szereg zachowań będących wyrazem przeżywania czasu świątecznego i poproszono o ich ocenę w skali od 1 do 7, na której 1 oznacza, że respondent nie ma nic przeciwko temu zachowaniu, natomiast 7 to ocena najbardziej rażącego go zachowania. Im wyższa średnia, tym większa krytyka społeczna danego zachowania. Zob. K. Kowalczuk, „Czas świąteczny” czy „czas tradycyjny” – o tradycjach wielkopostnych i wielkanocnych oraz świętowaniu w niedzielę. Komunikat z badań, Warszawa 2010, s. 7.

43 Tamże.44 Tamże.45 B. Nadolski, Antropologiczno-kulturowe walory niedzieli w dzisiejszym społeczeństwie, w: E. Mateja,

R. Pierskała (red.), Niedziela w społeczeństwie pluralistycznym, Opole 2001, s. 46-47.

20

zrozumienia jego istoty i znaczenia. Wydaje się, że u źródeł niewłaściwego sposobu

spędzania niedzieli przez część wiernych leży źle ukształtowana świadomość religijna, co

przekłada się później na niepożądane zachowania. Badania pokazały, że w świadomości

badanych bardziej funkcjonował wymiar świecki niedzieli niż jej wymiar religijny. Wydaje

się koniecznym nieustanne propagowanie treści zawartych w dokumentach Magisterium

dotyczących teologicznego znaczenia niedzieli, obejmujących zarówno jego wymiar

horyzontalny, jak i wertykalny. Trzeba pokazywać, że dzień Pański jest darem Boga dla

człowieka i społeczeństwa, umożliwiającym jego harmonijny rozwój. Brak odpowiedniej

świadomości dotyczącej istoty niedzieli będzie zawsze skutkował podejmowaniem działań,

których istota zaprzecza naturze jej świętowania. W tej perspektywie istnieje nagląca potrzeba

pogłębiania teologii niedzieli. Postulowana formacja powinna odbywać się w ramach lekcji

religii i katechez, szczególnie przy okazji przygotowania do przyjęcia Pierwszej Komunii Św.

i sakramentu bierzmowania. Działania formacyjne mają nie tylko obejmować dzieci

i młodzież, ale również ich rodziców. Wspomnianą tematykę należy także poruszać w ramach

homilii niedzielnych oraz misji i rekolekcji. Można też propagować ją w trakcie

cotygodniowych kazań wygłaszanych z okazji różnego rodzaju nowenn. Tego rodzaju

problematyka powinna stać się również przedmiotem spotkań formacyjnych w grupach

i wspólnotach religijnych w parafiach.

Do propagowania treści ukazujących sposób świętowania niedzieli należy także

wykorzystywać mass media, szczególnie prasę (w tym gazetki parafialne), oraz Internet

(strony internetowe poszczególnych parafii i diecezji, katolickie portale internetowe itp).

Powinny one wspierać wielorakie inicjatywy motywujące do właściwego przeżywania

niedzieli, propagować sposoby godnego i wartościowego, służącego regeneracji całego

człowieka, przeżywania czasu wolnego oraz ukazywać wielorakie korzyści płynące stąd dla

rozwoju indywidualnego, rodzinnego i całego społeczeństwa. W tym kontekście rodzi się też

postulat, aby parafie na szerszą skalę wydawały gazetki parafialne oraz prowadziły swoje

strony internetowe, gdyż z badań prowadzonych przez ISKK SAC w 2011 roku wynika, że na

11 620 tysięcy polskich parafii tylko jedna piąta (2 049) wydaje gazetki parafialne, a 40,0%

z nich prowadzi takie strony www46.

Mówiąc o działaniach z użyciem środków społecznego przekazu, należy zwrócić

uwagę na wykorzystanie w duszpasterstwie, będącej częścią reklamy społecznej, reklamy

46 Zob. Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego SAC i Główny Urząd Statystyczny, Kościół Katolicki w Polsce 1991-2012. Rocznik statystyczny, Warszawa 2014, s. 257.

21

religijnej47. Można wykorzystywać właściwie przygotowane reklamy społecznej w celu

motywowania członków społeczeństwa do dobrego przeżywania niedzieli. Przykładowo,

może temu służyć przeprowadzenie kampanii społecznych z wykorzystaniem billboardów

ulicznych oraz materiałów wywieszanych w gablotkach przykościelnych, ukazujących istotę

niedzieli oraz założenie konta na największych portalach internetowych (facebook, twitter,

nasza-klasa), przekazując informacje o sposobach oryginalnego i sprawdzonego spędzenia

wolnego czasu z rodziną i pomysłach na umacnianie więzi rodzinnych. Na stronie

internetowej powinny też być zamieszczane analizy najważniejszych metod manipulacji

i perswazji stosowanych przez specjalistów od sprzedaży, pozwalające odbiorcom na bardziej

świadome dokonywanie zakupów i ukazujące zagrożenia płynące z propagowanej kultury

konsumpcjonizmu. Można też organizować, na wzór Orszaku Trzech Króli, marsze dla

rodziny, kończące się piknikami i festynami, których celem będzie propagowanie idei nie

robienia zakupów w niedziele oraz wartości wspólnie przeżywanego czasu48.

