I

'

1 z

Nakładem Biura Wydawnictw Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich, Warszawa, ul. Foksal 3/5, Adres pocztowy: 00-950 Warszawa 1, skr. poczt. 222, tel. 27-87-06. Skład i druk: PZGraf R S ^ „Prasa-Książka-Ruch” Wr., ul. Piotra Skargi 3/5,zam. 7821/76 nakład 50 000+250 F-29 cena zł 20,—

Szaradzista radzi...jak rozwiązywać i układać zadania umysłowe

Autorzy: Marian ButrymSławomir Folfasiński Juliusz Głowacki - Alfred Nowakowski Witold Olszewski

Słowo wstępne

W roku 1968 ukazało się pierwsze wydanie naszego poradnika. Okazało się, że wydawnictwo to było ze wszech miar potrzebne, nie tylko wąskiemu stosunko­wo gronu autorów, niemal profesjonalistów w dziedzi­nie rozrywek umysłowych, ale i rzeszom Czytelników, miłośników szaradziarstwa.

Tak, rzeszom, bowiem rozrywki umysłowe zdobyły sobie w naszym kraju, i ciągle przyciągają coraz więcej zwolenników, a dzieje się tak dlatego, że przynoszą one pożyteczny relaks, bo zmuszają do mySlenia, do ciągłego kontrolowania i poszerzania wiedzy, wyrabia­ją refleks, umiejętność koncentracji i skupienia. Żeby nie być gołosłownym: gimnastykę umysłu przy pomocy rozrywek umysłowych uprawia szacunkowo- — biorąc za punkt wyjścia wysokość nakładów wydawanych

•przez nas czasopism: dwutygodnika „Szaradzista” mie­sięcznika „Krzyżówka” oraz „Kalendarza Szaradzisty”, „Małej Krzyżówki", „Relaksu z Krzyżówką ” — pół miliona osób; o najrozmaitszych zawodach i zaintere­sowaniach, o różnym wykształceniu i wieku.

Roczny nakład wydawanych przez nas tytułów w y­nosi blisko 4 miliony egzemplarzy.

Wydawnictwo nasze nie skupia całości ukazujących się w Polsce czasopism szaradziarskich — wychodzi przecież dwutygodnik „Rozrywka”, kwartalnik „Rewia Rozrywkii”. A poza tym nie należy zapominać, że nie­mal wszystkie dzienniki i czasopisma zawierają kąciki czy nawet kolumny rozrywek umysłowych.

Cieszy nas bardzo rosnąca popularność rozrywek umysłowych wśród młodzieży, która organizuje nawet kluby szaradzistów, centra gier i rozrywek umysło­wych ...

Pierwsze wydanie poradnika „Szaradzista radzi” dawno już zostało wyczerpane. Czytelnicy domagali się kolejnej edycji — przygotowaliśmy więc uzupełnione i poprawione wydanie tego kompendium wiadomości o rozrywkach umysłowych, w którym Czytelnicy znaj­dą odpowiedzi i „podpowiedzi” na pytania o sposo­by rozwiązywania, układania i konstruowania wszela­kiego rodzaju zadań umysłowych. Odpowiedzi tym cen­niejsze, bo pióra świetnych autorów, znanych i cenio­nych w środowisku szaradzistów, Czytelników naszych czasopism.

Z historii rozrywek umysłowych

D - — — - —czasów i, choć najdawniejsze postacie zadań różnią się niejednokrotnie ód form dziś spotykanych, naw et w cywi­lizacjach, istniejących setki la t przed naszą erą, obok mitów, bajek, baśni i przysłów wykształcały się produkty sformułowa­nych myśli o charakterze zagadek. Twory te — jak stwier­dza wybitny historyk literatury i badacz fokloru, prof. Julian Krzyżanowski w rozprawie „Zagadka i jej problematyka” *— m ają u ludów pierwotnych cechy zabiegów magiczno-kulto- wych, formułek wróżebnych, stosowanych przy obrzędach i prognozach.

Z czasem, oczywista, treść tego rodzaju zawołań ulegała zmianie i już w starożytnej Grecji wytworzyły się dwie od­miany zagadek: „alnigma” — zapytania proste, oparte na grze wyrazów i oznaczanych nimi pojęć czy wyobrażeń, oraz „gri- phoa” — zadania poważniejsze, grawitujące ku facecjom, ale, zdaniem prof. Krzyżanowskiego, zbudowane nie na metaforach, przenośniach, lecz n a metonlmii ■— zamienni, uważane przez ludoznawców za najstarsze, co potwierdza słynny w ątek „zaga­dek Edypa”.

Również w dawnej Grecji a także na Wschodzie powstawały zabawki literowe, z których najpopularniejsze były anagra­my I, znane już z wcześniejszych utworów, ale związane z pi­śmiennictwem Rzymu, akrostychy. Pierwsze z wymienionych, polegające na przestawianiu liter 1 składaniu z nich nowych wyrazów, tworzone były z tekstów Homera czy z wersetów Diblil, mistrzem zaś w ich komponowaniu okazali się poeci

aleksandryjscy, przede wszystkim Lykofron, który z imienia PTOLEMAIOS ułożył APOMELITOS — „miodowy”, a imię królowej ARSINOE przekształcił w ION(H)ERAS — „fiołek Hery”. Akrostychy natomiast, utwory wierszowane, w których pierwsze litery każdego wersu, rzadziej strofy, tworzyły nowy wyraz lub szereg wyrazów, zapoczątkowali Rzymianie — poeta Enniusz i komediopisarz Plaut, w późniejszych zaś latach kon­tynuował ten rodzaj twórczości m .in. gramatyk—retor Aure­liusz Opidius.

ZAGADKI W DAWNEJ POLSCE

Pierwsza zagadka polska została zapisana w języku rodzi­mym w r. 1406 przez Gotarda, syna Adama z Krzepic, w rę ­kopisie, który odnalazł Aleksander Rrilckner w zbiorach, nale­żących do dawnej Biblioteki Załuskich. Zbiorek natomiast za­gadek: „Gadki rozmaite, któremi rozum ludzki może być wyostrzon” pochodzi dopiero z r. 1552.

Wcześniej utrwaliły się w literaturze polskiej jako Jedne z najdawniejszych zagadki, którymi królowa Saba doświadcza­ła króla Sadom ona, koncepty, zawarte w biografii Ezopa, wy­danej w r. 1522 przez Biernata z Lublina, gadki z rozmów Sa­lomona z Marchołtem, z „Sowizdrzała”, z „Historii o Apollonie królu Tyru”, zaczerpniętej z „Gęsta Ramanorum*, a wydruko­wanej w tamie „Historie rozmaite” w r. 1540.

Te czasy — wiek XVI i XVII — stanowiły okres prawdzi­wego królowania gadek-zagadek, przede wszystkim na dwo­rach monarszych i magnackich. Pisał więc „Aenigma” Andrzej Krzycki na tem at powikłań rodzinnych Zygmunta Starego, zło­śliwych żartów—pytań nie szczędził Stańczyk, grą słów za­bawiał się Jan Kochanowski, choć w -zasadzie n ie łacińskimi tekstami drobiazgów z „Foócoenia”, ale jedną tylko, mocno dwuznaczną „gadką”, pomiesaczaną w „ Fraszkach”, zabłysnął; portem aaś, już w czasach 'barakiu, tego pokroju żarty-zagadki tworzyli J. A. Morsztyn i Jakub Teodor Trefribecki.

Poza środowiskiem dworskim zagadki powstawały i krążyły w szkołach, zadawane były prządkom w izbach czeladnych i wywoływane n a zabawach ludowych, o czym wspomina Ko­chanowski w „Pleśni świętojańskiej o Sobótce”.

6

W tych czasach układano również w bardziej oświeconych kręgach społeczeństwa wiersze z ukrytym tekstem. Parał się tą grą m. in. i Mikołaj Rej, który kusił się na akrostychy i mistnz z Czarnolasu opiewający akrostychową stopą wdzięki Jagnieśki Kryskiej, to znów zjadliwymi rakami szydzący z nie­wiast.

Z czasem zagadki zaczęły zanikać w elitarnych warstwach społeczeństwa, a utrwaliły się w środowisku wiejskim, zacho­wując przez wieki swe tradycyjne formy i treść, niejednokrot­nie zdumiewająco zbieżne z literackimi wzorami z XVI czy z XVII stulecia. Te zagadki—opowiastki uchwycili i zaadap­towali w swych utworach autorzy powieści o wsi, np. Włady­sław Stanisław Reymont w „Chłopach” czy Eliza Orzeszkowa w noweli „Zimowy wieczór”. Ujęli je także w swych zbiorach miłośnicy i badacze folkloru.

Fakty te, z drugiej zaś strony brak zagadek w czasopismach, mogłyby świadczyć o zanikaniu obecnie tych form twórczości szaradziarskie!. Ale mniemanie to jest błędne: zagadki, bły­skotliwe, celne dowcipy, zaskakujące zręczną grą słów i kapi­talnymi skojrzeniami pojęć czy wyobrażeń, istniały w każdej epoce, a często spotykane są i dziś. W „Potopie” pod Ujściem Sienkiewicz wkładał je w usta błazna Ostoróżki, w czasach Sejmu Czteroletniego ośmieszały i biczowały bez litości zdraj­ców ojczyzny, po upadku Powstania Listopadowego kpiły z jego niefortunnych wodzów, w okresie ostatniej wojny, skie­rowane przeciw Hitlerowi i jego służalcom, stanowiły skutecz­ną, dającą pełną satysfakcję, broń w walce z okupantem.

SZARADY

Już w staropolskiej literaturze trafiały się wśród publikowa­nych gadek, nieliczne zresztą, utwory, w których następował podział poszukiwanego słowa na sylaby, traktowane jako od­dzielne wyrazy. Te prawzory przyszłych zadań, zwanych sza­radami, znaleźć można np. u Morsztyna — gadka „PAN-NA” i u Jakuba Teodora Trembeckiego — „PA-RYŻ”.

Właściwe szarady powstały znacznie później, a popularność wlobyły dopiero w początkach XIX stulecia, przeniesione na grunt polski z Francji, skąd wywodzi się ich nazwa charade,

ogłaszane były w czasopismach i w wydawnictwach książko­wych, m. In. w „Wyborze pow ieki moralnych i romansów” z r. 1804. Poza tekstami literackimi ujmowano je także w in­nej formie, a mianowicie „żywych obrazów”, urządzanych również w ostatnich dziesięcioleciach XVIII wieku, na przy­kład na dworze w Puławach. Kto wie, czy te właśnie przed­stawienia nie stanowiły ogniwa pośredniego w procesie prze­szczepiania szarad z Francji do Polski.

Podobne sceny były organizowane jeszcze w ub. wieku. Pi­sał o udziale w szaradach u p. Wodzińskiej w Genewie Juliusz Słowacki w liście do m atki z 5 lutego 1835 r., a w latach osiemdziesiątych manierę pokazywania szarad w „obrazach z żywych osób” przez „najwyższe sfery” krytykował Michał Bałucki w „Pańskich dziadach”.

