Temat lekcji: Wielkanoc w sztuce.

1. Sztuka sakralna2. Sztuka ludowa.3. Wielkanoc widziana oczami artystów. 4. Ozdoby wielkanocne, pisanki, potrawy- charakterystyczne elementy

regionów w Polsce.

Praca domowa:

Zapoznaj się z definicją folkloru która dotyczy różnych regionów naszego kraju.

Wydrukuj, wytnij i wklej do zeszytu poniższą mapę. Wybierz jeden z regionów i opisz jakie tradycje i obrzędy wielkanocne są charakterystyczne i wyjątkowe. Możesz również umieścić kolorowe zdjęcie związane z wybranym przez ciebie regionem.

Folklor regionalny na terach dzisiejszej Polski zaczął rozwijać się w XIX wieku, w okresie rozbiorowym. Wiele czynników wpływało na folklor danego regionu, począwszy od wpływu innych ludów, przez zamożność miejscowej ludności, aż po uwarunkowania geograficzne, które nie jednokrotnie oddzielały ludność danego obszaru od obszarów sąsiednich. Folklor regionalny składa się z wielu elementów, do których należy zaliczyć, stroje ludowe, sztukę ludową, tańce i muzykę oraz miejscowe święta i obrzędy. Do dziś w Polsce zachowały się obszary gdzie miejscowy folklor ludowy jest podtrzymywany i kultywowany, są to miedzy innymi Kaszuby, Kurpie, Podhale, Śląsk i dawne Księstwo Łowickie oraz wiele innych regionów Polski. 

 

W związku ze zbliżającymi się Świętami postanowiłam przybliżyć ten temat troszkę inaczej. Wszystkie przygotowania wiążą się z przygotowywaniem specjalnych, świątecznych potraw ale także dekorowania domów, ogrodów. No i oczywiście tradycyjne czy nowoczesne koszyczki wielkanocne. Ale może po kolei.

Na początek zajmijmy się sztuką sakralną. Sztuka sakralna – termin, używany przez historyków sztuki w odniesieniu do wytworów związanych z tematyką religijną. Aby nazwać sztukę sakralną, powinna ona spełniać dwa warunki. Po pierwsze, jej tematyka musi wyrażać prawdę duchową. Po drugie, ponieważ sztuka jest zjawiskiem formalnym (nośnikiem sztuki jest forma – sposób wyrażania odczuć), środki wyrażania też powinny mieć pochodzenie duchowe. Dla przykładu, sztuka renesansowa nie ma charakteru sakralnego, gdyż jej tematyka – choć była czerpana z religii – nie różniła się od sztuki świeckiej tej epoki – jej forma nie odzwierciedlała prawd boskich, charakterystycznych dla danej religii. Sztuka nie może być nazwana sakralną, jeśli jej forma nie odzwierciedla duchowości [1] .

Duchowość jest zjawiskiem niezależnym od formy, ale można ją odzwierciedlić za pomocą odczuć (analogicznie jak dogmat jest odzwierciedleniem boskiej prawdy). Natomiast odczucia mogą zostać wyrażone za pomocą symboli.  Z tego powodu symbol – zgodnie z duchowym patrzeniem na świat – nie istnieje w oderwaniu od piękna [2]  Rzemieślnik, tworzący przedmiot do celów sakralnych, poznaje te aspekty prawdy boskiej, które są niezbędne przy pracy. Do tworzenia potrzebuje tradycyjnych wzorów i zasad, charakterystycznych dla jego rzemiosła [3]

To najbardziej jasne wytłumaczenie sensu sztuki sakralnej. Motyw ukrzyżowania Jezusa na krzyżu był uwieczniany przez artystów od najwcześniejszych czasów( średniowiecze i dalej). Pierwsze freski zachowały się w kiepskim stanie ale świadczą o utrwalaniu przez artystów tych wydarzeń.

Oczywiście sztuka sakralna dotyczy wielu wydarzeń związanych z chrześcijaństwem. Chociażby Droga Krzyżowa- wykonywana różnymi technikami. Przedstawię wam teraz kilka przykładów. Obejrzyjcie je uważnie.

Ukrzyżowanie

Zmartwychwstanie Chrystusa

Z archiwów Zamku w Niemodlinie

J. Duda-Gracz ( archiwum na Jasnej Górze)

Autor: Maria Kubiak

To tylko kilka przykładów sztuki sakralnej.

Teraz przejdziemy do sztuki ludowej.