W prowadzonych działaniach trzeba zarówno pokazywać wartość pracy,

jak i odpoczynku, podkreślając konieczność zachowania harmonii miedzy tymi dwoma

rodzajami aktywności ludzkiej. Człowiek nie może stać się niewolnikiem pracy, traktując ją

w sposób bałwochwalczy. W kontekście wyników badań świadczących o tym, że część

Polaków pracuje w niedziele, warto ukazywać pozytywne skutki dobrze przeżytego czasu

wolnego, który ma służyć rozwojowi osobowości oraz pogłębieniu więzi rodzinnych.

47 Reklama religijna to rodzaj reklamy społecznej, której celem jest wywołanie społecznie pożądanych postaw lub zachowań. Ma ona szczególne znaczenie w procesie nowej ewangelizacji – za jej pomocą można nie tylko oddziaływać na osoby zaangażowane religijne, ale również te będące na obrzeżach Kościoła lub dystansujące się od niego. Skuteczność reklamy religijnej (marketingu religijnego) wspierającej działania duszpasterskie zależy od zastosowanego w komunikacie języka, odwołania do specyficznych potrzeb i motywów zachowań różnych grup odbiorców, co w konsekwencji może prowadzić do zmian ich postaw i zachowań. Marketing religijny jest w Polsce dopiero w fazie początkowej, ponieważ wydaje się, że Kościół w naszym kraju posiada silną pozycję i nie czuje się zagrożony utratą znaczenia. Kryzys świętowania niedzieli, przejawiający się między w odwiedzaniu hipermarketów w niedziele, świadczy jednak o pewnej erozji tradycyjnych wartości i rywalizacji między światem religii a światem konsumpcji. Marketing religijny nie ma oczywiście zastępować podstawowego duszpasterstwa prowadzonego przez głoszone słowo Boże i sprawowanie sakramentów oraz życie wspólnotowe parafii, ale ma stanowić jego element pomocniczy. Zob. M. Sulej, Promowanie wiary i wartości chrześcijańskich poprzez reklamę, „Warszawskie Studia Pastoralne” 10 (2009), s. 100-109.

48 Powyższe propozycje działań zostały przygotowane na drodze konsultacji z dr hab. Moniką Przybysz, adiunktem w Katedrze Public Relations i Komunikacji Marketingowej Instytutu Edukacji Medialnej i Dziennikarstwa Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Podkreśla ona, że w swoich działaniach pastoralnych Kościół powinien stosować zasady public relations, które są świadomym, planowym, i trwałym tworzeniem oraz utrzymywaniem pozytywnych relacji pełnych wzajemnego zrozumienia i życzliwości między organizacją a społecznością. Zwraca uwagę na to, że Kościół nie chce sprzedawać jakiegoś „towaru”, ale chce wykorzystać public relations jako nowoczesne narzędzie głoszenia słowa Bożego, wpisując je w nową koncepcję ewangelizacji. Szerszej na ten temat zob. M. Przybysz, Public relations w nowej ewangelizacji, w: W. Przygoda, E. Robek (red.), Ewangelizacja odpowiedzią Kościoła w Polsce na wyzwania współczesności, Sandomierz 2011, s. 401-431; M. Przybysz, Public Relations i reklama w Kościele, w: M. Przybysz, T. Wielebski (red.), Media w duszpasterstwie, Warszawa 2014, s. 297-347.

22

W perspektywie tego, że wielu Polaków ceni sobie wartość życia rodzinnego49, należy

zwracać uwagę na to, jak pozytywnie wpłynie na umacnianie więzi rodzinnych wspólnie

przeżyty czas wolny. W tym kontekście należy również pokazywać wartość prawnego zakazu

handlu w niedziele, który chociażby umożliwi pracownikom sklepów spędzania czasu

z rodziną.

Aby umożliwić odpoczynek od pracy w niedziele, trzeba podejmować wysiłki

prowadzące do tego, aby prawo państwowe gwarantowało prawo człowieka do odpoczynku

oraz propagować inicjatywy zmierzających do ustawowego zakazu lub ograniczenia handlu w

tym dniu50. Warto w tym kontekście ukazywać rozwiązania przyjęte w wielu krajach

49 Z badań prowadzonych przez ISKK SAC wynika, że w ciągu dwudziestu lat aż o 28,3 punkty procentowe wzrosło znaczenie przypisywane przez respondentów rodzinie, która stanowi dla nich wartość pierwszorzędną i bardzo dużą. Z kolei badania CBOS prowadzone w 2008 roku pokazują, że wśród najważniejszych wartości odgrywających znaczenie w życiu Polaków, ponad 78,0% ankietowanych wymienia rodzinę. Aż 66,0% deklaruje, że to właśnie wśród najbliższych najchętniej spełnia czas. Warto zwrócić uwagę na ten fakt przy motywowaniu wiernych do właściwego świętowania niedzieli, podkreślając, że dobre jego przeżycie wzmocni wspólnotę rodzinną. Zob. W. Świątkiewicz, Między rodziną a życiem publicznym – ciągłość i zmiana orientacji na wartości w polskim społeczeństwie, w: L. Adamczuk, E. Firlit, W. Zdaniewicz (red.), Postawy społeczno-religijne Polaków 1991-2012, Warszawa 2013, s. 192-194; R. Boguszewski, Nie ma jak rodzina. Komunikat z badań, Warszawa 2008, s. 1-3.