W pierwszej połowie ub. wieku wraz z rozwojem prasy kró­lować zaczęła wśród rozrywek umysłowych szarada. W r. 1807 założono naw et w Warszawie Towarzystwo szaradziarskie, w skład którego weszli m. in. przyszły profesor Uniwersytetu Warszawskiego, Ludwik Osiński, m alarz Stanisław Kurczyński, słynni aktorzy Alojzy Żółkowski 4 Bonawentura Kudlicz, lite­ra/t i artysta Adam Dmuszewski.

Szairady — flak podaje Zygmunt Gloger — układaM i rozwią­zywali młodzi i starzy, kobiety i mężczyźni. Między innymi ich zapalonym miłośnikiem był Aron Tenenbaum, dobrze znany Prusowi, pierwowzór starego Szlangbauma z „Lalki”.

Zadanie, m ające .tak ogromną wziętość iwśród czytelników, znaczenia swego nde straciło ani przez całe ubiegłe stulecie, ani przez pierwsze dziesiątki la t bieżącego wieku, ani obecnie. Toteż sąd, iż ta zagadka oraz refaus, wyparte pnzez krzyżówki, zabawiają jedynie dzieci, musi budzić stanowczy protest.

Szarada — można to śmiało stwierdzić — dominuje nadal wśrćd rozrywek umysłowych, a o żywotności gałbunkju, (kjtóry reprezentuje, najlepiej świadczą liczne próby wypracowywania •nowych jej form, w swym efekcie uwieńczone powstaniem szarad solmizowanych, literowych pióra „Johna Ly” — prof. M ariana Janellego, biliterowych układu „Joinony”, ariad, po raz pierwszy ułożonych przez Ariusza Dtroskiego, kastalii, za­projektowanych przez „Kastę” — d ra Stanisława Kaszubskiego czy kariad — „ K aara”, M ariana Tkaczyka.

8

REBUSY

W ub. wieku równie popularnym zadaniem jak szarada był rebus, zagadka, polegająca na przedstawieniu treści danego tekstu, odpowiednio rozczłonkowanego, przez wyobrażenia ry­sunkowe, przeznaczone do rozwiązania.

Sam rodzaj zadań znany był już dawniej pod grecką nazwą hieroglyphica. Używanie wszakże członów ń la rebusowych dla utrwalania w formie rysunkowej pojęć geograficznych spo­tykało się przede wszystkim u Rzymian.

Najstarsze z hierogHfików polskich odnalazł Zygmumt Glo­ger i zamieścił w „Encyklopedii staropolskiej”. Pochodzą one z rękopisów rodziny Sasinów Kaleczyckich i z panegiryku Ja ­kuba Krasickiego, ułożonego w r. 1953 na cześć Zgmunta III.

W zasadzie rebus wywodzi się z Pikardii we Francji, z ob­razkowych pa&zkwili, jakimi w okresie karnawału obrzucali się młodzi ludzie^ a jakie przedsta(wiały najbardziej niedyskret­ne skandale (towarzyskie owych czasów. O popularności zadaf nia najlepiej może świadczyć fakt, że już w drugiej połowie XVI wieku tego pokroju obrazkowe historie wydał Tabouret des Accords w „Bigarrures”, a również i Fr. Rabelais umieścił rebusy w „Gargantui”.

Hieroglyphica poszły całkowicie w niepamięć i, gdy w XIX w. pod wpływem magazynów francuskich, a także, w mniejszej mierze, niemieckich czasopism rodzinnych, tego typu zadania zaczęły ogłaszać: „Wolne Żarty” w r. 1858, a w rok później „Tygodnik Ilustrowany” — za wynalazcę ich poczytano autora pierwszych zadań rebusowych, humorystę warszawskiego, Bonawenturę Chrząńskiego.

Zadania, rozpowszechniane przez wymienione pisma, a na­stępnie przez „Kurier Warszawski”, gdzie wprowadził je Sta­nisław Kostka Bogusławski, cieszyły się przez całe lata nie- utahnącą popularnością. Dziś publikowane są raczej tylko w prasie specjalistycznej, a szkoda. Spodziewać się wszakże można, że gdyby redakcje czasopism^ i niedzielnych wydań dzienników rozwinęły działy rozrywek*” umysłowych i umiesz­czały obok krzyżówek równie chętnie tak szarady jak rebusy, zadania te ponownie zyskałyby szerokie kręgi wielbicieli.

9

KRZYŻÓWKIOdmiennie, jak ułożyły się losy rebusów, przedstawiają się

dzieje logogryfów i konikówek, bardzo modnych w ub. stule­ciu, które i— wol-no sądzić — przeżyły się w swej dawnej po­staci jako izadania niezbyt atrakcyjne i szablonowe.

Obecna epoka należy do krzyżówek. Początek ich popular­ności datowany jest na laita dwudzieste naszego wieku, ale zadanie, k tóre uważane jest za pra-krzyżówkę, ogłoszone zosta­ło 30 sierpnia 1856 r. w angielskiift czasopiśmie „Hlustrastad London News” pod nazwą „acrostic charade”, a elementów krzyżówkowych można się dopatrzyć naw et w zapiskach sta­rożytnych Greków, m. In. w rysunkach, umieszczanych w greckich papirusach magicznych.

Za -twórcę współczesnej krzyżówki uchodzili: obecnie pomi­jany, Michael Daves, który miał opublikować pierwsze zadanie tego typu w 1920 r., oraz Anglik Amtbur Wyminę, osiadły w Sta­nach Zjednoczonych od r. 1894. Ten ostaitni ogłosił ,w niedziel­nym dodatku „New York World” — „Fun” w n-rze z 21 grud­nia 1913 r. pierwszą krzyżówkę. O rozpowszechnieniu wszakże zadania, o wybuchu szaleństwa krzyżówkowego zadecydowała publikacja, wydana 10 kwietnia 1924 r. przez nowojorskie wy­dawnictwo „Simon and Schuster”, będąca zbiorkiem 50 krzy­żówek.

Na gruntt poddci zadanie jako zagadkę ozy łamigłówkę krzyżówkową przenieśli: Karol Hoffiman, który umieścił pierw ­szą krzyżóiwkę, najprawdopodobniej autorstwa Jana Czempiń- ! Skiego, w „Kurierze Warszawskim” (nr z 31 stycznia 1925 r.), oraz wybitny szachista mgr Kazimierz Makarczyk („Iljustra- cja” n r z 7 lutego 1925 r.).

Podane krzyżówki nie są najstarsze. M arek Penszko prze­drukowa! ewidentnie najstarszą krzyżówkę polską w „Kalen­darzu Szaradzisty” na rok 1976 z „Kuriera Codziennego” I z 31 sierpnia 1887 roku. W zadaniu tym krzyżują się słowa: poziome — „Szulc” i „Ocżko”, oraz pianowe — „Czech” i „Bla- ke”, (tematycznie związane z sobą.

ZaJdanife, którego nazwa — „krzyżówka” — jest właściwie kalką językową, tzrobiło błyskawiczną karierę i dziś po kilku­dziesięciu kilku latach nadal zajmuje czołową pozycję wśród rozrywek umysłowych. Ogłaszane przez niem al wszystkie w kraju magazyny i wiele dzienników, doczekało się licznego potomstwa w postaci krzyżówek: białej, sylabowej, dwu czy

10

trzyliterowej, różnokieruntoowej, panoramicznej, syntetycz­nej itd.

Poza omawianymi, najważniejszymi rodzajami zadań umy­słowych: szaradą, rebusem i krzyżówką drukowane są także i inne, drobne formy szaradziarskie, jak palindromy, kalambu­ry, homonimy, anagramy itp. Niektóre z tych zagadek rodowo­dami swymi sięgają poprzez średniowiecze, inne skrystalizowa­ły się w czasach późniejszych, w lib ległych wiekach, część po­wstała w ostatnich latach.

Form tych nie należy bagatelizować, spełniają bowiem bar­dzo ważną rolę w dziedzinie rozrywek umysłowych, świadcząco różnorodności i bogactwie tej dziedziny kultury.

NOWE ŚRODKI PRZEKAZU - NOWE FORMY ZADAŃ

Historia rozrywek umysłowych nie jest zamknięta i — po­dobnie jak fałszywe okazało się przeświadczenie, rozpowszech­niane w ubiegłym wieku, że największe wynalazki ludzkość ma już za sobą — nieporozumieniem byłoby przypuszczać, iż bądź to nie narodzą się nowe rodzaje zadań, bądź dawne a zapomniane formy zagadek nie doczekają się naw rotu popu­larności.

Tylko w okresie powojennym powstały: julianka, algram 1 kombinagram, kastalia; lńnietka rzepka, kariada i asocjatka.* Jeśli jednak czasopisma, które mogą być przechowywane latami i oglądane wiele razy, preferują szaradę, krzyżówkę czy rtbu*. zadania, jakich tekst ogłaszają, to rozwijające się nowe środki masowego przekazu jak radio czy telewizja, przesyłają­ca wiadomości czy obraz w krótkich ułamkach czasu, z natury rzeczy muszą dawać priorytet innym rodzajom rozrywek umy- ■łowych, bardziej dynamicznym, na przykład turniejom.

Nic zatem dziwnego, że ostatnio zyskały szeroką popular­ność zabawy o charakterze ąulzowytm, które — w arto przy­pomnieć — nie stanowią w dziejach rozrywek umysłowych nic nowego. Sama nazwa — quiz — sięga" końca XVIII wieku,• typ gry również n ie jest wynalazkiem naszych czasów, boć towarzyskie spotkania podobnego pokroju odbywały się w po­przednich stuleciach, o czym pisze, podając nawet przykłady RfftduJ-zg&dulowych rozmówek, Łukasz Gołębiowski w „Grach

i zabawach różnych stanów w kraju całym lub niektórych prowincjach”, książce wydanej w r. 1831.

Ale teleturnieje: „Wielka gra”, zapomniane ostatnio „Kółko i krzyżyk” czy „Wiem wszystko” m ają charakter gier kame­ralnych i dostępne są, nawet jeśli poprzedzają je rozrywki eli­minacyjne, dla ograniczonego grona osób, ogół zaś telewidzów może je jedynie oglądać pozostając ich biernymi obserwato­rami.

Wydaje się, że jest pole na inicjowanie zabaw powszech­nych, o takich dyspozycjach organizacyjnych, jakie umożliwi­łyby obywatelom przyjmowanie postawy czynnej i bezpośred­nie uczestnictwo w odbywających się imprezach.

