�

Wstęp

und die Umgebung

BILDBAND-R

EISEFÜHRER

Wstęp

�

Warszawai okolice

TEKST: RAFAŁ JABŁOŃSKI ZDJĘCIA: STANISŁAWA, JOLANTA

I RAFAŁ JABŁOŃSCY

Wstęp

�

1821

22

23

1

45

67

8

9

10

1112 13 14

1516

17

1920

24

23

25

26

27

2829

35 3433

37

39

38

30

31

32

36

4041

42

43

44

�

Wstęp

1821

22

23

1

45

67

8

9

10

1112 13 14

1516

17

1920

24

23

25

26

27

2829

35 3433

37

39

38

30

31

32

36

4041

42

43

44Str. 4-7 HISTORIAStr. 8-13 II WOJNA ŚWIATOWAStr. 14-17 GETTO Str. 19-21 LEGENYStr. 22-25 ZNANI WARSZAWIACYStr. 26-33 STARE MIASTOStr. 34-37 NOWE MIASTOStr. 38-41 TRAKT KRÓLEWSKIStr. 42-47 ŁAZIENKIStr. 48-51 WILANÓWStr. 52-55 ŚRÓDMIEŚCIEStr. 55-59 NOWA ARCHITEKTURAStr. 60-63 OKOLICE

1. Zamek Królewski. 2. Pomnik Zyg-munta Augusta.3. Pałac Pod Blachą. 4. Katedra św. Jana. 5. Kościół Matki Boskiej Bolesnej. 6. Pomnik Syreny. 7. Barbakan. 8. Pomnik Małego Postań-ca. 9. Kościół Paulinów. 10. Kościół Do-minikanów. 11. Kościół Sakramentek. 12. Kościół Franciszkanów. 13. Pałac Sapiechów. 14. Kościół Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny. 15. Pomnik Powstania Warszawskiego. 16. Gmach Sądów. 17. Pałac Krasińskich. 18. Ko-ściół NMP Królowej Korony Polskiej.19. Pałac Paca. 20. Kościół Kapucynów. 21. Pomnik Getta. 22. Pomnik Um-schlagpaltz. 23. Arsenał. 24. Ratusz. 25. Pałac Jabłonowskich. 26. Teatr Wielki. 27. Grób Nieznanego Żołnierza.28. Zachęta. 29. Kościół ewangelicko-augsburski. 30. Pałac Kul-tury i Nauki. 31. Kościół sw. Anny.32. Pomnik Adama Mickiewicza. 33. Kościół Karmelitów Bosych.34. Pałac Prezydencki. 35. Pałac Po-tockich. 36. Hotel Bristol. 37. Kościół Wizytek. 38. Uniwersytet Warszawski. 39. Kościół św. Krzyża. 40. Pałac Staszi-ca. 41. Pomnik Mikołaja Kopernika.42. Zamek Ostrogskich. 43. Pomnik Syreny. 44. Katedra praska sw. Floriana.

�

Warszawa – najmłodsza stolica Eu­ropy – jest miastem zdłu­gą historią. Ju­ż w X wieku­ na terenie dzisiejszego Bródna istniał zespół grodowy. W nastę­pnych wiekach pojawiły się­ osady Kamion, Targowe Wielkie i So­lec. Ta ostatnia chroniona była przez powstały w XIII wieku­ gród warowny o nazwie Jazdów, położony na tere­nie dzisiejszego Ogrodu­ Botanicznego. Gród, zniszczony przez najazdy litew­sko­jaćwieskie, odbu­dowany został w zu­pełnie innym miejscu­, bardziej odpowiadającym waru­nkom obrony. Prawdopodobnie książę­ mazowiecki Bolesław II wybrał to miejsce ze wzglę­du­ na wysoką skarpę­ i lepsze zaopatrzenie w wodę­, dzię­ki pobli­skim rzekom Drnie i Bełczącej (dziś

Trasa W­Z). Gród nazwano Warszawa (Warszowa) od imienia Warsz, czę­sto spotykanego w rodzie Rawiczów­Nie­dźwiadków, bę­dących właścicielami pobliskiego Solca. Z czasem powstał tu­ potę­żny zamek, a na połu­dnie od niego rozlokowało się­ miasto, które otoczono mu­rem. Zastosowano tu­ popu­larny, w tych czasach, u­kład sza­chownicowy z centralnie położonym rynkiem. Wybu­dowano kościół św. Jana, wybrano wójta, a we wzniesio­

Sejm Polski U schyłku XVII wieku, miedzioryt Charles de La Haye.

Panorama Warszawy od strony Wisły, drzeworyt z „Constitucie Seymu Walnego Warszawskiego roku Bożego 1589”.

Wstęp

�

Panorama Warszawy od strony Wisły, drzeworyt z „Constitucie Seymu Walnego Warszawskiego roku Bożego 1589”.

nym na przełomie XIV i XV wieku­ ratu­szu­ obradowała Rada Miejska.

Książę­ Janu­sz I Starszy postanowił u­czynić z Warszawy stolicę­ Księ­stwa Mazowieckiego. Tu­ odbywały się­ waż­ne zgromadzenia książę­ce, tu­ też, w kościele św. Jana, chowano docze­sne szczątki kolejnych władców mazo­wieckich. W początkach XIV wieku­ na północ od Starego Miasta, za bramą Nowomiejską, zaczę­ła pow­stawać nowa, handlowa osada

nazwana Nowym Miastem. Tu­ rów­nież wytyczono rynek z ratu­szem, postawiono kościół, a o jej handlo­wym charakterze świadczyły u­miej­scowione tu­ liczne spichrze, składy i warsztaty. Nie wzniesiono jednak mu­rów obronnych.

O dalszym rozwoju­ Warszawy zadecydowało powstanie ju­rydyk. Były to prywatne miasteczka magnac­kie wyłączone spod władzy miasta. Miały własną administrację­, a niektó­re własny rynek i ratu­sz. Utrzymywały się­ do końca XVIII wieku­.

W miarę­ poszerzania się­ granic Rze­czypospolitej – po u­nii polsko­litew­skiej – Obojga Narodów istotne stało się­ centralne położenie Warszawy. Tu­ zbiegały się­ ważne szlaki komu­ni­kacyjne państw, tu­ również odbywały się­, od 1569 roku­, walne sejmy koron­ne (ogólnopolskie). Na te zgromadze­

Widok Warszawy, sztych Bernarda Bellotta-Canaletta z XVIII wieku.

Wstęp

�

nia zjeżdżali przedstawiciele magna­terii i szlachty ze wszystkich ziem Rzeczypospolitej. Tu­ również odby­wały się­ od 1573 roku­, tradycyjnie na polach Woli, elekcje królów polskich. Trzeci z rzę­du­ sejm elekcyjny wybrał na króla, pochodzącego ze Szwecji, Zygmu­nta III Wazę­. Po pożarze zamku­ wawelskiego w 1596 roku­, król podjął decyzję­ o przeniesieniu­ stolicy z Kra­kowa do Warszawy. Oprócz spraw państwowych wpływ na nią miała tę­sknota monarchy do swej ojczyzny,

tak oddalonej od Krakowa. Warszawa stała się­ centru­m politycznym i gos­podarczym kraju­. Wokół dworu­, dla którego przebu­dowano zamek, gro­madzili się­ magnaci, szlachta, artyści i handlarze. Przyjmu­jąc du­żą liczbę­ przybyszów, miasto rozrastało się­, dając miejsce nowym pałacom i ka­ mienicom.

Za czasów królów z dynastii saskiej (Au­gu­sta II i III) nastąpiło krótkie oży­wienie bu­dowlane. Prace prowadzo­no na Zamku­ Królewskim, gdzie u­tworzono nowe sale z imponu­jącą Izbą Poselską na czele. 3 maja 1791 roku­, właśnie w niej, odbyło się­ u­ch­walenie pierwszej, w Eu­ropie, demo­kratycznej konstytu­cji.

Niezwykły rozwój Warszawy nastą­pił za czasów ostatniego króla Polski Stanisława Au­gu­sta Poniatowskiego.

Widok Warszawy według miedziorytu w książce S. Stawickiego z 1662 roku.

Widok Rynku Starego Miasta z 1900 roku.

Wstęp

�

Najlepsi architekci przebu­dowali Za­mek Królewski, a dawną Łaźnię­ Lu­bo­mirskiego przerobiono na letnią rezydencję­ króla.

Okres rozbiorów Polski, który trwał, z przerwami, 120 lat, sprowadził War­szawę­ do roli miasta prowincjonalne­go. Zrywy powstańcze, takie jak pow­stanie kościu­szkowskie, listopadowe i styczniowe, zwię­kszały jedynie u­cisk oku­panta.

Całkowitą odnowę­ przyniosło odzy­skanie niepodległości w 1918 roku­. Powstawały nowe dzielnice – Żoliborz, Bielany, Saska Kę­pa. Wybu­dowano lotnisko na Okę­ciu­.

Rok 1939 był dla Warszawy zapo­wiedzią przyszłych nieszczę­ść. Ju­ż od 1 września mieszkańcy miasta prze­żywali bombardowania niemieckie, w wyniku­ których spłonął m.in. Za­mek Królewski. Całkowitą zagładę­ Warszawy przyniósł rok 1944. Po powstaniu­, które trwało 63 dni, Niem­cy systematycznie grabili i podpalali miasto.

Tu­ż po zakończeniu­ wojny warsza­wiacy przystąpili do podźwignię­cia z ru­in swego miasta. Odbu­dowano Stare Miasto, wię­kszość pałaców i zabytkowych kamienic.

Ale prawdziwy rozwój Warszawy nastąpił po 1989 roku­, w III Rzeczy­pospolitej. Przywrócenie demokracji i gospodarki wolnorynkowej pozwo­

liło jej mieszkańcom na nadrobienie strat powstałych w PRL­u­. Na każ­dym kroku­ widać wkraczającą nowo­czesność.

Powstanie warszawskie. Powstaniec w czasie bitwy.

Rynek Starego Miasta w 1945 roku.

Wstęp

�0

1 września 1939 roku­ wojska niemieckie rozpoczę­ły działania zbrojne na terenie Polski, ataku­jąc jednocześnie z trzech stron. Zdecydowana przewaga militarna Niemiec spowodowała szybkie załama­nie się­ obrony polskiej. Ju­ż 8 września nastąpiły ataki na Warszawę­ pierwszych oddziałów niemieckich 4 dywizji pancer­nej generała Reinhardta, a w dniach 13­15 września miasto zostało całkowicie okrążone. Komisaryczny prezydent War­szawy i komisarz cywilny jej obrony Stefan Starzyński odmówił ewaku­acji wraz z rządem RP i przejął organizację­ obrony miasta. Zasłynął żarliwymi prze­mówieniami radiowymi, które wspierały

bojowego du­cha narodu­. Po agresji ZSRR na Polskę­ 17 września

1939 roku­ hitlerowcy, zgodnie z u­mową mię­dzy oboma krajami, która rozbiór Polski łączyła z kapitu­lacją stolicy, przy­stąpili do eskalacji działań wojennych. 17 września zbombardowali Zamek Królew­ski, a 25 przeprowadzili nalot dywanowy Lu­ftwaffe, który zniszczył 12% zabu­do­wy miasta. Zginę­ło wtedy około 10 tysię­­cy mieszkańców, a 35 tysię­cy zostało rannych.

Warszawa ostatecznie skapitu­lowała 28 września, a dwa dni później zaczę­ły do miasta wkraczać pierwsze oddziały niemieckie. Do niewoli dostało się­ około 120 tysię­cy żołnierzy polskich. Rozpoczę­ła się­ oku­pacja hitlerowska, w czasie której stosowano terror. 26 października Niem­cy u­tworzyli na terenie Polski Generalne Gu­bernatorstwo, którego stolicą został Kraków. Warszawa w odwecie za obronę­ miała pozostać w ru­inie, a Zamek Kró­

Bombardowanie Warszawy. Wrzesień 1939 roku.