50 Zgodnie z artykułem 1519 § 1 obowiązującego w Polsce Kodeksu pracy, dniami wolnymi od pracy dla pracowników są niedziele i święta określone w przepisach o dniach wolnych od pracy. Ustawa z 18 stycznia 1951 roku o dniach wolnych od pracy wymienia: 1 stycznia (Nowy Rok); 6 stycznia (Święto Trzech Króli); Pierwszy i Drugi dzień Wielkiej Nocy; 1 maja (Święto Państwowe); 3 maja (Święto Narodowe 3 Maja); Pierwszy Dzień Zielonych Świątek; Boże Ciało; 15 sierpnia (Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny); 1 listopada (Wszystkich Świętych); 11 listopada (Narodowe Święto Niepodległości); 25 i 26 grudnia (Pierwszy i Drugi dzień Bożego Narodzenia); wszystkie niedziele. Wspomniany przepis nie ustanawia bezpośredniego zakazu pracy w niedziele i święta, deklarując jedynie, że są to dni wolne od pracy. Począwszy od 1989 roku, różne środowiska pracownicze i społeczne w Polsce podejmowały liczne próby zmiany zapisów w Kodeksie pracy, mające na celu wprowadzenie całkowitego zakazu pracy placówek handlowych w niedziele. Przyjmowane się one jednak z wielkim oporem. Przykładowo, środowiska prawicowe próbowały w 2001 roku wprowadzić zmiany w Kodeksie pracy dotyczące zakazu handlu w niedziele w placówkach handlowych zatrudniających powyżej 5 osób. Projekt spotkał się z poparciem biskupów, którzy skierowali do ówczesnego prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego specjalny list. Podkreślali oni w nim między innymi, że odpoczynek niedzielny to nie tylko nakaz religijny, ale również podstawowe prawo człowieka. Zwrócili uwagę, że brak ustawowego zakazu handlu w niedziele, i wynikający stąd przymus pracy ze strony wielu pracodawców, prowadzi do poważnego konfliktu sumienia ludzi wierzących, którzy nie mają możliwości zgodnego z wiarą przeżywania niedzielnego, co jest łamaniem zasady wolności religijnej. Mimo poparcia biskupów, prezydent zawetował proponowane zmiany w Kodeksie pracy. Sprawa zakazu pracy w święta w placówkach handlowych stała się znowu aktualną w 2006 roku, gdy podjęta została inicjatywa ustawodawcza w kierunku zmiany przepisów Kodeksu pracy regulujących prace w niedziele i święta. Nowe przepisy w tym zakresie weszły w życie 26 października 2007 roku. W ramach nowelizacji został dodany do artykułu 1519a przepis, w myśl którego jest niedozwolona praca w święta w placówkach handlowych. Dopuścił on jednak w nich prace w niedziele przy wykonywaniu prac koniecznych ze względu na ich użyteczność społeczną i codzienne potrzeby ludności (art. 1519a § 3). Ustawodawca nie określił jednak kryteriów, jakie należy stosować przy ocenie poszczególnych prac, ani nie wprowadził generalnego zakazu prowadzenia działalności handlowej w dni świąteczne, lecz jedynie zakaz świadczenia pracy w tym dniu na podstawie umowy o pracę. Oznacza to, że właściciele obiektów handlowych nie łamią przepisów, pracując samodzielnie w tym dniu.

W 2013 roku znowu powróciła do publicznej dyskusji kwestia ustanowienia niedzieli jako dnia wolnego od pracy z jednoczesnym zakazem handlu w tym dniu. 24 maja 2013 roku w sejmie została złożona poselska inicjatywa ustawodawcza, której pomysłodawcami byli posłowie z ruchów katolickich. Projekt podpisany przez 90. posłów, w zdecydowanej większości parlamentarzystów PiS, poparli też przedstawiciele PO, PSL oraz SP. Wywołał on ożywioną dyskusję dotyczącą ewentualnych strat w gospodarce spowodowanych

23

europejskich51. Najbardziej pożądanym byłoby doprowadzenie do zapisu konstytucyjnego

określającego niedzielę jako dzień wolny od pracy, co ma miejsce w konstytucji niemieckiej.

Do tego działań trzeba włączać nie tylko katolików, ale ludzi innych wyznań oraz

niewierzących, wskazując, iż chodzi o niedzielę jako dobro publiczne i wartość kulturową. Jej

znacznie kulturowe obejmuje zarówno wymiar osobisty (możliwość świętowania stwarza