SZARADZIARSTWO TO NIE TYLKO ZABAWAZagadki barwią i uczą to fakt. Stanowią równocześnie sku­

teczne antidotum n a nudę, na brak zainteresowań zwłaszcza wśród młodzieży. Popularyzują określone cele i propagują je,o czym najlepiej świadczą okolicznościowe kolumny gazet, nieraz całkowicie wypełnione przez krzyżówki czy m ateriał śzaradziarski odmiennego pokroju. Są stosowane jako szyfry w dyplomacji, w wojskowości, w gospodarce i w innych dzie­dzinach życia.

Omówienie spraw tych wymaga odrębnych opracowań. Autor artykułu jedynie sygnalizuje pewne problemy dla pod­kreślenia roli i znaczenia sztuki szaradziarskiej we współczes­nym świecie.

Przedstawione fragmenty dziejów rozrywek umysłowych nie wyczerpują tematu. Uzupełniające szczegóły znajdzie czytelnik w „Słowniczku terminów szaradziarskie]!”, a szczegółowe wia­domości o działach twórczości rozrywkowej w specjalistycz­nych artykułach pióra teoretyków szaradziarstwa.

SŁAWOMIR FOLFASIjtfSKI

Szarady

I KILKA REFLEKSJI ZAMIAST WSTĘPUm ruchliwszy, im czynniejszy jest nasz tryb życia, tym gorzej znosimy •przymusową bezczynność.

A czasem jesteśmy n a n ią skazani. Zdarza się (to <w podróży, w poczekalni, w kolejce — wszędzie tam, gdzie czekamy na coś, czego nie jesteśmy w stanie przyśpieszyć.

Ograniczeni w naszej swobodzie zewnętrznej, usiłujemy czymś zająć umysł. Z .tego punktu widzenia, rozrywki umy­słowe są wyrazem protestu przeciwko sytuacji przymusowej, czyli manifestacją naszej wolnej woli. I może to jest główną przyczyną ich rosnącej popularności.

*

Największym powodzeniem cieszy się najmłodsza z rozry­wek umysłowych, licząca sobie raptem pół wieku, krzyżówka. Dlaczego? Chyba dlaitego, że absorbuje nas w e właściwym stopniu. Zaprząta naszą uwagę n a tyle, byśmy nie odczuwali upływu czasu, a jednocześnie nie iwymaga od nas zbyt wiele. Właściwie odwołuje się do jednej z naszych władz umysło­wych — do pamięci (erudycji nie biorę pod uwagę, bo to rzecz nabyta). I to stanowi jej słabą i mocną stronę. Mocną — jako ł* pamięć jest nam wszystkim dana, a słabą i— ponieważ pa­mięć ludzka jest zawodna. I cóż, że wiedzieliśmy, jak nazywa się lewy czwarty dopływ Bramapuitry, jeśli akurat, na trasie Kolutócl—Toruń, nie możemy sobie tego przypomnieć. Jeśli iad tn z towarzyszy podróży nie podpowie i jeśdi nie mamy ftwyczaju wozić ze sobą pomocy naukowych, krzyżówka pozo­stanie nierozwiązana.

„Bardzo nam przykro” — jakby powiedziała pani z Tele- wląjl, prowadząca quiz, kiedy delikwent, n a encyklopedyczne pytanie, n ie potrafi podać encyklopedycznej odpowiedzi.

Inaczoj ma się rzecz z szaradą. Szarada — znana już staro- lytnym (u nas od XVI wieku) — m a cechy raczej zagadek niż

quizu. Odwołuje się bardziej do logiki niż do pamięci. Ale przede wszystkim do wyobraźni — tej wyobraźni, którą, w od­różnieniu od plastycznej i muzycznej, możmaby nazwać wyob­raźnią literacką.

Cóż bowiem robi rozwiązujący szaradę? — czyta tekst, na­jeżony liczebnikami (bądź innym rodzajem szyfru) i stara się wyobrazić sobie, co też autor chciał iw danym zdaniu powie­dzieć. Czyli inaczej: co on — rozwiązujący szaradę — będąc na miejscu autora, chciałby w tym zdaniu wyrazić. Rozwiązy­wanie szarad jest więc w wielkiej mierze aktem współtwór­czym.

*

Wszyscy mówimy prozą. Na ogół wszyscy także prozą pi­szemy (pisemka urzędowe, czy podanie- o przydział węgla — to także proza).

Aby napisać — oczywiście prozą — coś zajmującego wy­starczy mieć coś ciekawego do opowiedzenia. Aby stworzyć wiersz — trzeba mieć ten szczególny rodzaj .wrażliwości, który w połączeniu z wyobraźnią sprawia, że wiersz zawiera nie tylko myśl, ale także obraz i ' melodię. A przecież n ie każdy jest uwrażliwiony na słowo, jak nie każdy m a słuch muzycz­ny, czy poczucie harmonii barw. I to stwarza naturalną tamę prawdziwie masowej popularności szarady klasycznej, tj. uję­tej w formę wiersza. Po prostu brak autentycznych poetów, którzy chcieliby swoje przeżycia ukrywać pod maską szyfru, gwoli dostarczenia rozrywki czytelnikowi.

Może, gdyby rozpropagować formę, d la której z pewnością nie zabrakłoby autorów, tj. szaradę prozą — ta ciekawa roz­rywka znalazłaby większe możliwości rozwoju. Anegdota, hu­moreska lub krótkie opowiadanko z życia, napisane językiem^ jasnym i bezpretensjonalnym, a jednocześnie zawierające za­gadki typu szaradziarskiego, zajęłoby i usatysfakcjonowało czytelnika bardziej, niż sklecony na siłę wiersz.

SZARADA KLASYCZNANiestety, szarada prozą wymagałaby przezwyciężenia szere­

gu nawyków i przyzwyczajeń (podobnie jest z każdym wyna­lazkiem, którego istotą jest przecież uproszczenie, ułatwienie).

Zajmijmy się więc szaradą wierszowaną, „klasyczną”. Jak się ją rozwiązuje?

W myśl tego, co powiedziano na wstępie, rozwiązujący szu­ka w swojej wyobraźni literackiej słów, które autor ukrył pód postacią szyfru. Po znalezieniu właściwych słów, dalsze czyn­ności m ają już charakter niemal mechaniczny. Podstawione w miejscu szyfru słowa rozbijamy n a sylaby, sylaby szereguje­my w podanej kolejności i odczytujemy hasło—rozwiązanie. Jaka stąd satysfakcja? Że uchwyciliśmy tdk myśli autora, ob­nażyliśmy mechanizm pułapek, jakie na nas pozastawiał.

Gdyby szaradopisarstwo ograniczało się tylko do konstruowa­nia łamigłówek, sprawa byłaby prosta. Rzecz jednak w tym, że szarada klasyczna jest, a raczej powinna być także wier­szem, a więc tworem, który obowiązują pewne kryteria arty­styczne. Ale to już problem autorski, czyli kwestia :—

JAK TO NAPISAĆ?

Tak, właśnie: „jak to napisać”, a nie „jak to ułożyć”. Wierszy bowiem się nie układa, jak nie. szuka się rymów w słownikach i nie liczy się sylab na palcach. „A m iał na twardy taki wyraz boski, jak ten, co wiersze pisząc, liczył •głoski” — mówi Słowacki (w „Beniowskim”), m ając na myśli ów szczególny rodzaj poetów, którym brakuje drobiazgu: po- csucla rytm u i melodyki słowa.

A więc — jak to napisać? Zacznijmy od mechanizmu „pu­łapki”. Po pierwsze, układa się hasło. Nie musi to być aforyzm Modny Księgi Przysłów. Ale stwierdzenie, że „Wiosna jest porą roku" nie najlepiej świadczy o inwencji autora. Mając hasło, rozkładamy je n a sylaby i z sylab tych tworzymy taką liczbę słów, aby każda sylaba powtarzała się przynajmniej dwukrot­ni#,-oczywiście w różnych kombinacjach.

Ttraz owe słowa zaśzyfrowujemy — przy pomocy liczebni­ków (szarada zwykła, liczebnikowa), przy pomocy rzeczowni­ków i przymiotników (szarada rzeczownikowo-przymiotniko- w t — „rzepka”), bądź przy pomocy zaimków wskazujących („kdfttalia”). Sposób zaszyfrowania jest prosty i wynika bądź i koUfnoścl sylab występujących w haśle {liczebnikowa), bądź B MlączoneJ tabelki-szyfru.

15

~ Wreszcie,, już m ając słowa (zaszyfrowane), których musimy użyć w naszym wierszu, przystępujemy do pisania. Od tego momentu zaczynają się problemy natury artystycznej: jak ująć temat, wynikający z hasła, alby te przypadkowo powstałe sło­wa znalazły w wierszu pełne uzasadnienie.

Przykład: z hasła -wynika, że mamy pisać o lesie. Z .tą myślą układaliśmy przecież owe hasło. A tymczasem, w 'wyniku m a­nipulacji sylabami, otrzymaliśmy takie wyrazy, jak „ciasto”, ,/kłódka”, „radio” i inne, jeszcze mniej z lasem m ające wspól­nego. Jak zastosować je w wierszu (oczywiście pod postacią szyfru, ale to nie zmienia istoty rzeczy), aby czytelnik n ie m iał wrażenia, że zostały tam wpakowane na siłę? Ba, aby w ogóle mógł je odgadnąć! A jak zachować przy tym akicenity, r y t a wiersza, budowę strofy? A obrazowanie, a własny styl! Tym­czasem wszystko to być musi, jeśli szarada m a być wierszem. Bo jeśli nie m a nim być, to po co pisać do rym u? Przecież prozą byłoby łaitwiej. I dla autora 1 dla rozwiązującego!

PRZRYKŁADY I WYKŁADY

Wykład 1* Temat — tradycyjna szarada liczebnikowa.

Zaczynamy od przeczytania wiersza.

NOC I DZIEŃ

(w rocznicę urodzin Rafaela Santi i Yimcenta van Gogha)

I

Nocy florencka, zmruż SIÓDMEMU znużone barw tęczami oczy!Racz spokój dać niespokojnemu, TRZY u twych kolan mógł odpocząć.

Na placu DWA-PIĘĆ biczownicy... DWA-OSIEM-CZTERY Święty Jerzy złe moce. Bije blask z przyłbicy... Nad miastem z wolna płynie księżyc.

Dzień wstaje, nocnych snów nieświadom, na wschodniej stronie mgła różowa — to PIERWSZA-CZWARTA jego Madonn, które nad wszystko umiłorwał.

M atka z Dzieciątkiem... Widzi PIĄTĄ na łące wśród bujnego ziela.I płynie błękit, SZEŚĆ Orantes przez czarne oczy Rafaela.

U

Noc prowansalska — gęsta, słodka, pachnąca, jak DZIEWIĄTA-CZWARTA możesz ją dzisiaj wszędzie spotkać — rozlała się na białych kartach.

•Rozlała się na setkach płócien,SZEŚC-TRZY ktoś z CZWARTEJ-ÓSMEJ nieba wychlustał wszystek cień i półcień na sady pola. domy, drzewa.

