Wartości i ich klasyfikacje

Każdy człowiek wie czym są wartości, potrafi je wymienić wskazując te, które

wyznaje, jednak próba zdefiniowania tego pojęcia często stwarza trudność.

W swojej idei „myślenia według wartości” J. Tischner podkreśla, iż wartości

to podstawowy element do tworzenia prawdy o sobie. Odwołując się do Heideggera

wskazuje, że w dążeniu do bycia sobą nie będzie pomocne myślenie według wartości,

gdyż dla człowieka, który tworzy swoją egzystencję głównym kryterium jest prawda

bycia.1

Odnosząc się do literatury przedmiotu czytamy, że wartość może występować

w ujęciu jednostkowym, jako: tożsamość człowieka, wolność, dążenie do prawdy,

edukacja, zdrowie lub praca. Te wartości definiuje się jako wartości uniwersalne -

powszechne i trwałe, których podstawę stanowi dobro.2 W ujęciu filozoficznym

wartością może być sam przedmiot lub jakiś stan rzeczy, z którym wiążą się pozytywne

emocje i ku którym człowiek dąży.3 Natomiast w ujęciu psychologicznym poprzez

wartość należy rozumieć zjawisko psychiczne mające charakter poznawczy. Wartości są

wskaźnikiem motywującym do zaspokajania potrzeb, a także wyznacznikiem norm

zachowania. Wyznawane przez jednostkę wartości wpływają na rozwój aktywności.4

Z kolei G. Kloska, jeden z autorów definicji socjologicznych podkreśla charakter

przedmiotowy wartości, do których ludzie wyrażają pewien stosunek, a które

oddziaływają na jednostkę, w tym na jej zachowanie. Stanowią one przedmiot dążeń

człowieka.5

Wartości mają charakter kulturowy, bowiem można się ich doszukiwać zarówno

w człowieku, jak i w społeczeństwie. Wartość kulturowa ma wpływ na dokonywane

wybory, jest wyznacznikiem celów oraz środków dla ich realizacji, stanowi bodziec

i motywator do działania.6 Dlatego też wartościami są nie tylko przedmioty wraz z ich

cechami, ale także same cechy. Wartości mają charakter trwały i przekazywane

1 A. Bobko, Poszukiwanie prawdy o człowieku, [w:] ZNAK, marzec nr 3, Krakrów 2001, s.61. 2 K. Denek, Aksjologiczne aspekty edukacji szkolnej, Toruń 1999, s.39. 3 R. Ingarden, Przeżycie, dzieło, wartość, [w:] Kultura w systemie wychowawczym OHP pod red. Z. Jasińskiego, E.Nycza, Opole 2004, s. 63. 4 J. E. Karney, Człowiek i praca. Wybrane zagadnienia z psychologii i pedagogiki pracy, Warszawa 1998, s.24. 5 G. Kloska, Pojęcia, teorie i badania wartości w naukach społecznych, [w:] Wychowanie ku wartościom. Elementy teorii i praktyki, tom I (red.) K. Chałas, Lublin – Kielce 2003, s.21. 6 L. Dyczewski, Kultura polska w procesie przemian, [w:] Wychowanie ku wartościom…, op. cit. s.22.

z pokolenia na pokolenie są zarówno pielęgnowane, jak i krytykowane. Mogą

występować jako ekonomiczne, pedagogiczne, konsumpcyjne i religijne.7

M. J. Szymański opierając się na książce G. Kloski Pojęcia, Teorie i badania

wartości w naukach społecznych przytacza pięć typów definicji wartości,

sklasyfikowanych w odniesieniu do usytuowania wartości zarówno względem

człowieka, jak i jego cech:

1. „Definicje relatywistyczne – bycie wartością stanowi cechę relatywną, która

zależy od cech przedmiotu.

2. Definicje subiektywistyczne – wartości identyfikuje się z cechami przedmiotu

mającymi charakter subiektywistyczny.

3. Definicje relacjonistyczne – wartości utożsamia się ze związkami lub też

stosunkami, które zachodzą między przedmiotami, a jednostką lub grupą.

4. Definicje instrumentalne – w tym ujęciu istotnym jest przede wszystkim to,

czemu wartości służą.

5. Definicje kulturowe – umiejscawiają wartości w rzeczywistości kulturowej,

niemniej nie odnoszą się do jednostek lub grup, choć są oni nosicielami

i przedstawicielami kultury.”8

Można zatem wskazać, iż wartości są wyznacznikiem i zarazem

kierunkowskazem dla naszych działań. Na to, jak je postrzegamy ma wpływ wiele

czynników, ale źródeł pierwszych wyborów wartości należy doszukiwać się

we wczesnym dzieciństwie, bowiem to rodzice i rodzina, jako najbliższe, naturalne

środowisko dziecka, kształtuje jego świadomość i dokonuje przekazu wartości.

Świadomie posługuję się słowem „wybory”, bowiem spośród przyjętych, często

modnych wartości, człowiek winien świadomie i samodzielnie wybrać te, które będą

miały wpływ na jego życie, postępowanie i podejmowane decyzje.

W mojej pracy będę się kierowała socjologiczną definicją wartości G. Kloski,

przyjmując, iż wartości oddziaływają na jednostkę, na jej zachowanie, a ludzie wyrażają

względem nich pewien stosunek. Zdaniem autora wartości stanowią przedmiot dążeń

człowieka.9

7 G. Kloska, Pojęcia, teorie i badania wartości w naukach społecznych, Warszawa 1992, s.24. 8 M. J. Szymański, Młodzież wobec wartości. Próba diagnozy, Warszawa, 1998, s.15. 9 G. Kloska, Pojęcia, teorie i badania wartości w naukach społecznych, [w:] Wychowanie ku wartościom. Elementy teorii i praktyki, tom I (red.) K. Chałas, Lublin – Kielce 2003, s.21.

Nawiązując do tematu niniejszej pracy koniecznym jest przedstawienie

niektórych, wybranych klasyfikacji wartości dokonanych w zależności od przyjętego

kryterium wartościowania.

Zdaniem K. Denka, podstawę klasyfikacji wartości stanowi założenie,

iż „źródłem optymalnej aktywności człowieka jest wolne, odpowiedzialne, mądre

i samodzielne, własne postępowanie zorientowane na świadomie wybrane,

zaakceptowane i realizowane wartości.”10

Wartości stanowią składnik każdej z dziedzin wiedzy. Niemniej kryteria

wartościowania mogą być różne, bowiem na przykład za kryterium wiedzy naukowej

uznaje się prawdę, wiedzy utylitarnej - użyteczność, natomiast wiedzy moralnej –

dobro. Zatem, podziału wartości można dokonać w zależności od przyjętego kryterium.

