ZOFIA SZAROTA

Nie każdemu dane jest skonstruować wiekopomne urządzenie, napisać doktorat, zdobyć zaszczytne nominacje. Nie każdy wybuduje dom,

służący kolejnym pokoleniom. Nie każdy napisze książkę (...). Ale każdy z nas może przekazać drugiemu człowiekowi to, co najbardziej ludzkie

i boskie (...). Składnikiem testamentu każdego z nas mogą być szlachetne wzorce, idee i wartości, które czynią człowieka

szczęśliwszym. Antoni Bochniarz

Style (współczesnego) traktowania starości

gerontofobia gerontokracja

2

Czas upragniony, prestiż, szacunek, partycypacja. Wspaniały, oczekiwany czas refleksji nad życiem.

Kara, lęk, niechęć, obawa, nieobecność. Trudny, bolesny,

pełen cierpienia czas.

historyczna ambiwalencja

SĚNIŬM SĔNECTŬS

Lehr 2003, s. 71-102; Szarota 2004, s. 6-7; Szarota 2010, s. 127.

Koncepcje wyłączania się, wycofania, deficytu, „bujanego fotela”, niezaangażowania, redukcji aktywności.

„Naturalna” redukcja interakcji z otoczeniem.

Proces separacji starzejących się jednostek od systemu społecznego.

Okres zwiększonej refleksyjności, skupienie się na sobie i swoim wnętrzu, mniejsze zaangażowanie w sprawy świata zewnętrznego, niechęć do podejmowania nowych ról i obowiązków.

Dla utrzymania pozytywnego obrazu siebie podejmowane są nowe rodzaje aktywności, utracone role zastępowane są nowymi.

Dobre samopoczucie jest rezultatem rosnącej aktywności w nowo zdobytych rolach.

Społeczna, fizyczna, intelektualna aktywność, jako ceniona wartość, prowadzi do większej satysfakcji życiowej.

3

2. Koncepcja aktywności - Activity theory:

Cavan, Burgess, Goldhamer, Havighurst - 1949

Szarota 2010, s. 34-38, 127-135; Zych 2010, s. 180-183; Halicki 2011, s. 15-16.

Generalne teorie starzenia się

1.Teorie redukcjonistyczne – disengagement - Cumming, Henry 1961

Aktywne starzenie się

Aktywne starzenie się

oznacza proces

optymalizacji możliwości

osób w podeszłym wieku

z uwzględnieniem

zdrowia, uczestnictwa

w życiu społecznym

i bezpieczeństwa w celu

podniesienia poziomu

jakości życia w miarę

upływu lat (WHO).

Trzy kierunki działania UE w Roku Aktywności Seniorów (2012): Zatrudnienie: wraz z wydłużaniem się średniej długości życia w Europie podnoszony jest również wiek emerytalny. Należy zapewnić osobom starszym więcej możliwości na rynku pracy. Udział w życiu społecznym: wkład starszych osób w życie społeczne ma być bardziej doceniany. Należy podjąć starania zmierzające do stworzenia im sprzyjających warunków do dłuższej aktywności. Samodzielne życie: usprawnianie funkcjonowania osób starszych, by mogły one pozostać niezależne tak długo, jak to możliwe.

4

2012 Europejski Rok

Aktywności Osób Starszych i Solidarności

Międzypokoleniowej

Rok Uniwersytetów Trzeciego Wieku

5

Główne przesłanie:

- podniesienie kształcenia

ustawicznego seniorów do

rangi zadania centralnej

administracji państwowej,

- stworzenie podwalin

partnerstwa między

środowiskiem UTW

a najwyższymi organami RP.

©A

uto

r lo

go: a

rt. g

rafi

k J

acek

Su

raw

ski

Cel: zwrócenie uwagi opinii publicznej na wkład, jaki do społeczeństwa wnoszą osoby starsze. Zachęcenie polityków

i inne zainteresowane strony do podejmowania konkretnych

działań w obszarze zatrudnienia, uczestnictwa społecznego,

samodzielności.