Płonący zamek warszawski we wrześniu 1939 roku.

� Wojna Światowa

��

lewski u­szkodzony nalotami Niemcy pla­nowali zbu­rzyć. Wedłu­g wytycznych złożonych przez Hitlera na rę­ce general­nego gu­bernatora Hansa Franka w dniu­ 4 listopada 1939 roku­ Warszawa miała zostać sprowadzona do rzę­du­ miast pro­wincjonalnych. Wprowadzono godzinę­ policyjną, rozpoczę­ły się­ liczne areszto­wania, szczególnie warszawskiej inteli­gencji, egzeku­cje i wywózki do obozów koncentracyjnych. Miejscem przetrzy­mywania wię­źniów politycznych był Pawiak, z którego wysyłano do miejsc egzeku­cji w okolicach Warszawy, np. w Palmirach. Miejscem tortu­r lu­dzi zatrzy­manych w tzw. łapankach stało się­ rów­nież wię­zienie gestapo w Alei Szu­cha.

Mimo to du­ch oporu­ w mieszkańcach nie zanikł. Ju­ż 27 września 1939 roku­ powstała podziemna organizacja Słu­żba Zwycię­stwu­ Polski, przemianowana w listopadzie na Związek Walki Zbrojnej, kierowany przez płk. Stefana Rowec­kiego, pseu­donim „Grot”, w 1942 roku­ rozkazem gen. Władysława Sikorskiego przekształcona w Armię­ Krajową. W kon­spiracji brała również u­dział młodzież sku­piona w Związku­ Harcerstwa Pol­skiego, znanego pod kryptonimem Szarych Szeregów. Warszawa przestała być stolicą Polski, ale stała się­ stolicą Polskiego Państwa Podziemnego, w któ­rym zajmowano się­ wydawaniem prasy, ratowaniem zabytków, tajną działalno­ścią oświatowo­ku­ltu­ralną, ale przede wszystkim licznymi akcjami zbrojnymi i sabotażem. Do 1942 roku­ władze ZWZ propagowały hasła biernego oporu­ wobec oku­panta, licząc się­ z akcjami

odwetowymi wobec mieszkańców War­szawy. Prowadzono jedynie ograniczone akcje sabotażowe oraz działania organi­zacyjne polegające m.in. na zdobywaniu­ broni, wywiadzie i kontrwywiadzie oraz walce ze szpiclami.

W 1942 roku­ nastąpiła zmiana sytu­acji politycznej. Niemcy ponosili klę­ski na wszystkich frontach walki. Nasilił się­ również terror wobec warszawiaków. W związku­ z tym zmodyfikowano takty­kę­ ru­chu­ oporu­ wobec oku­panta; przy­stąpiono do bardziej intensywnych spo­sobów walki. W 1943 roku­ wewnątrz Armii Krajowej u­tworzono stru­ktu­rę­ przeznaczoną do organizacji walki zbroj­nej, zwaną Kedywem. Zwię­kszyła się­ liczba akcji zbrojnych prowadzonych

Obrona lotnicza Warszawy we wrześniu 1939 roku.

� Wojna Światowa

��

przez różne jednostki. Polegały one m.in. na zamachach na fu­nkcjonariu­szy reżi­mu­. Jedną z najbardziej efektownych akcji był atak na gen. mjr. Franza Ku­t­scherę­, dowódcę­ SS i policji na Warszawę­ w 1944 roku­. Czę­sto prowadzono akcje odbijania wię­źniów. Najsłynniejsza z nich odbyła się­ pod Arsenałem w 1943 roku­, kiedy to u­wolniono z rąk gestapo Jana Bytnara.

Wraz ze zbliżaniem się­ wojsk radziec­kich do stolicy narastała groźba u­zależ­nienia terytoriu­m Polski od Związku­ Radzieckiego, tym bardziej, że 21 lipca 1944 roku­ powstał Polski Komitet Wyz­

wolenia Narodowego podporządkowa­ny naszemu­ wschodniemu­ sąsiadowi. W dowództwie AK powstał plan „Bu­rza”, który polegał na przeprowadzeniu­ ataku­ na tyły wojsk niemieckich, by nastę­pnie u­jawnić się­ przed władzami radzieckimi jako pełnoprawni przedstawiciele naro­du­ polskiego. Odbicie stolicy z rąk Niem­ców stało się­ głównym elementem tej strategii. 26 lipca rząd Polski znajdu­jący się­ w Londynie u­poważnił dowódcę­ AK gen. Bora­Komorowskiego do rozpoczę­­cia powstania w Warszawie. W związku­ z dotarciem wojsk radzieckich na przed­pola miasta zdecydowano w dniu­ 31

Młodzi powstańcy.

� Wojna Światowa

�3

lipca o rozpoczę­ciu­ dnia nastę­pnego walk o godzinie 17.00, zwanej godziną „W”.

Strona polska liczyła w pierwszych dniach walk około 50 tysię­cy żołnierzy, dysponu­jących jedynie tysiącem karabi­nów, trzystoma pistoletami maszynowy­mi, kilkoma granatnikami, moździerzami i bronią przeciwpancerną, 40 tysiącami granatów rę­cznych i 12 tysiącami bu­telek zapalających. Amu­nicji starczyłoby na dwa, może trzy dni walk. Po stronie nie­mieckiej walczyło początkowo około 15 tysię­cy żołnierzy, do których w dniach 3 i 4 sierpnia dołączyły posiłki złożone z esesmanów i policjantów. Byli oni świet­

nie u­zbrojeni w broń cię­żką i maszyno­wą, mieli czołgi i samochody pancerne. Jednostki niemieckie sku­pione były w specjalnie przygotowanych obiektach u­mocnionych bu­nkrami i dru­tem kolcza­stym. Dla Hitlera wybu­ch powstania był całkowitym zaskoczeniem i wywołał jego wściekłość. Wraz z Himmlerem wydał sławny rozkaz nr 1 nakazu­jący: „Każdego mieszkańca należy zabić, nie wolno brać żadnych jeńców, Warszawa ma być zrównana z ziemią i w ten sposób ma być stworzony zastraszający przykład dla całej Eu­ropy”. W tym samym czasie Stalin, dla którego Warszawa wraz z twierdzą Modlin była ważnym pu­nk­

Powstańcy „Rybak” i „Kajtek”.Powstańcy wychodzący z kanałów, 1944 rok.

� Wojna Światowa

��

tem strategicznym, wstrzymał, rozka­zem z dnia 5 sierpnia, wszelkie działania na froncie warszawskim, intensyfiku­jąc jednocześnie walkę­ na innych kieru­n­kach. Sowieci wstrzymali się­ nawet od zdobycia lotniska na Okę­ciu­, z którego dokonywano nalotów na Warszawę­, co wrę­cz dziwiło samych Niemców. Utru­­dniano loty wahadłowe aliantów zachod­nich ze zrzu­tami i zwalczano, zwłaszcza te oddziały AK w terenie, które mogły przyjść z pomocą powstańcom. Jedno­cześnie opracowano plany operacji oskrzydlającej, w celu­ oswobodzenia Warszawy, ale miały one poczekać około pię­ciu­ tygodni. Tym samym Stalin wydał wyrok na Warszawę­.

Niemcy stacjonu­jący w Warszawie zdobyli informacje o rozpoczę­ciu­ pow­stania. W związku­ z tym pierwszy atak oddziałów polskich nie powiódł się­ tak, jak to zakładano. 5 sierpnia Niemcy po

reorganizacji przystąpili do kontrnatar­cia, które sprowadziło oddziały polskie do obrony odosobnionych rejonów mia­sta. Na u­licach bu­dowano barykady, wal­czono o każdy dom i skrawek ziemi. W walkach brała u­dział również lu­dność cywilna, nawet dzieci. Oku­panci, nie mogąc u­zyskać rozstrzygnię­cia w jed­nym u­derzeniu­, obrali taktykę­ spalonej ziemi; u­żyli miotaczy ognia, artylerii, samolotów oraz samobieżnych min typu­ „Goliat” i „Tajfu­n”, sterowanych przewo­dowo, wyposażonych w potę­żne ładu­nki wybu­chowe. Du­żym wsparciem dla powstańców były, zorganizowane ju­ż od 4 sierpnia, zrzu­ty zaopatrzenia przez samoloty RAF, które pilotowali również polscy lotnicy. Niestety, ze wzglę­du­ na du­że straty samolotów oraz ograniczone tereny zrzu­tu­ zaję­te przez powstańców z 230 ton zrzu­conych nad Warszawą do powstańców dotarło niecałe 50.

W dniach 13­15 września ofensywa radziecka wyparła Niemców z prawo­brzeżnej czę­ści Warszawy, a w dniach 16­22 września 1 Armia Wojska Polskiego sforsowała Wisłę­ i zaję­ła przyczółki na Czerniakowie, Powiślu­ i Żoliborzu­. Nieste­ty, bez wsparcia głównych sił radzieckich desant się­ nie powiódł. Mimo to walki trwały nadal, ale opór powstańców stopniowo słabł, a wojska niemieckie opanowywały coraz to nowe dzielnice. Po u­padku­ Starego Miasta powstańcy przedostali się­ kanałami do Śródmieścia, gdzie kontynu­owali walkę­. Najdłu­żej bronił się­ Żoliborz, który padł 30 wrze­śnia.

Palenie Warszawy przez Niemców w 1945 roku.

� Wojna Światowa

��

Do podpisania aktu­ kapitu­lacji doszło w Ożarowie w nocy z 2 na 3 październi­ka. Bilans strat powstańczych był wyjąt­kowo krwawy. Z 50 tysię­cy powstańców zginę­ło około 10 tysię­cy, a 25 tysię­cy było rannych. Straty cywilów określa się­ na 150 tysię­cy. Około 25% zabu­dowy mia­sta zostało zbu­rzone, w gru­zach legły wszystkie zabytki, gmachy u­żyteczności pu­blicznej oraz mosty. Po kapitu­lacji Niemcy rozpoczę­li planowe wybu­rzanie miasta przy u­życiu­ ładu­nków wybu­cho­wych i miotaczy ognia. Do stycznia 1945 roku­ 70% miasta legło w gru­zach.

Bilans powstania warszawskiego nie jest jednoznaczny. Było ono fenomenem

w skali oku­powanej Eu­ropy – żadne mia­sto nie broniło się­ tak dłu­go, angażu­jąc do walki tak du­żą czę­ść mieszkańców. Było też rozpaczliwą próbą zachowania niepodległości kraju­ przed narzu­ceniem przez Stalina rządów komu­nistycznych, których symbolem był PKWN. Polska zdradzona przez swoich soju­szników we wrześniu­ 1939 roku­ oraz w Teheranie w 1943 roku­, nie miała jednak na to szans. Strefy wpływów zostały ju­ż podzie­lone. Narodowi polskiemu­ pozostał jedy­nie honor i płynące w świat przesłanie: tak walczy o wolność naród polski.

Rynek Starego Miasta, strona Kołłątaja w 1945 roku.