„J. Gajda przytacza podział dychotomiczny, dzieląc wartości ze względu na:

a) materię – czyli wartości materialne i duchowe (rzeczy i idee);

b) zasięg (powszechność odczuwania) – uniwersalne i jednorodne, czyli o zasięgu

ogólnoludzkim, odnoszących się do danej społeczności, kultury, grupy,

czy samej jednostki;

c) czas – wartości aktualne i historyczne;

d) trwałość – chwilowe, trwałe;

e) sferę zaangażowania – intelektualne, uczuciowe;

f) ogólną ocenę – pozytywne lub negatywne.”11

Należy jednak pamiętać, że hierarchiczność wartości stanowi ich cechę

konstytutywną, a dla ich porządku służą wysokość i moc. Pozytywna reakcja

emocjonalna na urzeczywistnienie wartości, czyli uznanie, aprobata, szacunek, wyraża

wysokość wartości, a zatem wartości wysokie to wszelkie cnoty człowieka. Z kolei

mocnymi są wartości mające podstawowe znaczenie dla bezpieczeństwa, zdrowia

i życia człowieka, a ich moc ujawnia reakcję człowieka na wykroczenie przeciw

wartościom. Zatem wertykalny system wartości tworzą wartości hedonistyczne,

użytkowe, witalne, duchowe i religijne, natomiast pomylenie lub też świadoma zmiana

ich hierarchicznego porządku, czyli umieszczenie którejś z w/wym. wartości zbyt

wysoko lub też za nisko wśród innych wartości, wprowadzi aberrację w systemie.12

10 K. Denek, O nowy kształt edukacji, Toruń 1998, s.35. 11 Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, tom VII, Wydawnictwo Akademickie ŻAK 2008, s.38 - 39. 12 K. Denek, O nowy…, op. cit., s.40.

Koncepcja M. Rokeacha, twórcy jednej z bardziej znanych w literaturze

psychologicznej teorii wartości stanowiącej część ogólniejszej teorii osobowości, do

której odwołuje się J. E. Karney, wskazuje, że świat wartości choć jest dostępny dla

każdego człowieka, to jednak dana wartość może być ceniona przez każdą jednostkę

w innym stopniu, bowiem źródeł wartości należy poszukiwać w człowieku, jego

osobowości, ale także wpływie społeczeństwa na jednostkę poprzez wymiar

kulturowy.13

W nawiązaniu do koncepcji M. Rokeacha, J. E. Karney wskazuje, iż wyróżnił

on dwie grupy wartości:

1) „wartości ostateczne (autoteliczne) – ku którym człowiek dąży,

ale prawdopodobieństwo w pełni ich osiągnięcia jest niewielkie. W grupie tej

wyróżnia m.in. dostatnie życie, szczęście, zbawienie, dokonując jednocześnie

dodatkowego podziału na dwie podgrupy: jedną dot. wartości osobowych

i drugą związaną z wartościami społecznymi;

2) wartości instrumentalne – ich posiadanie zbliża człowieka do wartości

ostatecznych. W tej grupie również dokonano podziału na wartości moralne

i sprawnościowe.”14

W literaturze przedmiotu znajdujemy wiele różnych klasyfikacji wartości

dokonanych w oparciu o różne kryteria. „D. Dobrowolska sklasyfikowała wartości

w zależności od stopnia ich ogólności wyróżniając:

a) wartości konkretne, do których zaliczyła m.in. pracę zawodową, wykształcenie,

życie rodzinne oraz stan posiadania - określając je wartościami życia

codziennego. Ponadto w grupie wartości konkretnych podkreśliła ważność

szczegółowych elementów wymienionych dziedzin życia, np. rodzaj czynności

wykonywanych w ramach obowiązków zawodowych;

b) wartości abstrakcyjne - w tej grupie zostały sklasyfikowane: moralność, sława,

postęp, dobrobyt;

c) wartości zinternalizowane – które zdefiniowała jako realne, godne pożądania

i słuszne. Wyznaczają normy zachowania, kierunki działania, a zatem mają

wpływ na postępowanie człowieka. Jednak jak podaje autorka, o wartościach

13 J. E. Karney, Człowiek i praca. Wybrane zagadnienia z psychologii i pedagogiki pracy, Warszawa 1998, s.23. 14 Ibidem, s.23 – 25.

zinternalizowanych można mówić tylko wówczas, gdy człowiek je aprobuje,

uznaje za swoje, ale przede wszystkim realizuje w działaniu.”15

Z kolei W. Pasternak odnosząc się do istnienia uniwersalistycznej

rzeczywistości (materialnej, przemijającej, przygodnej) i transcedentalnej (wiecznej,

duchowej, niezamierzonej) wskazał odpowiadające im wartości niesamoistne

i samoistne - wartości ponadczasowe i ponadkulturowe, będące przejawami tego,

co wieczne i niezmienne, których człowiek nie tworzy lecz je odkrywa.16

Natomiast S. Ossowski podkreślił, iż „wartości mogą być :

a) uznawane, będące własnością oraz elementem norm postępowania środowiska

społecznego;

b) odczuwane, należące do jednostek tworzących społeczeństwo, które są częścią

immanentną ich osobowości, ukształtowanej w procesie internalizacji.”17

Taki podział przyjęła również A. Kłosowska, jednak oprócz wartości

uznawanych i odczuwanych wskazała jeszcze na istnienie wartości realizowanych.18

J. Sztumski natomiast dokonał podziału wartości na:

a) „podstawowe - odnoszące się do systemu społecznego;

b) wtórne - stanowiące konkretyzację lub rozwinięcie wartości podstawowych;

c) indywidualne (prywatne) – będące wytworem każdej jednostki.”19

Z kolei K. Ostrowska wymienia:

a) „wartości sensotwórcze, zaliczając do nich wartości uniwersalne i duchowe;

b) wartości instrumentalne, które podobnie jak w klasyfikacji M. Rokeacha służą

realizacji wartości uniwersalnych (sensotwórczych).”20

Istotnym jest, że w wymienionych wcześniej klasyfikacjach tylko K. Ostrowska

odniosła się do istnienia wartości uniwersalnych, które R. Jedliński wyróżnił na drugim

miejscu, zaraz po wartościach transcendentnych umieszczonych na najwyższym

stopniu w hierarchii wartości. Należy podkreślić, że pośród wartości uniwersalnych

autor wskazuje dobro i prawdę, natomiast pracę określił mianem wartości 15 D. Dobrowolska, Wartość pracy dla jednostki w środowisku przemysłowym, [w:] Człowiek…, op.cit., s.25. 16 W. Pasternak, Piękno i sacrum. U podstaw pedagogiki teonomicznej, [w:] Aksjologiczne aspekty edukacji szkolnej, K.Denek, Toruń 1999, s.36. 17 S. Ossowski, Z zagadnień psychologii społecznej, [w:] Aksjologiczne…, op.cit., s.36. 18 A. Kłosowska, Socjologia kultury, [w:] Aksjologiczne…, op.cit., s.36. 19 J. Sztumski, Społeczeństwo i wartości, [w:] Aksjologiczne…, op.cit., s.36. 20 K.Ostrowska, W poszukiwaniu wartości, [w:] Aksjologiczne…, op.cit., s.37.

pragmatycznych (na ósmym miejscu w klasyfikacji), za którymi jako wartości

prestiżowe znajdują się m.in. sława, kariera, pieniądze i władza.21

Z kolei A. Paszkowska - Rogacz odnosząc się do koncepcji Stauba zwróciła

uwagę na ciekawe połączenie rozumienia wartości zarówno w aspekcie przekonania

i w aspekcie celu, ponieważ zdaniem autora chociaż cele i wartości mają podobne

znaczenie, to jednak nie są tożsame. Istotną różnicę stanową bowiem treści i wyniki,

do których prowadzą. Dlatego też głównym kierunkiem nadającym sens działaniom

człowieka poprzez wartości jest dobro, z kolei cele odnoszą się bardziej do nas samych

niż do dobra ogółu.22

Omawiając kategorie i klasyfikacje wartości nie można pominąć podkreślenia

istnienia wartości poznawczych i uniwersalnych.

