Mini Przewodnik. Mazowsze południowe

MINI PRZEWODNIK Kultura i zabytki

Mazowszepołudniowe

Tekst: Sylwia Kulczyk

Projekt okładki i grafika: PANCZAKIeWICZ ART.DeSIGN / Paweł Panczakiewiczwww.panczakiewicz.pl

Korekta: Wydawnictwo Kartograficzne Daunpol Sp. z o.o., www.daunpol-pilot.com.pl

Wydawca: Samorząd Województwa Mazowieckiego03-719 Warszawa, ul. Jagiellońska 26tel.: (22) 597-91-00, faks: (22) 597-92-90e-mail: [email protected]

Druk: PASAŻ Sp z o.o.Kraków, ul. Rydlówka 24www.pasaz.com

Egzemplarz bezpłatny.Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część niniejszej publikacji nie może być reprodukowana bez pisemnej zgody Wydawcy.

Publikacja współfinansowana przez Unię europejską ze środków europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego 2007-2013 oraz ze środków budżetu województwa mazowieckiego.

ISBN 978-83-63372-08-8Warszawa 2011

UNIA EUROPEJSKAEUROPEJSKI FUNDUSZ

ROZWOJU REGIONALNEGO



min. 4x4x - pole ochronne

Zasada konstrukcji pola podstawowego i pola ochronnegomoduł konstrukcyjnyx=1/8 wysokości znaku gra�cznego RPO

8x 5x

min. 4x



Landscapes of Mazovia 10Kaleidoscope of history 11

Radom 15Orońsko 21Przysucha 24Chlewiska 26Szydłowiec 29Iłża 33Sienno 35Solec nad Wisłą 36Skaryszew 38Pionki 40Zwoleń 42Czarnolas 44Opactwo 46Kozienice 48Warka 51

Maz

owsz

e po

łudn

iow

e

44 Mniszew44 Czersk

46 Góra Kalwaria48 Obory

49 Konstancin-Jeziorna50 Piaseczno

52 Grójec53 Bełsk Duży

53 Lewiczyn54 Nowe Miasto nad Pilicą

56 Jedlińsk

Table of Contents

6

Mazowsze południoweMazowsze południowe

Mazowsze in a nutshell

Mazovia is a land of history, situated

in central and north-eastern Poland.

Currently, the Mazowieckie Voivodeship

includes a significant portion of the

old Mazovia. In addition, the region

encompasses a part of Podlachia and

Lesser Poland. Thus, the Mazowieckie

Voivodeship is characterized by historical

and cultural diversity, which is visible

especially in the rural architecture, folklore

and regional cuisine. Owing to the

cultural heritage and the geographical

location the Mazowieckie Voivodeship is

a very interesting region of our country.

wstęp

7


the Mazovia voivodeship in nuMbersArea – 35.6 thousand km2

Population - 5.2 million people

The capital of the region - Warsaw

Larger cities – Radom, Płock, Siedlce, Ciechanów, Ostrołęka

Land poviats – 37

City poviats – 5

Gminas – 309

Forest area – 779.3 thousand ha

Protected areas - 29.6% of the total area

National parks – 1

Scenic parks – 9

Larger rivers – Wisła, Bug, Narew, Pilica

wstęp

9

w południowej części województwa mazowieckiego piękne widoki stanowią do-skonałą oprawę dla nastrojowych miasteczek, ruin średniowiecznych zamków

i wielu innych pamiątek historii.

Miniprzewodnik, który trzymasz w ręku, opisuje atrakcje kulturowe powia-tów: radomskiego, przysuskiego, szydłowieckiego, lipskiego, kozienic-

kiego, piaseczyńskiego, grójeckiego i białobrzeskiego. Największym miastem w tej części Mazowsza jest Radom, ale wiele opisywanych tu miejscowości leży w bezpośrednim sąsiedztwie Warszawy. Oba wymienione miasta są naj-lepszymi bazami wypadowymi. Do każdego z opisywanych miejsc moż-na dojechać autobusem PKS, wiele atrakcji leży też przy przecinających re-gion liniach kolejowych Warszawa – Kielce i Dęblin – Koluszki, do większości z nich dowiozą nas Koleje Mazowieckie. Własny środek transportu unieza-leżni Cię od rozkładu jazdy.

wstęp

MAZOWSZE POŁUDNIOWE

10

Mazowsze południowe

Mazowieckie krajobrazy

Południowa część województwa ma-

zowieckiego wyróżnia się różnorodno-

ścią krajobrazu. Duże powierzchnie zaj-

mują rozległe kompleksy leśne: Lasy Choj-

nowskie, Puszcza Kozienicka, Lasy Iłżeckie

i Lasy Suchedniowskie. W średniowie-

czu nieprzebyte puszcze były ulubionym

miejscem królewskich polowań, dzisiaj

przyciągają spragnionych ciszy i spokoju

turystów. Wokół Grójca rozciąga się jedno

z największych w kraju zagłębi sadowni-

czych. Najpiękniej jest tam w maju, kiedy

drzewa owocowe toną w kwiatach. Rzeź-

bę południowego Mazowsza urozmaica-

ją doliny rzeczne. Do najbardziej malow-

niczych należy dolina Pilicy. Z lewego,

wysokiego brzegu rzeki roztaczają się za-

pierające dech w piersiach widoki. Ponoć

w szczególnie pogodne dni widać stąd

nawet Góry Świętokrzyskie. Dolina Wisły

zadziwia z kolei swoimi potężnymi rozmia-

rami. Królowa polskich rzek ciągle pozo-

staje dzika. Na piaszczystych łachach w jej

nurcie często gromadzą się stada ptaków.

MAZOWIeCKIe KRAJOBRAZy

11

Mazowsze południoweW KALeJDOSKOPIe

hISTORII

w kalejdoskopie historii

Naukowcy od lat dociekają, co właści-

wie oznacza nazwa „Mazowsze”. Zazwy-

czaj rozbija się ją na dwie części: „maz”

i „wsze”. Drugi człon wiąże się ze słowem

„vše”, oznaczającym kraj zasiedlony. Trud-

niej wytłumaczyć pierwszą część; najpraw-

dopodobniej wywodzić ją należy od słowa

„mazać”, „mazidło”. Być może określenie to

było przezwiskiem, jakie nadano umaza-

nym błotnistą ziemią mieszkańcom krainy,

może się też wywodzić od wypalania smo-

ły, czyli mazi.

Równie trudno, jak wyjaśnić nazwę, jest

wskazać dokładne granice regionu. Połu-

dniową część utworzonego w 1999 r. wo-

jewództwa mazowieckiego wyróżnia fakt,

że... właściwie nigdy nie należała do Ma-

zowsza. Granica na Pilicy została ustalona

już w podziale dzielnicowym przez Bole-

sława Krzywoustego. Kilkakrotnie zdarzy-

ło się, że dzielnice mazowiecko-kujawska

i krakowsko-sandomierska miały wspólne-

go władcę. Od czasów Kazimierza Wielkie-

go książęta mazowieccy składali hołd na

wierność królowi polskiemu. W miarę wy-

gasania rodów piastowskich rządzących

poszczególnymi częściami Mazowsza zie-

mie te były włączane do Korony. W 1526 r.

bezpotomnie zmarł panujący w Warszawie

Janusz III, ostatni z książąt mazowieckich.

Ponieważ wydarzenie to miało miejsce za-

ledwie półtora roku po śmierci jego star-

szego brata, Stanisława, a obaj książęta byli

w sile wieku, okoliczności ich zgonu długo

pozostawały tematem plotek i dociekań.

Po włączeniu Mazowsza do Korony

wzdłuż Pilicy biegła zatem granica między

12

Mazowsze południoweW KALeJDOSKOPIe hISTORII

prowincjami małopolską a mazowiecką. Te-

reny położone na północ od tej linii leżały

w województwie rawskim (część zachod-

nia) i mazowieckim, a południową część

opisywanego obszaru obejmowało woje-

wództwo sandomierskie.

W średniowieczu opisywany obszar

porastały nieprzebyte puszcze, będące

ulubionym miejscem królewskich i ksią-

żęcych polowań. Głównym szlakiem ko-

munikacyjnym była Wisła, nad którą roz-

wijały się ważne ośrodki handlowe: So-

lec i Czersk. Znaczącymi grodami były też

położone przy przeprawach przez Pilicę

Warka i Dobre Miasto. Władysław Jagieł-

ło lokował w południowej części opisy-

wanego regionu wiele miast. Nie wszyst-

kie z nich zachowały swoją rangę do na-

szych czasów. Większość miast średnio-

wiecznych miała charakter półrolniczy,

a ich głównym źródłem dochodu był

handel. Zdobyty w ten sposób kapitał

chętnie inwestowano w rzemiosło; po-

wstawały liczne młyny wodne, szlifier-

nie i papiernie. Bliskość Krakowa spra-

wiła, że w południowej części omawia-

nego regionu stosunkowo szybko zago-

ścił renesans. Ślady odrodzenia najłatwiej

dostrzec w architekturze, ale miało ono

wpływ na wszystkie dziedziny sztuki.