Dzień prawansalski, dzień SZEŚĆ orzeka... PIERWSZA-DZIEWIĄTA słońca płynie...Wszystko, co* żyje, w cień ucieka, na płótno sypią się brzoskwinie.

Na płótnie smukłe słoneczniki,Jak SIÓDME-ÓSME w złotych wieńcach...I upadł cień Eurydyki na Orfeusza barw — Vincenta.

C.APHORISMUS”)

Już przy pobieżnym odczytaniu w iersza możemy w I czę­ści rozszyfrować następujące słowa: w etrofie pierwszej — TRZY = by, w strofce czwartej ♦— PIĄTA = j ą i SZEŚĆ = jak. W części II, w strofce drugiej, mamy SZEŚC-TRZY = jakby, a więc nasze przypuszczenia się potwierdziły. Niestety, dalej trzeba sięgnąć do wyobraźni. Próbujemy: „zmruż SIÓDMEMU znużone oczy”. Pewnie chodzi o zaimek „mu”. Szukamy d ru ­giej „siódemki” : „Jak SIÓDME-ÓSME w złotych wieńcach”. Może chodzi o muzy? Wobec tego sylaba ósma byłaby „zy”. A wiec jeśli ,M oś z CZWARTEJ-ÓSMEJ nieba” coś wychlu-

17

stal, mógł to zrobić tylko z wazy. W fen sposób ustalamy sło­wo za słowem, wpisując Je w miejscu szyfru.

Teraz kolej n a ostatnią czynność: m ając słowa* mamy sy­laby. I to ponumerowane! Wystarczy ułożyć je według kolej­ności, aby otrzymać hasło-rozwiązanie. W tym wypadku brzmi ono: „barwy bywają jak muzyka”. Zgadza się? Zgadza. Co było do odgadnięcia.

Wykład 2. Temat — szarada rzeczawndkowo-przymiotnikowa „rzepka”.

NA GOŚCIŃCU

Mróz GRA-TRĄBI, śniegi duże. Wisłą idzie kra.Wyszło z lasu pięć TRĄB-NÓŻEK, głód je w pole gna.Jedzie drogą kryta bryka,W śniegu brnie po oś. MOWO-ZACNA! Ej, podwifco!Toć tam stoi ktoś!

Choć najmłodszą już nie była TRĄBĄ-NÓŻKĄ-GRĄ, główkę z bryczki wychyliła:Kto tam, Janie, kto?Wsiadł do bryki młodzian zdrożon i dziękować jął.Tak się poznał był nieboże z m pją MOWĄ-GRĄ.

ZACNE-WSTĄŻKI m iała sute WSTĄŻEK-NOŻEK głos — z miejsca zadał widok m u ten Łuby w serce cios.Więc szkatułkę <z PIĘKNEJ-SUKNI wręcza damie wraz, a w szkatułce lśni jak sputnik najpiękniejsza z gwiazd.

Z gwiazdą w lokach piękna paniza młodzieńcem swymmknie, gdzie TRĄBA-PIĘKNA wabi

18

i walczyka ry tmCała SŁODKA-TRĄBA grzmiałao tym doby dwie —SŁODKIE-WSTĄŻKI radość cała, kiedy o czymś wie.

Przeszły latka — ZACNE-SUKNIE wiąże włosów splot „Coraz na tym świecie smutniej” — wzdycha Jak Gr-Ot.NÓZKI*)-SUKNIE nie te same, serce też nie to...Była wtedy już — nie kłamię — SLODKĄ-MOWĄ-GRĄ.

Z tej powiastki morał płynie, prosty niby gwóźdź: bierz, gdy ktoś ci się nawinie na gościńcu w mróz!

(„APHORISMUS”)

Sposób rozwiązania: Jak w szaradzie tradycyjnej. Kierując flę treścią wiemsza, szukamy słów ukrytych pod postacią szy­fru. Słowa te rozkładamy następnie na sylaby i wpisujemy w odpowiednie okienka tabełki, gdzie zamiast liczebników fi­gurują nzeczowmiki i przymiotniki. Ponieważ są one ponumero­wane, po wypełnieniu całej tabelki, otrzymujemy automatycz­nie hasło-rozwiązanie. A oto tabelka:

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Zac­na

Pięk­na

Trąba Wstąż­ka

Nóżka Gra Słod­ka

Mowa Suk­nia

Rozwiązanie, w tym wypadku bardzo łatwe, brzmi: „Ko­lasa Syrenką prababki”.

Szarada ta, jak wszystko, ma swoje plusy i minusy. Plusem jest wyeliminowanie trudno odmieniających się liczebników;

10

minusem są nieoczekiwane zestawienia słów, na miejscu w wierszu żartobliwym, ale trudniejsze ido strawienia w wier­szu poważnym.*) Uwaga: Odnośnik w przedostatniej strofce oznaczał użycie

sylaby wspak.

Wykład 3. Temat — „kastalia”.

NAD AURELIANEM

Zagadkowa się jawisz, mroczna Bereniko!VI,5,II W miłości niedościgły TEN tyś ukochała.

Pociągasz i zatapiasz, jak podwodna skała,I nigdzie nie prowadzisz, jak nie przyszłaś z nikąd. Co moment nas zadziwiasz, zmienna Bereniko,

V,4,6 bo w mig skoncentrowana TA*) — zimnaniewiasta —

•fajerwerkiem dowcipów rozbrykanych chlasta,6,9,4 lub ma TYM bełkotliwym koncentruje dziko.

Ledwie płatki rozchylisz, dziwna Bereniko,4,8,2,7/4,1,3 TAM TA mglistych tajemnic nie wiadomo kiedy

i zepchnie bliską czułość w twych kompleksówschedę

1,7,9,7 i w mieszczańskiej TEJ nudny i morderczy tykot.2,7,8,3 TEGO uroczystego kopiujesz taktyką,

bo kłamie swym powabem: ni wonny, ni słodki i sztywnie secesyjny, choć widzi się wiotki, jak ty, fantasmogorii pełna, Bereniko!

(„KASTA”)

Jak widzimy w „kastalii” zamiast sprawdzianów liczebniko­wych bądź rzeczownikjowo-pnzymiotnikowych, użyte są zaimki wskazujące TEN, TA, TO i dla sprawdzianów nieodmien­nych — przysłówek TAM. Kolejność sylab wskazują liczby na marginesie wiersza, przy czym cyfra rzymska oznacza użycie sylaby wspak.

*) Uwaga. Odnośnik w strofce 6 oznacza zastąpienie litery „j” literą „i”. J ' * . {A oto .rozwiązanie: „Potulna oso/ba i pani”.

Sądzę, że do „kastalii” odnosi się ta sama uwaga co do „rzepki” : w wierszu żartobliwym nadm ierna ilość zaimków może być jeszcze jednym elementem zabawy, natomiast

20

w wierszu poważnym... Jest przy tym i drugi mankament: brak form czasownikowych, które przecież znakomicie ułatw ia­ją rozwiązanie.

Wykład 4. Temat — szarada anagramowa (literowa).Zacznijmy od słowa „anagram”. Jak podaje Słownik Wyra­

zów Obcych, jest to przestawienie głosek lub sylab w wyrazie, w celu utworzenia innego wyrazu. Już sama definicja mówi, i* rozwiązania będziemy musieli szukać na drodze takiego po- pr zestawiani a liter, abyśmy z wyrazów podanych otrzymali wyrazy żądane. Ułatwi nam to podanie pierwszych liter w yra-

st6 w, stanowiących hasło, oraz ilości liter w każdym z nich. Słowem, w przeciwieństwie do poprzednich szarad, zabawa raczej mechaniczna. Za to wiersz jest tutaj swobodniejszy i więc i satysfakcja artystyczna może być większa.

POWITANIE WIOSNY .

Jeszcze okrutna ZIMA DŁAWI ziemię jeszcze lodowa kra TRZE brzegi rzeczne i sople lodu kładą długie cienie jak asagai ostrza niebezpieczne,

a już się wkoło budzi życie nowe — jak RACA strzela promień słońca w górę — coraz cieplejszy lekki w iatru powiew rzeźbi łagodne kształty chmurek.

Nowe zapachy POLNE drżą w powietrzu,POJĄCE nozdrza ludzi świeżą wonią — opuszcza pokój drżący z zimna mieszczuch, marząc o świeżą traw ą krytych błoniach.

TA żądza wiosny i mnie wyciągnęła — spojrzałem w górę, a ujrzawszy ZASTĘP skrzydlatej dziatwy, radośnie westchnęłam: wiosna wróciła — śnieg to już ostatni.

(„FULA”)

W-9, P - ll, P-8, P-9. Pojedyncze W, co oznacza, że pierwszy wyraz hasła zaczyna się na W i ma 9 liter itd. Teraz przesta­wiając odpowiednio litery w wyrazach wybitych wersalikami,

21

otrzymamy rozwiązanie: ZIMA, DŁAWI = Widziałam, RACA* POJĄCE, W = powracające, TA, ZASTĘP = ptaszęta, POLNE, TRZE = przelotne. Czyli — „Widziałam powracające ptaszęta przeldtne”.

Wykład 5. Temat — Szarada anagramowa (sylabowa).

Anagramową jest ona o tyle, o ile wszelkie tworzenie jed­nych słów z drugich można nazwać anagramem (w każdym razie innego term inu nie wymyślono). W istocie jest to zwykła szarada pozbawiona szyfru. Zamiast głowić się, jakie słowo należy podstawić, powiedzmy pod liczebnik, rozbijamy po pro- stu wyrazy wybite wersalikami Ina sylaby i z sylab tych sta­ramy się ułożyć sensowne hasło. Dla ułatwienia, podobnie jak w szaradzie poprzedniej, mamy podane litery początkową oraz ilość liter, występujących w każdym z wyrazów. Szarada ta stwarza jeszcze większe możliwości dla autora, niż typowa anagramówlka, a dla czytelnika jest równie wdzięcznym zada­niem do rozwiązania.

KASIE, MARYSIE

WIOSKA powoli w sen się zanurza.Pusto NA drodze, pusto w podwórzach, tylko w chałupach, gdzie młode panny, SIENIE w ibrują szeptem wezbranym.Kot, co do głębi zna nocy sedno, mógłby powiedzieć o tym niejedno.

WIOŚNIE wybaczyć należy wiele. Serduszko puka z dnia NA dzień śmielej. W miarę jak nocka nadchodzi SINA, gra się odwieczna toczyć zaczyna,JAKA? — zamilczmy. Spiekłaby RAKA dzieweczka, gdyby powiedzieć — jaka.

„A NASI chłopcy... RADOSC popatrzeć, gdy tak się siedzi, niby w teatrze” — to .rzekłszy sobie, młodszy braciszek wlazł do drabinie z sieni na stryszek. Cóż... jeszcze rano powtarzał tata, że trzeba uczyć młodszego brata...