Chociaż R. Jedliński prawdę sklasyfikował jako wartość uniwersalną, to jednak

jak podaje K. Denek „prawda znajduje się u podłoża wartości poznawczych /…/,

bowiem sama w sobie stanowi cel i istotę poznania”.23 Dlatego też wartości poznawcze

wśród których wyróżnia się m.in. wizję, nadzieję, odwagę i wolę24, mają tak istotne

znaczenie w procesie edukacji i naukach o edukacji. Tak wiec, jak sama nazwa

wskazuje, wartości te służą celom poznawczym w aspekcie poszukiwania prawdy,

wytyczania celów, weryfikacji poglądów, a podstawą tych działań podejmowanych

przez jednostkę winna być prawda, która sama w sobie jest wartością.

Niemniej, o ile wartości poznawcze opierają się na prawdzie, to podstawą

sklasyfikowania wartości uniwersalnych jest dobro. Zalicza się do nich m.in.: prawo do

życia i wolności, podmiotowość i tożsamość człowieka, swobody obywatelskie, życie

wolne od zagrożeń wojną, tolerancję, godziwy poziom życia, samorealizację, rodzinę,

edukację i zdrowie.25

Znaczącą wartością jest wiedza, która jest podporządkowana wartościom

ostatecznym i stanowi instrument do osiągania wartości wyższych. Jednak w pewnych

przypadkach może być uznawana za wartość autoteliczną.26

Ponadto jak podkreśla K. Denek, uniwersalną wartością jest także praca, dzięki

której człowiek nie tylko uczy się wykonywania określonych czynności, ale rozwija

21 R. Jedliński, Świat wartości uczniów kończących szkołę podstawową, [w:] Aksjologiczne…, op.cit., s.37. 22 A. Paszkowska – Rogacz, Doradztwo zawodowe. Wybrane metody badań, Warszawa 2009, s.164. 23 K. Denek, Aksjologiczne…, op.cit., s.38. 24 S. Michałowski, Pedagogia wartości, [w:] Aksjologiczne…, op.cit., s.38 25 I. Lewowicki, Przemiany oświaty, [w:] Aksjologiczne…, op.cit., s.39. 26 K. Denek, Aksjologiczne…, op.cit. s.46.

swoje umiejętności, współżyje w środowisku, realizuje cele, dzięki czemu stwarza

odpowiednie warunki bytu. Jednak pracy nie można ograniczać tylko do zatrudnienia,

bowiem ma ona wymiar zarówno humanizujący, jak i społeczny.27

Podsumowując pragnę podkreślić, że w mojej pracy będę kierowała się

postrzeganiem wartości według S. Ossowskiego, czyli jako uznawane i odczuwane28,

które stanowią podstawę, swoisty fundament życia człowieka, są zarówno normą

postępowania, jak i częścią osobowości jednostek tworzących społeczeństwo. Odnosząc

się zatem do kwestii pracy będącej wartością uniwersalną, w dalszej części niniejszej

pracy przedstawię istotę istnienia wartości w życiu człowieka, ich charakter oraz wpływ

na ludzkie działania, a także jak poprzez wartości człowiek dąży do realizacji

wytyczonych celów życiowych i zawodowych.

1.6. Rola i funkcje wartości w życiu człowieka

Istnienie wartości w życiu człowieka oraz to, że wybrane i uznane wartości mają

wpływ na nasze decyzje jest bezsporne. Wartości takie jak prawda, dobro, miłość,

czy sprawiedliwość są wpajane już w okresie dzieciństwa przez rodziców i najbliższe

otoczenie dziecka, czyli rodzinę. Mają bezpośredni wpływ na poznanie świata, ludzkie

zachowania oraz jak wskazuje W. Klimski „są wytworami człowieka utworzonymi

w wyniku jego rozumowego rozpoznawania rzeczywistości, a ich zadaniem jest

ukierunkowywanie działań ludzkich.”29

Rozpatrując kwestię istoty wartości nie można pominąć tischnerowskiego

filozoficznego myślenia o człowieku, jako artyście tworzącym samego siebie. Bowiem

człowieka praktycznie nie ma dopóty, dopóki sam nie stworzy siebie egzystując, czyli

dokonując wyborów, a także poprzez działanie. J. Tischner postrzega człowieka jako

swoiste tworzywo nabierające kształtu pod wpływem wartości, którym się poddaje,

a także żyjąc w świecie wartości. Tak więc obiektywne wartości są zarówno punktem

odniesienia, jak i kryterium przy tworzeniu prawdy o sobie.30 Doświadczenie wartości

27 Ibidem, s.44. 28 S. Ossowski, Z zagadnień psychologii społecznej, [w:] Aksjologiczne…, op.cit., s.36. 29 W. Klimski, Wartości jako istota kultury, [w:] Wartości i styl życia Polaków, red. W. Klimski, Episteme nr 64, 2007, s.182. 30 A. Bobko, Myślenie według wartości, [w:] ZNAK marzec nr 3, Kraków 2001, s. 57-61.

jest kluczem do etyki, jednak człowiek odkrywa doświadczenie etyczne w chwili gdy

stanie przed drugim, podobnym do siebie człowiekiem. Wartości kształtują człowieka,

jego postępowanie, postawę życiową, według wartości człowiek postrzega również

innych ludzi i dokonuje ich oceny. Niemniej w samym środku świata wartości

bez wątpienia znajduje się człowiek. 31

Pozostając jeszcze na płaszczyźnie filozoficznego postrzegania człowieka i jego

bytu, warto nawiązać do stanowiska francuskiego egzystencjalisty J. P. Sartre, który

uważał, że człowiek jest sam w sobie wolnością, a jego wolność realizuje się poprzez

ideały. Jednak będąc skazanym na wolność nie może uciec od towarzyszącej jej

odpowiedzialności za swoje czyny. Człowiek jest świadomy, iż może zakwestionować

i odrzucić wartości, bowiem to on je ustanawia i zależą one również od niego.32

Tak więc istota wartości w życiu człowieka jest niepodważalna zważywszy

na ich egzystencjalny charakter. Decydują bowiem o stylu życia, jakości egzystencji,