G. Sundbärg, w pracy Grunddragen of Befolkuningsläran,

opublikowanej po raz pierwszy w Sztokholmie w 1894 roku, wyodrębnił trzy zasadnicze typy struktur wieku ludności:

Progresywny - młode społeczeństwo o stosunkowo dużej i rosnącej liczbie urodzeń, którego cechą charakterystyczną jest stały wzrost liczby ludności. Graficznym obrazem jest piramida wieku w kształcie trójkąta równoramiennego;

Zastojowy - roczna liczba zgonów równa się rocznej liczbie urodzeń, a każdy następny rocznik urodzeń jest liczebnie zbliżony do poprzedniego. Graficznym obrazem tej struktury jest piramida wieku w kształcie dzwonu;

Regresywny - malejąca z roku na roku liczba urodzeń. Graficznym obrazem tej struktury jest piramida wieku w kształcie wrzeciona - wąska podstawa, rozszerzająca się wraz ze wzrostem wieku by ponownie zwężać się dla najstarszych grup wiekowych.

Trzy typy struktury wieku ludności

7

Typ I – progresywny Typ II - stacjonarny Typ III - regresywny

40%

50%

10%

Rodzice

Dzieci

Dziadkowie

30%

50% 50%

20% 30%

20%

Faza młoda poniżej 4%

Faza dojrzała 4-7%

Faza stara 7-10%

Faza zaawansowanej starości

powyżej 10%

Odsetek osób wieku 65+ w danym społeczeństwie

Polska: 13,5%

Źródło: Struktury ludności według cech demograficznych i społeczno – zawodowych. Statystyka i demografia [http://sigma.wszia.edu.pl/wp-content/uploads/w9-struktury-ludnosci.pdf]

Zmiana demograficzna

DRUGIE PRZEJŚCIE DEMOGRAFICZNE

Zmiany obejmujące płodność, spadek dzietności, brak zastępowalność pokoleń, alternatywne wzory

życia rodzinnego, preferencja związków nieformalnych, spadek umieralności, wydłużanie się

trwania życia, nasilenie migracji, aspiracje edukacyjne jednostek, dbałość o wysoki poziom życia wyznaczają zmianę struktury demograficznej: zmniejsza się

liczba dzieci i młodzieży, przyrasta odsetek osób starszych.

8

Cztery pokolenia…

9

Fot. Science Photo Library

…jeden system wartości?

Ub

i su

nt

qu

i a

nte

no

s fu

eru

nt?

Człowiek starszy – podróżnik w czasie

Podróż przez życie często jest migracją. Przeprowadzki mają wymiar nie tylko geograficzny. Osoba urodzona w Polsce, przykładowo w 1925 roku, nigdy nieopuszczająca swej miejscowości, „migrowała” kilkukrotnie, za

każdym razem będąc zmuszaną do elastycznej adaptacji do skrajnie zmienionych warunków egzystencji:

10

II RP (1918-1939)

II wojna światowa, okupacja

(1939-1945)

PRL* (1945-1989)

III RP (1989 - )

Unia Europejska (2004 - )

* Nazwa obowiązująca od 1952 roku

Migracje, wyprawy w przeszłość, ucieczki od siebie

Migracje ku wnętrzu, w głąb siebie, w samotność w poszukiwaniu transcendentu

Automarginalizacja rozgoryczonych zrezygnowanych Koncentracja na bezpiecznej przeszłości Próby ocalenia dotychczasowej pozycji i aktywności

za wszelką cenę, zatrzymanie teraźniejszości – Uranos jako archetyp.

Brak przyzwolenia na proces starzenia się, skupienie się na cielesności, utracie atrakcyjności.

11

Stara Kokieta Bernardo Strozzi (ok. 1615 r.)