przestrzeń do zachowania nie zdeterminowanej pracą zawodową wolności osobowej),

zakazem handlu w niedzielę, jednak wiele padających w niej argumentów nie zostało popartych fachowymi analizami ekonomicznymi. Podobną inicjatywę legislacyjną dotyczącą zmiany Kodeksu pracy podjęli członkowie powstałego w kwietniu 2013 roku Obywatelskiego Komitetu Inicjatywy Ustawodawczej Ustawy „Wolna Niedziela”. Członkowie tego Komitetu, którego patronem jest Naczelna Rada Zrzeszeń Handlu i Usług, zbierają podpisy obywateli pod projektem ustawy wprowadzającym zakaz pracy w placówkach handlowych w każdą niedzielę. Twierdzą oni, że wprowadzenie w życie proponowanej zmiany Kodeksu pracy pociągnie za sobą bardzo korzystne skutki społeczne. Według nich zostanie stworzona nowa jakość życia rodzin, zwłaszcza tych, których członkowie są zatrudnieni w sektorze handlu, jak i rodzin nie związanych z działalnością handlową, a ogarniętych, pod wpływem reklamy, chęcią nieograniczonego robienia niekoniecznych zakupów. Komitet, odnosząc się do ewentualnych skutków gospodarczych i finansowych związanych z zakazem pracy w placówkach handlowych w niedziele, uważa, że nie powinno to skutkować większymi zmianami w szeroko rozumianej gospodarce kraju. Jego członkowie twierdzą, że z uwagi na to, że ilość środków dostępnych w budżetach domowych nie ulegnie zmianie, to zakupy zostaną rozłożone na sześć dni, a nie siedem. Według nich, ciężar zakupów niedzielnych przełożony zostanie na sobotę i poniedziałek. Będzie to oznaczać dla budżetu państwa to, iż wpływy z podatku VAT, CIT, PIT i akcyzy pozostaną na praktycznie niezmienionym poziomie. Uważają też, że zakaz pracy w placówkach handlowych w niedzielę nie spowoduje wzrostu bezrobocia, gdyż obowiązujący obecnie Kodeks pracy nakłada na pracodawcę obowiązek udzielenia pracownikowi dnia wolnego za przepracowaną niedzielę. Twierdzą, że uchwalony zakaz może przynieść dodatkowe miejsca pracy w jednostkach związanych z kulturą i wypoczynkiem. Obydwa projekty były rozpatrywane przez Sejm 21 III 2014 roku. Sejm odrzucił zarówno projekt poselski, jak i obywatelski, który został poparty przez 117 tysięcy obywateli.

51 Niemiecka Agencja Katolicka KNA dokonała przeglądu regulacji prawnych dotyczących niedzieli i dni świątecznych w niektórych krajach europejskich. Przykładowo w Szwajcarii od końca 2007 roku władze kantonalne mogą zezwolić na handel w najwyżej cztery niedziele w roku. Handel w niedziele może się odbywać na większych dworcach, lotniskach i stacjach benzynowych. We Włoszech czas pracy sklepów określają władze 20 regionów. W zasadzie w niedziele i święta wszystkie sklepy powinny być zamknięte, jedynie w grudniu właściciele mogą je, jeśli zechcą, otworzyć. Ponadto każda władza miejska może (w uzgodnieniu ze związkami zawodowymi), wydać specjalne zarządzenie w sprawie otwarcia sklepów w niedziele. Również każdy region może wyznaczyć miejsca w centrach turystycznych i w miejscowościach nadmorskich, gdzie sklepy mogą być otwarte w dowolnych porach. W Hiszpanii w niedzielne przedpołudnia klientów obsługują małe prywatne sklepiki lokalne. Ponadto w całym kraju sklepy mogą być otwarte w 12 niedziel w roku, między innymi w okresie przed Bożym Narodzeniem. Od 1994 roku w Anglii i Walii większe sklepy mogą być otwarte również w niedziele, ale tylko przez maksymalnie sześć godzin. W Niedzielę Wielkanocną i pierwszy dzień Bożego Narodzenia wszystkie sklepy są zamknięte. W Irlandii Północnej, pozostającej pod silnym wpływem Kościoła, przepisy są bardziej surowe. Od 1997 roku sklepy mogą być otwarte w niedzielne popołudnia, ale tylko maksymalnie przez pięć godzin. W Norwegii korzenie Ustawy o pokoju dni świątecznych sięgają 1735 roku – ostatnich zmian dokonano w 2003 roku. W dni powszednie czas pracy sklepów jest dowolny, natomiast w niedziele i święta mogą być otwarte tylko małe sklepy sprzedające przedmioty codziennego użytku. Wyjątek stanowią sklepy na stacjach benzynowych i w centrach turystycznych. W trzy ostatnie niedziele przez Bożym Narodzeniem wszystkie sklepy mogą pracować w godzinach popołudniowych. W Niemczech, od czasu reformy federalnej w 2006 roku, kompetencje prawne dotyczące ustalania czasu otwarcia sklepów zostały przekazane poszczególnym krajom związkowym (landom). Handel w niedziele jest dozwolony w wyjątkowych przypadkach, najczęściej jednak tylko w cztery niedziele i dni świąteczne w roku (w Badenii-Wirtembergii tylko trzy, w Brandenburgii – sześć). Tylko w nielicznych landach w Adwencie sklepy mogą być otwarte tylko w jedną niedzielę. Wyjątek stanowią regiony turystyczne. TS, Niedzielne zakupy w Europie, http://ekai.pl/wydarzenia/temat_dnia /x43199/niedzielne-zakupy-w-europie/ (data pobrania: 10.08.2013).

24

jak i wymiar społeczny (świętowanie pełni funkcję integracyjną). W prowadzonych debatach

trzeba się również odwoływać do argumentów natury pozareligijnej.