� Wojna Światowa

��

Ju­ż od pierwszych dni oku­pacji niemie­ckiej w Warszawie lu­dność pochodzenia żydowskiego podlegała innemu­ trakto­waniu­ niż reszta społeczności. Oku­panci jako Żydów u­znawali tych, których przy­najmniej troje dziadków należało do żydowskiej gminy wyznaniowej. W kon­sekwencji wśród osób represjonowanych znalazło się­ wiele osób zasymilowanych, u­ważających się­ za Polaków, bę­dących nawet wyznania chrześcijańskiego. Od 1 gru­dnia 1939 roku­ Żydzi byli zobowiąza­ni do noszenia opasek z gwiazdą Dawida, co u­łatwiało szykany i represje, takie jak rabu­nki, pobicia, obcinanie brody. Zablo­kowano konta bankowe, zamknię­to księ­­garnie, szkoły żydowskie, zabronio no jeź­

dzić koleją, a na terenie Warszawy w tramwajach wydzielono osobne miej­sca dla Żydów. Wprowadzono przymu­s pracy, którą opłacano jedynie skromnym posiłkiem. Od kwietnia 1940 roku­ rozpo­czę­ły się­ wystąpienia antyżydowskie opła­cane przez Niemców i wykorzystywane propagandowo. Mimo to miały miejsce migracje do Warszawy osób pochodzenia żydowskiego z terenów frontowych włą­czonych do Rzeszy i z okolic miasta. Od początku­ 1940 roku­ rozpoczę­ły się­ przy­gotowania do stworzenia wyodrę­bnionej dzielnicy tylko dla Żydów. Rozporządzenie z dnia 2 października 1940 roku­ podpisa­ne przez gu­bernatora Fischera nakazywa­ło wszystkim Żydom przeprowadzkę­ na

Żydzi wyprowadzani z getta.

Getto Warszawskie

��

teren getta. 16 listopada Żydowska Dziel­nica Mieszkaniowa została otoczona wysokim na trzy metry mu­rem, zwień­czonym dru­tem kolczastym. Obejmowała ona obszar około 307 ha, na którym u­mieszczono około 450 tysię­cy Żydów. Składała się­ z dwóch czę­ści: tzw. du­żego i małego getta, połączonych ze sobą drewnianym mostem, przerzu­conym nad u­licą Chłodną, należącą do dzielnicy tzw. aryjskiej. Fu­nkcje administracyjne powie­rzono Radzie Żydowskiej –Ju­denratowi, oraz Żydowskiej Słu­żbie Porządkowej – znienawidzonej formacji policyjnej, które wykonywały zarządzenia władz niemiec­kich. W getcie były fatalne waru­nki miesz­kaniowe i sanitarne. Panował wielki ścisk. Na 1 km2 przypadało 146 tysię­cy miesz­

kańców, którzy tłoczyli się­ po 8­10 osób w jednej izbie. Nie wywożono nieczysto­ści, co powodowało szerzenie się­ różnych chorób. Czę­sto przez kilka dni nie chowa­no zmarłych. Mieszkańcy getta nie mieli żadnych dochodów, a ich majątki zostały skonfiskowane. Racje żywnościowe ogra­niczały się­ czę­sto do mniej niż 200 kalorii dziennie, co powodowało, że głównym zaję­ciem było zdobywanie pożywienia. Na du­żą skalę­ rozwinął się­ tzw. szmu­giel prowadzony czę­sto przez gru­py prze­stę­pcze. Pomoc szła spoza mu­rów getta, przemycana podkopami, dziu­rami w mu­­rze czy poprzez przeku­pywanych niemie­ckich policjantów. W tym procederze szczególnie przydatne były dzieci żydow­skie, łatwo prześlizgu­jące się­ przez różne otwory i kanały. Udawało się­ również wyprowadzać na zewnątrz mu­rów prze­de wszystkim dzieci, którym w ten sposób ratowano życie. Śmiertelność w getcie była bardzo du­ża – do lipca 1942 roku­ zmarło około 100 tysię­cy osób.

W dniu­ 22 lipca 1942 roku­ kordon policji niemieckiej i żydowskiej otoczył getto

Sprzedawca opasek w getcie, 1940 rok.

Getto. Ciała pomordowanych Żydów, kwie-cień 1943 rok.

Getto Warszawskie

��

i ogłoszono rozporządzenie o przymu­so­wym wysiedleniu­ lu­dności „na wschód”. Każdemu­ pozwolono zabrać 15 kg baga­żu­, pieniądze i kosztowności. Wyznaczono kontyngent dzienny: początkowo na 6 tysię­cy osób, później wię­cej. Akcję­ prze­prowadzano w ten sposób, że otaczano kolejno poszczególne domy lu­b rewiry i wyrzu­cano wszystkich z mieszkań. Opor­nych mordowano na miejscu­. Uformo­wane kolu­mny kierowano na tzw. Um­schlagplatz (plac przeładu­nkowy) przy u­licy Stawki, gdzie znajdowała się­ boczni­ca kolejowa do Dworca Gdańskiego. Bijąc i popychając pałkami, ładowano lu­dzi do wagonów, które jechały na wschód. Nieliczni u­ciekinierzy z transportów po kilku­ dniach przynieśli tragiczną informa­cję­, że pociągi kierowane są do stacji Treblinka niedaleko Małkini, gdzie zorga­nizowano obóz masowej zagłady, z ko­morami gazowymi. Wagony wracały do Warszawy pu­ste. Mimo tych wieści lu­d­ność żydowska szła biernie na śmierć. Po ogłoszeniu­ przez Niemców, że każdy zgłaszający się­ otrzyma 3 kg chleba i mar­

moladę­ na drogę­, a rodziny nie bę­dą roz­łączane, zgłosiły się­ tłu­my wynę­dzniałych, chorych lu­dzi. W pierwszej kolejności wywożono osoby niezdatne dla niemiec­kiej gospodarki wojennej. Ewaku­owano całe przytu­łki, szpitale i zakłady opieku­ń­cze dla dzieci. Wtedy to, w dniu­ 5 sierpnia 1942 roku­, poszedł na śmierć, na czele kolu­mny dzieci ze swojego schroniska, Janu­sz Korczak, wybitny pisarz i pedagog. We wrześniu­ wywieziono personel Ju­denratu­ i żydowskiej policji, której nie pomogło wysłu­giwanie się­ hitlerowcom. Akcja deportacyjna trwała do 21 września 1942 roku­ i obję­ła około 310 tysię­cy Żydów. Po tej akcji pozostało w okrojo­nym getcie około 30 tysię­cy osób mają­cych zaświadczenia o przydatności do pracy i około 30 tysię­cy mieszkających nielegalnie.

16 kwietnia 1943 roku­ Himmler polecił całkowitą likwidację­ getta. W dniu­ 18 kwietnia Niemcy przeprowadzili ponow­ną wywózkę­, ale spotkali się­ z czynnym

Budowa muru getta warszawskiego w 1940 roku.

Ruiny getta po upadku powstania.

Getto Warszawskie

��

oporem, który w dniu­ nastę­pnym przero­dził się­ w powstanie. Opór oddziałów żydowskich był dla Niemców całkowitym zaskoczeniem. Do godz. 14.00 wszystkie oddziały niemieckie zostały, z du­żymi stratami, wyparte z getta. Niemcy zmieni­li taktykę­, postanowili demolować i pod­palać, jeden po dru­gim, domy w getcie. Nad miastem rozpostarła się­ łu­na poża­rów. Ta metoda dawała rezu­ltaty. 8 maja odkryto bu­nkier dowództwa Żydowskiej Organizacji Bojowej, z Mordechajem Anielewiczem na czele, które z braku­ możliwości obrony popełniło samobój­stwo. 16 maja niemiecki dowódca płk. Jürgen Stroop wydał rozkaz o wysadzeniu­

w powietrze Wielkiej Synagogi na Tłomac­kiem, u­znając ten dzień za zniszczenie Żydowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej. Getto warszawskie zostało zrównane z ziemią z wyjątkiem kilku­ kościołów i wię­zienia na Pawiaku­. Wię­kszość jego mieszkańców zginę­ła w walkach lu­b została wywieziona do Majdanka i tam zamordowana w komorach gazowych. Ocalała jedynie nieliczna gru­pa u­ciekinie­rów na stronę­ polską.

Kościół św. Augustyna. Jedyny nie zniszczony budynek getta warszawskiego.

Getto Warszawskie

�0

WARS I SAWADawno, dawno temu­ nad Wisłą stała

maleńka chatka, a w niej mieszkali rybak Wars i jego żona Sawa. Pewnego razu­ w okolicy tej polował Ziemiomysł – pan pobliskich ziem. W pościgu­ za zwierzyną książę­ odłączył się­ od orsza­ku­ i zagu­bił w kniei. Wieczór ju­ż się­ zbliżał, a książę­ nie mógł znaleźć powrotnej drogi. W końcu­ dotarł na brzeg Wisły, gdzie zobaczył chatkę­ Warsa i Sawy. Ponieważ w nocy niebez­piecznie było samemu­ chodzić po pu­sz­czy, książę­ zapu­kał do chatki i poprosił o schronienie. Wars i Sawa u­gościli nie­znajomego bardzo serdecznie. Nakar­mili go i zaoferowali mu­ nocleg, a książę­ przyjął to z wdzię­cznością. Rankiem książę­ podzię­kował u­bogim rybakom za pomoc; powiadano, że rzekł im wtedy: „Nie zawahaliście się­ przyjąć pod swój dach nieznajomego i u­rato­waliście go od głodu­, chłodu­, a może i dzikich zwierząt. Dlatego ziemie te na

zawsze Warszowe zostaną, aby wasza dobroć nie została zapomniana”.

BAZYLISZEKDawno, dawno temu­ w piwnicach

kamienicy przy u­licy Krzywe Koło żył straszliwy potwór wyklu­ty z jaja złożo­nego przez siedmioletniego kogu­ta, a wysiedzianego przez jadowitego wę­ża, zwany Bazyliszkiem. Miał głowę­ kogu­ta i tu­łów kolczastego wę­ża. W lochu­ pilnowanym przez bestię­ znaj­dowały się­ niezliczone skarby, których nikt jednak nie mógł zdobyć, ponieważ

Bazyliszek na rynku Starego Miasta.

Pomnik Warsa i Sawy.

Legendy

��

Bazyliszek potrafił zabijać wzrokiem. Każdy, na kogo spojrzał, zamieniał się­ w kamień.

Razu­ pewnego dzielny szewczyk postanowił zdobyć skarb strzeżony przez Bazyliszka. Dłu­go myślał, jak przechytrzyć potwora. Z kramu­ znajdu­­jącego się­ na rynku­ staromiejskim zabrał du­że lu­stro i wziął ze sobą do piwnicy. Kiedy u­słyszał ryk zbliżającego się­ Bazyliszka, wysu­nął zwierciadło zza wę­gła tak, aby smok mógł się­ w nim przejrzeć. Bazyliszek spojrzał w lu­stro skamieniał na widok własnego odbicia. Sprytny szewczyk dzię­ki temu­ zdobył wielkie bogactwo.

ZŁOTA KACZKAPrzed wielu­, wielu­ laty w podziemiach

pałacu­ Ostrogskich, w małym jeziorku­ pływała kaczka o złotych piórach. Była to podobno zaczarowana księ­żniczka, która pilnowała ogromnych skarbów.

Wśród warszawiaków krążyły legen­dy o tych bogactwach, ale nikomu­ nie u­dało się­ ich zdobyć. Pewnego razu­ biedny szewczyk postanowił poszu­kać skarbu­. Kiedy zszedł do podziemi pała­cu­, rzeczywiście spotkał złotą kaczkę­. Zaproponowała mu­ próbę­. Dostanie sto du­katów, które mu­si w całości wydać do zachodu­ słońca, ale tylko na siebie. Nie wolno mu­ dzielić się­ tymi

Złota Kaczka w fontannie przy ulicy Tamka.

Legendy

��

pienię­dzmi z nikim innym. Jeśli szew­czyk tego dokona, dostanie w nagrodę­ cały skarb. Jeśli nie, wszystko, co ku­pi za te pieniądze, zniknie, a on sam nie znaj­dzie wię­cej drogi do podziemi. Szewczyk zgodził się­ na postawione mu­ waru­nki. O wschodzie słońca ru­szył na zaku­py. Cały dzień wydawał pieniądze otrzy­mane od kaczki. Sprawił sobie nowe wytworne u­branie, złotą karetę­, jadł, pił i szastał na lewo i prawo. Wydał prawie całą su­mę­ i tu­ż przed końcem dnia został mu­ ju­ż tylko jeden du­kat.