Sztuka ludowa – całokształt działalności artystycznej społeczności lokalnej, na ogół wiejskiej. Obok twórczości, którą nazywa się plastyką

do sztuki ludowej zalicza się też muzykę, tańce, legendy, bajki, poezję ludową oraz całą artystyczną stronę zwyczajów i

obrzędów ludowych.

Poniżej kilka informacji dla przypomnienia sensu przeżywania tego święta. W wielu regionach Polski ludzie kultywują obrzędy związane z Wielkanocą .

Przeczytaj uważnie poniższy tekst.

Wielkanoc w tradycji ludowej.

Wielkanoc jest świętem ruchomym, które może przypadać pomiędzy 22 marca a 25 kwietnia. Upamiętnia śmierć i zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa. Poprzedzający ją tydzień nazywany jest Wielkim Tygodniem. Ostatnie trzy doby tego tygodnia: Wielki Czwartek, Wielki Piątek i Wielka Sobota znane są jako Triduum Paschalne

Malujemy pisankiW czasie Wielkiego Tygodnia obowiązywał post. Był to tak zwany „cichy tydzień”, gdyż w te dni nie wolno było hałasować. W czasie Wielkiego Tygodnia w domu i zagrodzie robione były porządki. Obowiązywało jednak wiele zakazów. W Wielki Czwartek nie wolno było prać kijankami i młócić cepami, gdyż jak wierzono, można był w ten sposób łatwo spowodować uderzenie pioruna lub opady gradu. Uważano, że woda w Wielki Piątek ma moc uzdrawiającą. Przed wschodem słońca należało wykąpać się w rzece lub oblać wodą zaczerpniętą ze studni. Robili to głównie ci, którzy cierpieli na

choroby skóry. W drodze nad rzekę i wracając do domu nie wolno było się oglądać i trzeba było uważać, aby nikt nie zobaczył kąpiącego się. Mogło to bowiem spowodować nasilenie choroby.

Dni Triduum Paschalnego były niezwykłe. Łączyło się z nimi wiele wierzeń. Jednym z nich było przekonanie, że w Wielki Piątek czarownice wchodzą tyłem na krzyż przydrożny i w ten sposób profanują go. Pilnowano bacznie, aby w ten dzień nikt obcy nie chodził po wsi, a szczególnie, aby nikt, oprócz rodziny i mieszkańców domu, nie wchodził na podwórko. W strachu przed skutkami działań podejmowanych przez czarownice starano się nawet nie wychodzić z domu, aby nie narazić się i nie zachorować. Przed urokiem zabezpieczano bydło, kropiąc je wodą święconą i bacznie pilnując. W Wielki Piątek czarownice miały wielką moc czarowania. Istniało też przekonanie, że tego dnia czarownice nie chodzą do kościoła. W Wielki Piątek nie wolno było nic pożyczać znajomym, ponieważ wierzono, że temu, który coś pożyczy, zabierze się szczęście z domu. W parafialnych kościołach na Wielką Sobotę przygotowywane były przedstawienia grobu Chrystusa. Wokół grobu w kościołach ustawiane były kwiaty. W nocy z soboty na niedzielę odbywały się adoracje, a grobu pilnowali strażnicy - młodzież przebrana za stróżów, co przypominało wygląd strażaków. Przed kościołami w Wielką Sobotę rozpalane były ogniska z tarniny i cierni głogu. Po mszy i poświęceniu ognia węgielki ze spalonych gałęzi wkładane były do butelek z wodą święconą i zabierane do domu. Przyniesioną wodą święconą, aby ochronić się przed nieszczęściami, kropiono wszystkich domowników, całą izbę i zagrodę. Wodę święconą nalewano do kropielniczki zawieszonej na framudze drzwi, aby każdy, kto wchodzi i chce się przeżegnać, mógł to uczynić. Ogarki poświęconej tarniny wkładane były pod pierwszą skibę w czasie rozpoczynania orki.