wpływają na rozwój człowieka, na planowanie ścieżki życia, a także są czynnikiem

kreowania tożsamości. Zatem te wartości, które są wybrane, cenione i co ważne

urzeczywistniane, są bardzo ważnym czynnikiem motywacyjnym, jak również

elementem rozwoju poznawczego człowieka. Mają wpływ na rozwój zainteresowań,

pobudzają aktywność poznawczą, mobilizują i stanowią motywator dla podejmowanych

działań.33

Wartości pełnią również istotną rolę w rozwoju duchowym człowieka i to

nie tylko poprzez wartości chrześcijańskie lecz również działa sztuki, które pobudzając

wyobraźnię wyzwalają uczucia. Niemniej istotną rolę przypisuje się wartościom

chrześcijańskim choćby dlatego, że pomagają w wartościowaniu samego siebie

i odkryciu siebie jako wartości. To z kolei prowadzi do poszanowania zarówno

godności własnej, jak i drugiego człowieka.34

Zważywszy na czynnik motywacyjny wartości, będący elementem inspiracji,

aktywności i autonomii, jednostka ludzka pozostając w świecie wartości może

przyjmować wobec nich postawę negatywną lub też pozytywną. Pozytywną 31 J. Tischner, O człowieku. Wybór pism filozoficznych, pod red. A. Bobko, Wydawnictwo-Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków 2003, s. 170-180. 32 K. Pomian, Sartre – filozof ludzkiej egzystencji, [w:] Myśli i ludzie. Filozofia XX wieku pod red. B. Baczko, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 1965, s.301. 33 K. Popielski, Wartości i ich znaczenie w życiu ludzi, [w:] Wartości – człowiek – sens, red. K. Popielski, Lublin 1996, s.62. 34 K. Chałas, Wychowanie ku wartościom. Elementy teorii i praktyki. Tom I, Wydawnictwo JEDNOŚĆ, Lublin – Kielce 2003, s.30.

w sytuacji, gdy akceptuje i preferuje określone wartości, postawy, natomiast negatywną,

gdy odrzuca i neguje. Urzeczywistnianie wartości prowadzi do kreowania tożsamości,

formułowania własnych kryteriów wartościowania m.in. w aspekcie kim jestem, kim

mogę i chcę być, ale również jakie wartości stanowią cel moich dążeń. 35

Zdaniem K. Denka istnieje ścisły związek pomiędzy człowiekiem,

a wartościami, bowiem „osoba, jej stosunek do hierarchicznie uporządkowanego świata

pozostają w centrum zainteresowań wartości.”36

Pojęcie i istnienie wartości można rozpatrywać w różnych ujęciach

przedstawianych przez nauki społeczne, jednak dla pedagogiki najistotniejsze są ujęcia

filozoficzne, psychologiczne, socjologiczne i kulturowe, o których wspomniałam

w rozdziale 1.2 niniejszej pracy.

Tak więc skupiając się na kwestii roli wartości w życiu człowieka, a więc

spełniających funkcję egzystencjalną, w kontekście definicji socjologicznych wartości

rozpatrywać można w aspekcie potrzeb, dążeń i działania, a także w aspekcie

umiejscowienia jednostki w społeczności.37 Kwestię tę podkreśla K. Czekaj wskazując,

iż źródłem interakcji społecznej poza normami i instytucjami społeczeństwa są także

wartości uznawane za element życia społecznego umiejscowiony w świadomości

człowieka jako zbiór wewnętrznych zasad. Fakt ten ma swoiste znaczenie przy

kreowaniu postaw, dokonywaniu oceny, czy podejmowaniu działań. Pamiętając jednak,

że hierarchiczność wartości stanowi ich cechę konstytutywną, a kryteria wartościowania

mogą być różne, istotne znaczenie ma możliwość budowania hierarchii wartości

zarówno na poziomie mikro-, jak i makrospołecznym, co z kolei prowadzi do podziału

na wartości instrumentalne i autoteliczne. Jednak o ile wartości autoteliczne stanowią

wartość samą w sobie, to wartości instrumentalne, jak wynika z samej nazwy, są

instrumentem dla osiągnięcia wartości wyższego rzędu.38

Skoro zatem wartości stanowią zbiór wewnętrznych zasad każdej ludzkiej

jednostki, która żyje i funkcjonuje w społeczeństwie, a zbiory te posiadają logiczne

wewnętrzne powiązania, mówimy wówczas o systemie wartości, który może być inny

dla różnych społeczeństw. Konflikt systemów wartości pojawia się m.in. w odniesieniu

35 Ibidem, s.31. 36 K. Denek, Aksjologiczne aspekty edukacji szkolnej, Toruń 1999, s.53. 37 K. Chałas, Wychowanie…, op.cit. s.21. 38 K. Czekaj, Od wartości i norm społecznych do kontrkultury, [w:] Labirynty współczesnego społeczeństwa, red. K. Czekaj, K .Gerlach, M. Leśniak, Warszawa 1996, s.19-21.

do różnic pokoleniowych. Wartości wyznawane przez rodziców często są negowane

przez młode pokolenie. Sytuacja dokonywania porównań wartości, elementów

składowych, czy też całych systemów wartości definiowana jest jako wartościowanie

lub sąd wartościujący. Tak więc wartościowanie jest elementem zarówno procesów

społecznych, jak i identyfikacji samych jednostek, a także grup.39

Przyjmując zatem stanowisko W. Klimskiego, który postrzega wartości jako

wytwór człowieka będący efektem poznawania rzeczywistości oraz piękne

tischnerowskie ujęcie człowieka jako artysty tworzącego samego siebie, istotnym jest

nawiązanie do kwestii określenia własnego JA, czyli źródła osobowości, co jest

możliwe w wyniku doświadczania wartości poprzez działania i dążenia w kontekście

wartościowania samego siebie.

Człowiek urzeczywistniając cenione i preferowane przez siebie wartości dąży

do formułowania własnych kryteriów wartościowania poprzez poszukiwanie

odpowiedzi na pytania: kim jestem, kim mogę być, a także kim chcę być? Są to pytania

prowadzące do odkrycia samego siebie oraz poznania własnych możliwości. Według

W. Furmanka, jest to poszukiwanie odpowiedzi na pytania „o istotę samego siebie,

o samopoznanie, o odkrywanie prawdy o samym sobie.”40

Tak więc istotą doświadczania są działania i dążenia człowieka jako podmiotu,

ściśle związane ze sferą intelektualną i emocjonalną, bowiem jak podaje K. Popielski,

człowiek doświadcza czegoś - poprzez poznawanie rzeczywistości oraz swojego

miejsca w tej rzeczywistości, doświadcza kogoś – czyli swojego bycia względem

drugiej osoby, a także doświadcza siebie – będąc zarówno podmiotem, jak

i przedmiotem doświadczenia. Powyższe stany pozwalają na poznanie i wartościowanie

siebie, innych ludzi oraz rzeczywistości, ponieważ tylko człowiek potrafi odczuwać

i przeżywać siebie jako źródło wartości poprzez doświadczanie samego siebie.41

Należy jednak podkreślić, że u źródeł podejmowanych decyzji w kontekście

poszukiwania odpowiedzi na pytanie o istotę siebie, leżą m.in. zakorzenione w ludzkiej