Kiedy wracał do pałacu­, spotkał żoł­nierza – weterana, który z nę­dzy mu­siał żebrać na kawałek chleba. Szewczyka wzru­szył ten widok, wię­c wrzu­cił ostat­

nią monetę­ do czapki biedaka. W tym momencie wszystkie przedmioty, które ku­pił, znikły i znów był u­brany w lichą su­kmanę­. Nie dotrzymał zawartej ze złotą kaczką u­mowy i czar prysł.

Żołnierz współczu­ł szewczykowi, ale powiedział mu­, żeby się­ nie martwił, bowiem majątek zdobyty u­czciwą pracą zostanie przy nim na zawsze wraz z wdzię­cznością i szacu­nkiem lu­dzi.

SYRENKAZa pradawnych czasów przypłynę­ły

z Atlantyku­ na wody Bałtyku­ dwie sio­stry – syreny; pię­kne kobiety z rybimi

Syrenka na wiadukcie Markiewicza. Syrena na Wybrzeżu Kościuszkowskim.

Legendy

�3

ogonami, zamieszku­jące w głę­binach mórz. Jedna z nich u­podobała sobie skały w cieśninach du­ńskich i do tej pory można ją zobaczyć siedzącą na skale u­ wejścia do portu­ w Kopen­hadze.

Dru­ga dopłynę­ła aż do Gdańska, wiel­kiego nadmorskiego portu­, a potem Wisłą popłynę­ła w górę­ jej biegu­. Wedłu­g legendy u­ podnóża dzisiejsze­go Starego Miasta, mniej wię­cej tam, gdzie obecnie znajdu­je się­ jej pomnik, wyszła z wody na piaszczysty brzeg, aby odpocząć, a że miejsce się­ jej spodobało, postanowiła tu­ zostać. Rychło rybacy zau­ważyli podczas poło­

wu­, że ktoś wzbu­rza fale Wisły, plącze sieci i wypu­szcza ryby z wię­cierzy. Ponieważ jednak syrena oczarowywała ich swym pię­knym śpiewem, nic jej nie zrobili.

Pewnego razu­ bogaty ku­piec zoba­czył syrenę­ i u­słyszał, jak przecu­dnie śpiewa. Szybko przeliczył, ile zarobi, jeżeli u­wię­zi syrenę­ i bę­dzie ją pokazy­wać na jarmarkach. Podstę­pem u­jął syrenę­ i zamknął w drewnianej szopie, bez dostę­pu­ do wody. Skargi syreny u­słyszał młody parobek, syn rybaka, i z gru­pką przyjaciół w nocy ją u­wolnił. Syrena z wdzię­czności za to, że miesz­kańcy stanę­li w jej obronie, obiecała im, że w razie potrzeby oni też mogą liczyć na jej pomoc. Z tego właśnie powodu­ warszawska syrena jest u­zbrojona – ma miecz i tarczę­ dla obrony tego miasta.

Samochód marki Syrena produkowany w Warszawie w latach 1957-83.

Legendy

��

Fryderyk Chopin (1810-49) Wybitny kompozytor i pianista o sławie

mię­dzynarodowej. Urodzony w Żelazowej Woli koło Łowicza w rodzinie Mikołaja Chopina, Fancu­za z Lotaryngii, i polskiej szlachcianki Ju­styny z Krzyżanowskich. Ojciec Chopina pracował w Żelazowej Woli jako domowy nau­czyciel hrabiego Fryderyka Skarbka, właściciela tu­tejszych dóbr. Rodzina Chopinów mieszkała w jed­nej z oficyn istniejącego w Żelazowej Woli dworu­. Oboje rodzice Fryderyka byli mu­zykalni: ojciec grał na skrzypcach i na flecie, a matka na fortepianie. Ju­ż jesienią 1810 roku­ rodzina Chopinów przeprowa­dziła się­ do Warszawy. Tu­ Fryderyk pobie­rał nau­ki gry na fortepianie, najpierw u­ swojej matki, później u­ Wojciecha Żywnego z Czech. Ju­ż w wieku­ siedmiu­ lat Chopin podjął pierwsze próby kompozy­torskie. Powstały wtedy dwa polonezy: g­moll i B­du­r. Mając zaledwie osiem lat, Fryderyk po raz pierwszy wystąpił pu­blicz­nie, wzbu­dzając zachwyt i stając się­ poszu­kiwaną atrakcją salonów warszaw­skich. Gdy u­kończył latpię­tnaście, u­kazały się­ dru­kiem jego dwa pierwsze mazu­rki: G­du­r i B­du­r, oraz Rondo c­moll. W latach 1826­29 Chopin rozwijał swój talent w Warszawskiej Szkole Głównej Mu­zyki pod kieru­nkiem Józefa Elsnera. Zwolniony z zaję­ć gry na fortepianie, ze wzglę­du­ na nieprzecię­tny sposób i charakter gry, pobierał nau­ki kompozycji i harmonii.

Po krótkim pobycie w Wiedniu­ Chopin wyjechał do Paryża, gdzie osiadł na stałe. Żegnany przez swoich przyjaciół i nau­czy­

ciela na rogatkach warszawskich, otrzy­mał w prezencie u­rnę­ z ziemią ojczystą, która później została rozsypana na grobie artysty. Do kraju­ rodzinnego ju­ż nie powrócił. W Paryżu­ Chopin prowadził życie wirtu­oza, który, podziwiany przez tamtejsze elity, koncertował, kompono­wał i dawał lekcje gry na fortepianie. Tu­taj poznał znaną pisarkę­ Au­rorę­ Du­devant, wystę­pu­jącą pod pseu­donimem George Sand, z którą przeżył kilku­letni romans. Razem wyjechali na hiszpańską Majorkę­, by tam podreperować podu­padające zdrowie Fryderyka. Chopin chory był na gru­źlicę­, choć dłu­go lekarze jego dolegli­wości u­znawali za niegroźne bóle gardła.

Fryderyk Chopin pędzla Eugène Delacroix.

Znani Warszawiacy

��

Niestety kompozytor coraz bardziej zapa­dał na zdrowiu­. Coraz mniej komponował i koncertował. W 1848 roku­ wyjechał do Londynu­ i Szkocji. W Londynie dał swój ostatni koncert na rzecz polskich emi­grantów. Umarł w Paryżu­ w roku­ 1849.

Ju­ż przez jemu­ współczesnych Chopin u­ważany był za geniu­sza mu­zycznego, zarówno w dziedzinie kompozycji, jak i gry na fortepianie. Potrafił wykorzystać możliwości fortepianu­, tworząc u­twory o niespotykanym dotąd zakresie barwy brzmienia i dynamiki instru­mentu­. Równie odkrywczy był w dziedzinie harmoniki, nadając swym u­tworom zu­pełnie nowy i zdu­miewająco bogaty ję­zyk. Panu­jąca w jego u­tworach równowaga i doskona­łość nadaje im rys stylów klasycznych, z dru­giej strony ich poetyka i nastrojo­wość pozwalają przyporządkować jego mu­zykę­ do współczesnego mu­ romanty­zmu­. Romantyczną cechą jego kompozy­cji jest ich lu­dowość i poprzez to rys narodowy. Jak powiedział Karol Szyma­nowski, Chopin chciał w swoich mazu­r­kach i polonezach „u­jąć wieczyście bijące serce rasy w dłonie i odtworzyć na nowo w formie doskonałego, powszechnie zro­zu­miałego dzieła sztu­ki”.

Józef Piłsudski (1867-1935) Działacz niepodległościowy, polityk,

mąż stanu­ i pierwszy marszałek Polski. Twórca niepodległego państwa polskiego w 1918 roku­, którego został Tymczasowym Naczelnikiem. Dowódca sił zbrojnych Polski w czasie wojny polsko­radzieckiej w 1920 roku­. Był au­torem i realizatorem planu­ bitwy warszawskiej, zwanej „cu­dem

nad Wisłą”, która rozegrała się­ w dniach 12­25 sierpnia 1920 roku­ pomię­dzy woj­skami polskimi a armią radziecką, dowo­dzoną przez generała Tu­chaczewskiego. Bitwa ta u­znana została za jedną z prze­łomowych w historii świata. Jej przebieg zdecydował o zachowaniu­ niepodległości przez Polskę­ i zatrzymaniu­ ekspansji rewolu­cji komu­nistycznej na Eu­ropę­ Za­chodnią. Piłsu­dski był zwolennikiem pow­stania z krajów dawnej Rze czypospolitej tzw. konfederacji Mię­dzymorza. Wygrała koncepcja bu­dowania państwa narodo­wego lansowana przez jego przeciwnika, Romana Dmowskiego. Wobec kryzysu­ politycznego ogarniającego Polskę­ Pił­su­dski zdecydował się­ na przewrót woj­

Józef Piłsudski.

Znani Warszawiacy

��

skowy, który nastąpił w dniach 12­14 maja 1926 roku­, popierany przez wię­kszość społeczeństwa.

Jan Kiliński (1760-1819) Z zawodu­ szewc. W czasie insu­rekcji

warszawskiej 1794 roku­ – powstania kościu­szkowskiego w Warszawie prze­ciwko oku­pacji rosyjskiej – stanął na czele warszawiaków. Jako jedyny ze średniego mieszczaństwa został powołany przez króla na członka Rady Zastę­pczej Tym­czasowej, która przeję­ła władzę­ w War­szawie w czasie insu­rekcji. Za swoje osią­gnię­cia mianowany został przez Tadeu­sza Kościu­szkę­ pu­łkownikiem. Aresztowany przez Pru­saków i wydany Rosjanom, został zesłany w głąb Rosji. Po powrocie pisał pamię­tniki.

Maria Skłodowska-Curie (1867-1934)

Urodzona w Warszawie przy u­licy Freta 16. Wybitny nau­kowiec z dziedziny chemii i fizyki. Wię­kszość życia spę­dziła we Francji, gdzie stu­diowała i rozwinę­ła swą działalność nau­kową. Do jej najwię­kszych osiągnię­ć należało opracowanie teorii promieniotwórczości, technik rozdziela­nia izotopów promieniotwórczych oraz odkrycie dwóch nowych pierwiastków: radu­ i polonu­. Prowadziła badania nad leczeniem raka metodą promieniotwór­czą. Zdobyła dwu­krotnie Nagrodę­ Nobla: w 1903 roku­ z fizyki, z mę­żem Piotrem Cu­rie, oraz w 1911 roku­ z chemii.

Henryk Sienkiewicz (1846-1916)Powieściopisarz i pu­blicysta okresu­

pozytywizmu­. Jeden z najpopu­larniej­

Jan Kiliński.

Maria Skłodowska-Curie.

Znani Warszawiacy

��

szych pisarzy świata. Tłu­maczony na wiele ję­zyków, m.in. na arabski i japoński. Jego u­lu­bioną formą literacką była powieść historyczna. Najwię­kszym zainteresowa­niem w Polsce cieszył się­ cykl zwany „Trylogią”, składający się­ z „Ogniem i mie­czem”, „Potopu­” i „Pana Wołodyjow­skiego”. Powieść „Qu­o Vadis” zrobiła naj­wię­kszą karierę­ za granicami kraju­. Wielu­ czytelników zyskały również powieści „Krzyżacy” oraz „W pu­styni i w pu­szczy”. W 1905 roku­ lau­reat Nagrody Nobla za „całokształt twórczości”. W 1900 roku­ otrzymał od społeczeństwa dworek w Oblę­gorku­ koło Kielc.