STAROŚĆ PODRÓŻUJĄCA W CZASIE

Ludzie obecnie w wieku 80 lat są podróżnikami w czasie, wygnani do obcego kraju, który dzielą teraz z dwudziestolatkami. Te grupy były

karmione, mieszkały i kształciły się w bardzo różny sposób, poddawane były różnym działaniom medycznym w różnych warunkach, były uczone

różnych umiejętności i postaw w celu uzyskania dochodu, były modelowane przez dramatycznie różne doświadczenia (Rabbitt, za: Halicki 2010, s. 44).

Jak

a st

aro

ść?

Ref

lek

sje

filo

zofi

czn

e

Skarbnica mądrości (Sokrates, 469-399 p.n.e.)

Idealny starzec to krzepki, wykształcony i bogaty człowiek, który na dobrą starość pracował całe życie. Cechy: opanowanie, spokój, mądrość, zdolność do rządzenia: ażeby starsi rządzili, a młodsi słuchali (Platon, 427-347 p.n.e.)

Choroba naturalna: Starość nie jest niczym innym, jak tylko powtórzeniem wieku dziecięcego. Roztropność, władza ustawodawcza (Arystoteles, 384-322 p.n.e.)

Koroną starości jest szacunek i poważanie, jakie wzbudza; siła charakteru, wiedza i mądrość życiowa (Cyceron, 106-43 p.n.e.)

Owoce są najsmaczniejsze kiedy się kończą (…) Najprzyjemniejszy jest wiek już podeszły, ale jeszcze nie podupadły. A nawet i ów, uważam, stojący na samej krawędzi życia, ma swoje przyjemności. Albo już samo to zastępuje przyjemności, że wcale się nie odczuwa ich braku. Jak miło znużyć i porzucić swe rządze! (Seneka, ~4 p.n.e.-65 n.e)

Do młodzieńca należy przygotowywanie, do męża wykorzystanie pracy, do starca – spożywanie owoców pracy (Komeński, 1592-1670)

~~/~~

Szczytowy moment rozwoju ego, najwyższa jego forma; cnota mądrości (Erikson, 1902-1994)

12

Korzenie edukacji całożyciowej i wychowania do starości - refleksje pedagogiczne

Tomasz More (1478-1535), twórca koncepcji powszechnej oświaty dorosłych, młodym nakazywał szacunek i posłuszeństwo, starcom przydzielał najważniejsze miejsce w Utopii, państwie powszechnej równości (Utopia 1536).

Szymon Marycki (Kociołek) z Pilzna (1516-1577) – prawnik, pisarz pedagogiczny, profesor Akademii Krakowskiej, autor jednej z pierwszych ksiąg pedagogicznych De Scholis seu Academüs libri duo (O szkołach czyli akademiach ksiąg dwoje), wydanej w Krakowie w 1551 roku, zwracał się ku postulatowi całożyciowej aktywności intelektualnej i wychowania do starości.

Jan Amos Komeński (1592-1670), Wielka dydaktyka (1638), Pampaedia (~1656).

O. Kasper Drużbicki (1590-1662), traktat Provisiones senectutis (Przygotowanie do starości, 1673), traktujące o godnym oczekiwaniu na śmierć.

Wujek 1992, s. 12-13; Minois 1995, s. 288; Szarota 2004, s. 14; Zych 2010, s. 49.

Przegląd Pampaedii P

amp

aed

ia

Wstęp wyłuszczający, czym jest Pampaedia i do czego zmierza

Rozdział I

Rozprawa

wskazuje na konieczność, możliwość i łatwość uczenia ludzi

wszystkich II

wszystkiego III

całkowicie IV

uzasadnia domaganie się uniwersalnych

szkół V

książek VI

nauczycieli VII

Omawia wykonanie tego wszystkiego w szczegółach, ustopniowane według okresów wieku ludzkiego, czyli uszeregowane w siedmiu szkołach, a mianowicie w szkołę:

1. narodzin VIII

2. dziecięctwa IX

3. chłopięctwa X

4. wieku dojrzewania XI

5. wieku młodzieńczego XII

6. wieku męskiego XIII

7. starości XIV

8. śmierci XV

Zakończenie wskazuje na niezmiernie zbawienny pożytek takiego ustawienia spraw XVI