22

O, czytelniku! Ty, któryś przecie niejedną wiosnę widział <na świecie, wybacz młodziankom. To NIE jest lipa że młodość wiosną nietęgo sypia.Wspomnij, mój drogi, na swoje kwietnie, na swoje wiosny. Wspomniałeś? — Świetnie!

Do tego, corn rzekł, DOŚĆ będzie dodać, że świat się zmienia, obyczaj, moda, a pewne rzeczy, trw ają niezmiennie.Do nich należą noce wiosenne.Wiedzą /bo KASIE, Basie, Marysie.I jam to pojął, przyznaję, dzisiaj.

(„JUG”)

Sprawdzian: W-6 liter, K = 4, R-6, N-6 liter. Co w rezultacie daj© niezbyt odkrywczą, ale przecież nie pozbawioną sensu tr/.ę, iż „Wiosna Kasi radość niesie”.Wykład 6. Temat — ariada. Ta forma literackiej rozrywki umysłowej jedyna jest w całym tego słowa znaczeniu — wier- g/nm, z którego wybrano pewne powtarzające się (minimum dwa razy) sylaby i z sylab tych utworzono hasło—rozwią­zanie. Czytelnik ma za zadanie ustalić, jakie to sylaby i uło­żyć je w kolejności podanej na marginesie utworu. Jeśli tego .nie 7irobi, (zostanie wprawdzie pozbawiony satysfakcji „rozwią- zywacza”, ale zaw*sze pozostanie mu satysfakcja czytelnika...

LIST ZE SZCZECINA

2,3 Jesteśmy jak gałąź bożodrzewuo cudownie dwoistych liściach dębu i głogu.

i Ty nęcisz zielenią krzewucienistą,a ja dębu niosę twardy i gorzki owoc.

4,5,5 Uginamy się z jednakim szelestem,4 pod jednego wiatru powiewem —

dw a liście.

23

2.3 ^ Ty nie jesteś głogiem, ja dębem wyniosłym —1.2.3 * jesteśmy gałęzią bożodrzewu.

i tak jest dobrze — myślę.(„JUG”)

Rozwiązanie — „Ty jesteś jedna”.

*

Prócz omówionych rodzajów szarad, można by wymienić co najmniej tuzin takich, których m ała poptiłamość wynika z nadmiernego udziwnienia. Złożyło się na to poszukiwanie nowych form, a le także dążenie do oryginalności za wszelką cenę. Szarad tych nie będziemy polecali, nie chcąc traktować łamigłówek zbyt dosłownie. Z jednym wszakże wyjątkiem: z wyjątkiem wspomnianej już w e wstępie szarady prozą.

Znawca przedmiotu, M arian Butrym, tak pisze o tym rodza­ju szarad:

„Szarada procą — to ciekawa, barwna i przyjemna w czy­taniu opowieść, anegdota, w treść której wpleciono zaszyfro­w ane sprawdziany szaradowe, n a zasadach obowiązujących w szaradzie klasycznej”.

Tylko tyle. Ale może i to wystarczy dla rozbudzenia zainte­resowania — zarówno czytelników, jak i redaktorów — tym najprostszym, ale dlatego i najciekawszym rodzajem szarad.

JULIUSZ GŁOWACKI

I

24

Kłębek ariady

• (Bm i h acznfrny ten rozdział od przypomnienia dwóch anegdot z mitologii, których pointy m ają dla nas

* znaczenie współczesne i praktyczne, powiązane z tematem.* ICretę pustoszył krwiożerczy potwór Minotaur. Przed dziel- . nytn Tezeuszem stanęło zadanie w dwójnasób skomplikowane.

Po pierwsze zabić potwora, co dla kondycyjnie przygotowane­go herosa było fatygujące i trudne, ale możliwe do zrealizo-

, wanla. Po drugie — nie zabłądzić w Labiryncie, w którym Mi­notaur pomiesćakiwał. Jak pamiętamy, Tezeusz wyszedł cało B opresji, zabił kogo chciał, a z Labiryntu wydostał się przy pomocy kłębka nici otrzymanego od Ariadny.

Poniższy tekst ma stanowić swoisty kłębek ratunkowy dla tych miłośników rozrywek umysłowych, którzy zagubili się wśród najróżniejszych typów szarad. Jest już tych odmian kil­kanaście, poczynając od tytułowej ariady, a kończąc na n a j­nowszych propozycjach autorów — neokastaliach czy a'socjąt-

, kach.Anegdota druga zaczyna się również od potwora. Też bez­

względny i 'krwiożerczy, za rejon działania wybrał Teby. Był nim Sfinks o tułowiu i łapach lwa, a głowie i piersiach ko­biety. W odróżnieniu od prymitywnego Minotaura Sfinks był potworem intelektualistą. Porywał okolicznych 'mieszkańców, zadawał im zagadki, a nieumiejących rozwiązać pożerał, uza­sadniając to krótko: „nie lubię tępaków”. Władca Teb Kreon zdenerwowany przerzedzaniem się ludności ogłosił konkurs na pokonanie Sfinksa (z tradycyjną nagrodą: ręka królewny plus tron), wychodząc z praktycznego założenia, że łatwiej i szyb­ciej znajdzie jednego inteligentnego ~niż miałby oświecać i kształcić wszystkich. Do walki ze Sfinksem stanął Edyp. Sffenks zadał zuchwalcowi pytanie: co to jest — rano chodzi na czterech kończynach, w południe na dwóch, a wieczorem na trzech? Edyp bez wachania odparł, że to człowiek, który

25

w dzieciństwie raczkuje, w wieku dojrzałym chodzi normalnie, a na starość podpiera się laską. Odpowiedź okazała się p ra­widłowa, a załamany porażką Sfinks nabawił się widocznie kompleksu Edypa i popełnił samobójstwo skacząc w przepaść.

Czasy mamy spokojniejsze i żadnego autora rozwiązanej za­gadki nie czeka tak dramatyczny koniec. Alegoryczna pointa historyjki o Sfinksie przedstawia żałosny koniec każdej zagad­ki, k tóra po rozwiązaniu staje się niepotrzebna — przestaje być zagadką.

Ta astafaria iteza dyskutowana jest wśród miłośników i auto­rów szarad. Entuzjaści szarady klasycznej zachwycają się jej finezją i logiką kompozycji, traktując sam wiersz, nawet naj­lepszy, jako eleganckie opakowanie szyfru. Po rozwiązaniu za­gadki szaradowej opakowanie się wyrzuca: szarada traci swój urok i sens istnienia.

Istnieją także sceptycy, których denerwuje skażony liczeb­nikami wiersz szarady. Ekstremiści uważają nawet, że autorzy mogliby się wysilić i skon stonować taką szaradę, która zacho­wując cechy zagadki byłaby także dobrym wierszem. Drażnią ich wszystkie SIÓDMEhPIĄTE WSPAK i uważają melodykę, rytm, żartobliwy czy liryczny nastrój wiersza za wartości sa­moistne, a w każdym razie cenne, które nie powinny znikać po rozwiązaniu zagadki szaradowej.

Stąd też ustawiczne próby autorów znalezienia takiej formy wypowiedzi w szaradzie i takiej konstrukcji zadania, aby nie kłóciły się ze sobą wymagania zagadki i wartości literackie wiersza, w którym, ukryto szyfr rozwiązania. Argumenty, że istnieje przecież ariada, kon tr|B w ane są nie pozbawionymi słuszności racjam i o dość mechanicznym i mało atrakcyjnym wyszukiwaniu sylab w poszczególnych linijkach wieTsza.

Spory trw ają i można tylko zacytować niesfoyt odkrywcze, choć niewątpliwie słuszne porzekadło, że jeszcze się taki nie urodził itd.

W pierwszej części niniejszego rozdziału przypomnimy ro­dzaje szarad spotykane rzadziej na łamach pism szaradziar­sk ie^ a naw et te nie spotykane już w ogóle. Być może były m niej udane, dość że n ie zdobyły popularności. Przypomina­my je zarówno dla tzw. pełnego rozeznania w zagadnieniu, jak 1 (w nadziei, że odkurzenie archiwów szaradcwych staroci na­sunie początkującym autorom jakieś ciekawe pomysły.

Treść drugiej części rozdziału świadczy, że pomysłów auto­rom nie brak. Omówimy w .nim zasady konstrukcyjne najnow­szych odmian zadań z szaradowego pólka. Przeważnie są to

20

'Śluljuitd, na k tóre częściej napotyka czytelnik pism szaradzlar- ‘uklth I nie zawsze orientuje się, jak je rozwiązać. Ba! Ozęsto w ogóle nie wie o co chodzi w nowym typie szarady, skąd się

. wzięły i co właściwie oznaczają tajemnicze liczby, litery, .kraSul.

Pnzegląd wszystkich zasad konstrukcyjnych nowych szarad m i więc znaczenie nie tylko dla nowych autorów, ale przede wtzywtkim dla młodych miłośników rozrywek umysłowych.

1*r»od przystąpieniem do lektury niniejszego tektftu warto itipoznać się z rozdziałem o szaradzie klasycznej i innych, po­pularnych rodzajach szaradowych. Unikniemy przez to ponow- n«flo wyjaśnienia, co to są sprawdziany, na czym polega szy­frowanie hasła rozwiązania i w ogóle, jakie są reguły gry W w a d ę .

W STYLU RETRO• SZARADA KRÓLEWSKA

Szarada królewska jest symbiozą trzech popularnych typów szarad: klasycznej, anagramowej i ariady. Długie hasło roz­wiązania podzielone zostaje na trzy części. Sylaby pierwszej części traktujem y jako normalny, liczebnikowy szyfir szarady klasycznej. Analogicznie, kolejno ponumerowane sylaby drugiej ccęścl hasła tworzą ukryty w wyrazach wiersza szyfr ariady. W rcn d e z wyrazów tazeciej części rozwiązania budujemy ich Mn agrarny, które' także wejdą w skład wiersza. ^Wszystkie •prawdziany liczebnikowe, anagramy i sylaby szyfru ariady, wplecione w tekst jednego, wspólnego wierszyka tworzą sza­radę królewską.

Powyższy opis jest dość zawikłany, ade przykład rozjaśni wątpliwości. Otóż autor zamierza napisać szaradę królewskąo wiośnie. Wybiera np. takie hasło rozwiązania: „Wiosenka przedziwnie oczarowuje ludzi wystrojona kwiatam i”. Hasło dzieli na trzy części i buduje z nich sprawdziany według sche­matu:

1) szarada klasycznaWIO SEN KA PRZE DZIW NIE

1 2 3 4 5 6

Z sylab tworzy sprawdziany liczebnikowe normalnej, k la­sycznej szarady. W praktyce może to wyglądać następująco:

27

„wiosen” (RAZ-DRUGICH), „sennie” (DWA-SZESC), „dziwnie” (PIĘC-SZESĆ) itp. Sprawdzianów używa w wierszu:

... gdy mimo swych RAZ-DWÓCH niewielu, czujesz się DWA-SZESĆ przyjacielu,PIĘĆ-SZESĆ spokojny jestem, bo . znam Takie objawy — idzie wiosna!