W Wielką Sobotę odbywało się święcenie potraw. Przede wszystkim święcone były jajka, po jednym dla każdego domownika. Jajko uważane było przez mieszkańców wsi za symbol Zmartwychwstania. Z innych potraw święcone były: chleb, sól, jabłka, chrzan, ser, kiełbasa, siemię lniane, mięso, pieprz, masło, zboże, kawałek ziemniaka i miód. Sól, według wierzeń, po poświęceniu, miała szczególną moc gaszenia pożarów. Masło przyśpieszało gojenie się ran, a zboże, ziemniaki i miód gwarantował urodzaje. Święcone ziarna zbóż dodawane były do tych przeznaczonych na wysiew. Podobnie poświęcony ziemniak. Chrzan, siemię lniane i pieprz otrzymywały właściwości lecznicze. Chleb, ser, kiełbasa i mięso symbolizowały dostatek i brak głodu. Potrawy przeznaczone do święcenia przybrane były barwinkiem, asparagusem i maciejką. Koszyk przykrywany był serwetką. Do niego wkładano baranka wykonanego z cukru lub kredy oraz kurczątko z cukru. Starano się, by z poświęconego pożywienia nic nie pozostało, a jeżeli już były jakieś resztki, to dawano je zwierzętom domowym lub palono. Nie wolno ich było wyrzucać, gdyż uważano to za grzech. Skorupki od jajek dawano kurom, aby dobrze się

niosły, a surowe jajka krowom, aby zabezpieczyć je przed wpływem czarownic. Po powrocie z kościoła święcone pożywienie ustawiano na honorowym miejscu. Nie wolno też było ruszać święconego koszyczka, przestawiać z miejsca na miejsce, aż do Wielkiej Niedzieli. Mogło to bowiem spowodować nadmiar owadów i gryzoni.

Rano w pierwszy dzień świąt Wielkanocy obowiązkowo należało wziąć udział w mszy. Dopiero po powrocie z kościoła do domu przygotowywano uroczyste śniadanie wielkanocne. Najważniejszą potrawą, specjalnie przygotowywaną na to święto, był biały barszcz - żur, gotowany z kiełbasą, mięsem i chrzanem. Gospodarz, najstarszy mężczyzna w rodzinie i właściciel gospodarstwa, dzielił jedno święcone jajko na tyle części, ilu było domowników i wkładał je do barszczu. Przed rozpoczęciem śniadania wielkanocnego trzeba się było przeżegnać, zmówić modlitwę i złożyć wszystkim życzenia. Należało też zadbać o wszystkie hodowane w zagrodzie zwierzęta. Gospodarz dawał im święcone pożywienie i resztki ze śniadania wielkanocnego. W Niedzielę Wielkanocną należało też pójść na cmentarz, aby pomodlić się za dusze zmarłych. Istniało wyobrażenie, że w tym dniu każdy zmarły czekał na odwiedziny swojej najbliższej rodziny. Z tego właśnie powodu pobyt na cmentarzu był konieczny.

W pierwszy dzień Świąt Wielkanocnych istniał zakaz pracy rozumiany jako ograniczenie wykonywania wszelkich czynności do minimum. Nawet nie wolno było się czesać ani myć. Wszystkie posiłki przygotowywane były wcześniej. Nie wolno było sprzątać, zmywać naczyń, ścielić łóżek, ale też długo spać, odwiedzać znajomych i krewnych, urządzać wesel i zabaw. Wielką Niedzielę należało spędzić w ciszy i na modlitwach. Można było składać wizyty tylko wtedy, gdy chciano skończyć kłótnie i wyjaśnić nieporozumienia, które pojawiły się w rodzinie lub w sąsiedztwie.

W Poniedziałek Wielkanocny rankiem lub wczesnym popołudniem chłopcy lub gospodarze chodzili po polach i stawiali na nich krzyżyki wykonane z palm poświęconych rok wcześniej, które miały chronić zboże od burz. Po mszy sąsiedzi odwiedzali się i składali sobie życzenia. W czasie wizyty częstowali się kawałkami święconego pożywienia i wódką. Rodzice chrzestni dawali swoim chrześniakom podarunki zwane „śmigusem". Były to kraszanki lub pisanki, czyli jajka malowane na Święta Wielkanocne, kiełbasa, ciasta i słodycze. W drugi dzień świąt zaczynali też chodzić po wsi kolędnicy. Byli to odświętnie ubrani kawalerowie, którzy odwiedzali domy, gdzie mieszkały panny i oblewali je wodą lub perfumami. Oblanie dziewczyny wodą, znaczyło, że jest lubiana na wsi i cieszy się powodzeniem wśród kawalerów. Po południu odbywały się zabawy taneczne. W tym dniu można już było urządzać wesela.

Przedstawię Wam teraz kilka przykładów sztuki ludowej poruszającej temat świąt wielkanocnych.

I znów droga krzyżowa w sztuce ludowej