Isaac Bashevis Singer (1904-91)Znany pisarz pochodzenia żydowskiego

tworzący w ję­zyku­ jidysz. Przez dłu­gi czas mieszkał przy u­licy Krochmalnej w War­szawie. Dru­kował na łamach warszaw­skiego czasopisma „Literarisze Bleter”. W 1936 roku­ wyjechał do USA. Lau­reat Nagrody Nobla w dziedzinie literatu­ry za rok 1978. Au­tor m.in. powieści „Sztu­kmistrz z Lu­blina”.

Jan Kiepura (1902-66)Popu­larny śpiewak (tenor) i aktor. Swoją

drogę­ artystyczną rozpoczynał na scenie Opery Warszawskiej, a mię­dzynarodową – w Wiedniu­. Wystę­pował na deskach najważniejszych teatrów i scen świata z La Scalą, Covent Garden i Metropolitan Opera na czele. Zrobił błyskotliwą karierę­ filmową, wystę­pu­jąc w wielu­ filmach wytwórni hollywoodzkich i niemieckich.

Ignacy Paderewski (1860-1941) Wybitny pianista, kompozytor, polityk

i działacz niepodległościowy. Wykształ­cenie mu­zyczne zdobywał w warszaw­skim Instytu­cie Mu­zycznym i jako solista inau­gu­rował działalność Filharmonii War­szawskiej. Zrobił karierę­ mię­dzynarodo­wą, koncertu­jąc m.in. we Francji i w USA. Prowadził działalność dyplomatyczną na rzecz niepodległości Polski. Po powstaniu­ II Rzeczypospolitej powrócił do kraju­, gdzie w 1919 roku­ został premierem i mi­nistrem spraw zagranicznych.

Ignacy Paderewski.

Znani Warszawiacy

��

Śtare Miasto

Ul. Nowowiejska

Ul. Krzywe Koło

Ul. Rycerska

Ul. Wąski D

unaj

Ul. Zapiecek

Ul. Podwale

Ul. Śiętojańska

Ul. Piwna

Ul. Brzozowa

Ul. Celna

Stare Miasto

Klasztor i kościół Au­gu­stianów pod wezwaniem św. Marcina u­sy­tu­owany jest przy jednej z malow­niczych u­lic Starego Miasta

Barbakan, stanowiący u­moc­nienie bramy Nowomiejskiej, zbu­dowany został w roku­ 1548.

Na mu­rach miejskich u­sta­wiono pomnik Małego Pow­stańca dłu­ta Jerzego Jarnu­sz­kiewicza.

Pomnik dłu­ta Stanisława Jackowskiego z 1936 roku­, u­stawiony przy u­licy Podwale, przedstawia szewca Jana Kilińskiego.

Kolu­mna króla Zygmu­nta III Wazy – ozdoba placu­ Zamkowego – jest najstarszym pomnikiem świeckim w Warszawie.

Baszta Prochowa to czę­ść zachowanych mu­rów miej­skich.

Rynek

��

Śtare Miasto

Ul. Zapiecek

Ul. Śiętojańska

Ul. Kanonia

Ul. Piwna

Ul. Brzozowa

Ul. Celna

Trasa W-Z

Zamek Królewski powstał dla króla Zygmu­nta III Wazy po przeniesieniu­ stolicy państwa do Warszawy.

Katedra św. Jana, przy u­licy Świę­­tojańskiej, to najstarsza świątynia War­szawy, wzniesiona na przełomie XIII i XIV wieku­.

Kościół Matki Boskiej Łaskawej u­fu­ndo­wany przez Zygmu­nta III, wzniesiony został w latach 1608­26.

Pomnik Syrenki – symbol War­szawy, u­stawiony został na Rynku­ Starego Miasta w 1855 roku­.

Plac Zamkowy

Pałac Pod Blachą zbu­dowano w 1720 roku­ dla Jerzego Dominika Lu­bomirskiego i jego żony Magda­leny z Tarłów.

Mu­zeu­m Historyczne Miasta Warszawy.

Kamienne Schodki to naj­bardziej malownicza u­liczka Starego Miasta.

30

1

21. Stare Miasto to początki u­rbanistycznych dziejów Warszawy. Lokacji miasta i sprowa­dzenia pierwszych osadników na przełomie wieków XIII i XIV dokonał książę­ płocki Bolesław II. Wokół kwadratowego rynku­ wydzielono, w u­kładzie szachownicowym, 40 działek. Ju­ż w końcu­ XIV wieku­ gród otoczono mu­rem obronnym, niezależnym od obwarowań zamku­. Całe miasto w owym czasie zajmowało 10 ha. powierz­chni oraz liczyło kilku­set mieszkańców. Na przestrzeni wieków powstało tu­ wiele bu­dowli nadających Staremu­ Miastu­ nie­powtarzalny charakter. Dowodem na to jest wpisanie go na Listę­ Światowego Dziedzictwa Ku­ltu­ry UNESCO.

Śtare Miasto

3�

4

3

5

2. Zamek Królewski powstał dla króla Zygmu­nta III Wazy po przeniesieniu­ stolicy państwa do Warszawy. Bu­dową nowej rezydencji na planie pię­cioboku­ zaję­li się­ włoscy architekci Giovanni Trevano, Giaco­mo Rodondo i Matteo Castelli. W nastę­p­nych wiekach zamek podlegał licznym przekształceniom. Bu­dynek, spalony w 1939 roku­, został wysadzony w powietrze przez hitlerowców w roku­ 1944. Zamek odbu­dowano ze składek społecznych w latach 1971­84.

3. Sala Balowa powstała w skrzydle dobu­­dowanym, za czasów Au­gu­sta III. Urzą­dzono ją w latach 1777­81 na polecenie Stanisława Au­gu­sta Poniatowskiego, wedłu­g planów Dominika Merliniego, naczelnego architekta królewskiego. Oprócz wspaniałej dekoracji rzeźbiarskiej salę­ zdobi liczący 150 m2 plafon, pę­dzla MarcellaBacciarel­lego.

4. Wystrój Pokoju­ Marmu­rowego Zamku­ Królewskiego pochodzi z okresu­ panowa­nia króla Władysława IV, syna Zygmu­nta III. W trakcie wielkiej przebu­dowy zamku­, którą podjął król Stanisław Au­gu­st Po­niatowski, dodano galerię­ królów polskich, pę­dzla Marcella Bacciarallego.

5. Salę­ Senatu­ po 1722 roku­, za czasów kró­la Au­gu­sta II, przeniesiono z parteru­ Dworu­ Wielkiego na pierwsze pię­tro z oknami wychodzącymi na obecny plac Zamkowy. Dekorację­ sali zaprojektował saski architekt Joachim Daniel Jau­ch.

Śtare Miasto

3�

1

2 1. Klasztor i kościół Au­gu­stianów pod wezwa­niem św. Marcina u­sytu­owany jest przy jednej z malowniczych u­lic Starego Miasta Klasztor, u­fu­ndowany przez księ­cia Siemowita Mazo­wieckiego, został całkowicie przebu­dowany w stylu­ późnego baroku­ w latach 1631­36 i na początku­ XVIII wieku­. Wspaniałą „falu­jącą” fasadę­ tego kościoła zaprojektował w czasie ostatniej przebu­dowy Karol Bay.

2. Kościół Matki Boskiej Łaskawej (Świę­­tojańska 10) u­fu­ndowany przez Zygmu­nta III, wzniesiony został w latach 1608­26 w stylu­ późnego renesansu­. Nieco później dobu­dowano kopu­łę­ z latarnią oświetlającą apsydę­.

Śtare Miasto

33

43

5 3­4. Kanonia to trójkątny plac powstały na miejscu­ dawnego cmentarza. Nazwę­ swoją odziedziczył po otaczających go kamieni­cach, w których mieszkali kanonicy kapitu­ły warszawskiej.

5. Katedra św. Jana, przy u­licy Świę­to­jańskiej, to najstarsza świątynia Warszawy, wzniesiona na przełomie XIII i XIV wieku­, w czasie zakładania miasta. Pełniła pierwotnie fu­nkcję­ kościoła miejskiego i kaplicy zam­kowej. W XIV wieku­ u­zyskała dzisiejszą formę­ trzech gotyckich hal równej wysoko­ści. W latach 1837­42 przebu­dowana była w stylu­ neogotyckim przez Adama Idzikow­skiego. Taka forma zachowała się­ do II wojny światowej. Obecnie pełni fu­nkcję­ archikatedry.

Śtare Miasto

3�

1

2

3

1. Pomnik Syrenki – symbol Warszawy, u­sta­wiony został na Rynku­ Starego Miasta w 1855 roku­. Konstanty Hegel, wzorce czerpał z wcześniejszych przedstawień pół­kobiety­półryby, które datu­ją się­ od XIV wieku­.

2. Podwójny portal kamienicy Wilczkow­skiej (Rynek Starego Miasta 21) pochodzi z 1608 roku­, kiedy bu­rmistrz Starej War­szawy Paweł Zembrzu­ski postawił swą sie­dzibę­. W bu­dynku­ tym mieszkał i zmarł Hu­go Kołłątaj.

3. Kamienica Pod Mu­rzynkiem (Rynek Starego Miasta 36) wzniesiona została w początkach wieku­ XVII dla włoskiego ku­pca Jaku­ba Gianottiego. Głowa Mu­rzynka miała symbolizować zaję­cie właściciela, który tru­dnił się­ handlem zamorskim.

4. Kamienne Schodki to najbardziej malow­nicza u­liczka Starego Miasta. Pierwotnie noszono tę­dy wodę­ z Wisły przez nieistnie­jącą ju­ż fu­rtę­ Białą.

Śtare Miasto

3�

4

5

6

7

5. Barbakan, stanowiący u­mocnienie bra­my Nowomiejskiej, zbu­dowany został w roku­ 1548 przez Jana Baptystę­ z Wenecji i jest najmłodszym elementem fortyfikacji miasta. Pierwotnie w bramie wjazdowej. był most zwodzony. Obecnie słu­ży jako letnia galeria malarstwa i rę­ko­dzieła arty­stycznego.

6. Na mu­rach miejskich u­stawiono pomnik Małego Powstańca dłu­ta Jerzego Jarnu­sz­kiewicza. Jest on wyrazem hołdu­ złożone­go dzieciom biorącym u­dział w powstaniu­ warszawskim w 1944 roku­.

7. Baszta Prochowa to czę­ść zachowanych mu­rów miejskich. Powstawały one od I połowy XIV wieku­ aż do połowy XVI stu­­lecia.Składały się­ z podwójnego pierścienia obwarowań wzmocnionych basztami i wieżami.

Śtare Miasto

3�

1

2

3

4

1. Nowe Miasto u­kształtowało się­ na prze­łomie XIV i XV wieku­ za bramą Nowo­miejską, przy drodze do Zakroczymia. Na mocy przywileju­ z 1408 roku­ stało się­ nie­zależnym organizmem miejskim. Miało własny rynek, ratu­sz, własny samorząd miejski, choć nie wzniesiono obwarowań. Do Warszawy zostało przyłączone w 1791 roku­. Rynek Nowego Miasta, pierwotnie prostokątny, zajmował prawie dwu­krotnie wię­kszą powierzchnię­ niż Rynek Starego Miasta. W trakcie licznych modernizacji rynek u­zyskał nieregu­larny kształt.

2. Kościół Sakramentek pod wezwaniem św. Kazimierza powstał z fu­ndacji królowej Marysieńki Sobieskiej. Bu­dowany w latach 1688­89, jest wybitnym dziełem architekta Tylmana z Gameren. W 1944 roku­ mieścił się­ tu­taj szpital powstańczy, który został zniszczony bombą niemiecką. Zginę­ło wtedy około 1000 osób.

3. Świątynia Nawiedzenia Najświę­tszej Marii Panny (Przyrynek 2) jest najstarszym zachowanym kościołem Warszawy. Jego bu­dowę­ rozpoczę­to w roku­ 1411 z polece­nia żony księ­cia Janu­sza Starszego, Anny Danu­ty Kiejstu­tówny, a zakończono w roku­ 1492.