Parafie powinny proponować różne formy spędzania wolnego czasu w niedziele,

odpowiadając na wielorakie oczekiwania respondentów. Z przeprowadzonych przez autora

badań wynika, że respondenci negatywnie oceniają zaangażowanie swoich parafii na rzecz

zagospodarowywaniu czasu wolnego: aż 65,5% badanych autora wspomina o braku

możliwości spędzania w niedziele czasu wolnego w parafialnym domu katolickim. Ważną

rzeczą jest zwiększanie ich pozareligijnej oferty, która stworzy różne możliwości czynnego

spędzania czasu wolnego. Jest to szczególnie ważne w sytuacji, gdy z powodu kryzysu wielu

osób nie stać na kupno biletów do teatru czy do kina. Inna kwestią jest to, iż wiele osób nie

potrafi dokonywać wartościowego wyboru spośród różnych propozycji kulturowych, karmiąc

się jedynie wytworami kultury niższego rzędu, będąc jej pasywnymi odbiorcami. Świadczą o

tym badania pokazujące, że statystyczni Polacy najczęściej oglądają telewizję (prawie pięć

godziny dziennie!), w dużym procencie nie czytając książek. W tym kontekście należy

podkreślić konieczność podejmowania wielorakich działań uczących wiernych właściwego

gospodarowania, będącym darem Bożym, czasem wolnym. Mogą temu służyć działania

podejmowane w ramach katechezy, głoszonych rekolekcji adwentowych i wielkopostnych

i spotkań wielorakich grup52.

Biorąc pod uwagę różne oczekiwania mieszkańców parafii, należy zaproponować

różne formy spędzania czasu wolnego. Badania autora pokazują, że w poglądach

respondentów na temat danych form przeżywania czasu wolnego w parafiach zauważa się

pragnienie budowania relacji z innymi ludźmi oraz przeżyć służących rozwojowi ducha.

Warto zestawić powyższe oczekiwania z wynikami badań pokazującymi, jak duży procent

Polaków robi zakupy w niedziele. Wydaje się, że wśród osób odwiedzających współczesne

świątynie konsumpcjonizmu część z nich nie ma zamiaru robienia zakupów, ale doznania

pewnych przeżyć, jak też zabicia niedzielnej nudę. Trzeba właściwie odpowiedzieć na

powyższe wezwania, szczególnie w kontekście narastającej anonimowości w parafiach

miejskich i rosnącego poczucia osamotnienia, a także rosnącej pauperyzacji społeczeństwa,

którego części nie stać na przeznaczanie swoich dochodów na prowadzenia życia

kulturalnego. Parafia ma stawać się oazą w pustynnym świecie, nie tylko zaspokajając

potrzebę nawiązywania kontaktu z Bogiem, ale również z drugim człowiekiem. Budowaniu

relacji międzyludzkich może przykładowo służyć działalność kawiarenki parafialnej, a jej 52 J. Kowalski, Humanistyczny wymiar niedzieli, w: J. Krucina (red.), Niedziela dzisiaj, Wrocław 1993,

s. 144.

25

prowadzenie można powierzać osobom świeckim, mającym do tego odpowiednie

predyspozycje. Może ona rozprowadzać upieczone przez parafian ciasta, a dochód z ich

sprzedaży może być przeznaczone na cele charytatywne. Z pewnością w każdej parafii znajdą

się artyści, pisarze czy poeci, którzy bezinteresownie będą chcieli się podzielić z innymi

swoimi talentami i twórczością, a zebrane w czasie tych spotkań datki mogą być także

przekazane na działalność charytatywną.

Mówiąc o inicjatywach, które mogą być realizowane w parafii, trzeba zauważyć

pragnienie jednej piątej respondentów badanych przez autora – korzystania z wypożyczalni

filmów i książek oraz czytania prasy. Biorąc pod uwagę katastrofalny stan czytelnictwa

w Polsce (60,8% Polaków nie przeczytało w 2012 roku żadnej książki), trzeba stwarzać

możliwości kontaktu mieszkańców parafii ze słowem drukowanym. Prowadzenie takich

wypożyczalni i czytelni prasy można też powierzać wolontariuszom mającym do tego

odpowiednie predyspozycje i czas. W parafiach mieszka przecież dużo emerytowanych

nauczycieli czy osób z inteligencji, którzy chętnie podejmą się tego typu działalności. Książki

można pozyskiwać wieloma drogami, korzystając przykładowo z rabatów udzielanych przez

wydawnictwa stałym nabywcom albo prosząc parafian o przekazywanie książek, z których

już nie korzystają. Można też stworzyć w parafii wypożyczalnię wartościowych, niosących ze

sobą przesłanie religijne i humanistyczne, filmów, jak też organizować na miejscu ich pokazy,

wiążąc to z dyskusją po ich projekcji. Wydaje się, że takie Parafialne Kluby Filmowe mogą

skupiać osoby pragnące w sposób twórczy przeżywać wspólnie niedzielny czas. Warto też

pomyśleć o stworzeniu w parafii kawiarenki internetowej, z której mogłaby korzystać

szczególnie młodzież i dzieci zwłaszcza z rodzin ubogich.