świadomości wartości moralne, będące w pewnym stopniu wyznacznikiem

39 Ibidem s.22. 40 W. Furmanek, Człowiek – społeczeństwo – wychowanie, Rzeszów 1995, s.11. 41 K. Popielski, Noetyczny wymiar osobowości. Psychologiczna analiza poczucia sensu życia, [w:] Doświadczanie wartości samego siebie w procesach edukacyjnych, pod red. A .M. Tchorzewskiego, Bydgoszcz 1997, s. 100.

postępowania przy kreowaniu własnej tożsamości, obieraniu celów, a także

wartościowania samego siebie. Niemniej „doświadczanie samego siebie, to swoiste

oswajanie się ze światem poprzez:

a) poznanie zmysłowe, dzięki któremu człowiek gromadzi wiedzę

zdroworozsądkową (potoczną);

b) poznanie naukowe służące wyjaśnianiu, opisywaniu, klasyfikowaniu, a także

ocenianiu świata;

c) poznanie filozoficzne będące krytycznym pojmowaniem otaczającego świata.42

Istotną jest, jak wskazuje A. M. Tchorzewski, cecha konstytutywna człowieka,

którą jest stosunek (pewien dystans) do samego siebie, pozwalający m.in. na

uświadomienie sobie swojego istnienia oraz podstawowego celu, do którego człowiek

zmierza, bowiem własne JA stanowiące podstawę osobowości powoduje, iż jednostka

ludzka staje się podmiotem potrafiącym wyrazić pragnienie bycia i samego istnienia.

Skoro zatem człowiek żyje wartościami i dla wartości, jest ich twórcą, uczestnikiem

oraz użytkownikiem zarazem, tym samym staje się jednym z elementów złożonej

struktury świata wartości, co prowadzi do stanu, że sam staje się wartością. Niemniej

doświadczanie wartości samego siebie następuje nie tylko poprzez samo działanie,

ale także samoakceptację, samozrozumienie, któremu towarzyszy samoocena

(samointerpretacja), a także samorealizację, która zdaniem autora jest ważną drogą

doświadczania samego siebie. Samorealizacja przejawia się zarówno w działaniu,

jak i stawianych sobie wymaganiach, w wyniku których człowiek nabywa poczucia

pewności siebie oraz odpowiedzialności za siebie, która z kolei jest warunkiem

samorealizacji.43

Tak więc człowiek żyje w świecie wartości i żyje dla wartości, a zważywszy

na ich egzystencjalną funkcję można stwierdzić, iż wartości stanowią fundament dla

wszelkich działań jednostki ludzkiej począwszy od wytyczania drogi postępowania,

zapewnienia bytu czy określania celów, ale przede wszystkim stanowią swoiste

narzędzie do kreowania tożsamości. Dlatego też rozdział ten kończę pięknym

stwierdzeniem A. Siemianowskiego, iż „człowiek jest nie tylko najwyższą

i niepowtarzalną wartością. Jest nosicielem, odkrywcą i użytkownikiem wartości.

42 A. M. Tchorzewski, Doświadczanie wartości samego siebie jako źródło dochodzenia do własnej tożsamości, [w:] Doświadczanie…, op.cit. s.31. 43 Ibidem, s.32-35.

Człowiek nie może być w sposób autentyczny sobą bez właściwego odniesienia się

do świata wartości. Brak wartości, bądź też zaburzenia uczestnictwa w nich oznacza

utratę sensu życia.”44

Skoro zatem istnienie wartości w życiu człowieka jest niezaprzeczalne, a praca

sama w sobie stanowi wartość niepodważalną i ponadczasową bez względu na

przemiany ustrojowe, polityczne czy gospodarcze, koniecznym jest omówienie tak

istotnej roli pracy w życiu człowieka w odniesieniu do jej wybranych aspektów,

tj. pozycji pracy w systemie wartości uznawanych przez ludzi oraz wartości

poszczególnych elementów pracy, a także postaw wymaganych od człowieka pracy.

1.7. Rola pracy w życiu człowieka

Zanim przejdę do przedstawienia roli i istoty pracy w czasach współczesnych,

pragnę nawiązać do historycznych uwarunkowań mających wpływ na postrzeganie

pracy.

Traktowanie pracy jako konieczności spoczywającej na wszystkich dorosłych

i sprawnych osobach to cecha charakteryzująca ustrój wspólnoty rodowej. Z kolei okres

średniowiecza charakteryzuje się traktowaniem pracy w sposób dwojaki. Z jednej

bowiem strony mamy stan rycerski, który nie pracował, ponieważ praca rycerza

hańbiła. Z drugiej strony natomiast rozwój mieszczaństwa będący konsekwencją

intensywnego rozwoju miast i rzemiosła, który wpłynął na uznanie pracy za wartość

indywidualną i społeczną. Epoka średniowiecza to także czas rozwoju myśli

filozoficznej odnoszącej się do wartości pracy, podkreślającej istotę pracy dla życia

człowieka.45

Trudno pominąć inny kontekst pracy, czyli traktowanie pracy jako karę, czy też

wyrok. Ludzie o czarnym kolorze skóry rodzili się już niewolnikami, by świadczyć

pracę na rzecz swojego właściciela. Natomiast Żydzi tylko dlatego, że byli Żydami

44 A. Siemianowski, Człowiek a świat wartości, Gniezno 1993, s.14. 45 J. Kunikowski, Obiektywne i subiektywne uwarunkowania pracy ludzkiej [w:] Edukacja i praca. Konteksty – wyzwania – antynomie, red. R. Gerlach, Bydgoszcz 2008, s.59.

zostali skazani na obozy koncentracyjne, gdzie praca wykonywana do granic ludzkich

sił uderzała w godność człowieka i była nie tylko karą, ale również wyrokiem.

Wspomnieć należy, iż szczególnie haniebnym doświadczeniem ludzkości było

traktowanie pracy jako środka represji i dyscyplinowania.46 Niemniej praca sama

w sobie nie była upokorzeniem lecz kontekst i warunki jej wykonywania stanowiły

naruszenie godności i wolności człowieka.

„Bardzo ważnym okresem dla rozważań o pracy była epoka oświecenia

kierunkująca myśl o prawie człowieka do pracy, a początek XIX wieku to pierwsze

interpretacje ujmujące ją jako element w ogólnej koncepcji ludzkiego życia. Od tego

czasu rozpoczyna się i trwa do dzisiaj proces nobilitacji pracy jako wartości

indywidualnej, zbiorowej, godnej szacunku i ochrony.”47

Tak więc patrząc na pracę z perspektywy historii można powiedzieć, że istniała

i towarzyszyła człowiekowi od zawsze, ale różne było jej rozumienie i wykonywanie,

począwszy od konieczności, poprzez przekleństwo wojny, aż do chwili, gdy stała się

dobrem, celem pożądania, istotą życia.

Jednak aby świadczenie pracy odbywało się z zachowaniem i poszanowaniem

praw zarówno pracodawców, jak i pracobiorców, obecnie wszelkie te kwestie, w tym

nie tylko prawa, ale i obowiązki stron zawartych umów o pracę, reguluje Kodeks pracy.