1) narodzin 2) dziecięctwa 3) chłopięctwa 4) wieku dojrzewania 5) wieku młodzieńczego 6) wieku męskiego (Schola Virilitatis) 7) starości (Schola Senii) 8) śmierci (Schola Mortis)

Uczyć omnes omnis omnino

wszystkich wszystkiego wszechstronnie

15

szkoły prywatne

szkoły publiczne

szkoły osobiste

(1592-1670)

S Z K O Ł A S T A R O Ś C I Z A W I E R A J Ą C A S Z C Z Y T Y M Ą D R O Ś C I L U D Z K I E J , T O J E S T O S Z C Z Ę Ś L I W Y M

O S I Ą G N I Ę C I U K O Ń C A Ż Y C I A L U D Z K I E G O I Z B O Ż N Y M P R Z E J Ś C I U D O Ż Y C I A W I E C Z N E G O ,

C Z Y L I U Ż Y W A N I E O W O C Ó W Ż Y C I A ( s . 2 6 6 - 2 6 9 )

Jan

Am

os

Ko

meń

ski

Pa

mp

ae

dia

PA

MP

AE

DIA

: S

ZK

OŁ

A S

TA

RO

ŚC

I

ZADANIA STARCÓW

Starość świeża – bilans życia, dokonań; plany na czas, jaki pozostał; przemyślany tryb życia

Starość posunięta – powaga obyczajów, zachowanie zdrowego umysłu, nienaganne zachowanie, zwierciadło cnót, filar porządku, aktywni w nawoływaniu do wszystkiego, co dobre. Będzie pragnął umierać stojąc (…). Być naprawdę mądrym: rzetelną posiąść mądrość, rzetelnie mówić, rzetelnie działać.

Starość zgrzybiała – przyjęcie uścisku śmierci i wejście w jej towarzystwie w życie nowe, nieśmiertelne.

TRZY KLASY SZKOŁY STAROŚCI

I. Wkraczających w próg starości robiących przegląd swych obowiązków (wykonanych i czekających na wykonanie).

II. Tych, którzy weszli już w dojrzałą starość i śpieszą się, by dokończyć tych prac, jakie im pozostały.

III. Zgrzybiałych i niczego nie oczekujących prócz śmierci.

16

Pokorna mądrość, sceptycyzm wobec wiedzy, ufność, powaga obyczajów, skromność, milczenie, rozwaga, zachowanie zdrowego umysłu, samotność, spokój , oszczędność, wyzbycie się trosk materialnych (testament), niezależność, myśl skierowana ku dobrom wiecznym.

Wychowanie do starości - zadanie gerontopedagogiki

PEDAGOGICZNE ASPEKTY PROFILAKTYKI GERONTOLOGICZNEJ

Bo starość porównuje się do zimy. A zima jest sama przez się jałowa,

nie przynosi żadnych owoców, pozwala tylko ludziom korzystać z tego, co

zebrali; kto nie zebrał niczego w lecie i w jesieni, będzie cierpiał

niedostatek, będzie głodował […] Jeśli więc nie życzysz sobie starości

jałowej, ciężkiej, głodnej, tedy dopóki okres twego wieku i siły na to

pozwalają, napełnij spiżarnie swoje, swoje spichlerze i komory

pożywieniem mądrości i innymi nieodzownymi dla życia zapasami silnego

zdrowia itp. Wtedy dopiero będziesz mógł się spodziewać, że starość

(jeśli przyjdzie) nie będzie dla ciebie smutna, lecz rozkoszna, nie

uciążliwa, lecz triumfująca […]. (Komeński, Pampaedia, s. 248).