Ważne jest budzenie wśród wiernych świadomości, że niedziela ma być dniem,

w którym będą się oni poświęcać dziełom miłosierdzia i działalności charytatywnej. Wysoki

wskaźnik procentowy osób, które nie podejmują tego typu inicjatyw (71,3%) powinien

pobudzać do odpowiednich działań. Jednym z kierunków działań jest zmiana świadomości

dotycząca konieczności zaangażowania charytatywnego wszystkich wiernych tworzących

wspólnotę Kościoła. Nie wszyscy katolicy właściwe rozumieją rolę i istotę zaangażowania

charytatywnego, co przekłada się na motywację i decyzję osobistego działania.

Wykorzystując dostępne formy działalności formacyjnej, trzeba nieustannie podkreślać, że

realizacja funkcji charytatywnej Kościoła jest istotowo związana z jego tożsamością.

Współczesny świat potrzebuje Kościoła służącego ubogim, wśród których jest wiele osób

chorych, niepełnosprawnych i samotnych. Należy zachęcać wiernych do odwiedzania osób

samotnych, starszych i chorych w ich domach oraz w szpitalach, hospicjach, dzieci w domach

26

dziecka, więźniów. Parafianie mają też zadbać o to, aby osoby niepełnosprawne, które pragną

wziąć udział we mszy św. w niedzielnej, a mają trudności w samodzielnym poruszaniu,

mogły dotrzeć do świątyni. Potrzeba też tworzenia w parafiach klubów seniora, gdzie osoby

starsze i samotne będą mogły twórczo przeżywać czas.

Wielorakie działania dotyczące kształtowania kultury niedzieli powinny być również

realizowane na poziomie ponadparafialnym. Warto w tym kontekście odwołać się do

działalności Społecznego Ruchu Świętowania Niedzieli, który powstał i działa na terenie

diecezji legnickiej. Skupia on różne środowiska diecezji legnickiej (solidarnościowe

zrzeszenia pracownicze, diecezjalne stowarzyszenia katolickie, instytucje społeczno-

medialne, i inne), pragnące wprowadzać w życie przesłanie Jana Pawła II zawarte w liście

Dies Domini. Każdy z członków ruchu podpisał deklarację ideową. Znajduje się w niej

przyrzeczenie dbania o świąteczny charakter niedzieli, szerzenia w przestrzeni społecznej

wartości tego dnia, podejmowania działań prowadzących do zmiany prawa i stylu życia oraz

powstrzymywanie się od robienia zbędnych zakupów w niedziele. Uczestnicy ruchu deklarują

też, że nie podejmą pracy w niedziele, kierując się chciwością lub pragnieniem zaspokojenia

potrzeb konsumpcyjnych, a będąc pracodawcą – nie zmuszać innych do pracy kosztem ich

więzi z Bogiem rodziną i wspólnotą, w której żyją53. Podejmują oni różne inicjatyw służące

zmianie świadomości dotyczącej wartości niedzieli i jej obrony. Na szeroką skalę prowadzą

działania propagujące deklarację ideową tego ruchu a także książkę zawierającą niedzielny

dekalog katolika54. Organizują konferencje prasowe podejmujące kwestie świętowania

niedzieli, prowadzą stronę internetową, na której umieszczają informacje poświęcone

wspomnianej problematyce, biorą udział w licznych konferencjach formacyjnych na szczeblu

diecezjalnym i ogólnopolskim. W 2011 roku członkowie Ruchu wraz z księżmi proboszczami

przygotowali i rozwiesili 700 plakatów z napisem Niedziela jest święta, a 6 stycznia 2012

roku zorganizowali oni, przebiegający pod hasłem Pamiętaj, abyś dzień święty świecił,

Pierwszy Legnicki Marsz Trzech Króli55. Z ich inicjatywy w styczniu 2011 roku w Sejmie

odbyła się konferencja poświęcona świątecznemu charakterowi niedzieli. Wydaje się, że

53 B. Wolański, Niedziela dniem Pańskim i świętem rodziny, „Teologia Praktyczna” 12 (2011), s. 86.54 1. Pomyśleć o Bogu i wieczności; 2. Uczestniczyć we mszy św. i zadbać o wspólna modlitwę;

3. Przeżyć czas w gronie rodziny i przyjaciół; 4. Przeznaczyć czas na odpoczynek na łonie natury; 5. Pamiętać o lekturze Pisma Świętego i literatury religijnej; 6. Znaleźć czas na rozmowy rodzinne; 7. Pamiętać o chorych i samotnych; 8. Odwiedzić groby zmarłych; 9. Zadbać o świąteczny posiłek przy rodzinnym stole; 10. Podkreślić dzień świąteczny odświętnym strojem. Zob. B. Wolański, Niedzielny dekalog katolika, w: B. Drożdż. B. Wolański (red.), Niedziela jest święta, dz. cyt., s. 22.

55 B. Wolański, Społeczny Ruch Świętowania niedzieli, w: Komisja Duszpasterstwa Konferencji Episkopatu Polski, Być solą ziemi. Kościół domem i szkołą komunii. Program duszpasterski Kościoła w Polsce na lata 2010-2013, Sz. Stułkowski (red.), Poznań 2010, s. 408-411.

27

warto skorzystać z przykładu wielorakich działań Ruchu, podejmując je w skali

ogólnopolskiej.