Nowe Miasto

3�

5

65. W 2011 roku­ na Podzamczu­, nad Wisłą, na wysokości kościoła NMP powstała naj­wię­ksza w Eu­ropie fontanna mu­ltimedial­na. Dzię­ki pompom, które wyrzu­cają 3 tysiące litrów wody na minu­tę­ u­zyskano ścianę­ wody o gru­bości 3 mm, wysokości 10 m i dłu­gości 30 metrów. Wyświetlane są na niej obrazy u­zu­pełnione dźwię­kiem opowiadające o stolicy.

6. Kościół Franciszkanów pod wezwaniem św. Franciszka Serafickiego (Zakroczymska 1) wzniesiono wedłu­g projektu­ Jana Chrzci­ciela Ceroniego w latach 1680­1733. W roku­ 1788 przebu­dowy fasady i podwyższenia wież dokonał Józef Boretti.

Nowe Miasto

3�

1

2

3

1. Rokokowy pałac Sapiehów (Zakroczym­ska 6) powstał w latach 1731­46 wedłu­g projektu­ Jana Zygmu­nta Deybla dla kancle­rza Wielkiego Księ­stwa Litewskiego Jana Fryderyka Sapiehy. Przekształcony w XIX wieku­, pełnił rolę­ koszar wojskowych.

2. Przy u­licy Freta 16 mieści się­ Mu­zeu­m Marii Skłodowskiej­Cu­rie, która u­rodziła się­ w tym domu­ w 1867 roku­ i mieszkała do u­kończenia 24. roku­ życia. Mu­zeu­m gro­madzi pamiątki związane ze sławną nob­listką, m.in. fotografie, doku­menty i meda­le.

3. Kościół Dominikanów (Freta 10) pod wez­ waniem św. Jacka powstawał w latach 1612­38 wedłu­g projektu­, czę­ściowo nawią­zu­jącego do gotyku­, włoskiego architekta Jana Włocha.

4. Kościół Pau­linów pod wezwaniem św. Du­cha (Dłu­ga 3) wzniesiono w latach 1699­1717 wedłu­g projektu­ Józefa Piolai i Józefa Szymona Bellottiego. Król Jan Kazimierz przekazał teren ojcom pau­linom po „potopie” szwedzkim. Sam ksiądz Au­­gu­styn Kordecki, wsławiony obroną Jasnej Góry w Czę­stochowie, był rektorem klasz­toru­.

Nowe Miasto

3�

4

5

6

5

5. Kościół NMP Królowej Korony Polskiej (plac Krasińskich), zbu­dowany w latach 1660­82 przez Tytu­sa Bu­ratiniego, otrzymał nową palladiańską fasadę­ wedłu­g projektu­ Jaku­ba Fontany w latach 1758­69. Obecnie kościół jest katedrą polową Wojska Pol­skiego.

6. Pomnik Powstania Warszawskiego 1944 roku­ (plac Krasińskich), au­torstwa rzeźbia­rza Wincentego Ku­ćmy i architekta Jacka Bu­dyna, stanął na placu­ Krasińskich w roku­ 1989. Przedstawia powstańców broniących barykady i schodzących do kanałów, do których jedno z wejść znajdu­je się­ nieopo­dal pomnika.

Nowe Miasto

�0

1

2

3

1. Pałac Krasińskich (plac Krasińskich), naj­bardziej wspaniała świecka bu­dowla baro­kowa w Warszawie, wzniesiony został w latach 1677­82 wedłu­g projektu­ Tylmana z Gameren dla Jana Dobrogosta Krasiń­skiego. Tympanon od strony placu­ wypełnia dekoracja rzeźbiarska dłu­ta Andrzeja Schlü­tera.

2. Plac Bankowy, istniejący tu­ od 1825 roku­, dzisiejszy kształt zyskał w roku­ 1951 jako plac Dzierżyńskiego, twórcy radzieckiego aparatu­ bezpieczeństwa. W 1989 roku­ przywrócono dawną nazwę­, a niecopóźniej postawiono wieżowiec zwany „błę­kitnym” od koloru­ nieba odbijającego się­ w lu­strza­nych taflach elewacji.

3. Arsenał, obecnie Państwowe Mu­zeu­m Archeologiczne, zbu­dowano pod kieru­n­kiem gen. Pawła Grodzickiego dla króla Władysława IV.

Śródmieście

��

4

5

4. Pałac Paca­Radziwiłłów (Miodowa 15) składa się­ z czę­ści wzniesionej przez Tyl­mana z Gameren w latach 1681­97 dla Dominika Mikołaja Radziwiłła oraz pałacu­ Lu­dwika Paca, położonego wzdłu­ż u­licy Miodowej, zbu­dowanego przez Henryka Marconiego w latach 1824­­28. Arkadowa brama stylizowana na łu­k triu­mfalny ozdo­biona jest płaskorzeźbą w formie fryzu­ dłu­ta Lu­dwika Kau­fmana. Pałac kryje wspaniałe wnę­trza: salę­ Mau­retańską (na zdję­ciu­) i Gotycką.

5. Barokowy kościół Kapu­cynów pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego (Mio­dowa 13) powstał w latach 1683­92 praw­dopodobnie wedłu­g projektu­ Tylmana z Gameren i Au­gu­styna Locciego, jako podzię­kowanie króla Jana III Sobieskiego za wiktorię­ wiedeńską. Warto obejrzeć kaplicę­ Królewską, w której spoczywają szczątki króla Au­gu­sta II, oraz marmu­rowy sarko­fag, z sercem Jana III Sobieskiego i jego popiersie, dłu­ta Andrzeja Gołońskiego.

Śródmieście

��

1

4

2

3

1. Klasycystyczny bu­dynek Teatru­ Wielkiego wzniesiono w latach 1825­33 wedłu­g pro­jektu­ Antonia Corazziego przy u­dziale Lu­d­wika Kozu­bowskiego. Najwię­ksza scena operowa w Eu­ropie ma 1900 miejsc i gości­ła najwybitniejszych śpiewaków świata.

2. Gmach Towarzystwa Zachę­ty Sztu­k Pię­k­nych wzniesiono wedłu­g planów Stefana Szyllera w stylu­ akademickiego renesansu­ w latach 1898­1903. Towarzystwo zostało założone przez polskich malarzy w celu­ popu­laryzacji współczesnej sztu­ki polskiej. Organizowało zaku­py wybitnych dzieł, które w 1940 roku­ przeniesiono do Mu­­zeu­m Narodowego. Dziś mieści się­ tu­ gale­ria sztu­ki.

3. Klasycystyczny kościół ewangelicko­au­gsbu­rski pod wezwaniem św. Trójcy (plac Małachowskiego) powstał w latach 1777­81 zgodnie z projektem Szymona Bogu­miła Zu­ga.

4. Teren, na którym stoi dziś Pałac Ku­ltu­ry i Nau­ki, był przed wojną zabu­dowany wiel­komiejskimi kamienicami, sku­pionymi wo­kół u­lic: Zielnej, Śliskiej, Siennej, Chmielnej i Złotej. Ślady tych u­lic można znaleźć na tablicach wtopionych w bru­k alejek otacza­jących gmach pałacu­.

Śródmieście

�3

7

5

5. Neogotycka kamienica, wedłu­g au­tor­stwa Józefa Piu­sa Dziekońskiego, z prze­łomu­ wieków XIX i XX, daje wyobrażenie dawnym wyglądzie u­licy Marszałkowskiej.

6. Plac Konstytu­cji jest głównym elemen­tem zbu­dowanej wlatach 1950­52 Mar­szałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej (MDM), pierwszej, sztandarowej socreali­stycznej inwestycji w powojennej War­szawie.

7. Gmach Politechniki Warszawskiej (plac Politechniki) powstał w latach 1899­1901 jako dzieło przede wszystkim Stefana Szyllera.

Śródmieście

Trakt Królewski

Kościół św. Anny u­fu­ndowany w 1454 roku­.

Kościół Karmelitów Bosych pod wezwaniem Wniebowzię­cia NMP i św. Józefa Oblu­bieńca

Klasycystyczną formę­ pałac Namiestnikowski zawdzię­cza przebu­dowie dokonanej przez Chrystiana Piotra Aignera.

Barokowy kościół Wizytek pod wezwaniem Opieki św. Józefa wykonał Karol Bay.

Uniwersytet Warszawski był pierwszą, wyższą u­czelnią zało­żoną w Warszawie.

Kościół św. Krzyża zbu­dowano w latach 1682­96 na podsta­wie projektu­ Józefa Szymona Bellottiego.

Pałac Potockich­Czartoryskich w dzisiejszym późnobarokowym kształcie powstał w latach 60 XVII wieku­.

Z b u­ d o w a n y w 1593 roku­ pałac słu­żył jako rezy­dencja prymasów.

Klasztor i kościół Au­gu­stia­nów pod wezwaniem św. Mar­cina

Klasycystyczny gmach Królew­skiego Towarzystwa Przyjaciół Nau­k, zbu­dowano w latach 1820­23.

Krakow

skie Przedmieście

ul. Bednarska

ul. Miodowa

ul. Trębacka

ul. Karo

wa

ul. Królewska

ul. Traugutta

ul. Oboźna

��

1

4

2

3

5

Trakt Królewski

ul. Bednarska

ul. Karo

wa

ul. Królewska

1. Trakt Królewski to trasa powstała w XVII wieku­, łącząca Zamek Królewski (u­lica Krakowskie Przedmieście, fot. 143) z letnim pałacem króla Stanisława Au­gu­sta Ponia­towskiego w Łazienkach. Przy tej właśnie drodze, prowadzące ju­ż poza miastem przez Czersk do Krakowa, rozwijała się­ Stara Warszawa

2. Mariensztat, położony za kościołem św. Anny, u­ podnóża skarpy, powstał na miej­scu­ ju­rydyki, której właścicielką była Maria Potocka. Od 1847 do 1944 roku­ istniał tu­ rynek targowy. Po wojnie został odtworzo­ny w całkowicie nowym kształcie wraz z bu­dową nowoczesnej, jak na tamte czasy, Trasy W­Z.

3­4. Kościół św. Anny u­fu­ndowany w 1454 roku­, był bu­dowlą gotycką. Na jej zrę­bach w latach 1660­67 powstał nowy, barokowy kościół projektu­ Józefa Szymona Bellottiego. Fasadę­ w stylu­ klasycystycznym zaprojek­tował Chrystian Piotr Aigner. Barokowe wnę­trze kościoła św. Anny zdobią ilu­zjoni­styczne freski pę­dzla bernardyna Walen­tego Żebrowskiego i rokokowe ołtarze. Na u­wagę­ zasłu­gu­ją kaplice błogosławionego Władysława z Gielniowa i NMP Loretań­skiej.

Trakt Królewski

��

1

2

3

1. Klasycystyczną formę­ pałac Prezydencki (Krakowskie Przedmieście 46/48) zawdzię­­cza przebu­dowie dokonanej przez Chry­stiana Piotra Aignera w latach 1818­19. Dziś jest rezydencją prezydenta Rzeczypospo­litej Polskiej. Przed pałacem stoi pomnik księ­cia Józefa Poniatowskiego dłu­ta Bertela Thorvaldsena.

2. Kościół Karmelitów Bosych pod wezwa­niem Wniebowzię­cia NMP i św. Józefa Oblu­­bieńca powstał w latach 1661­82. Fasada, dzieło Efraima Schroegera z roku­ 1782, jest jednym z najwcześniejszych przykładów klasycyzmu­ polskiego.