2) ariadaO CZA RO WU JE LU DZI 7 8 9 10 11 12 13

Sylab rozwiązania od 7 do 13 szukamy ukrytych w w yra­zach wiersza, kierując się numerami na marginesie utworu, które zapowiadają obecność szukanej sylaby w danej lini>jce:

8,12 ... lubię czasami, nim noc pierzchnie,1043 podziwiać - znowu wód powierzchnię...

3) szarada anagramowa

Ze słów trzeciej części hasła tworzymy anagramy.

WYSTROJONA KWIATAMI (nastrojowy) (wita, maiki)

Utworzone anagramy wplatamy w treść wiersza:

... WITA go najczulszymi słowy, bo moment wielce NASTROJOWY...

Zaletą szarady królewskiej jest możliwość użycia dość dłu­giego hasła rozwiązania, wadą jest wrażenie ogólnego chaosu, co w pewnej mierze zniechęca czytelników. W powyższych przykładach sprawdziany umieszczaliśmy w wierszykach osob­no, a przecież w normalnej formie wszystkie będą się ze sobą przeplatać. Może to wyglądać na przykład tak :

12 • ... mimo RAZ-DRUGICH swoich wielu11,12 PIĘĆ-SZESĆ się czuje n a weselu,

7 choć oto moment NASTROJOWY, gdy gości WITA sam pan młody...

28

Przyznacie, że rozwiązywanie szarady królewskiej jest dość kłopotliwe, niestety, ale są miłośnicy rozrywek, których cieszy fakt, że w jednym zadaniu mieści się tyle różnych form sza­rady. Cóż, de gustibus non est disputandum!

Do tradycyjnych, obecnie rzadko spotykanych rodzajów sza­rad należą także: szarada liiterawa, szarada biliterowa (itzw. m rodoida), szarada soltnizowana <i szarada z określeniami li­terowy mi lub cyfrowymi. Zasady konstrukcji są podobne, a różnice tótwią jedynie w sposobie szyfrowania hasła raawią- u n la .

Hrzykładem niech będzie hasło NASTROJE (krótkie, ale dla niuizych potrzeb wystarczy).

• SZARADA LITEROWA

W szaradzie tego typu każda litera osobno wchodzi w skład •Iowa—sprawdzaniu:

N A S T R O J E 1 2 3 4 5 6 7 8

W wierszu możliwe jest użycie Ityłko sprawdzianów króttkich, na przykład „jest” (SIEDEM-OSIEM-TRZY-CZTERY), „sarna” (TKZY-DWA-PIĘĆ-RAZ-DRUGA), „nas” (RAZ-DWA-TRZE- CIC1I) Itp.

... fascynuje RAZ-DWA-TRZECICH każdy szaradowy wierszyk...

I tak są kłopoty z wmontowaniem sprawdzianów do w ier- tza, a co dopiero sprawdzianu „nastrojona”, totóry wymagał by obudowania dziwolągu RAZ-DWA-TRZY-CZTERY-PIĘĆ- 8Z tóC-SI EDEM-SZEŚC-RAZ-DRUGA!

• SZARADA B1UTEROWA (szaradoida)

W >tym typie szarady hasło rozwiązania dzieli się na dwuli­terowe grupy.

NA ST RO JE 1 2 3 4

Już jest nieco łatwiej 1 sprawdzian „jest” przybrał by po­stać CZTERY-DWA, a „strona” : DWA-TRZY-PIERWSZA.

29

...w ie o tym dobrze mężczyzn stówa: kobieta amdenną CZTERY I DWA...

Z przykładu wynikają dw a wnioski: hasło rozwiązania te i nie może być izbyt długie i musi (posiadać parzystą ilość liter.

• SZARADA SOLMIZOWANA

Ten rodzaj szarady polega n a zrezygnowaniu z liczebników i (zastąpieniu ich nazwami poszczególnych nut, tzw. solnnizacją. Do przyjęcia jest to oczywiście w szaradzie żartobliwej, w któ­rej hasło rozwiązania nie przekracza siedmiu sylab.

TE NA STRO JE WIO SEN NE do re mi £a sol la si

...Amor swój kompletuje harem, bo pora przecież jest SOL-LA-RE...

Używanie w wierszu takich sprawdzianów rodzi rzeczywiście efekt komiczny, ale nie zdradza normy gramatycznej spraw­dzianu. Trudno od razu zorientować się, że SOL-LA-RE ozna­cza „wiosenna” co w normalnej szaradzie zaszyfrowane byłoby jako PIĘC-SZESC-DRUGA.

• SZARADA Z OKREŚLENIAMI LITEROWYMI

Ma podobne wady jak solmizowana: i tu taj nie można łatwo odgadnąć formy gramatycznej sprawdzianu. Zasada jej konstrukcji polega na zastąpieniu liczebników kolejnymi lite­rami alfabetu:

NA STRO JE A B C

Z wiersza:

... prawie każda w książce B-A na jej cześć zawiera pean...

trzeba odgadnąć, że sprawdzianem jest słowo „strona".

W 9tylu retro są również trzy bardzo rzadko spotykane for­my szarady: szarada prozą, szarady lustrzane i szarada m a­giczna.

30

• SZARADA PROZĄ

W tekście gawędy, opowieści czy anegdoty znajdują się ■wykto sprawdziany szarady klasycznej. Najważniejszy jest tutaj styl samego opisu i jego wartość literacka.

• SZARADA MAGICZNA

Jm t to zwyczajna szarada klasyczna, choć właściwie niezu- IMrtnl* zwyczajna. Otóż jej hasło rozwiązania można odczyty­wać również (sylabami) od tyłu. Czytane wprost rozwiązanie ftwuny Jedno hasło, a czytane wspak sensowne uzupełnienie

»o hasła, powiązane oczywiście z tem atem szarady. Twórca trudnej szarady, prof. M arian Janelli, opisał w szaradzie

maflosnej spotkanie starych kompanów z wojska, którzy za- i I wili nad szklanicami wina. Rozwiązaniem szarady było hasło

NOWINA MILITARNA, co odczytane sylabami od końca two- fiy dodatkowe rozwiązanie NATARLI MI NA WINO.

Przykładem może też być szarada o Nataszy szukającej w sklepach lubczyku. Hasło rozwiązania (czytane wprost, mo­głoby postulować: WARTO, NATASZA, MIEĆ, a odczytane wspak radzić: MIEĆ SZATANA TOWAR.

• HZ A RADY LUSTRZANE

Szarady lustrzane to dwie niezależne szarady klasyczne, któ­re łączy ten sam tem at i identyczne hasło rozwiązania. W każ­dej szaradzie użyte są jednak inne sprawdziany. Trudna sztuka dla autora, ułatwienie dla rozwiązujących, bo każdy spraw­dzian rozwiązania występuje w szaradach co najm niej cztery razy.

VV ZUPEŁNIE NOWYM STYLUZgodnie z obietnicą prezentujemy teraz nowe pomysły sza­

rad. Na ile udane — oceńcie sami.

• SZYFRO-SZARADA (kariada)

W tekście wiersza n ie w ystępują żadne sprawdziany, a je­dynie wyrazy zamienne, będące synonimami sprawdzianów, rzecz jasna, w identycznej formie gramatycznej. Trzymając się naszego hasła NASTROJE prześledźmy całość na przykładzie:

31

.„ bo każda księgi starej KARTA1) jest bez dysku*j i iwiele warta...

Odsyłacz przy wypisanym wersalikami słowie „karta” zwra­ca naszą uwagę n a odnośniki umieszczone pod wierszem. Od­nośnik numer jeden m a taką postać:

1) 3,4,5,6,1,2

Szukamy sześciollterowego synonimu słowa „karta” i po krótkim namyśle odgadujemy: „strona”. Na miejsce liczb podstawiamy odpowiadające im litery, które odgadliśmy:

S T R O N A 3 4 5 6 X 2

W ironym miejscu wiersza znajdujemy (tafai fragment:

... ciekawa rzecz, że WCZESNE2) zboże siać -trzeba w jednej roku porze...

Odnośnik pod wierszem wygląda tak:

2) 7, 2, 5, 8

Szukamy czteroliterowego synonimu sło w a.,/wczesne”. Spra­wę ułatwia fakt, że już dwie litery — drugą i trzecią — zna­m y z poprzedniego fragmentu <2 = A , 5 = R). W sten sposób łaitwo odgadnąć, że chodzi o zboże „jare”. Podstawiamy litery w miejsce liczb:

J A R E 7 2 5 8

Teraz wystarczy Już wypisać litery w kolejności odpowiada­jących im numerów i odczytać rozwiązanie:

1 2 3 4 5 6 7 8N A S T R O J E

Oczywiście, przykład jest lartwy i w praktyce rozwiązanie szyfro-szarady będzie nieco tnidniejsze, ale przecież nie świę­ci gairnlki... irtJd.

Po tym wstępie spróbujmy sami rozwiązać szyfiro-szaradę.

32

FESTIWAL

Festiwalowy blisko dzień Już!OGŁOSI1) prasa: śpiewów pora!Szykują twórcy własny gemiulsz.-.Znów będzie ciężko Terpsynchara.Działają wszak piosenki z estrad,Jak środki USPOKAJAJĄCE*), ale reżyser wielce jest rad: damy najlepszy show pod słońcem!

Show. Naród ziewa, trochę wstyd mu, l*cz WSTRZĄS3) przeżywa niewątpliwy: m trada znowu WRE4) od ry to ów i»or>tymontaLnonro(zp(ł)aczliiwych.

Na festiwalu znów za <rok się ■spotkamy, będzie znów wesoło...Od liat Już tkwiąc w tym PARADOKSIE6), z piosenką się kręcimy w koło.

Odnośniki:I) U 1 3 , 9 , 4 , 1 0I) 11,2,3,10,1.11.5•) 9,4,8,124) 12,7,0,135) 1,8,11,3,5,1,3,13,10

• N1JMERIADA

Numerlada jest odmianą szarady z określeniami liczbowymi (o gM*tafanej z określeniami literowymi pisaliśmy poprzednio). Ziuuida konstrukcji hasła w numeriadzie jest następująca: lite­ry wchodzące w skład rozwiązania otrzymują kolejne numery, 4>rxy czym jednej literze odpowiada tylko jeden numer bez w na to, ilekroć ta litera ppwtarza się w haśle.

Przykład: hasło WIOSENNE NASTROJE panumerowalibyśmy tuk:

W I O S E N A T R J 1 2 3 4 5 6 7 8 910

Z W-ter tych tworzymy wyrazy-nspraiwdaiany tak, aby. każ­da litera występowała co najmniej dwukrotnie w róinyćh uprawdzianach. W samym zaś wierszu umieszczamy zamiast wyrazów-sprawdzianów jedynie zestawy liczb, sugerujące ile

33

liter m a szukane słowo. Zadanie rozwiązującego pologa na od­gadnięciu z sensu wiersza, czasem z rymu, J«k broni zaszyfro­w ane liczbami słowo. Na przykład:

... skrzypce fascynują tonem, gdy są dobrze 6-7-4-8-'9-3-10-3“'fl',,‘5..»