Powyższy akt prawny określa m.in. podstawowe zasady prawa pracy, tj.:

1) „Każdy ma prawo do swobodnie wybranej pracy. Nikomu, z wyjątkiem

przypadków określonych w ustawie, nie można zabronić wykonywania zawodu.

2) Państwo określa minimalną wysokość wynagrodzenia za pracę.”48

3) „Pracodawca jest obowiązany szanować godność i inne dobra osobiste

pracownika.

4) Jakakolwiek dyskryminacja w zatrudnieniu, bezpośrednia lub pośrednia /…/ jest

niedopuszczalna.

5) Pracownik ma prawo do godziwego wynagrodzenia za pracę.

6) Pracodawca jest obowiązany zapewnić pracownikom bezpieczne i higieniczne

warunki pracy.

46 A. Nalaskowski, Praca jako stadium rozwoju człowieka [w:] Rozumienie i zrozumienie OHP, Opole 1998, s.441. 47 Z. Żygulski, Wartości i wzory kultury. Rozważania socjologa, Warszawa 1975, s.191. 48 Art. 10 § 1, 2 i 3 ustawy z dnia 26.06.1974r. Kodeks pracy, tekst jednolity: Dz. U. Nr 21, poz. 94 z późn. zmianami.

7) Pracodawca jest obowiązany ułatwiać pracownikom podnoszenie kwalifikacji

zawodowych.” 49

Ponadto w Dziale 4, rozdziałach 1 i 2 Kodeksu pracy, określone zostały

szczegółowo obowiązki ustawowe nałożone na pracodawcę oraz na pracownika.

Jednak pomimo faktu, iż wspomniane prawa i obowiązki są wymagalne

w świetle prawa, a konsekwencją ich nie stosowania są ustawowe sankcje, to nasuwa

się pytanie: w jaki sposób i czy w ogóle, można dochodzić swoich praw w odniesieniu

do zapisu cytowanego art. 10, czyli prawa każdego obywatela do swobodnie wybranej

pracy? Nie bez znaczenia jest bowiem fakt, że wielu ludzi pomimo chęci podjęcia pracy

nie znajduje zatrudnienia. Przyczyn takiego stanu rzeczy jest wiele i leżą one nie tylko

po stronie braku miejsc pracy, małej liczby pracodawców wyrażających wolę

zatrudniania osób bezrobotnych, czy też niskiej efektywności działań instytucji

odpowiedzialnych za promocję zatrudnienia. Co prawda zjawisko bezrobocia jest

zjawiskiem społecznym, to jednak utrata pracy z punktu widzenia jednostki

niejednokrotnie jest przeżyciem traumatycznym, pozbawiającym perspektyw na dalsze

życie. Jak podkreśla Z. Ratajczak, brak pracy to przede wszystkim utrata świadczeń

z tytułu jej wykonywania, ale także diametralna zmiana sytuacji człowieka,

dekomponująca przyjęty i uznany układ wartości, często postrzegana jako zagrażająca.

Niemniej zdaniem autorki, utrata pracy jednych prowadzi do traumy, dla drugich

natomiast jest czynnikiem mobilizującym do dalszego działania i podjęcia wysiłku

wyjścia z bezrobocia.50

Wspominając o czynniku mobilizującym należy wskazać, iż podstawą dla

motywacji jest system wartości uznawany przez człowieka, a samo świadczenie pracy

wpływa na realizację jednej lub też kilku wartości tego systemu. Dlatego też praca

odgrywa tak ważną rolę w życiu człowieka stanowiąc swoisty warunek, od którego

zależą jego możliwości, natomiast po utracie pracy następuje pewien rozłam przyjętego

systemu wartości.51

Jednak emocjonalny stosunek do własnego bezrobocia jest kwestią subiektywną

i wynika z wielu czynników. Z moich obserwacji jako pracownika Powiatowego

Urzędu Pracy wynika bowiem, że utrata pracy przez osoby legitymujące się długim

stażem pracy w jednym zakładzie, na początku lat 90-tych ubiegłego wieku stanowiła

49 Ibidem, art. 11, 13, 15 i 17. 50 Z. Ratajczak, Psychologiczne problemy funkcjonowania człowieka w sytuacji pracy, red. Z. Ratajczak, Katowice 1995, s.9. 51 T. Tomaszewski, Bezrobocie jako utrata możliwości [w:] Psychologiczne problemy…, op.cit. s.12.

bez wątpienia tragedię nie tylko osobistą, ale również dla najbliższej rodziny. Brak

perspektyw na znalezienie zatrudnienia w dobie masowo likwidowanych

przedsiębiorstw jawił się wówczas jako sytuacja bez wyjścia. Obecnie jednak kwestia

ta przedstawia się inaczej. Największą aktywność w poszukiwaniu pracy przejawiają

osoby krótkotrwale bezrobotne, rejestrujące się w urzędach pracy często tylko na czas

zaprzestania wykonywania typowych robót sezonowych. Natomiast w przypadku osób

długotrwale bezrobotnych pozyskanie zatrudnienia jest już zadaniem długofalowym,

wymagającym niejednokrotnie specjalistycznej pomocy świadczonej przez realizatorów

usług rynku pracy w ramach zadań urzędów pracy. W mojej ocenie, dla osób

znajdujących się w tej drugiej grupie bezrobocie stało się sposobem na życie i stanowi

swoiste oskarżenie państwa o nieudolność.

Odnosząc się jednak do tematu mojej pracy, przyjmuję założenie, że pomijając

uwarunkowania ekonomiczne, gospodarcze i socjalne państwa, praca jako wartość

ponadczasowa stanowi cel w życiu człowieka. Jednak przy określeniu celów nie można

pominąć omówienia kwestii zaspokajania potrzeb, które X. Gliszczyńska zdefiniowała

jako „stan psychofizyczny człowieka, uświadamiany przez niego w stopniu

wystarczającym do powstania sytuacji pobudzającej.” Jednak jak podkreśla autorka,

pojęcie to ma inne znaczenie w psychologii, gdzie odnosi się do stanu organizmu, inne

zaś w rozważaniach na płaszczyźnie zjawisk społecznych, czy ekonomicznych.52

W literaturze przedmiotu spotkać można wiele klasyfikacji potrzeb.

Najpopularniejszą jest jednak klasyfikacja psychologa A. H. Maslowa, który

wyodrębnił dwie grupy potrzeb: grupa pierwsza to potrzeby podstawowe - dostatku

(w grupie tej umieścił potrzeby: fizjologiczne, bezpieczeństwa, przynależności

i miłości, szacunku i uznania oraz poczucia własnej wartości). W grupie drugiej

natomiast wyróżnił potrzebę samourzeczywistnienia (wiedzy, twórczości, a także

potrzeby społeczne). Potrzeby zostały sklasyfikowane hierarchicznie, bowiem

zaspokojenie potrzeb niższego rzędu daje możliwość zaspokojenia potrzeb rzędu

wyższego. 53

POTRZEBY ESTETYCZNE

52 X. Gliszczyńska, Motywacja do pracy, Warszawa 1981, s.22. 53 Z. Wiatrowski, Podstawy pedagogiki pracy, Bydgoszcz 2006, s.436.