W Czarnolesie na skraju Puszczy Kozie-

nickiej osiedlił się po długim pobycie na

królewskim dworze znakomity poeta Jan

Kochanowski. W zaciszu rodowej siedziby

powstały jego najlepsze utwory, między

innymi pierwszy polski dramat „Odprawa

posłów greckich”.

Złe czasy nadeszły w XVII w. Kryzys

ekonomiczny i kilka epidemii morowe-

go powietrza zbiegło się z najazdem

szwedzkim. Największe straty poniosła

Warszawa, ale sytuacja pozostałych miast,

13

Mazowsze południoweW KALeJDOSKOPIe

hISTORII

a także wsi, również była tragiczna. Walne

zwycięstwo, jakie 7 kwietnia 1656 r. od-

niosły pod Warką wojska polskie pod wo-

dzą hetmana Stefana Czarnieckiego, było,

niestety, tylko epizodem wieloletniej woj-

ny. Skutki potopu były wyraźnie widocz-

ne jeszcze ponad sto lat później.

W wyniku trzeciego rozbioru Polski

omawiany fragment Mazowsza, podob-

nie jak większość regionu, przypadł Pru-

som. W 1807 r. tereny te weszły w skład

Księstwa Warszawskiego, a w 1815 r. zna-

lazły się w Królestwie Polskim. Do roku

1830 trwał okres rozbudowy i rozwoju.

Przybywało mieszkańców, a w miastach

dokonano zmian w układzie przestrzen-

nym i w zagospodarowaniu. Z tego okre-

su pochodzi wiele murowanych budyn-

ków użyteczności publicznej, między in-

nymi ratusze w Warce i Grójcu. Pomyślnie

rozwijało się rzemiosło i handel, a także

oświata i kultura. Znaczącą grupę spo-

łeczną w mazowieckich miasteczkach

stanowili Żydzi, zajmujący się przede

wszystkim handlem.

Po powstaniu listopadowym (1830–

1831) Królestwo Polskie dotknęły sil-

ne represje rosyjskie; konfiskowano ma-

jątki, zlikwidowano armię polską i sejm.

Mimo to, region rozwijał się gospodar-

czo. Powstające linie kolejowe wyznaczyły

na nowo układ szlaków komunikacyjnych

i związanych z nim funkcji przemysłowych.

Powstanie styczniowe pochłonęło ży-

cie tysięcy mieszkańców Mazowsza, wie-

lu też zesłano na Sybir. Nasilone walki

powstańcze toczyły się między innymi

w okolicach Warki. Represje popowsta-

niowe znacząco zmieniły charakter regio-

nu. Konfiskacie uległy dobra kościelne,

zlikwidowano też liczne klasztory (m.in.

w Opactwie). Kilkadziesiąt miast i mia-

14

Mazowsze południoweW KALeJDOSKOPIe hISTORII

steczek (między innymi Sienno i Czersk)

pozbawiono praw miejskich.

W 1914 r. armia niemiecka uderzyła

na Warszawę z rejonu Studzianek. Znisz-

czenia I wojny światowej nie dotknęły

jednak omawianego regionu tak silnie,

jak innych części Mazowsza, gdyż nie to-

czyły się tu długotrwałe walki pozycyj-

ne. W okresie międzywojennym nastąpił

czas gwałtownego uprzemysłowienia.

Na omawianym terenie ulokowano kil-

ka strategicznych dla państwa zakładów,

m.in. wytwórnię prochu w Pionkach i fa-

brykę broni w Radomiu.

W latach 1939–1940 okolice Przysu-

chy były rejonem działań hubalczyków –

ostatniego regularnego oddziału Wojska

Polskiego. Przez całą okupację niemiec-

ką na Mazowszu działały oddziały party-

zanckie. W sierpniu 1944 r. Armia Czerwo-

na wraz z I Dywizją Wojska Polskiego to-

czyły krwawe walki o przyczółek warec-

ko-magnuszewski.

Po 1945 r. nastąpiła intensywna odbu-

dowa regionu. Po naprawieniu zniszczeń

przystąpiono do tworzenia nowych, cen-

tralnie sterowanych inwestycji, między

innymi elektrociepłowni w Kozienicach.

W latach 1975–1999 w obrębie Mazow-

sza istniało siedem małych województw.

Większość omawianego obszaru znaj-

dowała się w granicach województw ra-

domskiego i warszawskiego.

15

Mazowsze południowe RADOM

radoM

Miasto św. KazimierzaLiczące ponad 220 tysięcy mieszkań-

ców miasto jest największym w połu-

dniowej części województwa. O radom-

skim grodzie po raz pierwszy wzmian-

kowano w 1155 r. Radom często od-

wiedzali królowie. W imieniu Kazimierza

Jagiellończyka zarządzał stąd przez dwa

lata Koroną jego syn Kazimierz. Obwo-

łany świętym, jest dziś patronem Rado-

mia. Pod królewskim okiem miasto ro-

sło w siłę; było znaczącym ośrodkiem

rzemiosła, przede wszystkim sukien-

nictwa i garncarstwa. W XIX w. Radom

stał się ważnym ośrodkiem przemysło-

wym, pełni też rolę znaczącego cen-

trum kultury. Najweselsze oblicze

miasta można zobaczyć w połowie

czerwca. Trzydniowy kolorowy festyn

z okazji dni miasta przyciąga do Rado-

mia wielu gości.

Większość zabytków Radomia znajdu-

je się w centrum, w obrębie tak zwane-

go miasta Kazimierzowskiego, lokowane-

go w XIV w. przez Kazimierza Wielkiego.

Istniejący tu od średniowiecza warowny

zamek uległ zniszczeniu podczas poto-

pu szwedzkiego. Przebieg dawnej fosy

wyznaczają ulice Wałowa i Reja. Centrum

układu urbanistycznego jest czworokątny

rynek. Pośrodku placu stoi pomnik Czynu

Legionów Józefa Piłsudskiego. Neorene-

sansowy ratusz z charakterystyczną wie-

żą wzniesiono w połowie XIX w. według

projektu henryka Marconiego. Uwagę

zwracają też dwie sąsiadujące ze sobą

siedemnastowieczne kamieniczki. Urokli-

we budynki nazywane są Domem Gąski

i Domem esterki. Obecnie mieści się

16


w nich Muzeum Sztuki Współczesnej,

w którym można obejrzeć między inny-

mi prace Jerzego Nowosielskiego, Je-

rzego Dudy-Gracza, Władysława hasiora

i innych. Przeciwną pierzeję rynku zamy-

ka gmach byłego kolegium pijarów, zbu-

dowanego w latach 1737–1756 według

projektu Antonio Solariego. Do miesz-

czącej się tu niegdyś szkoły uczęszczał

Tytus Chałubiński, lekarz znany jako „od-

krywca” polskich Tatr i Zakopanego. Fakt

ten upamiętnia tablica na ścianie gma-

chu. W tylnej ścianie budynku, od strony

ul. Wałowej, można dostrzec fragmen-

ty rozebranych w XIX w. murów obron-

nych i zarys Bramy Krakowskiej. Obec-

nie w dawnym kolegium mieści się Mu-

zeum im. Jacka Malczewskiego. Podziw

zwiedzających budzi przede wszystkim

bogata kolekcja malarstwa moderni-

stycznego. Najcenniejsze eksponowane

płótna wyszły spod pędzla urodzonego

w Radomiu Jacka Malczewskiego. Moż-

na tu podziwiać między innymi „Auto-

portret z muzą” z 1908 r. Błędem byłoby

jednak pominięcie pozostałych wystaw

muzealnych. Do szczególnie ciekawych

należy kolekcja sztuki nieprofesjonalnej,

obejmująca między innymi prace Teofi-

la Ociepki i Nikifora Krynickiego, a także

zbiory sztuki egzotycznej. Osoby szcze-

gólnie zainteresowane historią znajdą

w muzeum ciekawe zbiory związane

z dziejami Radomia.

Z rynku widać wieże kościoła farne-

go pod wezwaniem św. Jana Chrzcicie-

la, świątynia stoi przy ul. Rwańskiej. Ufun-

dował ją król Kazimierz Wielki. Wzniesiona

została w latach 1360–1370 w stylu go-

tyckim. Swój obecny wygląd kościół za-

wdzięcza gruntownej przebudowie, jakiej

został poddany na początku XX w. Zmia-

RADOM

17


ny zaprojektował Józef Pius Dziekoński. Ze

starszych elementów zachowały się: pół-

nocna ściana nawy głównej wraz z kapli-

cą Różańcową, późnorenesansowa ka-

plica Kochanowskich oraz późnogotycki

portal prowadzący z prezbiterium do za-

krystii. Przykościelny cmentarz z dwustu-

letnimi nagrobkami sprzyja chwilom za-

dumy. Warto zwrócić uwagę na budynek

plebanii; jest to ostatnia zachowana część

radomskiego zamku.