„Oswoić” starość ROZPOZNANIE

osamotnienie rzeczywiste zaniechanie kontaktów

interpersonalnych rozluźnienie więzi towarzyskich śmierć współmałżonka

i osób z najbliższego otoczenia osłabienie i zanik zainteresowań

bieżącymi wydarzeniami rozangażowanie się społeczne

i uczuciowe alienowanie się, izolacja

społeczna obumarcie duchowe, śmierć

społeczna i psychiczna fizyczna i psychiczna degradacja bezczynność

OSWAJANIE

utrzymywanie życiowej aktywności

wykonywanie pracy cenionej i użytecznej

uprawianie hobby rozwijanie pasji poznawczych kultywowanie zainteresowań aktywność towarzyska

i społeczna zaangażowanie w działalność

grup sąsiedzkich, wspólnot lokalnych, pracę w klubie seniora, uczestnictwo w uniwersytecie trzeciego wieku

18 A. Kamiński, 1982, s. 369

WROGOWIE

Biologiczne Psychiczne

Intelektualne Społeczne

Ekonomiczne

Edukacja do starości – pola działania i zyski

jednostki

Zachowanie jak największej sprawności fizycznej dla zachowania samodzielności

Zachowanie dobrego stanu zdrowia dla przedłużenia aktywnego życia

Pozytywna, konstruktywna postawa wobec starości

Zrozumienie i akceptacja starości jako naturalnej fazy i twórczej kontynuacji życia

Samoakceptacja Afirmacja życia Niedopuszczenie do jałowej intelektualnie

starości Obniżone ryzyko demencji Zapobieganie izolacji społecznej,

osamotnieniu rzeczywistemu Trwanie w adekwatnym poczuciu

przydatności Elastyczność w zakresie adaptacji społecznej,

w podejmowaniu nowych ról społecznych Uniknięcie starości „zależnej” Autonomia finansowa Samodzielność decyzyjna Możliwość realizacji marzeń

19

Szarota 2010, s. 138-141

TRZY PŁASZCZYZNY WSPÓŁCZESNEGO ROZPATRYWANIA „EDUKACJI DO STAROŚCI”

Edukacja w starości

Edukacja dla

starości

Edukacja przez

starość

Edukacja do

starości

20

Nikt nie jest dobry przez przypadek.

Cnoty należy uczyć (Seneka Młodszy).

Preferencje aksjologiczne osób starszych

Wartości związane z godnością

człowieka:

Sumienność

Rzetelność

Odpowiedzialność

Tolerancja

Dobroć

Życzliwość

Miłość bliźniego

Wiara

Prawda

Sprawiedliwość

Uczciwość

Wiedza

Kultura osobista

Zaradność

Szacunek dla ojców i historii

• Poczucie tożsamości narodowej,

patriotyzm

• Wartości wyznaczające jakość

egzystencji: dobra kondycja

fizyczna i zdrowie

• Optymizm

• Wiara we własne siły

i możliwości

• Miłość bliskich

• Zrozumienie

• Godne życie

• Dbałość o środowisko naturalne

• Własny rozwój, doskonalenie

umysłu

• Praca w dobrym zawodzie

• Samodzielność w kierowaniu

życiem

21

(Trafiałek 2006, s. 90-91)

Co zawdzięczamy naszym dziadkom?

010

2030

4050

6070

coś innego

trudno powiedzieć

spadek

mieszkanie

zainteresowania, hobby

miłość do ojczyzny

znajomość niektórych wydarzeń historycznych

praktyczne umiejętności

obowiązkowość, pracowitość, samodyscyplina, silna wola

wiarę religijną

znajomość dziejów rtodziny

zasady moralne

poczucie, że jestem kochany

opiekę i wychowanie

2

4

6

10

25

38

43

44

48

54

57

57

64

65

22 Źródło: Rola dziadków w naszym życiu, CBOS, BS/8/2012, Warszawa, styczeń 2012, s. 3-5.