POTRZEBY WIEDZY

POTRZEBY SAMOREALIZACJI

POTRZEBY UZNANIA

POTRZEBY PRZYNALEŻNOŚCI

POTRZEBY BEZPIECZEŃSTWA

POTRZEBY FIZJOLOGICZNE

Rys. 4. Hierarchia potrzeb – według A.H. Maslowa 54

Źródło: na podstawie A. Sarapaty 55

Według Z. Wiatrowskiego, w odniesieniu do problematyki pracy należy przyjąć

model hierarchii potrzeb proponowany przez A. Sarapatę, ponieważ przeprowadzone

badania wykazały, że „człowiek pracuje po to, aby:

a) zapewnić sobie i swojej rodzinie byt, zgodny z jego aspiracjami

i przyzwyczajeniem;

b) zdobyć określone miejsce w społeczeństwie, tym samym możliwie najwyższą

pozycję zawodową i społeczną;

c) mieć zapewnione odpowiednie warunki pracy ( w tym ujęciu warunki pracy

dotyczą także możliwości awansu, stosunków interpersonalnych, a także

bezpieczeństwa i higieny pracy);

d) współdecydować w sprawach dotyczących własnej pracy;

e) rozumieć całość spraw zakładu, jego powiązań z innymi zakładami i z całą

gospodarką narodową.”56

Zatrzymując się jeszcze przy klasyfikacji potrzeb należy wspomnieć,

że potrzeba samourzeczywistnienia (samorealizacji) to pęd do rozwoju, samodzielnej

aktywności, dążenie do stawania się lepszym, sprawniejszym. Wyraża się m.in.

w lepszym wykonywaniu pracy i wypełnianiu obowiązków zawodowych, a także

wszelkim działaniu dla dobra innych.

Tak więc praca oddziałuje na człowieka zmuszając do dalszej aktywności, a jako

jeden z czynników rozwoju osobowości wpływa na kształtowanie potrzeb, motywów

działania, postaw i systemów wartości. Jednak zważywszy, że u różnych ludzi

realizacja tej samej potrzeby może przebiegać odmiennie, jeden człowiek poprzez

54 Ibidem, s.437. 55 A. Sarapata, O zadowoleniu i niezadowoleniu z pracy [w:] Podstawy…, op.cit. s.437. 56 A. Sarapata, K. Doktor, Elementy socjologii przemysłu [w:] Podstawy…, op.cit. s.438.

pracowitość będzie dążył do uznania w pracy, inny natomiast w wyniku nadgorliwości,

czy pochlebstw. Jeżeli zatem przeżywanie motywacji względem jakiego obiektu jest

raczej stałe, w takim przypadku mówimy o istnieniu postawy, której trwałość

jest zależna od stopnia ustosunkowania do pracy w odniesieniu do posiadanej wiedzy,

przekonań, umiejętności, a także emocji.57

W Komar podkreśla, iż „określone postawy odnoszące się do samej pracy i jej

składników (m.in. problemów, warunków, sytuacji) regulują postępowanie człowieka

w procesie pracy. Istotnym przy tym jest miejsce pracy w hierarchii wartości oraz jaki

rodzaj wartości stanowi dla człowieka praca – czy jest wartością autonomiczną

(nadrzędną), czy tylko instrumentalną.”58 Autor wyróżnił i scharakteryzował dziesięć

postaw wymaganych od człowieka pracy.

Tabela 1. Postawy wymagane od człowieka pracy

Lp.

Postawa

Charakterystyka

1.

Szacunek dla pracy

Jest to jedna z ważniejszych postaw (ideowa),

bowiem szacunek dla pracy to jeden

z przejawów uznania jej jako wartości

autotelicznej. Wyrazem tej postawy jest

przekonanie, że dzięki pracy człowiek

doskonali w wysokim stopniu swoją

osobowość.

2.

Zaangażowanie wobec pracy

Wyraża pewną koncepcję stosunku jednostki

do świata i siebie samej. Człowieka

charakteryzuje gotowość do działania oraz

wykonywanie zadań nie tylko podstawowych,

ale również wykraczających poza ustalone

57 W. Komar, Wychowanie przez pracę w szkole ogólnokształcącej, Warszawa 1986, s.27. 58 Ibidem, s.28.

standardy. Człowiek uważa pracę za ważną

część swojego życia. Postawa ta wyraża się

w czynnym i twórczym stosunku do pracy.

3.

Użyteczność w pracy

W tej postawie praca nie jest sprawą tylko

osobistą lecz również służbą społeczną.

Wyraża się użytecznością jednostki

w tworzeniu prawdziwie wartościowych

społecznie dóbr materialnych i duchowych

oraz troską o ich stały wzrost na użytek ogółu.

4.

Gospodarność

Postawa ta odnosi się do sfery aktywności

w gospodarowaniu dobrami wytworzonymi

w procesie pracy i ich poszanowania jako

owoców ludzkiej pracy.

5.

Dyscyplina

Obejmuje dyspozycje jednostki do świadomego

podporządkowania się przyjętym normom

postępowania mających wpływ na sprawność

organizacyjną procesu pracy. Postawa ta jest

wartościowa, gdy wynika z samokontroli

nie natomiast tylko z oddziaływania bodźców

zewnętrznych.

6.

Odpowiedzialność

To postawa wyrażająca indywidualny stosunek

jednostki do efektów własnej pracy,

postrzegany przez pryzmat stosunku do innych

ludzi, których oczekiwania odnoszą się do tych

efektów. To świadomość konsekwencji

własnych czynów oraz poczucie

odpowiedzialności za siebie, za grupę i przed

grupą.

7. Opiekuńczość Postawę tę charakteryzuje dostrzeganie

i uwzględnieniem w swoim postępowaniu

cudzych potrzeb uzyskiwania pomocy oraz

poparcia. Jednak opieka nad kimś w procesie

pracy (np. nad pracownikiem młodszym

stażem) nie oznacza wyręczania lecz pomoc

w postaci współdziałania.

8.

Samokontrola

W aspekcie pracy przyczynia się do jej

udoskonalenia, lepszego wykonywania zadań

oraz panowaniem nad przebiegiem ich

realizacji. Jest to dyspozycja osobowościowa

i wymaga zdolności samoobserwacji

i samooceny.

9.

Samodzielność

Wyraża zdolność i niezależność jednostki

w kierowaniu własnym postępowaniem.

Postawę tę cechuje odporność na sugestie

sprzeczne z własnym zamiarem, zaradność,

samowystarczalność, inwencja.

Samodzielność bowiem stanowi podstawowy

warunek autonomii człowieka.

10.

Odwaga

Postawa ta jest zbliżona do poprzedniej.

Skoro samodzielność łączy w sobie

wyznaczanie celów i wymagań, to postawa

odwagi skłania do trwania przy nich. Dlatego

też człowiek samodzielny winien być gotowy

do obrony swojego stanowiska i sposobu

postępowania.