Na wschód od rynku wznoszą się ma-

sywne, ceglane mury klasztoru oo. Bernar-

dynów i kościoła pod wezwaniem św. Ka-

tarzyny, uważane za jeden z najlepiej za-

chowanych zespołów bernardyńskich

w Polsce. Wzniesiony na planie czworo-

boku, powstał w kilku etapach na przeło-

mie XV i XVI w. We wnętrzu świątyni wzrok

przyciągają ołtarz główny z późnogotyc-

ką pasją i szesnastowieczna polichromia

na południowej ścianie. W kościele znaj-

dują się też liczne zabytkowe epitafia, por-

trety trumienne, a także sarkofag z pro-

chami Dionizego Czachowskiego, naczel-

nika wojsk województwa sandomierskie-

go w powstaniu styczniowym. W okresie

Bożego Narodzenia dzieci i dorosłych za-

chwyca ruchoma szopka. Kościół św. Kata-

rzyny jest miejscem nie tylko kultu religij-

nego, odbywają się tu również liczne wy-

darzenia kulturalne. Organizowany latem

(lipiec/sierpień) Międzynarodowy Festiwal

Muzyki Kameralnej i Organowej obejmuje

swoim zasięgiem nie tylko świątynie i sale

koncertowe Radomia; koncerty odbywa-

ją się również w Orońsku, Białobrzegach,

Szydłowcu, Pionkach i Stromcu. Wśród

wykonawców Międzynarodowego Festi-

walu Muzyki Dawnej im. Mikołaja z Rado-

mia (trzecia dekada września) są zarówno

zespoły dorosłe, jak i dziecięce.

RADOM

18

Mazowsze południoweRADOM

19


Zespół pobernardyński znajduje się

na początku ul. Żeromskiego pełniącej

rolę osi miasta. Neoklasycystyczne i eklek-

tyczne kamienice z XIX w. mieszczą skle-

py i instytucje użyteczności publicznej.

Warto zwrócić uwagę na wznoszący się

przy pl. 3 Maja mały kościółek św. Stani-

sława. Wzniesiono go na przełomie XIX

i XX w. jako prawosławną cerkiew. Przy ul.

Żeromskiego 56, w budynku dawnej łaźni

miejskiej, działa Klub Środowisk Twórczych

„Łaźnia”. Placówka organizuje cieszący się

ogólnopolską renomą konkurs dla mło-

dych interpretatorów poezji śpiewanej.

Turniej Śpiewających Poezję „Łaźnia” od-

bywa się w pierwszy weekend marca. Z ul.

Żeromskiego graniczy rozległy park miej-

ski – prawdziwa oaza zieleni zachęcająca

do nieśpiesznego spaceru. Na skraju parku

wznosi się neogotycka katedra radomska.

Ważnym miejscem na kulturalnej ma-

pie miasta jest Teatr Powszechny im.

J. Kochanowskiego. Placówka, znana

w całej Polsce z ciekawego repertuaru,

jest też organizatorem interesujących

imprez cyklicznych. Międzynarodowy

Festiwal Gombrowiczowski (co dwa lata,

w drugim tygodniu października) słu-

ży prezentacji najważniejszych realizacji

dzieł Gombrowicza w europie.

Odwiedzając Radom, nie można za-

pomnieć o wizycie w jednym z najpięk-

niejszych polskich skansenów - Muzeum

Wsi Radomskiej. Na kilkudziesięciu hek-

tarach wyeksponowano sześćdziesiąt

budynków, pokazujących tradycję ludo-

wą regionu. Są wśród nich kryte strze-

chą chłopskie zagrody, dwory i ciekawe

zabudowania gospodarcze: sieczkarnia,

olejarnia, suszarnia tytoniu, a nawet piec

garncarski. Nie zabrakło też wiatraków

RADOM

20


i kuźni. W jednej z nich urządzono karcz-

mę, w której można spróbować wiejskich

potraw. Po wzmocnieniu się smacznym

posiłkiem warto jeszcze obejrzeć bogatą

kolekcję uli i zbiór powozów. W Muzeum

Wsi Radomskiej odbywa się wiele intere-

sujących imprez. Niedziela Palmowa łą-

czy duchowe przeżycia uroczystej mszy

świętej i błogosławieństwa palm oraz

pól z kolorowym kiermaszem wielkanoc-

nym. Podczas Święta Chleba (pierwsza

niedziela września) prezentowane są za-

równo tradycyjne metody wypieku i to-

warzyszące im obrzędy, jak i współcze-

sne osiągnięcia polskiego piekarstwa.

Do kalendarza skansenu na stałe wpisały

się też Koncert Kolęd i Pastorałek, majo-

wa impreza „Muzyka Wsi”, Dzień Dziecka

i jesienny Festiwal Ziemniaka.

www.radom.pl

Muzeum Wsi Radomskiej

ul. Szydłowiecka 30, tel./fax (48) 332-92-81

www.muzeum.radom.pl

Muzeum im. J. Malczewskiego

Rynek 11, tel. (48) 362-43-29

www.muzeum.edu.pl

Muzeum Sztuki Współczesnej

ul. Rynek 4/5, tel. (48) 362-25-50

Teatr Powszechny im. J. Kochanowskiego

pl. Jagielloński 15, tel. (48) 384-53-06

www.teatr.radom.pl

RADOM

21

Mazowsze południowe OROńSKO

orońsko

Królestwo rzeźbyhistoria posiadłości ziemskiej w Oroń-

sku sięga czasów średniowiecza. Neo-

klasycystyczny pałacyk, będący obecnie

sercem zespołu dworskiego, wzniesiono

w połowie XIX w. Projekt budowli przypi-

sywany jest znanemu architektowi epo-

ki, Franciszkowi Marii Lanciemu. Na prze-

łomie XIX i XX w. ówczesny właściciel

Orońska, malarz Józef Brandt uczynił zeń

miejsce spotkań artystów i rodzaj otwar-

tej akademii dla młodych adeptów sztu-

ki malarskiej.

Kontynuuje tę tradycję działające we

dworze od 1965 r. Centrum Rzeźby Pol-

skiej. Każdego roku pracuje tu kilkuset ar-

tystów z kraju i zagranicy. efekty ich pracy

można podziwiać na corocznie organizo-

wanych wystawach poplenerowych. Pra-

ce „wychodzą” często z sal wystawowych

na teren parku, gdzie wspaniale współ-

grają ze starym drzewostanem i malow-

niczym stawem. Centrum chlubi się bo-

gatą kolekcją współczesnej rzeźby pol-

skiej. W orońskich zbiorach znajdują się

prace Alfonsa Karnego, Gustawa Zemły,

Katarzyny Kobro i wielu innych słynnych

rzeźbiarzy ostatniego stulecia. W pieczo-

łowicie odtworzonych, dziewiętnasto-

wiecznych wnętrzach pałacu ekspono-

wane są obrazy Józefa Brandta.

Centrum Rzeźby Polskiej

ul. Topolowa 1

tel./fax (48) 618-40-27, 618-45-16

www.rzezba-oronsko.pl

22

Mazowsze południoweOROńSKO Mazowsze południowe

23

Mazowsze południoweMazowsze południowe OROńSKO

24

Mazowsze południowePRZySUChA

przysucha

Spotkanie z etnografemPamiątką po wielokulturowej przeszło-

ści małego miasteczka leżącego na połu-

dniowym skraju Równiny Radomskiej są

jego dwa najważniejsze zabytki – osiem-

nastowieczny, barokowo-klasycystyczny

kościół i pochodząca z tego samego okre-

su synagoga. Obie budowle miały już po

kilkadziesiąt lat, kiedy w 1814 r. w Przy-

susze urodził się Oskar Kolberg. Atmosfe-

ra rodzinnego miasteczka miała zapew-

ne znaczący wpływ na późniejszą karierę

naukową najbardziej znanego polskiego

etnografa. W stylowo urządzonym, dzie-

więtnastowiecznym dworku działa mu-

zeum poświęcone jego osobie. Zgroma-

dzono w nim między innymi rękopisy

Oskara Kolberga oraz rodzinne dokumen-

ty i portrety. We wrześniu w muzeum od-

bywa się uroczystość wręczenia twórcom

ludowym prestiżowych nagród im. Oska-

ra Kolberga. Najbarwniejszą częścią impre-

zy jest kipiący życiem koncert laureatów.

Muzeum im. Oskara Kolberga

al. Jana Pawła II 11, tel. (48) 675-22-48

www.oskar.kolberg.w.interia.pl

www.przysucha.pl

25

Mazowsze południowe PRZySUChA

26

Mazowsze południoweChLeWISKA

chlewiska

W starej hucieW latach 1890–1892 w Chlewiskach

uruchomiono dużą jak na owe czasy hutę

żelaza. Wytapiano w niej do kilkunastu

ton surówki dziennie. Ruda pochodziła

z okolicznych szybów, przede wszystkim

ze stoków Skłobskiej Góry. Podobnie jak

w innych tego typu obiektach w Staropol-

skim Okręgu Przemysłowym, napęd sta-

nowiła woda z pobliskiej rzeczki. Zakład

działał do 1940 r. Warto wiedzieć, że była

to ostatnia huta w europie, w której do

wytopu używano węgla drzewnego.

W zachowanych budynkach pohutni-

czych działa dziś oddział warszawskie-

go Muzeum Techniki. Poza samą zabyt-

kową maszynerią duże wrażenie na od-

wiedzających robi rozległy widok rozta-

czający się z górnego pomostu wieży

wyciągowej. W hucie zachowało się wie-

le oryginalnych urządzeń hutniczych.