Dziedziczenie wartości – przekaz międzygeneracyjny

• wartości trzech generacji mieszkających pod jednym dachem

Przedmiot analiz:

•ustalenie, które z wartości są wspólne wszystkim trzem pokoleniom

Cel:

•studium zbiorowego przypadku

Metoda:

•Analizom poddano wypowiedzi 30 kobiet i 30 mężczyzn, po 10 osób z każdego z trzech pokoleń: seniorów, rodziców i ich dzieci

Trzy zestawy pytań do wywiadów pogłębionych, po

jednym dla każdego z pokoleń.

23

Charakterystyka badanej zbiorowości

Zmienna Pokolenia

Dziadkowie Rodzice Dzieci

Wiek 60 – 87 lat 34 – 54 lata 12 – 22 lata

Wykształcenie podstawowe: 13

zawodowe: 7

podstawowe: 1 zawodowe: 9

średnie: 9 wyższe: 1

gimnazjum: 4 szkoła ponadgimnazjalna: 7

średnie: 2 studenci: 7

Aktywność/ źródło

utrzymania

emerytura: 16 renta: 3 praca: 1

praca: 14 renta: 2

nieaktywni zawodowo: 4

praca: 5 na utrzymaniu rodziców: 15

24

Próba badawcza: 10 wiejskich, wielopokoleniowych, mieszkających wspólnie

rodzin (powiat bocheński): 60 osób

Dobór próby: nieprobabilistyczny, metoda kuli śnieżnej

W gospodarstwach wielorodzinnych, wielopokoleniowych w Polsce w 2007 roku

żyło 11% osób powyżej 60. roku życia.

Deklarowane wartości

POKOLENIA

DZIADKOWIE RODZICE WNUKI

ogółem ranga ogółem ranga ogółem ranga

Zdrowie 16 1. 17 1. 13 2.

Rodzina 15 2. 16 2. 12 3.

Miłość 15 2. 17 1. 14 1.

Religijność, wiara w Boga 15 2. 9 6. 5 7.

Niezależność materialna, pieniądze

15 2. 12 4. 14 1.

Zasady moralne, dobro 10 3. 14 3. 8 6.

Przywiązanie do tradycji 9 4. 7 8. 5 7.

Samorealizacja, własne zainteresowania

6 5. 8 7. 12 3.

Wierność małżeńska 5 6. 8 7. 0 -

Ciekawa praca, sukcesy zawodowe

4 7. 12 4. 11 4.

Wykształcenie 4 7. 10 5. 14 1.

Przyjaźń, koleżeństwo, życie towarzyskie

3 8. 4 9. 10 5.

Przyzwyczajenia, spokój 2 9. 0 - 0 - 25

Hierarchia wartości trzech pokoleń

26

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

zdrowie

miłość

rodzina

niezależnośćmaterialna

religijność

zasady moralne

przywiązanie dotradycji

samorealizacja

wiernośćmałżeńska

praca, sukceszawodowy

wykształcenie

życie towarzyskie

przyzwyczajenia,spokój

Międzygeneracyjna transmisja wartości

seniorzy

rodzice

dzieci

Pomyślne starzenie się

Successfull ageing

Czynniki genetyczne

Czynniki środo-

wiskowe

Styl życia, nawyki

Osobowość

Otoczenie społeczne

Dobry stan zdrowia

Samo-dzielność

funkcjonalna

Aktywność życiowa

i społeczna

Sprawność fizyczna

i umysłowa

27 Fizjologiczne starzenie się → proces optymalizacji

Czynniki optymalnego / pozytywnego starzenia się

Pozytywna samoocena, samoakceptacja

Pozytywny bilans retrospekcji życia

Integralność ego, zharmonizowana osobowość

Pozytywne relacje z innymi Oparte na zaufaniu relacje

interpersonalne Posiadanie systemu wsparcia

społecznego Adaptacja do pełnionych ról

społecznych Elastyczność

Wysoki poziom zadowolenia z życia

Dobrostan psychiczny Dobry stan zdrowia Bezpieczeństwo finansowe Niezależność i samodzielność

decyzyjna Poczucie godności i własnej

wartości Poczucie panowania nad

własnym życiem, panowanie nad środowiskiem

Satysfakcja życiowa Osobisty rozwój

28

Zych 2010, s. 111-112, Halicki 2011, s. 28- 32

Dodać życia do lat – dodać życiu wartości

Ludzie są jak wino. Niektórzy

zmieniają się w ocet, ale większość wraz z wiekiem zyskuje na wartości.