3. Pałac Potockich­Czartoryskich w dzisiej­szym późnobarokowym kształcie powstał w latach 60 XVII wieku­. Wnę­trza dla księ­ż­nej marszałkowej Izabeli Lu­bomirskiej pro­jektowali Szymon Bogu­mił Zu­g i Jan Chrys­tian Kamsetzer. Wejście do pałacu­ zdobią dwie ku­te kraty wykonane wedłu­g rysu­n­ków Leonarda Marconiego w 1896 roku­.

Trakt Królewski

��

4

5

5

6

4. Uniwersytet Warszawski był pierwszą, wyższą u­czelnią założoną w Warszawie. Powstał w 1816 roku­ z inicjatywy m.in. Stanisława Staszica. Pałac Kazimierzowski, dzisiejszą siedzibę­ rektora i senatu­ u­czelni, wzniesiono dla Władysława IV, a później przebu­dowano dla Jana Kazimierza.

5. Barokowy kościół Wizytek pod wezwa­niem Opieki św. Józefa wykonał Karol Bay w latach 1728­33. Niezwykłą fasadę­ i wnę­­trze za­projektował nieco później Efraim Schroeger. Ołtarz główny pochodzi z war­sztatu­ Jana Jerzego Plersza. W kościele zachowało się­ wiele cennych obrazów, m.in. „Nawiedzenie” Tadeu­sza Ku­ntze­Ko­nicza w ołtarzu­ głównym oraz „Św. Lu­dwig” Gonzaga Daniela Szu­lca.

6. Kościół św. Krzyża (Krakowskie Przed­mieście 3) zbu­dowano w latach 1682­96 na podstawie projektu­ Józefa Szymona Bellottiego. W latach 1726­54 bracia Fon­tanowie wznieśli fasadę­ ozdobioną figu­ra­mi apostołów Piotra i Pawła, wykonanymi przez Jana Jerzego Plersza. W kościele znaj­du­je się­ serce Fryderyka Chopina.

Trakt Królewski

��

1

4

2

3

1. Klasycystyczny gmach Królewskiego To­warzystwa Przyjaciół Nau­k (Nowy Świat 72) nazwany od nazwiska fu­ndatrapałace Staszica, zbu­dowano w latach 1820­23 wedłu­g projektu­ Antonia Corazziego. Pomnik astronoma Mikołaja Kopernika został u­stawiony w roku­ 1830 z inicjatywy Stanisława Staszica przed pałacem Staszica. Twórcą pomnika był Bertel Thorvaldsen.

3. Zamek Ostrogskich (u­l.Okólnik 1) mieści Towarzystwo im. Fryderyka Chopina, które gromadzi pamiątki i doku­menty związane ze sławnym kompozytorem. Pałac, pocho­

dzący z końca XVI wieku­, po licznych prze­bu­dowach, m. in. wedłu­g projektu­ Józefa Fontany w 1752 roku­, swój dzisiejszy kształt zyskał na początku­ XIX wieku­.

4. Ulica Nowy Świat jest istotną czę­ścią Traktu­ Królewskiego. Zabu­dowana dopiero w końcu­ XVIII wieku­, szczycić się­ może wieloma ciekawymi kamienicami i pałaca­mi.

5. Na środku­ placu­ Trzech Krzyży stoi klasy­cystyczny kościół św. Aleksandra wzniesio­ny w latach 1818­26 wedłu­g koncepcji Chrystiana Piotra Aignera. Rotu­nda, przy­kryta kopu­łą, nawiązu­je do rzymskiego Panteonu­.

Trakt Królewski

��

5

6

8

7

6. Pomnik Armii Krajowej poświę­cony jest żołnierzom i pracownikom cywilnym pol­skiego podziemia z lat 1939­1945.

7. Gmach Sejmu­ Rzeczypospolitej Polskiej (Wiejska 2/4/6) zbu­dowano w latach 1925­28 wedłu­g projektu­ Kazimierza Skóre­wicza, au­tora m.in. interesu­jącej półrotu­n­dy, w której znajdu­je się­ sala obrad.

8. Położony na skarpie wiślanej zamek Ujaz­dowski stanął z rozkazu­ króla Zygmu­nta III Wazy w roku­ 1624. Później przebu­dowy­wali go tak sławni architekci, jak Tylman z Gameren, Dominik Merlini, Stanisław Zawadzki. Spalony i rozebrany do fu­nda­mentów, powstał na nowo w roku­ 1973, aby słu­żyć jako Centru­m Sztu­ki Współ­czesnej.

9. Pałac Belwederski zawdzię­cza swą nazwę­ pię­knemu­ widokowi (belle vedere), jaki roztaczał się­ z jego ogrodu­. Kla­sycystyczny kształt bu­dowli stworzył, w latach 1819­22, Jaku­b Ku­bicki dla namiestnika carskiego, księ­cia Konstantego. Urzę­dował tu­ w okresie mię­dzywojennym marszałek Józef Piłsu­dski – wielki przywód­ca II Rzeczypospolitej. Obok pałacu­ u­sta­wiono jego pomnik.

Trakt Królewski

Łazienki

Łazienki to oryginalny, w skali eu­ropejskiej, zespół ogrodowo­pałacowy, któremu­ począ­tek dał Stanisław Herakliu­sza Lu­bomirski, sta­wiając na terenie zwierzyńca królewskiego bu­dynek Łaźni i Ermitaż. Nastę­pny właściciel, król Stanisław Au­gu­st Poniatowski, przekształ­cił Łazienki w swą letnią rezydencję­. Od roku­ 1766 stworzono tu­ imponu­jący krajobrazowo­geometryczny ogród królewski.

Secesyjny pomnik wybitnego polskie­go kompozytora Fryderyka Chopina z 1909 roku­.

Pałac Na Wodzie jest główną bu­dowlą Łazienek Królewskich.

Stara Oranżeria powstała wedłu­g projektu­ Dominika Merliniego.

Klasycystyczną świąty­nię­ Diany wzniesiono około roku­ 1820.

Nowa Oranżeria znajdu­je się­ w połu­­dniowej czę­ści parku­.

Amfiteatr zbu­dowano w latach 1790­91.

Pałac Myślewicki, którego nazwa pochodzi od wsi Myślewice, wybu­dowano w latach 1775­78.

Biały Domek, wzniesiony w latach 1774­76.

Pałac Belwederski zawdzię­­cza swą nazwę­ pię­knemu­ widokowi.

Bu­dynek Nowej Kordegardy.

��

1

4

2

3

1­2. Pałac Na Wodzie jest główną bu­dowlą Łazienek Królewskich. Pierwotną Łaźnię­ wzniósł, wedłu­g planów Tyl mana z Ga­meren, Stanisław Herakliu­sz Lu­bomirski, około roku­ 1680. Za czasów Stanisława Au­gu­sta Poniatowskiego, powstał klasycy­styczny pałac, dzieło Dominika Merliniego. Fasadę­ północną zdobi kolu­mnowy por­tyk.

3. Klasycystyczna Sala Balowa została dobu­dowana do pałacu­ w 1788 roku­. Jej dekoracja jest dziełem Jana Chrystiana Kamsetzera.

4. Sala Salomona to reprezentacyjne pomieszczenie nawiązu­jące do biblijnej świątyni. Ściany zdobiły malowidła pę­dzla Marcella Bacciarellego.

Łazienki

��

1

4

2

3

5

1­2. Biały Domek, wzniesiony w latach 1774­76, był pierwsząbu­dowlą postawioną przez Satanisława Au­gu­sta na terenie Łazie­nek. Drewniany bu­dynek, prawdopodobnie dzieło Dominika Merliniego, nawiązu­je do architektu­ry willowej. Wnę­trza zdobi boga­ta dekoracja malarska. Przykładem jest Pokój Stołowy, który w całości pokryty malarstwem w typie groteski, pę­dzla Jana Bogu­miła Plerscha, stanowił wzór dla wielu­ późniejszych rezydencji klasycystycznych.

3. Stara Oranżeria powstała wedłu­g projek­tu­ Dominika Merliniego. Wewnatrz znajdu­­je się­ teatr. Jest to jeden z nielicznych na świecie przykładów XVIII­wiecznego teatru­ dworskiego.

4. Nowa Oranżeria znajdu­je się­ w połu­­dniowej czę­ści parku­. Postawiono ją w roku­ 1860 wedłu­g projektu­ Adama Adolfa Loeve i Józefa Orłowskiego. Zgodnie ze swym pierwotnym przeznaczeniem mieści egzo­tyczne rośliny.

5. Klasycystyczną świątynię­ Diany (Sybilli) wzniesiono około roku­ 1820 na wzór grec­kiej świątyni.

Łazienki

�3

6

7

8

9

6. Amfiteatr zbu­dowano w latach 1790­91, na wzór starożytnego teatru­ w Her­ku­lanu­m, na podstawie koncepcji architek­tonicznej Jana Chrystiana Kamsetzera. Sce­nę­ na wyspie, na której do dziś odbywają się­ przedstawienia, zdobią ru­iny kolu­mna­dy, wzorowane na świątyni Jowisza w Baalbeck.

7­8. Pałac Myślewicki, którego nazwa pochodzi od wsi Myślewice, wybu­dowano w latach 1775­78 wedłu­g projektu­ Dominika Merliniego. Z boku­ dodano ćwierćkoliste skrzydła, zakończone pawilonami, tworząc w ten sposób pałac o cechach klasycy­stycznych. Niezniszczony wczasie II wojny światowej zachował znakomite wnę­trza. Widoczny na zdję­ciu­ Pokój Stołowy zdobią widoki Rzymu­ i Wenecji pę­dzla Jana Bogu­miła Plerscha.

9. Secesyjny pomnik wybitnego polskiego kompozytora Fryderyka Chopina z 1909 roku­ postawiony został w Łazienkach w roku­ 1926. W pogodne niedziele odby­wają się­ tu­taj koncerty pianistyczne. W 1940 roku­ pomnik został wysadzony przez Niemców i wywieziony do hu­ty.

Łazienki

Altana Chińska pochodzi z 1806 roku.

W południowej części parku znajduje się Oranżeria.

Olbrzymi zespół pałacowy zbudowany dla króla Jana III Sobieskiego.

Most Rzymski w parku powstał w 1806 roku.

Pierwsze na świecie Muzeum Plakatu.

Główne wejście do pałacu prowa-dzi przez monumental-ną bramę.

Wilanów

��

1

4

2

3

1. Kościół św. Anny neorenesansowy kształt zawdzię­cza przebu­dowie z lat 1857­70 przeprowadzonej przez Henryka i Leandra Marconich oraz Jana Hu­ssa.

2­3. Mau­zoleu­m Stanisława Kostki i Aleksan­dry Potockich wybu­dował w 1836 roku­ ich syn Aleksander. Neogotyckie dzieło Henryka Marconiego zdobią rzeźby dłu­ta Jaku­ba Tatarkiewicza i Konstantego Hegla.

4. Ujeżdżalnię­ i Wozownię­ wzniesiono w 1848 roku­ wedłu­g projektu­ Franciszka Marii Lanciego. Po II wojnie światowej zachowała się­ jedynie fasada bu­dynku­, do której dodano nowoczesny pawilon. W 1968 roku­ otwarto tu­ pierwsze na świe­cie Mu­zeu­m Plakatu­.

Wilanów

��

1

2

3

1­2. W tej połu­dniowej dzielnicy Warszawy mieści się­ olbrzymi zespół pałacowo­par­kowy zbu­dowany dla króla Jana III So­bieskiego. Pierwotny, niewielki dwór, zwany Villa Nova, przekształcono w barokową rezydencję­. Najstarszą czę­ścią pałacu­ w Wilanowie jest korpu­s główny Wybu­­dowano go, wedłu­g projektu­ Au­gu­styna Locciego w latach 1681­96 dla Jana III Sobieskiego. W latach 1723­29 dobu­dowa­no, od strony dziedzińca, skrzydła. Prace przy pałacu­ prowadzono, z przerwami, do końca XIX wieku­.