Można tutaj zobaczyć również wysta-

wę zabytkowych samochodów i mo-

tocykli z XX-go wieku (m.in. samo-

chód osobowy Tatra z 1933 r., Polski Fiat

508 z 1938 r., Fiat Topolino 500 z 1936 r.

oraz Syrena – prototyp z lat 50-tych).

Z wieży wyciągowej rozciąga się wspa-

niały widok na obiekty zabytkowej huty

oraz okolicę.

Tam, gdzie niegdyś uderzały mło-

ty, dzisiaj przyjeżdża się w poszuki-

waniu odpoczynku. W dawnej rezy-

dencji Chlewickich mieści się luksu-

sowa, wypoczynkowa posiadłość Ma-

nor house, otoczona zabytkowym

parkiem ze stawami i licznymi pomni-

kami przyrody. Na gości czekają in-

dywidualnie zaprojektowane pokoje

27

Mazowsze południowe ChLeWISKA

28


znajdujące się w historycznych budyn-

kach i w nowych stylizowanych obiek-

tach, łączących tradycję z luksusem:

w XVI w. Pałacu Odrowążów, XIX w. Staj-

ni Platera oraz Termach Zamkowych.

Manor house obejmuje m.in. unikalną

na skalę europejską Wioskę Witalną SPA,

wyjątkowy kompleks Łaźni Rzym-

skich z Oranżerią Basenową oraz ogród

medytacji. Stylowa Karczma serwu-

je dania kuchni polskiej i kuchni fu-

sion. Na terenie posiadłości znajdu-

je się również własna Stadnina Koni

z krytą ujeżdżalnią i Klubem Jeździec-

kim. Zimą organizowane są malowni-

cze kuligi. Zziębniętych z pewnością

rozgrzeją miody pitne i grzaniec serwo-

wane w pałacowych komnatach.

huta Żelaza w Chlewiskach

ul. Szkolna 34, tel. 796-977-922

Manor house

ul. Czachowskiego 56, tel. (48) 628-70-61

www.manorhouse.pl

ChLeWISKA

29

Mazowsze południoweMazowsze południowe SZyDŁOWIeC

szydłowiec

Miasto renesansuPowiatowe miasto na południowym

skraju województwa mazowieckiego

wyróżnia bogata historia i wysokiej kla-

sy zabytki. Posiadający prawa miejskie od

1427 r. Szydłowiec rozkwitał w XV i XVI w.

Cieszył się wówczas wieloma przywileja-

mi królewskimi i był ważnym ośrodkiem

rzemiosła. W późniejszych wiekach po-

wstały tu również zakłady obróbki że-

laza i obróbki kamienia budowlanego

– słynnych w całej Polsce piaskowców

szydłowieckich. Społeczność zamieszku-

jąca Szydłowiec była przez stulecia wie-

lokulturowym tyglem; w okresie rene-

sansu licznie osiedlali się tu wypędzeni

ze swej ojczyzny Szkoci, miasto było też

dużym skupiskiem ludności żydowskiej.

Cmentarz żydowski w Szydłowcu (mię-

dzy ul. Wschodnią a ul. Staszica) należy

do największych w kraju. Przetrwało na

nim ponad 2,5 tysiąca kamiennych na-

grobków – niektóre z nich mają dużą

wartość artystyczną.

Centrum miasta zachowało średnio-

wieczny układ urbanistyczny. W rynku

wznosi się okazały renesansowy ratusz,

zbudowany w latach 1602–1629 przez

pochodzących z Włoch budowniczych,

Kacpra i Wojciecha Fodygów. Budowlę

wzniesioną na planie prostokąta zdobi

wysoka attyka, wieloboczna wieża zega-

rowa oraz koliste wieżyczki w narożach.

Przed ratuszem stoi zabytkowy pręgierz

miejski ozdobiony maszkaronami.

Najstarszym zabytkiem miasta jest

późnogotycka świątynia wzniesiona

w latach 1493–1509 z fundacji Jakuba

Szydłowieckiego. Z zewnątrz kościół wy-

30


różnia się potężnymi przyporami i licz-

nymi elementami dekoracyjnymi. Warto

zajrzeć do wnętrza, w którym zachwy-

cają gotyckie sklepienia. Do najcenniej-

szych elementów wyposażenia nale-

ży późnogotycki poliptyk umieszczony

w prezbiterium, przedstawiający Wnie-

bowzięcie Najświętszej Maryi Panny

i sceny pasyjne. Został wykonany na po-

czątku XVI w. w Szydłowcu.

Szydłowiecki zamek jest nie tylko naj-

większą atrakcją miasta, ale także jed-

ną z najpiękniejszych rezydencji rene-

sansowych w Polsce. Został wzniesiony

na sztucznej wysepce otoczonej szero-

ką fosą. Murowany zamek wybudowano

w połowie XV w. W niecałe sto lat póź-

niej na zlecenie kasztelana radomskiego

i podskarbiego koronnego Mikołaja Szy-

dłowieckiego budowli nadano cechy re-

nesansowe. Zamek jest otoczony rozle-

głym parkiem. Trójskrzydłowa bryła pre-

zentuje się najokazalej od strony północ-

no-wschodniej. Wzrok przyciąga przede

wszystkim wspaniała klatka schodowa

ze schodkami wijącymi się wokół cen-

tralnego filaru. W zamku mieści się Szy-

dłowieckie Centrum Kultury i Muzeum

Ludowych Instrumentów Muzycznych.

Unikalna w skali kraju kolekcja obejmuje

kilka tysięcy eksponatów, z czego na sta-

łej wystawie prezentowanych jest około

trzystu. Można tu zobaczyć zarówno in-

strumenty najprostsze, wykonane z kory,

piórek czy słomy, jak i rzadkie okazy kil-

kusetletnich skrzypiec, wiekowe harmo-

nie, liry korbowe i piękne pozytywki. Na

instrumenty można nie tylko popatrzeć,

ale także posłuchać ich dźwięku, a na-

wet zamówić kopię. W renesansowej sali

z kominkiem organizowane są koncerty

muzyki poważnej.

SZyDŁOWIeC

32


Zamek w Szydłowcu przez cały rok

tętni życiem. Długą tradycję ma Szydło-

wiecka Wiosna Kulturalna, na którą skła-

da się szereg ciekawych imprez, między

innymi spotkania teatrów amatorskich

konkurujących o „Laur Złotego Gargul-

ca” (trzecia dekada maja) oraz przegląd

zespołów i kapel ludowych poświęco-

ny Janowi Derlecie, wybitnemu twór-

cy i animatorowi życia kulturalnego szy-

dłowieckiej wsi (druga niedziela czerw-

ca). Latem na szydłowieckim zamku czas

cofa się o kilka stuleci. W szranki stają

najlepsze drużyny rycerskie w kraju bio-

rące udział w Turnieju o Szablę Krzyszto-

fa i Mikołaja Szydłowieckich.

Mieszkańcy Szydłowca kochają się ba-

wić – dlatego całymi rodzinami uczest-

niczą w święcie miasta obchodzonym

w pierwszy weekend maja. Impreza za-

dziwia swoim rozmachem – koncerty,

festyny i konkursy odbywają się na zam-

ku, na rynku i w innych zakątkach tego

urokliwego miasta.

Szydłowieckie Centrum Kultury

ul. Sowińskiego 2

tel. (48) 617-02-96

www.sckzamek.pl

Muzeum Ludowych Instrumentów

Muzycznych

ul. Sowińskiego 2

tel. (48) 617-17-89

www.muzeuminstrumentow.pl

SZyDŁOWIeC

33


iłża

Nie święci garnki lepiąMalowniczo położone w dolinie rzeki Ił-

żanki miasto należy do najstarszych w wo-

jewództwie. Prawa miejskie nadano Iłży już

w 1239 r. Wiele uroku przydaje miastu tradycyj-

na, niska zabudowa, odtwarzająca średniowiecz-

ny układ urbanistyczny. Nad domami góruje ko-

ściół farny pod wezwaniem Wniebowzięcia Naj-

świętszej Maryi Panny. Siedemnastowieczna

świątynia wyróżnia się bogatym, barokowym

wyposażeniem wnętrza. Wczesnobarokowy oł-

tarz w północnej nawie pochodzi z katedry wa-

welskiej. Zachwyt budzi też stiukowa dekoracja

manierystycznej kaplicy Szyszkowskich.

Iłża przez stulecia była ważnym ośrodkiem

rzemiosła garncarskiego. Rzemieślnicy korzy-

stali z zalegających wokół miasta pokładów

pierwszorzędnej jakości gliny. Użyto jej mię-

IŁŻAMazowsze południowe

dzy innymi do sporządzenia formy odlew-

niczej dla wawelskiego dzwonu Zygmunta.

Wyroby z Iłży sprzedawano nie tylko na ryn-

ku w Krakowie, ale również eksportowano je

na Litwę, Białoruś i przez Gdańsk do Szwecji.