Papież Jan XXIII

Z pojednawczej mocy

przychodzącej z wiekiem mądrości rodzi się życzliwość, cierpliwość, zrozumienie i cenny klejnot jesieni życia – poczucie humoru.

Jan Paweł II

29

Jedni są wiecznie młodzi, Inni wiecznie starzy

To kwestia charakteru A nie kalendarzy...

Jan Sztaudynger

Trzeba wpoić ludziom miłość życia przyszłego i troskę o nie (Jan Amos Komeński).

Starość jest koroną okresów życia. Przynosi ona żniwo z tego, czego się nauczyło i co się przeżyło, żniwo z tego, co się wycierpiało i co się

przetrwało. Jak w zakończeniu wielkiej symfonii, wielkie tematy życia łączą się w potężny akord (Jan Paweł II).

Starość nie jest jednostkom dana.

Ona jest zadana.

30

Literatura Active ageing and solidarity between generations. A statistical portrait of the European Union 2012. Eurostat, European

Commision. Luxembourg: Publications Office of the European Union, 2011. Obraz typowego Polaka w starszym wieku, CBOS, BS/2/2010, Warszawa, styczeń 2010

[http://www.cbos.pl/PL/publikacje/raporty_2010.php]. Rocznik Demograficzny, GUS, Warszawa 2011. Rola dziadków w naszym życiu, CBOS, BS/8/2012, Warszawa, styczeń 2012.

[http://www.cbos.pl/PL/publikacje/raporty_2012.php]. World Population Policies 2009, UN, New York 2010

[http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2009/Publication_index.htm] Bochniarz A., Świat różnych wartości, Wydawnictwo Michalineum, Marki 1988. Bois J.-P., Historia starości: od Montaigne’a do pierwszych emerytur, przełożyła K. Marczewska, Warszawa 1996. Czerniawska O., Style życia na emeryturze, [w:] Dorosłość wobec starości. Oczekiwania – Radości – Dylematy, R. Konieczna-

Woźniak (red.), Poznań 2008, s. 21-28. Cyceron M. T., Katon Starszy o starości. Wstęp i przypisy M. Szymański. Przełożyła Z. Cierniakowa, Warszawa 1996. Dubas E., Istnieją dwa sposoby starzenia się: piękny i brzydki. Uroda życia przedmiotem badań andragogiki i gerontologii, [w:]

Dorosłość wobec starości. Oczekiwania – Radości - Dylematy, R. Konieczna-Woźniak (red.), Poznań 2008, s. 71-82. Dyczewski L., Wartości w życiu człowieka starego, [w:] Zostawić ślad na ziemi. M. Halicka, J. Halicki (red.), Białystok 2006, s.

113 – 119. Halicki J., Obrazy starości rysowane przeżyciami seniorów, Białystok 2010. Jankowski D., Znaczenie pracy nad swoim rozwojem w okresie późnej dorosłości, [w:] Dorosłość wobec starości. Oczekiwania –

Radości – Dylematy, R. Konieczna-Woźniak (red.), Poznań 2008, s. 59-68. Jan Paweł II, Nauczanie papieskie, t. VI, cz. 2, Poznań 1986. Kamiński A., Funkcje pedagogiki społecznej. Praca socjalna i kulturalna, Warszawa 1980. Kamiński A., Aktywność jako wzmaganie żywotności osób starszych, [w:] Encyklopedia seniora, I. Borsowa et al. (red.),,

Warszawa 1986, s. 115-117. Komeński J. A., Pampaedia, przełożyła K. Remerowa. Wstęp i komentarz B. Suchodolski, Wrocław – Warszawa – Kraków –