Odgadujemy słowo „nastrojone” i Jednocześnie kilka liter mamy rozszyfrowanych. W ten sposób postępując odgadujemy wszystkie litery.

Pod numeriadą znajduje się szyfr iiazbowy, który odczytu­jemy podstawiając zamiennie zamiast liczb litery. wy do naszego przykładu „wiosenne nastroje** wyglądałby tak:

1-2-3-4-5-8-6-5 6-7-4-6-0-5^10^5

W cytowanym przykładzie rozwiązanie .było krótkie, dwu- wyr azowe, ale forma numeriady umożliwia praktycznie wszystko, nawet użycie jako hasła rozwiązania pnzy«łojWia, cytatu z dzieła literackiego, wiersza, fraszki, „złotej myśli .

Poniżed przykład, jeszcze dość łatwy, numeriady do rozwią­zania. .

JESIENNY WIECZÓR

Uliczne świecą już 6-7-1-7-11-3-4-5, big-beatem gdzieś 11-7-8-4-2-4-7 chrypi.I księżyc czuje się dość mamie,Choć zażył kilka antygrypin.

Ten somnambuldk domokrążca 8-9-10-3-4-5 ogląda miasto z góry, ciekajwy gdzie w ulicznych gąszczach zaskrzypią schodów klawiatury.

Kończy kalendarz roczny strip-itease, z 1-2-10-9 zostało ki-lka kartek...Jesień wygląda niczym hippies,Iiub klown z komedii wprost deirA rie.

Szyfr: 1-2 3-4-5-6-7-8-7 3-9-10-$Hll-4-7r8-7, .* '

# NEOKA8TALIA -

Jest to udoskonalana w ersja sylabowej szarady »na«ramo- wej, o której piszemy w innym rozdziale, a sposób •ygnalizo-

* 'JLif

34

Wania, ze «w danej linijce znajdują się sylaby sprawdzianów zapozyczony został od kastalii.

Sprawdziany neokastalii tworzymy w zwykły sposób, dzie­ląc hasło rozwiązania n a sylaby, z których układamy nowe słow a Obecność sprawdzianu w linijce wiersza sygnaliizuja cyfry na marginesie. Same zaś sprawdziany w wierszu nie występują w ogóle, a ich obecność zaznaczona jest w tekście kreskami. Kość (krasek odpowiada ilośoi liiter sprawdzianu

Oto pmzykład oparty na znanym haśle:

NA STRO JE 1 2 3

2,3 Panie kochają modne -----------sercorwe czynić chcąc podboje.To mody (nie mam o ito żalu)

2,1 o d w ro tn a ----------- jest medalu.

Odgadujemy, że panie kochają modne stroje, a cała heca z modą, wszystkie maxi, mini i midi, iftp., ito odwrotna strona medalu, ze niby chodzi o elegancję, piękno, a przecież przede wszystkim o usidlenie mężczyzn...

Żart jak żart, ale zasada budowy neokastaliii została wy­jaśniona Jeszcze uwaga: cyfra rzymska oznacza, że w tekście została użyta sylaba wspak, czyli tak samo jak w regułach kastalii.

A teraz proponujemy neokastalię do samodzielnego rozwią­zania

JESIENNA POGWARKA

Właśnie w tonacji re-mi-fa-solśpiewałem piosnkę „Z czym do gościa”,gdy nagle stary mój parasolrzekł: — coś m nie dziwnie łamie w kościach.

2,4,1 Cóż, jak - - — -----i&tare niesie(Juzem z nieróbstwa zibyrtnio utył!)

2 ,3 ,4 ----------- zmieni się. Już jesień!Nareszcie rozprostuję druty!

Wie drań, że gdy mgła świat otuli w mleczno deszczową aureolę,

1,3 skorzystam z --------- i wśród ulicpójdę na spacer z parasolem.

35

# HOMANA

Można dyskutować czy ham ana w ogóle jest szaradą. Składa sie z czterech zwrotek. W pierwszych trzech znajdują się ho- monimy, które należy odgadnąć. Następnie odgadnięte w y r ^amagramujemy, atoy otrzymać has*> ro? ^ iązf illt r ! ^ wplecione w tekst czwartej zwrotki. Jest to więc bardziej korrtbinartka homonimowo-anagramowa niż szarada, ale m niej­sza o nazwę.

Zadanie posiada oryginalną konstrukcję, jest ciekawe i dość trudne do ułożenia, zwłaszcza, że wszystkie cztery zwrotki po­winny się łączyć tematycznie. Kito wie, czy nie warto by po­sunąć się dalej i zaproponować autorom ułożenie zadania, w kitórytm hasło rozwiązania w czwartej zwrotce byłoby jeszcze pallndromem. JeżeOi odgadnięte bomondm ypo z a n a ^ a - mowaniu dawałyby w efekcie palindrom, otrzymalibyśmy swoisty odpowiednik szarady królewskiej, złożony z trzech zasadniczych form małych zagadek.

Na razie pozostańmy jednak przy aktualnej w ersji h ^ a i i y i spróbujmy rozwiązać zadanie. Kreska odpowiadają ilości liter w poszczególnych słowach.

UROK LETNIEJ PRZYGODY

Wakacje m ają uroków krocie: ziedeń, owoce i słońce skwarne,w jeziora falach p lu s k a j ą -----------n a -----------drzemie gdzieś stary garnek.

Dziewczęta latem (kuszą Amora /o dziwnej serca marząc „chorobie”,na którą leku wszak n i e ----------- -- -.................... lubczyk działa tu bowiem.

Gdy śpi łuczucie (jak mówią, ------ )dziewczęcych marzeń nic nie powstrzyma.O ___? - właśnie! Odpowiedź n a toma dać dziewczynie najbliższe lato.

Tu wakacyjnych przygód pointa: w myśl rad Amora zmieni się chłopak.________________________ dziewczęta!Logika uczuć wciąż jest n a opak!

36

• ARYTMOSZARADA

W przypadku tego zadania również można dyskutować, czy w ogóle jest szaradą. Arytmoszarada stanowi bowiem dość sztuczne połączenie wiersza z zadaniem logiczno-matematycz-

e’bra*fm-. łączy si« jedynie tematyczniez drugą częścią zadania. Nie m a w nim żadnych sprawdzia­nów, niczego nie trzeba rozwiązywać, można go po prostu przeczytać dla jego walorów literackich. y

'Dopiero druga część zadania — adgebraf umieszczony pod wierszem staje się obiektem zainteresowań szaradzisty. Jest to zwyczajne zadanie logiczno-martemartyczne, w którym cyfrv zastąpiono literami. W zadaniu występują ciztery podstawowe

arytmetyczne, a rozwiązujący musi odgadnąć — a ra-i~ 3lC yć — literom odpowiadają jakie cyfry. Dlaprzy Kiaiciu:

BCT — MET = RRL: •— 4*

CE X RY = YER

ZZ + MRB = MCR

. J l° ^zw iązan iu zadania (a raczej Kkładu równań) otrzymu­jemy odpowiedniki cyfrowe liter:

R Z E C W T Y M B L 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0

Pod arytmoszaradą znajduje się szyfr liczbowy, będący osta­tecznym rozwiązaniem zadania, który rozwiązujemy podsta-

na ejsce cy^ o ^ P ^ a d a ją c e im ilitery. Na przykład

12342 — 5 — 678 — 97 — 970 — 178

odczytujemy — posługując się powyższą tabelką _ jako hasło „rzecz w tym by był rym ”.

Z przeanalizowania arytmoszairady w ynikają dwa wniosk’ ,w haśle rozwiązania może wystąpić tylko dzie-'

sięć 'liter, bo tyle mamy cyfr. Po drugie — z szaradą zadanie ma niewiele wspólnego. Oczywiście, i .tutaj wysteouie wiersz ale przecież algebraf może zostać wydrukowany bez wierszaściwie6po co Zmieni' JeżeIi wl^c coś J®®t niepotrzebne, to w ła-

Zwdennicy arytmoezarady zaprotestują, że rozwiązanie hasła łączy się z motywem wiersza, że może być jego uzupełnieniem

ozy pointą. Zgoda, tylko trudno zaprzeczyć, że połączenie wier­sza z matematyką jest dość sztuczne. Tak czy inaczej faktem jest, że arytmoszarada zdobyła pewną popularność, a dżentel­meni nie dyskutują o faktach.

Może jednak warto się zastanowić, czy nie wprowadzić ha­sła rozwiązania w tekst wiersza, aby w jakikolwiek sposób za­danie zasłużyło na miano szarady.

• ASOCJATKA•Na deser przeglądu najnowszych szarad zadanie chyba na j­

ciekawsze, bo autentycznie nowe, nie korzystające z żadnych stosowanych dotychczas wzorów, oryginalne i pomysłowo skon­struowane.

Jest to asocjatka. Oto zasady jej budowy.Hasło rozwiązania dzielimy w zwykły sposób na sylaby.

Z sylab tych układamy słowa-sprawdziany.W tekście wiersza znajdują się synonimy sprawdzianów, wy­

drukowane wersalikami. Synonimy te muszą posiadać identycz­ną ilość sylab, co sprawdziany, bowiem liczba sylab wskaz-uje na ile wyrazów poprzedzających słowo-symonLm należy zwrócić uwagę. Jest to ważne, bo z toodei liczba liter w tych słowach, poprzedzających wypisany wersalikami synonim, mówi o ko­lejności sylaby w haśle rozwiązania.

Opis dość zawiły więc posłużmy się przykładem. Oto trzy fragmenty wiersza asocjatki:

... cóż, aby puste były POCIĄGIna dworcu śpiewałbym hurra-songi...

... au-tostapować podczas wakacji, to był dobry pomysł GENERACJI...

... widzę stado, co po lesie skacze, a to były sarny i ROGACZE...

Teraz rozwiązujmy wspólnie.Synonimem słowa „pociągi” jest wyraz „koleje”. Mamy więc

trzy sylaby hasła rozwiązania. Kwestia w jakiej kolejności wśród sylab hasła należy ustawić odgadnięte sylaby pozostaje otwarta. Słowo „koleje” (również i „pociągi”) ma trzy sylaby. Zwracamy więc uwagę na TRZY słowa poprzedzające wyraz „pociągi”. Są to słowa „aby puste były”. Ilość liter w tych słowach wskazuje nam na numery sylab w haśle rozwiązania odgadniętego sprawdzianu „koleje”.

aby — 3 litery KO = 3puste — 5 liter LE = 5były — 4 litery JE = 4

38

Synonimem wyrazu „generacji” jest słowo „pokolenia”

to — 2 litery p o = 2był — 3 litery KO = 3dobry — 5 liter LE = 5pomysł — 6 liter NIA = 6

dłowo. sprawdzianach, a więc rozwiązujemy praw i-

S ś r K f i tss nsr- ssstbyły — 4 litery JE = 4 sanny— 5 liter LE = 5 i — 1 litera NIE *= 1

?dg?<jinięte sylaby naszych sprawdzianów szerecui ^ S a S Ł S K J S s a u ?