W Muzeum Regionalnym prezentowana jest

34


bogata kolekcja iłżeckich wyrobów, a przy

ul. Wójtowskiej zachował się potężny zespół

dwóch pieców garncarskich z pierwszej połowy

XIX w. Stożkowata budowla była używana do

lat sześćdziesiątych XX w., kiedy to zmarł ostat-

ni garncarz z Iłży. Próbą reaktywowania rzemio-

sła jest Jarmark Sztuki Ludowej organizowany

w lipcu przez Towarzystwo Ochrony i Promocji

Zawodów Ginących.

Nad całym miastem góruje potężna wieża

– pozostałość zamku biskupów krakowskich.

Jan Długosz zapisał w swojej kronice, że został

on wzniesiony w latach 1326–1347 na polece-

nie biskupa Jana Grota. Na przestrzeni wieków

budowlę wielokrotnie przebudowywano i mo-

dernizowano. Na zamku często gościli królowie.

Władysław Jagiełło odwiedził Iłżę aż cztery razy,

a Władysław IV właśnie tutaj poznał swoją przy-

szłą małżonkę Cecylię Renatę. Zdewastowany

przez wojny szwedzkie zamek już nigdy nie od-

zyskał dawnej świetności. Ostatni lokator opu-

IŁŻA

ścił jego mury w 1812 r. Budulec z rozbieranych

stopniowo ruin tkwi w ścianach wielu iłżeckich

domów. Paradoksalnie, do naszych czasów prze-

trwała najstarsza część zamku. Warto podjąć trud

wspinaczki stromą ścieżką prowadzącą na szczyt

zamkowego wzgórza. Nagrodą jest przepiękna

panorama. Zamek i jego historia stały się inspi-

racją dla organizowanego w Iłży każdego maja

Turnieju Rycerskiego. Pokazy konne, konkurs na

najlepszy strój historyczny i zmagania rycerzy

pozwalają na chwilę uwierzyć, że przenieśliśmy

się w inną epokę.

Muzeum Regionalne

ul. Błazińska 1, tel. (48) 616-29-29

www.muzeumilza.pl

35

Mazowsze południowe SIeNNO

sienno

Polki, walczyki i...Dzisiejsza gminna wieś, która posia-

dała prawa miejskie od pierwszej po-

łowy XV w.; utraciła je w ramach „kary”

wymierzonej przez Rosjan w odwecie

za powstanie styczniowe. Najcenniej-

szym zabytkiem Sienna jest gotycki ko-

ściółek wzniesiony w latach 1431–1441

z fundacji Dobiesława Oleśnickiego.

Wieś powinni odwiedzić miłośnicy mu-

zyki biesiadnej i popularnej. W pierw-

szy weekend maja, podczas odbywają-

cych się Dni Kultury Sienna, na estradzie

na rynku prezentują swoje umiejętno-

ści zespoły weselne, a w czwartą nie-

dzielę sierpnia odbywają się Spotkania

Kapel Podwórkowych.

36

Mazowsze południoweSOLeC NAD WISŁą Mazowsze południowe

solec nad wisłą

Na wiślanym szlakuSolec nad Wisłą uwodzi ciszą i spo-

kojem. Trudno sobie wyobrazić, że już

w średniowieczu działał tu pełen ruchu

port rzeczny. Wśród towarów, jakie wy-

syłano stąd do Gdańska, były między in-

nymi garnki z Iłży. Od XIV w. do 1870 r.

Solec posiadał prawa miejskie. Król Ka-

zimierz Wielki wzniósł tu murowany

zamek. Ze zniszczonej podczas poto-

pu szwedzkiego budowli zachowały

się fragmenty murów i jednej z baszt.

O dużym znaczeniu Solca w przeszłości

świadczy nieproporcjonalna do rozmia-

rów wsi liczba kościołów. Najcenniej-

szym zabytkiem jest kościół farny. Świą-

tynię, wzniesioną przez króla Kazimierza

wraz z zamkiem, przebudowano w wie-

kach późniejszych w stylu późnorene-

sansowym. We wnętrzu zachowało się

wyposażenie z XVI–XVIII w. Z tej samej

epoki pochodzi wyposażenie wczesno-

barokowego kościoła Reformatów. War-

to też zajrzeć do osiemnastowiecznego

kościoła św. Stanisława i drewnianego

kościółka św. Barbary.

37

Mazowsze południoweMazowsze południowe SOLeC NAD WISŁą

38


nia zawsze jest rytuałem. Zaczyna się

od szczegółowych oględzin zwierzęcia

i sprawdzenia, jak się ono porusza. Potem

jest czas na dyskusję o cenie. Jeżeli stro-

ny dojdą do porozumienia, transakcję

kończy charakterystyczne przyklepanie.

Poza zwierzętami na targu w Skarysze-

wie można kupić akcesoria jeździeckie,

a nawet bryczkę czy powóz.

SKARySZeW

skaryszew

Koński targhistoria targów końskich w Skarysze-

wie liczy kilkaset lat. Prawo ich organi-

zowania było podziękowaniem kró-

la Władysława Jagiełły dla osady, któ-

rej mieszkańcy użyczyli swoich koni

rycerstwu wyruszającemu pod Grun-

wald. Skaryszew uzyskał ten przywi-

lej w 1433 r., wraz z prawami miejski-

mi. Dwudniowy jarmark organizo-

wany jest zawsze w pierwszy, czyli

wstępny poniedziałek po środzie po-

pielcowej. Na „Wstępy” do Skaryszewa

przyjeżdża co roku kilkanaście tysię-

cy kupców, hodowców i miłośników

koni. Tych ostatnich przyciąga nie tyl-

ko samo piękno zwierząt, ale też spe-

cyficzny targowy folklor. Zakup ko-

40


pionki

„Wybuchowe” miastoPoczątki Pionek sięgają XIV w. Przez

następne siedem stuleci osada rozwija-

ła się dzięki wyrębowi prowadzonemu

w otaczającej ją Puszczy Kozienickiej

i hodowli ryb w stawach na rzeczce Za-

gożdżonce.

To właśnie lokalizacja Pionek na odlu-

dziu, wśród lasów i bagien, ale jednocze-

śnie przy linii kolejowej, zadecydowała

o utworzeniu tu w 1922 r. Państwowej

Wytwórni Prochu i Materiałów Kruszą-

cych. Układ urbanistyczny i większość bu-

dynków publicznych pochodzą z okresu

intensywnej rozbudowy miasta w dwu-

dziestoleciu międzywojennym. Do dzi-

siaj Pionki pozostają ważnym ośrod-

kiem przemysłu chemicznego. Istnienie

dużych zakładów przemysłowych ko-

rzystnie wpłynęło na rozbudowę infra-

struktury sportowej w mieście; w tutej-

szych obiektach trenowało wielu olimpij-

czyków. Nie wszyscy wiedzą, że Pionki są

siedzibą ogólnopolskiego stowarzysze-

nia boogie-woogie. W marcu w hali spor-

towej odbywają się mistrzostwa Polski

w tym tańcu.

www.pionki.pl

PIONKI

41

Mazowsze południoweMazowsze południowe Miejsce

42


rodziny. epitafium Jana Kochanowskiego

ze zwoleńskiego kościoła, wykonane 20

lat po śmierci poety, uważane jest za jego

jedyny wiarygodny wizerunek. Na uwagę

zasługuje też kaplica św. Stanisława i znaj-

dujący się w niej barokowy ołtarz.

Pośrodku dużego rynku stoi po-

mnik Jana Kochanowskiego, odsłonię-

ty w 1961 r. W ostatni weekend czerw-

ca u jego stóp odbywa się barwny festyn

„Imieniny Pana Jana”.

www.zwolen.pl

ZWOLeń

zwoleń

W hołdzie Janowi Kochanowskiemu

Zwoleń został lokowany przez kró-

la Władysława Jagiełłę w latach dwudzie-

stych XV w. Miasto położone na ważnym

szlaku handlowym prowadzącym z Lubli-

na przez Radom do Częstochowy pręż-

nie rozwijało się aż do czasów potopu

szwedzkiego. Najcenniejszym zabytkiem

Zwolenia jest późnogotycki kościół pod

wezwaniem Krzyża Świętego. Świątynię

wzniesiono w latach 1564–1595, w XVII w.

dobudowano do niej dwie renesanso-

we kaplice. Neogotyckie nawy boczne

i wieża pochodzą z pierwszej połowy XX w.

W kaplicy św. Franciszka pochowany jest

najsławniejszy poeta polskiego renesan-

su – Jan Kochanowski i członkowie jego

43

Mazowsze południowe ZWOLeń

44

Mazowsze południoweCZARNOLAS Mazowsze południowe

czarnolas

Poezja spod lipyNajsławniejszym mieszkańcem Czar-

nolasu był Jan Kochanowski. Poeta uro-

dził się w pobliskiej Sycynie w 1530 r.,

a w Czarnolesie osiadł ok. 1570 r. Wła-

śnie tutaj powstały „Treny”, „Odprawa po-

słów greckich” i fraszka o lipie. Śladów re-

nesansowej rzeczywistości trzeba szukać

w poezji, gdyż z epoki mistrza nie zacho-

wało się zbyt wiele oryginalnych pamią-

tek. Muzeum poświęcone poecie mieści

się w klasycystycznym dworku z drugiej

połowy XIX w, zbudowanym dla księż-

nej Teresy z Lubomirskich Jabłonowskiej.