Gdańsk, 1973. Mead M., Kultura i tożsamość. Studium dystansu międzypokoleniowego. Tłum. J. Hołówka. Warszawa 2000. Minois G., Historia starości: od antyku do renesansu, przełożyła K. Marczewska, Warszawa 1995. Niezabitowski M., Integracja pokoleń w perspektywie socjologicznej, [w:] Młodość i starość Integracja pokoleń, B. Bugajska

(red.), Szczecin 2010, s. 35- Ożóg T., M. T. Cycerona apologia starości, [w:] Dorosłość wobec starości, [w:] Dorosłość wobec starości. Oczekiwania – Radości -

Dylematy, R. Konieczna-Woźniak (red.), Poznań 2008, s. 165-174. Platon, Państwo. Przełożył, wstępem i komentarzami opatrzył W. Witwicki, Biblioteka Europejska, Kęty 2001. 31

Literatura Riemann F., Kleespies W., Jak szczęśliwie przeżyć drugą połowę życia, przełożyła E. Łukaszyk, Kraków 2006. Seneka L. A., Myśli. Wybrał, przełożył i opracował S. Stabryła, Kraków 1987. Szarota Z., Cele i kierunki polityki społecznej wobec ryzyka marginalizacji i wykluczenia społecznego seniorów, w: Człowiek stary

w rodzinie – o trudnym problemie przemocy wobec starszych, B. Matyjas, M. Gościniewicz (red.), Kielce 2011, s. 9-26. Szarota Z., Gerontologia społeczna i oświatowa, Zarys problematyki, Kraków 2004. Szarota Z., Oral story w badaniach gerontologicznych – studium międzykulturowe [w:] Starość i starzenie się jako doświadczenie

jednostek i zbiorowości ludzkich, J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Łódź 2006, s. 279 – 286. Szarota Z., Starzenie się i starość w wymiarze instytucjonalnego wsparcia, Kraków 2010. Szarota Z., Wartości a przemoc. Wychowawczo-edukacyjna perspektywa przemocy, [w:] Dramat przemocy w perspektywie

historycznej, J. Chrobaczyński, W. Wrzesiński (red.), Kraków 2004, s. 243 –254. Trafiałek E., Starzenie się i starość. Wybór tekstów z gerontologii społecznej. Kielce 2006. Wałejko M., Horyzont osobowego spełnienia – między osamotnieniem a samotnością osób starych. Perspektywa antropologiczno

– etyczno - psychologiczna, [w:] Młodość i starość. Integracja pokoleń, B. Bugajska (red.), Szczecin 2010, s. 63-78, s. 74-75. Wielka Dydaktyka Jana Amosa Komeńskiego, przełożył H. Wernic, Nakładem Redakcji Przeglądu Pedagogicznego w drukarni L.

Zawidzewskiego, Warszawa 1883. Zych A. A., Leksykon gerontologii, Impuls, Kraków 2010. Ervik R., Helgøy I., Christensen D.A., Idea and policies on active agein in Norwey and the UK, International Social Science Journal

58 (190)/ 2008, 571-584. Kaczmarczyk M., Trafiałek E., Aktywizacja osób w starszym wieku jako szansa na pomyślne starzenie, „Gerontologia Polska”

2007 tom 15, nr 4, 116–118 [ Kamiński A., Wychowanie do starości, „Zdrowie Psychiczne” 1971 Nr 1-2, s. 97-101. Lehr U., Oblicza starości, „Etnografia Polska", t. XLVII: 2003, z. 1-2, s. 71-102. Matus J., Starość tajemny zamysł Boży, „Nasz Głos” , marzec 2012, Nr 3 (180), Perek-Białas J., Ruzik A., Vidovićová L., Active ageing policies In the Czech Republic and Poland, International Social Science

Journal 58 (190)/ 2008, 559-570. Szarota Z., Dudek A., Kultura pochodzenia a styl życia w starości w multikulturowym społeczeństwie, „Gerontologia Społeczna”

nr 1 (2) 2007, s. 41-56.

32