Mówiąc o wielorakich inicjatywach służących kształtowaniu kultury niedzieli, należy

zwrócić uwagę na wykorzystanie w działalności duszpasterskiej dnia 3 marca56. W tym dniu

w wielu krajach obchodzi się Europejski Dzień Wolnej Niedzieli, którego inicjatywa jest

również popierana przez Komisja Episkopatów Wspólnoty Europejskiej (COMECE).

Rozpropagowanie w Polsce tego dnia na różnych poziomach życia Kościoła, we współpracy

ze wszystkimi środowiskami społecznymi walczącymi o prawo pracowników do odpoczynku

oraz obchodzenie go przykładowo w najbliższą niedzielę po tej dacie dawałoby dobrą okazję

do zwrócenia uwagi na problematykę przeżywania dnia Pańskiego w wielu jego aspektach.

Międzynarodowy Dzień Wolnej Niedzieli może służyć podejmowaniu różnorodnych akcji

kształtujących świadomość znaczenia tego dnia i podkreślających właściwe postawy57.

***

Celem artykułu było ukazanie horyzontalnego wymiaru świętowania niedzieli

w Polsce. Autor zestawił wyniki prowadzonych przez siebie badań, uzupełnionych danymi

z badań innych instytutów badawczych, ze wskazaniami Magisterium dotyczącymi tego, jak

powinno wyglądać to świętowanie, aby następnie wyprowadzić pewne wnioski i postulaty

pastoralne. Ma on świadomość, że w tego typu publikacji nie sposób w wyczerpujący sposób

przedstawić wszystkich aspektów poruszanego zagadnienia58. Chciał jednak zwrócić uwagę

56 3 marca 321 roku cesarz Konstantyn wydał dekret ustanawiający niedzielę, zwaną czcigodnym Dniem Słońca, państwowym dniem wolnym od pracy.

57 4 marca 2013 roku związkowcy ze związku zawodowego „Solidarność” rozdali 20 tysięcy ulotek promujących idee ustanowienia niedzieli dniem wolnym od pracy w handlu. Akcja została przeprowadzona przed centrami handlowymi w Warszawie, Katowicach, Krakowie, Białymstoku, Bydgoszczy, Łodzi, Rzeszowie, Lubinie, Głogowie i Gdańsku, spotykając się z bardzo pozytywną reakcją przechodniów. Była ona częścią ogólnoeuropejskiej kampanii Europejskiego Przymierza na Rzecz Wolnej Niedzieli, stowarzyszenia zrzeszającego związki zawodowe oraz organizacje pozarządowe z całego kontynentu, którego „Solidarność” jest członkiem-współzałożycielem. Zob. Europejski Dzień Wolnej Niedzieli, http://www.wolnaniedziela.pl/index.php?pokaz=nowy_marzec (data pobrania: 30.08.2013).

Warto w tym kontekście odwołać się do kampanii prowadzonej w diecezji w Padwie we Włoszech przeciwko handlowi w niedzielę. Inicjatorzy akcji, nawołując do bojkotu niedzielnego handlu, zapewniają, że zależy im przede wszystkim na zmianie stylu życia wiernych. Ks. Adriano Sella, koordynator kampanii, podkreślił, że to nie jest krucjata przeciwko supermarketom. Chodzi raczej o ponowne odkrycie wartości czasu odpoczynku, rodziny, relacji międzyludzkich. Pomysł kampanii i sposób jej prowadzenia uzyskał błogosławieństwo ordynariusza diecezji abpa Antonia Mattiazzo. Akcja objęła wszystkie tamtejsze parafie i stowarzyszenia katolickie. Po zakończeniu niedzielnych mszy św. osoby wychodzące z kościoła otrzymywały do podpisania deklarację, w której zobowiązywały się do nie robienia zakupów w niedziele. Sporządzono także tzw. białą listę sklepów zamkniętych w dni świąteczne, które to listy zostały wywieszona w parafiach. W witrynach tych sklepów umieszczono także hasła zachęcające wiernych do tego, aby tylko tam robili w tygodniu zakupy. Zob. Niedziela? Nie kupuję. Stop niedzielnym zakupom w Padwie, „Internetowy Dziennik K@tolicki”. Data wydania 12 XI 2012, http://nowy.ekai.pl/szuflada/protected/183424/axrdgbpe9zieod0p/ (data pobrania: 30.08.2013).

58 Więcej zob. T. Wielebski, Dzień Pański w życiu katolików w Polsce. Studium pastoralnoteologiczne , Warszawa 2013.

28

na niektóre z nich, aby pobudzić czytelników do refleksji nad kwestią horyzontalnego

przeżywania niedzieli.