Przed budynkiem stoi pomnik poety dłu-

ta Mieczysława Weltera. Wśród zgroma-

dzonych w muzeum eksponatów uwagę

zwraca pokryty złoconym kurdybanem

barokowy fotel z herbem Kochanowskich

i renesansowe żelazne odrzwia z domu

poety. Odtworzono również sceny z życia

rodziny Kochanowskich; pogrążonego

w pracy poetę otaczają jego córki. Dwo-

rek otoczony jest ładnym parkiem krajo-

brazowym. Stoi w nim neogotycka ka-

plica. Według legendy wzniesiono ją

na fundamentach rodzinnego gniazda

Kochanowskich. Wystawa we wnętrzu

kaplicy przedstawia sceny z okresu poby-

tu poety na Wawelu. Krążąc wśród drzew,

można także odnaleźć symboliczny grób

Urszulki. Sarkofag ustawiono w połowie

XIX w. na miejscu, gdzie ponoć rosła słyn-

na czarnoleska lipa.

Corocznie w sobotę sąsiadującą

z dniem św. Jana odbywają się w Czarno-

lesie Spotkania Sobótkowe, tradycyjnie

wypełnione poezją i zabawą. Podczas

festynu rozstrzygany jest ogólnopolski

45

Mazowsze południoweMazowsze południowe CZARNOLAS

konkurs „O dzban czarnoleskiego miodu”,

którego zwycięzcy są nagradzani za stro-

fy nawiązujące do tradycji czarnoleskiej.

Muzeum Jana Kochanowskiego

tel. 048 6772005

46


opactwo

Jak feniks z popiołówKiedy tylko szosa z Kozienic do Dębli-

na minie Sieciechów, z daleka widać po-

łyskujące bielą mury kościoła w Opac-

twie. Osada położona w dolinie Wisły

chlubi się osiemnastowiecznym zespo-

łem pobenedyktyńskim, który składa się

ze świątyni, częściowo zrujnowanego

klasztoru i pałacu opata. Benedyktyni go-

spodarowali tu już od pierwszej połowy

XII w., ale jedyną średniowieczną pozo-

stałością są fragmenty starszych budow-

li zachowane w fundamentach i murach

obecnego kościoła. Świątynia pod we-

zwaniem Wniebowzięcia Najświętszej

Maryi Panny jest jednym z najcenniej-

szych obiektów rokokowych w woj. ma-

zowieckim. Wzniesiono ją w XVIII w., od-

budowując klasztor po pożarze wywo-

łanym przez nieostrożnego nowicjusza.

Wnętrze zachwyca wspaniałymi freska-

mi autorstwa Szymona Mańkowskiego.

OPACTWO

47

Mazowsze południowe OPACTWO

48

Mazowsze południoweKOZIeNICe

kozienice

Pamiątka królewskich urodzin

Położone między rozległymi lasami a doli-

ną Wisły Kozienice od XIV w. były własnością

królewską. Władcy przyjeżdżali tu przede

wszystkim na polowania. W 1467 r. przy-

szedł tu na świat przyszły król Zygmunt Sta-

ry. Jego narodziny upamiętnia obelisk, stoją-

cy po wschodniej stronie bramy prowadzącej

do kozienickiego pałacu. Skromny w formie

pomnik jest uważany za najstarszy tego typu

monument w Polsce.

Pałac w Kozienicach wzniesiono dla ostat-

niego władcy Polski, Stanisława Augusta. Bu-

dowla była dwukrotnie przebudowywana.

Pod koniec XIX w. Franciszek Arveuf ukształ-

tował ją w stylu francuskiego renesansu. Po

zniszczeniach podczas ostatniej wojny z pa-

łacu pozostała jedynie oficyna; resztę odbu-

dowano, nie przykładając się do zachowania

cech stylowych. Ściany pałacu przeglądają się

w dziewiętnastowiecznym basenie w kształ-

cie czworoliścia. Zbiornik otaczają kolumny

wykonane z piaskowca szydłowieckiego.

W dawnej wozowni pałacowej działa Mu-

zeum Regionalne. ekspozycja stała przedsta-

wia kulturę materialną i folklor ziemi kozie-

nickiej, organizowane są również ekspozycje

czasowe. Warto zajrzeć też do Centrum Pro-

mocji Sztuki mieszczącego się w wieży. Pla-

cówka kultywuje tradycje miejscowej twór-

czości ludowej, umożliwia też prezenta-

cję dorobku twórczego wszystkim osobom

o zdolnościach artystycznych.

Latem w kozienickim amfiteatrze spo-

tykają się piosenkarze amatorzy z całej Pol-

ski. Startując w Festiwalu Piosenki im. Bo-

gusława Klimczuka, trzeba zaprezentować

jeden utwór urodzonego w Kozienicach

49

Mazowsze południowe KOZIeNICe

50

Mazowsze południoweKOZIeNICe

gwiazdora polskiej estrady. Zarówno wystę-

pujący, jak i widzowie mogą liczyć na nieza-

pomnianą zabawę.

Na przedmieściach Kozienic działa za-

łożona w 1924 r. stadnina koni rasy angiel-

skiej. Znana w całej Polsce placówka hodow-

lana organizuje również lekcje jazdy konnej

i udostępnia wierzchowce pod siodło. Dużą

popularnością wśród widzów cieszą się or-

ganizowane w stadninie regionalne zawo-

dy skoków. Muzeum Regionalne

ul. Parkowa 5b, tel./fax (48) 614-33-72

www.muzeum-kozienice.pl

Centrum Promocji Sztuki

ul. Parkowa (budynek wieży)

www.kozienice.pl

Stadnina Koni Kozienice

ul. Wiślana 12, tel./fax (48) 614-23-33

www.skkozienice.dt.pl

51

Mazowsze południowe WARKA

warka

Za wolność naszą i wasząMiasto położone na wysokim brze-

gu Pilicy otrzymało prawa miejskie na po-

czątku XIV w. W XV i XVI w. Warka była zna-

nym ośrodkiem handlu i rzemiosła. Na-

zwa miasta nawiązuje najprawdopo-

dobniej do warzonego tu piwa, które już

w średniowieczu znane było poza grani-

cami Mazowsza. Chociaż w 1656 r. wojska

Stefana Czarnieckiego stoczyły pod Warką

zwycięską bitwę ze Szwedami, zniszczone

potopem miasto już nigdy nie wróciło do

dawnej świetności. Dzisiaj liczy niecałe 12

tysięcy mieszkańców i jest ważnym ośrod-

kiem przemysłu spożywczego. Warecki

browar kontynuuje wielowiekową tradycję.

Centrum miasta wyznacza kwadra-

towy rynek z klasycystycznym ratuszem

z pierwszej połowy XIX w. Malowniczo po-

łożony na nadrzecznej skarpie kościół far-

ny pod wezwaniem św. Mikołaja wzniesio-

no w XVII w. Kolejne przebudowy pozba-

wiły budowlę cech stylowych. We wnętrzu

świątyni zachowało się ciekawe, późnore-

nesansowe wyposażenie. Na cmentarzu na-

przeciw fary pochowany jest Piotr Wysocki.

Przywódca podchorążych, którzy rozpoczę-

li powstanie listopadowe, urodził się w War-

ce 10 września 1797 r. Po powstaniu zesłano

go na Syberię, skąd po prawie ćwierć wieku

powrócił do rodzinnego miasta.

Drugą zabytkową świątynią Warki

jest kościół Franciszkanów. Barokową

świątynię pod wezwaniem Matki Bo-

skiej Szkaplerznej wzniesiono w latach

1652–1746. We wnętrzu wzrok przycią-

gają barokowe ołtarze i rokokowa am-

bona. W podziemiach świątyni pocho-

wani są książęta mazowieccy Trojden

52

Mazowsze południoweWARKA

Muzeum im. Kazimierza Pułaskiego (Kazi-

mierz Pułaski Museum)

ul. Pułaskiego 24, phone: (48) 667-22-64

www.muzeumpulaski.pl

www.warka.pl

53

Mazowsze południowe WARKA

54

Mazowsze południoweMNISZeW Mazowsze południowe

Mniszew

Czołgi i okopyOryginalny skansen wojenny upa-

miętnia ciężkie walki, jakie w dniach 9–16

sierpnia 1944 r. toczono o tzw. przyczółek

warecko-magnuszewski Utrzymanie wy-

suniętej pozycji miało stanowić dla połą-

czonych sił Armii Czerwonej i I Armii Woj-

ska Polskiego punkt wyjściowy do dalszej

ofensywy na zachód.

Na piaszczystym wzniesieniu pre-

zentowana jest broń i środki transportu

z okresu walk. Odtworzono również sieć

okopów, zasieków i ziemianek. Chociaż

od czasu utworzenia w 1977 r. ekspozy-

cja wyraźnie się postarzała, ciągle cieszy

i ciekawi miłośników militariów.