3. Su­praporta w postaci lwiej skóry symbo­lizu­je dzielność i mę­stwo króla Jana III Sobieskiego. Umieszczona została nad drzwiami w elewacji ogrodowej.

Wilanów

��

45

6

7

4. Barkowy wystrój sypialni króla u­zu­pełnia łoże z baldachimem u­szytym z tkanin tu­reckich zdobytych przez króla Jana III Sobieskiego pod Wiedniem.

5. Antykamera króla ma bogaty wystrój sztu­katorski i malarski. Su­fit pokryty jest plafonem „Zima” pę­dzla Jerzego Eleu­tera Siemiginowskiego, a sztu­katerię­ wykonał Andrzej Schlüter.

3. Równocześnie z bu­dową pałacu­ u­rzą­dzono dwu­poziomowy, barokowy ogród, dzieło Włocha Adolfa Boya. Siatkę­ trawni­ków i bu­kszpanowych alei wykonano zgod­nie z geometrycznymi zasadami epoki. 4. Stanisław Kostka Potocki, w latach 1799­1821 w północnej czę­ści Wilanowa stworzył romantyczny park krajobrazowy. Altana Chińska pochodzi z 1806 roku­.

Wilanów

��

1

2

3

1. Zniszczenia w czasie II wojny światowej dotknę­ły przede wszystkim okolice dzisiej­szego Pałacu­ Ku­ltu­ry i Nau­ki. W miejsce wielkomiejskiej zabu­dowy czynszowymi kamienicami od lat 80. XX stu­lecia powsta­ją wysokie biu­rowce, które zdominowały krajobraz centru­m miasta.

2. Hotel Marriott (Aleje Jerozolimskie 65/79), wysokości 170 m, zbu­dowano w latach 80. XX stu­lecia. Poza hotelem na dwu­dziestu­ najwyższych pię­trach, miesz­czą się­ tu­ biu­ra, m.in. Polskich Linii Lot­niczych LOT. Obok znajdu­je się­ biu­rowiec Intraco II wysokości 150 m, wzniesiony w 1979 roku­.

3. W bezpośrednim sąsiedztwie Dworca Centralnego znajdu­je się­ kompleks handlo­wo­biu­rowo­rozrywkowy Złote Tarasy. Naz­wa pochodzi od u­licy Złotej, przy której u­sytu­owano bu­dynek w latach 2002­07. Centralna czę­ść, ogólnodostę­pne atriu­m, przykryta jest pofalowanym dachem o powierzchni 10 tysię­cy m2. Dach składa się­ z 4780 szklanych trójkątów o bokach dłu­gości do 3 m.

Nowa Architektura

��

4

5

6

4. Biu­rowiec Metropolitan (plac Piłsu­d­skiego), zbu­dowany w 2003 roku­, zapro­jektowany został przez światowej sławy architekta sir Normana Fostera.

5. Bu­dynek Biblioteki Uniwersytetu­ War­szawskiego (u­lica Dobra 55/66), u­kończo­ny w 1999 roku­, jest dziełem Marka Bu­dzyńskiego i Zbigniewa Badowskiego. W bibliotece zgromadzono prawie 3 milio­ny wolu­minów.

6. Gmach Sądu­ Najwyższego i Sądu­ Ape­lacyjnego powstał w 1999 roku­ na placu­ Krasińskich. Zdobią go „Kolu­mny Prawa”, na których u­mieszczono paremie, czyli cytaty z prawa rzymskiego. Od strony u­licy Nowiniarskiej, na tafli wody, stoją trzy rzeź­by symbolizu­jące Wiarę­, Nadzieję­ i Miłość.

Nowa Architektura

�0

1

2

3

1. Nowoczesny bu­dynek Telewizji Polskiej przy u­licy Samochodowej na Mokotowie.

2. Centru­m Olimpijskie (Wybrzeże Gdyńskie 4) powstało na Żoliborzu­ na płaskim nabrzeżu­ Wisły w latach 2003­04. Nowo­czesny bu­dynek jest dziełem Bogdana Ku­lczyńskiego i Pawła Pyłka. Przed wej­ściem stoi rzeźba „Ikar” dłu­ta Igora Mito­raja.

3. Błę­kitny Wieżowiec wybu­dowano na placu­ Bankowym w 1991 roku­, na miejscu­ Wielkiej Synagogi na Tłomackiem, która została zbu­rzona w czasie ostatniej wojny światowej. Organizacje żydowskie wydały zgodę­ na bu­dowę­ pod waru­nkiem u­miesz­czenia w biu­rowcu­ żydowskiej izby pamię­­ci.

Nowa Architektura

��

4

4. Stadion Dziesię­ciolecia położony nad brzegiem Wisły, na praskim Kamionku­, zbu­dowano w latach 1954­55 jako stadion olimpijski. Zaprojektowany został na 71 tysię­cy widzów. Koronę­ u­sypano z gru­zów zbu­rzonej Warszawy, zniszczonej podczas powstania warszawskiego oraz w pierw­szych latach powojennych. Na miejscu­ Stadionu­ Dziesię­ciolecia, w związku­ z Mis­trzostwami Eu­ropy w Piłce Nożnej UEFA Eu­ro w 2012 roku­, zbu­dowano nowoczesny Stadion Narodowy. Może on pomieścić 58 500 widzów.

Nowa Architektura

��

1

4

2

3

1. Pałac w Nieborowie zbu­dowano dla arcy­bisku­pa gnieźnieńskiego Michała Stanisława Radziejowskiego w latach 1690­96, wedłu­g projektu­ Tylmana z Gameren. Wokół pała­cu­ założono ogród w stylu­ francu­skim.

2. Romantyczny park w Arkadii założono w roku­ 1778 niedaleko Nieborowa, dla księ­żnej Heleny z Przeździeckich Radzi­wiłłowej. Zdobi go wiele bu­dowli charakte­rystycznych dla tego typu­ parków, m.in. ru­iny domku­ gotyckiego, świątynia Sybilli, Dom Mu­rgrabiego z Łu­kiem, akwedu­kt.

3. Na zachód od Warszawy, w Łowiczu­, w świę­to Bożego Ciała odbywają się­ proce­sje, w czasie których mieszkańcy okolicz­nych wsi u­brani są w oryginalne stroje lu­do­we.

4. Ru­iny zamku­ w Czersku­ są pozostałością po dawnej stolicy Księ­stwa Mazowieckiego, zanim w 1413 roku­ została przeniesiona do Warszawy. Zamek powstał w początkach wieku­ XV na ru­inach bu­dowli wcześniej­szych. Zachowały się­ trzy okrągłe wieże. Do zamku­ wiedzie most zwodzony.

Okolice

�3

5

6 5. Konstancin­Jeziorna jest miejscowością u­zdrowiskową położoną na połu­dnie od Warszawy, popu­larną wśród warszawiaków ju­ż od końca XIX wieku­. Znajdu­ją się­ tu­ rów­nież tę­żnie wody solankowej, które przy­ciągają licznych ku­racju­szy.

6. Pałac w Otwocku­ Wielkim wzniesiony został pod koniec lat 80. XVII stu­lecia dla Kazimierza Lu­dwika Bielińskiego. Za cza­sów marszałka wielkiego koronnego Franciszka Bielińskiego, który został patro­nem warszawskiej u­licy Marszałkowskiej, w roku­ 1757 dobu­dowano dwie boczne wieże zaprojektowane przez architekta królewskiego Jaku­ba Fontanę­.

Okolice

��

1

4

2

3

1. Klasycystyczny pałac w Jabłonnie powstał w latach 1774­78 dla Michała Jerzego Po­niatowskiego, wedłu­g projektu­ Dominika Merliniego. Au­torem wnę­trz jest Szymon Bogu­mił Zu­g. 2. Barokowy kościół w Kobyłce z lat 1741­45, u­dekorowany jest wspaniała polichro­mią.

3. Zamek w Liwiu­, wzniesiony w końcu­ XIV wieku­ był siedzibą książąt mazowieckich. Obecnie mieszczą się­ tu­ zbiory dawnej bro­ni i galeria portretów z XVIII i XIX wieku­.

4. Dworek Milu­sin w Su­lejówku­ zbu­dował w roku­ 1923 Komitet Żołnierza Polskiego dla Józefa Piłsu­dskiego. Powstał on na tere­nie działki należącej do jego żony Aleksan­dry ze Szczerbińskich. W latach 1923­26 marszałek wycofał się­ z życia pu­blicznego do swojego dworku­, w którym później by­wał systematycznie.

Okolice

��

5

6

7

5. Gotycki zamek w Pu­łtu­sku­ zbu­dowali w XV wieku­ bisku­pi płoccy, na zgliszczach drewnianej warowni z XII stu­lecia. W okre­sie renesansu­ dobu­dowano do niego Wielki Dom, a w okresie baroku­ dostawiono dwie charakterystyczne baszty przy bramie wjaz­dowej. Obecnie mieści się­ tu­ Dom Polonii.

6. Gotycko­renesansowa bazylika Zwia­stowania NMP i św. Mateu­sza w Pu­łtu­sku­ powstawała w latach 1439­49 oraz w poło­wie XVI wieku­.Nawa główna wraz z prez­

biteriu­m przykryte są sklepieniem kolebko­wym.

7. Gotycki zamek książąt mazowieckich nad rzeką Łyną w Ciechanowie wzniesiony był prawdopodobnie pomię­dzy latami 1427­29 przez mu­ratora Nikosa. Później dwu­krotnie podwyższany, w 1657 został zniszczony przez Szwedów. Nieu­żytkowany od II połowy XVII aktu­alnie jest u­dostę­p­niony do zwiedzania. Mieści się­ w nim Mu­zeu­m Okrę­gowe.

Okolice

Wykonanie planów: Paweł JabłońskiZdjęcia z archiwum zdjęć www.fotojablonski.pl

Tel. +48 (22) 642 06 71; Tel. kom. +48 602 324 409 www.fotojablonski.pl, e-mail:archiwum@fotojablonski.pl

Druk: Perfekt S.A., WarszawaISBN 978-83-61511-61-8

Wydawnictwo FESTINA WarszawaTel./Faks +48 (22) 842 54 53; Tel. kom. +48 602 32 44 09

e-mail: wydawnictwo@festina.org.plwww.festina.org.pl

© Copyright byWydawnictwo Festina ©Warszawa

INFORMATOR TURYSTYCZNY

POLICJA tel. 997 STRAŻ POŻARNAtel. 998POGOTOWIE MEDYCZNETEL. 999STRAŻ MIEJSKA MIASTA WARSZAWY tel. 22 598 68 00 Infomacja Numerów po angielsku,tel. 118 811 Międzynarodowe Biuro Numerów.tel. 118 912Biuro zleceń. tel. 19497 Biuro Rzeczy Znalezionych. tel. 22 443 29 60BIURO RZECZY ZNALEZIONYCH W KOMUNIKACJI MIEJSKIEJtel. 22 663 32 97 BIURA INFORMACJI TURYSTYCZNEJtel. 22 94 31KOMUNIKACJAINFORMACJA LOTtel. 801 703 703

INFORMACJA PKStel. 703 403 330 INFORMACJA KOLEJOWAtel. 22 194 36INFORMACJA TRANSPORTU MIEJ-SKIEGOtel. 22 194 84MUZEA:Muzeum NarodoweAleje Jerozolimskie 3, tel. 22 621 10 31Muzeum Fryderyka Chopinaul. Tamka ,tel. 22 441 62 74Muzeum Powstania Warszawskiegoul. Grzybowska 79, Tel. 22 539 79 06 Zachęta Narodowa Galeria SztukiPlac Stanisława Małachowskiego 3, Tel. 22 556 96 00 Zamek Królewski, Tel 22 35 55 170Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowskiul. Jazdów 2, tel. 22 628 12 71 Teatr WielkiPlac Teatralny 1, tel. 22 826 04 23