Źródło: Opracowanie na podstawie W. Komara 59

59 W. Komar, Wychowanie przez pracę w szkole ogólnokształcącej, Warszawa 1986, s.29 – 38.

Przedstawione postawy wobec pracy mają wpływ nie tylko na sam proces pracy,

ale również na jakość wykonywanych zadań w ramach własnego stanowiska oraz

na pracę w grupie pracowniczej, z uwzględnieniem dobra organizacji, w której i na

rzecz której praca ta jest świadczona. Jednak na wyrażanie określonych postaw wobec

pracy ma wpływ wiele czynników, m.in. aspektów odnoszących się do samej pracy,

a także cenionych przez człowieka wartości zawodowych.

Zdaniem A. Paszkowskiej – Rogacz, „wartości zawodowe niekiedy są

traktowane jako postawy, a czasem utożsamiane są z zainteresowaniami lub

potrzebami, jednak mimo to mają bezpośredni związek z motywacją do pracy, ludzkim

działaniem, a ich poznanie pozwala zrozumieć aktywność człowieka w tej, a nie innej

dziedzinie.”60 Istotnym jest, iż w badaniach dotyczących wartości związanych z pracą

należy rozróżnić kwestię istoty samej pracy, a także sposobu jej traktowania, dlatego też

należy wyróżnić trzy główne nurty: pierwszy zakładający, iż praca jest przede

wszystkim źródłem utrzymania (podejście instrumentalne), drugi, iż praca jest dobrem

samoistnym, celem samym w sobie i trzeci nurt, łączący dwa poprzednie, co prowadzi

do uznania, że praca stanowiąc zarówno źródło korzyści materialnych, jak i cel w życiu,

służy zaspokojeniu potrzeb wyższego rzędu.61

Podtrzymując stanowisko odnoszące się do niezaprzeczalnej istoty pracy jako

wartości i ważnego elementu w życiu człowieka, D. Dobrowolska podkreśla,

iż „w badaniach nad pracą należy postrzegać pracę nie jako jednolitą całość, lecz należy

odnieść się do poszczególnych aspektów pracy jako wartości, czyli czynników

wewnętrznych związanych z wykonywanymi czynnościami, a także osiągnięciami

w pracy oraz czynników zewnętrznych (zadowolenia) towarzyszących pracy w tym

rezultatów ekonomicznych i prestiżowych. Spośród wielu aspektów pracy autorka

wyszczególniła:

a) rodzaj wykonywanych czynności, czyli typ, charakter i treść pracy;

b) warunki zewnętrzne pracy (lokalowe, przestrzenne, sanitarno – higieniczne,

wyposażenie, aspekt czasowy;

60 A. Paszkowska – Rogacz, Doradztwo zawodowe. Wybrane metody badań, Warszawa 2009, s.165. 61 Ibidem, s. 165.

c) organizację i elementy środowiska społecznego pracy (politykę zarządzania,

stosunki interpersonalne, swobodę w podejmowaniu decyzji);

d) szansę na przyszłość (stałość zatrudnienia, awans, podnoszenie kwalifikacji,

kariera zawodowa);

e) rekompensatę za pracę (wynagrodzenie i inne świadczenia);

f) pozycję społeczną jaką daje praca.”62

Jednak sama ocena i świadomość wartości poszczególnych aspektów pracy

zależna od tego, czy osoba jest zorientowana na czynności zawodowe, osiągnięcia

i uzyskiwane wyniki, czy mają dla niej znaczenie głównie zarobki i zewnętrzne

korzyści. W grupie pierwszej najczęściej wyróżnia się przedstawicieli zawodów

związanych z dużą odpowiedzialnością, posiadających wysokie kwalifikacje oraz

specjalny typ zdolności (np. lekarze, nauczyciele, prawnicy). Grupę drugą natomiast

reprezentują najczęściej osoby z niskimi kwalifikacjami, wykonujący pracę raczej

nieskomplikowaną o mniejszym stopniu odpowiedzialności.63

Tak więc na istotę pracy w życiu człowieka mają wpływ nie tylko wyrażane

i akceptowane postawy wobec niej, czy poszczególne aspekty, ale również wartości

zawodowe stanowiące cel i będące narzędziem dla zaspokojenia potrzeb wyróżnionych

przez A. H. Maslowa zarówno w grupie pierwszej, jak i drugiej. Wartości zawodowe

bowiem można zdefiniować w sensie obiektywnym – jako normy społeczne określające

cele oraz pożądane cechy obiektów, a także w sensie subiektywnym - jako podstawowe

elementy osobowości (w tym ujęciu mogą mieć wpływ na rozwój zawodowy człowieka

i jego stosunek do pracy jako względnie trwałe w czasie preferencje jednostki).64

D. Super wyróżnił 21 wartości związanych z pracą: „wykorzystywanie

i rozwijanie swoich zdolności, osiąganie mistrzostwa, awans, estetyka, altruizm,

autorytet, autonomia, twórczość, korzyści materialne, własny styl życia, rozwój własny,

aktywność fizyczna, prestiż, ryzyko, interakcje społeczne, stosunki społeczne,

62 D. Dobrowolska, Studia nad znaczeniem pracy dla człowieka, Wrocław – Warszawa – Kraków – - Gdańsk 1974, s.88 – 89. 63 D. Dobrowolska, Praca w życiu człowieka, Warszawa 1980, s.88 – 89. 64 A. Paszkowska – Rogacz, Doradztwo … op.cit., s.166.

zmienność, dobre otoczenie pracy, wspólnota doświadczeń i światopoglądu, wysiłek

fizyczny, pewność i bezpieczeństwo ekonomiczne.”65

M. Mrozek również wymieniła 21 wartości dla ustalenia, które z nich odgrywają

najważniejszą rolę w kwestii badania wartości pracy. Istotne jest bowiem, że przy

ustalaniu celów, czy też przy podejmowaniu decyzji można mieć różne motywacje,

które powiązane z posiadanymi wartościami zwiększają szanse zarówno na osiąganie

sukcesów, jak i mają wpływ na skuteczność podejmowanych działań.66

Tak więc biorąc pod uwagę, że badania nad pracą pod kątem jej wartości mogą

być prowadzone w odniesieniu do dwóch aspektów, bowiem jak podkreśla

A. Paszkowska – Rogacz, pozycję pracy można badać w odniesieniu do systemu

uznawanych przez ludzi wartości lub też skoncentrować się na wartości poszczególnych

elementów pracy,67 w mojej pracy na podstawie opinii osób bezrobotnych

i pracujących pragnę zbadać, które z wielu wartości zawodowych wskazywanych przez

różnych autorów, są w szczególności uznawane przez wybraną grupę badanych.

Przy dokonywaniu analizy wyników badań mam świadomość, iż należy wziąć pod

uwagę, że inaczej wartości pracy, mogą być oceniane przez osoby będące

w zatrudnieniu, inaczej natomiast przez osoby bezrobotne, których status wynika

z przyczyn od nich niezależnych, a jeszcze inne stanowisko zajmą osoby pozostające

bez pracy z wyboru.

65 Ibidem, s. 167. 66 M. Mrozek, ABC Doradcy zawodowego. Praca z klientem dorosłym, Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej, Warszawa 2009, s.22. 67 Ibidem, s.167.