55

Mazowsze południoweMazowsze południowe MNISZeW

56

Mazowsze południoweCZeRSK Mazowsze południowe

czersk

Klejnoty królowej BonyDziś położony na uboczu, w średnio-

wieczu Czersk był ważnym ośrodkiem

władzy książęcej i gwarnym centrum

handlu. Kiedy w XVI w. Wisła odsunęła się

od miasta, utraciło ono walory obronne

i gospodarcze. Najcenniejszym zabytkiem

Czerska są ruiny gotyckiego zamku. Warow-

nię wzniósł na przełomie XIV i XV w. ksią-

żę Janusz I. Ze średniowiecznej budow-

li zachowały się trzy baszty i łączący je

mur. Dół na środku dziedzińca wskazu-

je miejsce po studni. Kwadratowa wie-

ża wjazdowa pełniła funkcję wartowni;

w najwyższej baszcie znajdowały się ma-

gazyny, a w baszcie wschodniej – więzie-

nie. Z wież roztacza się szeroki widok na

dolinę Wisły. Inicjatorką powstania pora-

stających łagodnie nachylone zbocza sa-

dów była królowa Bona. Zasiadająca na

polskim tronie Włoszka zakładała wokół

zamku również winnice. Legenda mówi,

że odjeżdżając do rodzinnego kraju, roze-

rwała jeden ze swoich cennych naszyjni-

ków. Ponoć po dziś dzień w księżycowe

noce duch królowej poszukuje na czer-

skim dziedzińcu zagubionych klejnotów.

Na pamiątkę minionych czasów co

roku na początku maja, na zamku orga-

nizowana jest impreza pod nazwą „Tur-

niej Rycerski na Dworze Konrada Mazo-

wieckiego”. Na historycznym festynie ba-

wią się tłumy gości. Równie wielu gości

bierze udział we wrześniowych Dniach

Dziedzictwa europejskiego.

www.zamekczersk.pl

57

Mazowsze południoweMazowsze południowe CZeRSK

58


Góra kalwaria

Miasto wielu kulturW drugiej połowie XVII w. biskup Ste-

fan Wierzbowski założył w niewielkiej osa-

dzie na lewym brzegu Wisły kalwarię, ma-

jącą naśladować oryginał z Jerozolimy.

Na planie krzyża wzniesiono 6 kościołów,

35 kaplic i 5 klasztorów. Zawierucha dzie-

jowa zniszczyła większość z nich. W miej-

scu, gdzie niegdyś przecinały się ramiona

kalwaryjskiego krzyża, na sztucznie usypa-

nym wzgórku stoi barokowy kościół pod

wezwaniem Podwyższenia Krzyża Święte-

go; jest to dawna kaplica kalwaryjska nazy-

wana domem Piłata. W krypcie pod ołta-

rzem pochowany jest biskup Stefan Wierz-

bowski.

Na wschód od świątyni wznosi się

zgrabny, klasycystyczny ratusz z 1834 r.,

do którego przylegają dawne jatki z ko-

lumnowymi podcieniami. Na tyłach ra-

tusza stoi zrekonstruowany, osiemna-

stowieczny pałac biskupi. Na wschod-

nim krańcu rynku znajduje się okazały ze-

spół pobernardyński. Barokową świątynię

pod wezwaniem Niepokalanego Poczę-

cia Najświętszej Maryi Panny wzniesiono

w połowie XVIII w. według projektu Jakuba

Fontany. We wnętrzu zachowało się boga-

te, barokowe wyposażenie. Siedemnasto-

wieczny obraz Matki Boskiej Górskiej słynie

cudami. W kaplicy św. Waleriana, patrona

ziemi czerskiej, w marmurowym sarkofa-

gu spoczywają relikwie świętego.

W 1802 r. władze zezwoliły na osiedla-

nie się w Górze Kalwarii ludności żydow-

skiej. Do wybuchu II wojny światowej

Żydzi stanowili ponad połowę społecz-

GóRA KALWARIA

59


ności miasta. Góra Kalwaria była jed-

nym z głównych ośrodków chasydyzmu

na Mazowszu i siedzibą znanego rodu ca-

dyków Alterów. Przy ul. Pijarskiej 5 stoi,

gruntownie przebudowany budynek sy-

nagogi. Naprzeciw, w dawnym domu

modlitwy, działa dom studiów religijnych

rodziny Alterów. Sąsiaduje z nim dwór

cadyka z 1859 r.

Na skraju miasta, w pobliżu zachowa-

nej z kalwarii kaplicy Wieczernika, działa

prywatne muzeum założone przez Boże-

nę i Wojciecha Prus-Wiśniewskich. W mu-

zeum zgromadzono eksponaty etnogra-

ficzne, archeologiczne i historyczne zwią-

zane z historią regionu, jak też bogatą ko-

lekcję przyrodniczą oraz pamiątki z wielu

krajów świata.

Muzeum Regionalne

ul. Marianki 41a, tel. (22) 727-37-26

60


obory

Z muzami za pan bratBarokowy dwór zbudowano w la-

tach 1681–1688 dla kanclerza wiel-

kiego koronnego Jana Wielopol-

skiego. Projektant wywodził się

z kręgu słynnego architekta Tyl-

mana z Gameren. Budowlę wy-

różnia mansardowy dach. Dwór

jest otoczony rozległym parkiem,

w którym rośnie wiele pomniko-

wych drzew. Od wielu lat dwór

w Oborach pełni rolę domu pracy

twórczej literatów. W zabytkowych

murach tworzą najwięksi polscy mi-

strzowie pióra. Pełna spokoju at-

mosfera sprzyja natchnieniu. Istnie-

je sposób, aby przeniknąć do przy-

bytku muz; w stylowych wnętrzach

dworu można zorganizować przyję-

cie bądź konferencję.

Dom Pracy Twórczej

im. Bolesława Prusa

ul. Literatów

tel./fax (22) 754-01-07

www.palacobory.go3.pl

OBORy

61

Mazowsze południowe OBORy

62

Mazowsze południoweKONSTANCIN-JeZIORNA

konstancin-jeziorna

Do wód po zdrowieW 1897 r. Witold Skórzewski, wła-

ściciel dóbr Obory, założył w sosno-

wych lasach nad Jeziorką letnisko.

Jak grzyby po deszczu wyrosły wśród

wiekowych drzew luksusowe wille.

Wiele wspaniałych budynków z prze-

łomu wieków zachowało się do dzi-

siaj; polecamy zwłaszcza spacer uli-

cami Sienkiewicza i Batorego. Zdrowy

mikroklimat, złoża borowiny i bogate

źródła solankowe sprawiają, że do dzi-

siaj Konstancin pozostaje cenionym

uzdrowiskiem, a jednocześnie jednym

z najelegantszych podwarszawskich

adresów. W centrum miasta urządzo-

no rozległy park w stylu angielskim.

Znajduje się w nim tężnia solankowa.

Obiekt ma 40 m długości i jest wyso-

ki na 6 m. Kropelki solanki spływają

powoli po gęstych wiązkach wikliny,

tworząc w powietrzu nasyconą mine-

rałami mgiełkę. Wizyty w tężni są po-

mocne w leczeniu przewlekłych nie-

żytów górnych dróg oddechowych,

chronią też przed dolegliwościami

wywoływanymi przez miejskie zanie-

czyszczenia powietrza.

Na obrzeżach Konstancina, w Czar-

nowie, działa jedyne na świecie Mu-

zeum Bajek, Baśni i Opowieści. Bajko-

we spotkania to świetna okazja żeby

poznać legendy z najróżniejszych za-

kątków naszego globu. Wizytami

w muzeum nie można się znudzić. Każ-

de ze spotkań jest inne, słownej inter-

pretacji opowieści podejmują się za-

63

Mazowsze południowe KONSTANCIN-JeZIORNA

64

Mazowsze południoweKONSTANCIN-JeZIORNAPIASeCZNO Mazowsze południowe

graniczni goście. W marcu organi-

zowany jest Festiwal Sztuki Opowia-

dania, a cyklicznie przeprowadzane

warsztaty Tworzenia Słowem, pozwa-

lają uczestnikom poznać tajniki tej pra-

starej formy ekspresji. Celem założycie-

la placówki, p. Michała Malinowskiego,

jest nie tylko oczarowanie słuchaczy,

ale też ocalenie bogactwa przeka-

zu słownego, który wraz z nastaniem

epoki multimediów bezpowrotnie od-

chodzi w przeszłość.

Muzeum Bajek, Baśni i Opowieści

ul. Diamentowa 8

tel. 509-454-871

www.storytellermuseum.org

www.konstancinjeziorna.pl

piaseczno

Po wąskim torzehistoria miasta, będącego dziś

przede wszystkim szybko rozrastają-

cą się sypialnią Warszawy, sięga XIII w.

Prawa miejskie Piaseczno uzyskało już

w 1429 r. Przy dużym, prostokątnym

rynku uwagę przyciąga klasycystycz-

ny ratusz z pierwszej połowy XIX w.

Czterokondygnacyjna wieża ozdobio-

na jest zegarem, herbem Piaseczna

i... tureckim półksiężycem. Ten ostat-

ni symbol upamiętnia ponoć wizy-

tę posła tureckiego Numan-Beja, któ-

ry w 1777 r. jechał przez Piaseczno do

warszawskiej rezydencji króla Stanisła-

wa Augusta.