Autor, kończąc swoje rozważania, pragnie je umieścić w dwóch kontekstach. Pierwszy

z nich, bardziej socjologiczny, dotyczy wyników badań postaw społeczno-religijnych

Polaków prowadzonych przez ISKK SAC w ostatnim dwudziestoleciu (1991-2012), gdzie

zajęto się między innymi kwestią najbardziej cenionych i akceptowanych wartości. Badania

pokazały, że w ciągu dwudziestu lat, zauważa się wśród Polaków znaczny przyrost odsetka

osób przypisujących bardzo ważne i ważne znaczenie czasowi wolnemu, traktowanemu jako

opozycja do czasu obowiązków i pracy oraz powiązanym z nim osobistym zainteresowaniom

i hobby. W ciągu badanego dwudziestolecia zauważa się znaczny przyrost odsetka

respondentów (o 32,6 punktów procentowych) uważających czas wolny za pożądaną wartość

w życiu osobistym. W 1991 roku na czas wolny jako wartość dominującą zwracało uwagę

46,3% respondentów, natomiast w 2012 roku 78,9%. O 47,5 punktów procentowych wzrosło

też znaczenie osobistego zainteresowania, hobby. Za wartość dominującą uważało je w 1991

roku 21,2% respondentów, natomiast ich procent w 2012 roku wynosił 68,759. Niektórzy

z socjologów wspomniane zjawisko społeczno-kulturowe wiążą z postępującą kulturą

indywidualizacji skierowaną na wartości samorealizacyjne, których urzeczywistnianie nie

wymaga wchodzenia w trwałe związki emocjonalne z innymi osobami60. Bez względu na to,

jak będziemy interpretować powyższe zjawisko, niepodważalną kwestią pozostaje fakt, że

Polacy coraz bardziej cenią sobie czas wolny, przywiązując znaczenie do rozwoju swoich

osobistych zainteresowań i hobby. Wspomniana tendencja powinna być uwzględniona przez

wszystkie czynniki decyzyjne i planistyczne Kościoła w Polsce. Przy opracowywaniu

wielorakich działań pastoralnych dotyczących sposobu uczenia i propagowania przeżywania

niedzieli, należy uwzględnić powyższe preferencje Polaków.

Drugi kontekst, w którym autor pragnie umiejscowić prowadzone działania, to

kontekst nowej ewangelizacji, nawrócenia pastoralnego i duszpasterstwa misyjnego, do

którego wzywa w swojej adhortacji Evangelii gaudium papież Franciszek (EG 1-15; 25).

Kościół ma podążać drogą duszpasterskiego i misyjnego nawrócenia, które nie może

pozostawić rzeczy w takim stanie, w jakim są (EG 25). Duszpasterstwo w kluczu misyjnym

wymaga rezygnacji z wygodnego kryterium duszpasterskiego, że „zawsze się tak robiło”, co

wiąże się odwagą, kreatywnością i przemyśleniem na nowo celów, stylu i metod

59 W. Świątkiewicz, Między rodziną a życiem publicznym – ciągłość i zmiana orientacji na wartości w polskim społeczeństwie, w: L. Adamczuk, E. Firlit, W. Zdaniewicz (red.), Postawy społeczno-religijne Polaków 1991-2012, dz. cyt., s. 198-199.

60 Tamże, s. 199.

29

ewangelizacyjnych (EG 33). Ponieważ głównym źródłem zapału misyjnego uczniów

Chrystusa jest ich aktywny udział w Eucharystii, szczególnie niedzielnej i świątecznej, trzeba

więc, na co zwraca dokument podsumowujący V Ogólną Konferencję Episkopatów Ameryki

Łacińskiej zwany dokumentem z Aperecidy61, promować program duszpasterski niedzieli

i w programach duszpasterskich (…) przyjąć go za priorytet jako nowy impuls

w ewangelizacji Ludu Bożego na Kontynencie latynoamerykańskim (AP 251-252). Ten

postulat nie odnosi się tylko do osób zamieszkujących inne kontynenty, ale również Polskę.

W dużej mierze nawrócenie pastoralne i duszpasterstwo w kluczu misyjnym wiąże się z

podjęciem refleksji nad tym, jakie działania powinien podjąć Kościół w Polsce, aby nauczenia

Magisterium dotyczące przeżywania niedzieli, zarówno w aspekcie wertykalnym, jak i

horyzontalnym było właściwie realizowane, wpisując się w nurt nowej ewangelizacji.

61 Głównym celem konferencji w Aperecidzie (13-21 V 2007) było przywrócenie świadomości Kościoła w Ameryce Łacińskiej i ożywienie zapału ewangelizacyjnego. W jej przygotowaniu brał czynny udział kardynał Bergolio, obecny papież Franciszek, który przewodniczył zespołowi redagującemu wersję końcową. Dokument został napisany z zastosowaniem metody widzieć – oceniać – działać. Zawiera on zarówno pogłębioną analizę zachodzących zmian społeczno-kulturowych, ekonomicznych i politycznych w Ameryce Łacińskiej, jak i propozycję wielu konkretnych działań pastoralnych, będących konkretnych odpowiedzią Kościoła na te zmiany. Jednym z najbardziej charakterystycznych elementów tego dokumentu jest wezwanie do nawrócenia duszpasterskiego i misyjna odnowa Kościoła. Papież Franciszek w swojej adhortacji Evangelii gaudium odwołuje się do powyższego dokumentu. Z inicjatywy Zespołu Konferencji Episkopatu Polski ds. Nowej Ewangelizacji, w 2014 roku ukazało się polskie tłumaczenie tego dokumentu. Zob. APARECIDA. V Ogólna Konferencja Episkopatów Ameryki Łacińskiej i Karaibów. Dokument końcowy Jesteśmy uczniami i misjonarzami Jezusa Chrystusa, aby nasze narody miały w nim życie, Gubin 2014 (dalej skrót AP).

30