Gotycko-renesansowy kościół św. Anny

wzniesiono w drugiej połowie XVI w.,

65

Mazowsze południoweMazowsze południowe PIASeCZNO

66

Mazowsze południowePIASeCZNO Mazowsze południowe

a później kilkukrotnie przebudowy-

wano. Zachowały się gotyckie por-

tale z 1565 r.; w tym prowadzącym

do zakrystii tkwią ręcznie kute drzwi.

Od strony rynku na murze świątyni

widoczne są ślady metalowej kuny

(rodzaj pręgierza), w którą zakuwa-

no przed laty przestępców. Więk-

szość wyposażenia wnętrza pochodzi

z okresu baroku, ale zachował się rów-

nież późnogotycki krucyfiks z począt-

ku XVI w. W budynku starej plebanii

mieści się niewielkie Muzeum Regio-

nalne, gromadzące pamiątki związane

z historią regionu.

Wielką atrakcją Piaseczna i okolic

jest kolejka wąskotorowa, która przed

laty kursowała między stolicą a Grój-

cem. W weekendy maleńkie wagoniki

ciągnięte przez wiekową ciuchcię wy-

ruszają w podróż do odległego o kil-

kanaście kilometrów Tarczyna. Ważną

częścią wycieczki jest ognisko na le-

śnej polanie tuż przy torach.

Muzeum Regionalne

pl. Piłsudskiego 10

tel. (22) 737-23-99

Piaseczyńskie Towarzystwo

Kolei Wąskotorowej

ul. Sienkiewicza 14, tel. (22) 756-76-38

www.kolejka-piaseczno.com

67

Mazowsze południoweMazowsze południowe GRóJeC

Grójec

Tam, gdzie kwitną jabłonieW średniowieczu Grójec, nazywa-

ny wówczas Grodźcem, był jednym

z najważniejszych grodów południo-

wego Mazowsza. Miasto straciło na

znaczeniu po potopie szwedzkim.

Dziś jest centrum dużego regionu sa-

downiczego. Wiosną cała okolica tonie

w powodzi białego kwiecia. Z tej okazji

w ostatni weekend maja w Grójcu

hucznie obchodzone jest Święto Kwit-

nących Jabłoni.

W mieście nie zachowało się zbyt

wiele pamiątek przeszłości. Przy du-

żym, prostokątnym rynku stoi klasycy-

styczny ratusz, wybudowany ok. 1821

r. według projektu hilarego Szpilow-

skiego. Przy odchodzącej od rynku

68

Mazowsze południoweGRóJeC

ul. Warszawskiej znajduje się kilka in-

nych klasycystycznych budynków uży-

teczności publicznej.

Kościół parafialny pod wezwaniem

św. Mikołaja stoi na wzniesieniu uwa-

żanym za pozostałość wczesnośrednio-

wiecznego grodziska. Wskutek wielu

przeróbek kościół utracił pierwotne ce-

chy gotyckie. We wnętrzu uwagę zwraca

późnogotycki krucyfiks dekorujący wnę-

kę prezbiterium i gotycka chrzcielnica

z piaskowca. Na kamieniu widać wyraź-

nie ślady ostrzenia mieczy. Przed świąty-

nią stoi pomnik Piotra Skargi autorstwa

Andrzeja Renesa. Znany ze swoich pło-

miennych kazań jezuita urodził się

w Grójcu w 1536 r.

69


bełsk duży

Bohater spod SomosierryNad zatopioną wśród sadów wsią gó-

ruje wieża klasycystycznego kościoła

pod wezwaniem Trójcy Świętej. Świąty-

nię wzniesiono w latach 1776–1779 we-

dług projektu hilarego Szpilowskiego,

a przebudowano w latach trzydziestych

XX w. Większość wyposażenia wnętrza

pochodzi z XVIII w. Uwagę zwracają licz-

ne epitafia, a wśród nich portret Bazy-

lego Walickiego, wojewody rawskiego

i dziedzica pobliskiej Małej Wsi. Jego

żona, Klementyna, była siostrą pułkow-

nika Jana Kozietulskiego. Bohater wojen

napoleońskich, dowódca słynnej szarży

szwoleżerów polskich podczas walk pod

hiszpańską Somosierrą, jest pochowany

w bełskim kościele.

BeŁSK DUŻy,

70

Mazowsze południoweLeWICZyN

lewiczyn

Sanktuarium wśród sadówNiewielki, ale pełen uroku kościół jest

nie tylko jedną z najstarszych drewnia-

nych świątyń na Mazowszu, ale też jed-

nym z najpiękniejszych sanktuariów ma-

ryjnych regionu.

Według miejscowej tradycji wzgórek, na

którym stoi świątynia, jest sztucznie usypa-

nym kopcem upamiętniającym bitewną

wiktorię jednego z książąt mazowieckich.

Kościół ufundował w 1606 r. podstoli

czerski Prokop Oborski. Barokowy ołtarz

główny powstał około 1750 r. Umieszczo-

ny w nim słynący cudami wizerunek Mat-

ki Boskiej Lewiczyńskiej jest ponoć jed-

nym z trzynastu obrazów namalowanych

przez św. Łukasza. historycy sztuki datują

go jednak na XVII w. Przez wieki pątnicy

ofiarowywali Matce Boskiej Lewiczyńskiej

liczne wota. Są wśród nich późnogotycki

relikwiarz Drzewa Krzyża Świętego, mon-

strancja ufundowana przez króla Zyg-

munta III Wazę oraz ornat uszyty z ofiaro-

wanego przez króla Jana III Sobieskiego

namiotu wezyra, zdobyczy spod Wiednia.

Od wiosny do jesieni przykościelny

teren tonie w powodzi kwiatów. Obok

świątyni zachowało się kilka wiekowych

nagrobków o ciekawych formach.

71

Mazowsze południowe LeWICZyN

72

Mazowsze południoweNOWe MIASTONAD PILICą Mazowsze południowe

nowe Miasto nad pilicą

Na wysokim brzegu rzekiMalowniczo położone na lewym brze-

gu Pilicy miasto uzyskało prawa miejskie już

w 1400 r. Szereg pamiątek związanych z hi-

storią regionu prezentowanych jest w nie-

wielkim muzeum. Do najstarszych ekspona-

tów należą narzędzia z okresu neolitu, śre-

dniowieczne naczynia i starodruki z XVII w.

Najcenniejszym zabytkiem Nowego Mia-

sta jest barokowy kościół i klasztor Kapucy-

nów. Bazylikę o trzech nawach ukończono

w 1786 r., a w następnym stuleciu rozbu-

dowano. Zgodnie z regułą zakonu baroko-

we wnętrze jest skromne, utrzymane w to-

nacji ciemnego brązu. Obrazy w ołtarzach

wyszły spod ręki znanych artystów epoki:

Franciszka Smuglewicza, Szymona Czecho-

wicza i Józefa Buchbindera. W tutejszym

klasztorze przebywał od 1892 r. do śmierci

ojciec honorat Koźmiński, charyzmatyczny

spowiednik i założyciel wielu zgromadzeń

zakonnych. W klasztornym muzeum moż-

na obejrzeć pamiątki związane z posta-

cią zakonnika, między innymi konfesjonał,

w którym spowiadał.

Charakterystycznym elementem pej-

zażu Nowego Miasta jest późnobarokowy

pałac, wybudowany w 1753 r. dla generała

Franciszka Gronowskiego. Spośród innych

mazowieckich rezydencji tę nowomiej-

ską wyróżnia półkolisty ryzalit, umieszczo-

ny od strony opadającego ku Pilicy ogrodu.

Sprzed pałacu roztacza się rozległy widok

na dolinę rzeki. Niestety budowla niszcze-

je. Nieuregulowane kwestie własnościowe

posiadłości uniemożliwiają działania inwe-

stycyjne.

73

Mazowsze południoweMazowsze południoweNOWe MIASTO

NAD PILICą

Dniem, w którym szczególnie war-

to przyjechać do Nowego Miasta, jest

święto Bożego Ciała. Ołtarze toną w zie-

leni brzeziny, ulice – w płatkach kwiatów,

a w instrumentach orkiestry dętej przeglą-

da się słońce.

Muzeum bł. ojca honorata

Koźmińskiego

Klasztor o.o. Kapucynów

tel. (48) 674-10-36

Muzeum Regionalne

pl. o. h. Koźmińskiego 7a

tel. (48) 664-30-42

www.nowemiasto.pl

74


jedlińsk

KusakiCo roku w ostatni dzień karnawału na jedlińskim rynku

odbywa się barwny obrzęd „ścięcia śmierci”. Zgodnie z wie-

kową tradycją ulice miasteczka wypełnia tego dnia tłum

przebierańców, zwanych kusakami. Można w nim spotkać

między innymi diabły, Żydów, Cyganów i wiejskich grajków.

Odgrywają oni rozmaite scenki, oparte na dziewiętnasto-

wiecznej literaturze ludowej. Wesoła zabawa ogarnia całe

miasteczko, włączając licznych tego dnia gości.

JeDLIńSK

75


76

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

notatki

Mini Przewodnik. Mazowsze południowe

Documents

Transcript of Mini Przewodnik. Mazowsze południowe