NIE PO KO JE LE NIA 1 2 3 4 5 6

zywtmia były łatwe- ^ mechanizm rorwią-

a s ż g s g g s s a s sMARZENIA TOTKOWIC2A

W dali zniknęły gdzieś miliony 1 skończył się fortuny trans.Gracz z rezygnacją drze kupony, bo w nich OSTATNIA tkwiła z uzans.

39

Nadziejo n a (wypchany trzos: ano ją porażką dziś się nie ciesz, spróbują wyzwać własny los!Z Delf ŚWIETNA wróżka słynie przeciez.

... W Delfach lśni księżyc srebrnym nowiem, hymnem oddajmy Pytii cześć!W .tę noc ODGADNIE przyszłość bowiem— szczęśliwych liczb .totkowych sześć...

K to ZNA, gdzie szczęście Okryte siedzi?Ten działań proponuje tryb: iz „Orbisem” jedźmy Delfy zwiedzić, aby tam p o z n a ć --------------- .

W STYLU DOWOLNYMZaprezentowane rodzaje szarad bynajmniej* nie wyczerpują

listy zadań, które występują n a łamach pism szaradziarskie!!. Otóż dsitnieje niemożliwa do zlięzenia ilość wszelkiego rodza­ju kambinaitek. Można, jak to widać powyżej, połączyć asoojait- kę z palindromem. Można też połączyć ariadę z homommami, czy też z arytmoszaaradą, której hasło rozwiązania będzie uzu­pełnieniem hasła odgadniętego z szyfru ariady. Można też... właściwie talk wiele można, że nie m a sensu wyliczać.

Różnego rodzaju szarady zostały już połączone z krzyżówka­mi i (powstały szarado-tezyżówki, «umeriado-krzyżówki, a na­wet ©zarado-krzyżówka-szyfir. W tym ostatnim zadaniu istnie­je fciiUka aupeiróe niezależnych od siebie roawiąpań: szarady, krzyżówki, szyfru krzyżówki, który po odczytaniu daje tekst kalamburu do rozwiązania...

Dlatego nie m a sensu zastanawiać się nad możliwościami połączeń różnego rodzaju zadań z szaradą. Im zadanie ciekaw­sze, oryginalniejsze, bardziej pomysłowe •— Itym lepiej. Pozo­staje więc tylko życzyć miłośnikom rozrywek umysłowych wiele satysfakcji z rozwiązywania coraz *to bardziej interesują-

^ MARIAN BUTRYM

Sza radowe drobiazgis zarada — to brzmi dostojnie. Mówimy o „królowej

rozrywek umysłowych”, zachwycamy się nutką poetyckiej zadumy, melodyką wiersza, rytmem utworu. Od sło­wa szarada wywodzi się określenie miłośników inteletabualnych zabaw — szaradziści, a nawet tytuł dwutygodnika „Szaradzi-

Ale wystarczy rozdzielić nieco owo dostojne słowo i już mamy do czynienia z muzą bardziej podkasaną: Sza! — rada oznacza w języku ląpiarzy dobrotliwą wskazówkę w stylu ..bądź cicho”, „trzymaj język za zębami”. Tysiące podobnych żartów kursuje po k ra ju w postaci tzw. bajeczek, których cy­tować w druku nie sposób, bo żyjemy mimo wszystko w dość puryitaójSMch czasach. A propos! Znacie .bajeczkę o czasie?...

Kpiarzy i satyryków mamy u nas pod dostatkiem, nic więc dziwnego, że kalambury cieszą się «wielkim uznaniem. Słąd też wziął się tytuł stałego felietonu w jednym z tygodników — „Rozgrywki umysłowe”.

ŚCIŚLE FAJNE - CZYLI KALAMBURPodczas emitowania telewizyjnego serialu „Cztecdziestolatek”

w telekinie zacięła się taśma. Uszkodzenie szybko usunięto, ale telewidzowie nie lubią, gdy im się przerywa oglądanie dziejów inżyniera Karwowskiego i tysiące osób nerwowo py­tało; — no, co jest? Awarii podczas programu nie lubią także zwierzchnicy i podobne pytanie zadał szef odpowiedzialnemu za błąd w sztuce, dyżurnemu operatorowi. Ten nie tracąc re­zonu odpowiedział — szefie, życie zacina się po czterdziestce!

Kalam bur jest tworzywem najczęściej wykorzystywanym praez satyryków i szaradzistów. Słowo kalambur pochodzi ode

41

francuskiego calembour (wym. kalambur), pochodzącego od calem (bredaine) — bujda, nabieranie i bourde — bujda.

Jest to po porostu dowcipna gra słów oparta na ich podo­bieństwie dźwiękowym i dwuznacznym — przez to właśnie podobieństwo — rozumieniu (np. ty tu ł artykiułu o kodzie po­cztowym — „Kod nam przebiegł drogę”).

Kilka la t temu odbyła się premiera w ieke dyskutowanej in­scenizacji „Wesela”. Reżyser przedstawienia, L/idda Zamków, zastosowała nowoczesną formę artystycznego wyrazu, likwidu­jąc m. in. kilka postaci, np. zjawę Wernyhory, Chochoła itp. Nie wszystkim to się podobało, zwolennicy tradycji potępiali inscenizatorkę w czambuł, awangarda teatralna piała z •za­chwytu. Znakomity satyryk przypomniał, że istnieje Komitet Odbudowy Zamku Królewskiego i złośliwie zaproponował stworzenie Komitetu Zburzenia Pani Zamków...

Po olimpiadzie zimowej czytaliśmy, że ideał sięgnął (Inns) brucku, a nasze narciarstwo to jedna wielka nartyrologia. Po igrzyskach letnich, na które patrzyliśmy bardziej Mont-realnie, dowiedzieliśmy się, że gra naszych srebrnych medalistów — piłkarzy — była bezna-Deyna.

Przykłady można by mnożyć. Są to oczywiście żarty kalam ­burowe i ich związek z kalamburem-zagadką jest dość kliny, ale warto przypomnieć najbardziej udane, aby uświadomić sobie zasadnicze cechy tej krotochtwilnej zabawy słowami.

Powróćmy jednak do naszych... kalamburów. Kalambur-za- gadka (to dowcipne żonglowanie poszczególnymi częściami sło­wa kadamburowanego. Ba! Ale po pierwsze nie wszyscy m ają poczucie humoru, a po drugie nie wszystkie wyrazy dadzą się dowcipnie skalamburować i całe zamierzenie bierze w łeb, a kalamibur ogranicza się do wyliczania członów-wyrazów. Co prawda, efekt komioany w tego typu zagadce można uzyskać także zupełnie przypadkowo, gdy nieoczekiwane połączenia wy­razów łączących się w słowo kalamburu dają żartobliwe re­zultaty.

l i te ra z ciosem smakuje z sosem.

(Z-RAZ)

JAKIE SĄ ZASADY TWORZENIA KALAMBURÓW?

Właściwie jest tylko jedna. Zagadka powinna mieć formę krótkiej, żartobliwej fraszki, aby nie stracić w ogóle kalam­

42

burowego stylu. Reszta zależy od autora, od jego inwencji, poczucia humoru i umiejętności sprzedania swoich talentów w wierszyku. Może warto dodać ostrzeżenie, aby rAe tworzyć kalamburów ,/na siłę”, aby zachować sens i zrezygnować z ilu­zorycznych żartów. Dobrze jest także zaznaczyć związek przy­czynowy lub składniowy członów kalam buru — np. coś czegoś lub coś z ozymś, co pozwala zręcznie sformułować zagadkę. Nie jest to jednak regułą i kalambur, jako drobna forma sza­radziarska korzysta z największej dowolności formalnej.

A teraz kiłka przykładów do rozwiązania:

ic

Dwa zegarki — dziwna rzecz to — tworzą sprzeczność.

*

Niech was nie spotka oprawcy zwrotka.

☆

Pojazdu tego ci brak.Dodaj postoju znak,Pojedziesz wtedy wszak •na wakacyjny szlak.

☆

Hokej, siatkówka, piłka nożna, krzywić z wyników już się można.

*

Szlachcic m a powóz i na­tychmiast śpiewać zaczyna.

☆

Dziecię o tacie i słowo macie.

*

43

Etna z karkiem pono zajmą się oponą.

*

Litera w literze fruwa i m a pierze.

Znakomitym kalamburzystą był nasz poeta i satyryk Julian TUwim, który w ogóle uwielbiał wszelkiego rodzaju zabawy ze sławami. Współcześnie jedynie Józef Prutkowski często posłu­guje się kalamburami w swoich felietonach sportowych w ,.Szpilkach”. Ale oto i anegdota polityczna o kalamburze. USA zaniepokojone radzieckimi sukcesami w kosmosie zapropono­wały przełd laty wproiwarizenie kontroli lotn&sk i floosmodna- mów. Nazwały ten projekt „Open Sky Policy” (ipolityka otwar­tego nieba). Amerykański satyryk A rt Buchwald wylkpdł ten pomysł nazywając go bez żenady „Open Spy Policy” (polityka otwartego szpiegostwa).

ŻYCIE W ŻYCIE, CZYLI HOMONIMHomonim jest wyrazem brzmiącym -tak samo, ale posiadają­

cym różne znaczenia. Dociekliwym polecam „Słownik Języka polskiego” i hasło BABA, które posiada ogromną ilość homo­nimicznych znaczeń, co zresztą nikogo ‘nie powinno zadziwić. Słowo homonim wywodzi się od łacińskiego homonymus — równohrzmiący.

Homonim jako zagadka jest formą o tyle atrakcyjną dla szaradzisty, że pozwala na swobodne operowanie wierszykiem i umożliwia doskonałe żarty. Dlatego też większość zadań ho- monimowych to fraszki. Po rozwiązaniu i wstawieniu w miej­sce kresek liter odgadniętych wyrazów — zadanie nic nie traci, przeciwnie, zachowuje poprzednią formę; uzupełnionyo brakujące wyrazy wierszyk jest dalej zabawny, może naw et zabawniejszy, gdy powtarzaniem spotęgujemy efekt dowcipu.

Tytuł tego rozdzialiku brzmi „Życie w życie”. Można to przedstawić w formie zagadki:

Kuropatwa wiedzie skrycie bujne ŻYCIE w bujnym ŻYCIE.

Formę homonimu wykorzystują często gęsto satyrycy. Ale najpierw bardziej serio. Juliusz Słowacki pisze w „Kordianie” :

44

„... Ten szewc pojął honoru i zemsty prawidła. Prawidła... Mój kalam bur upadł — O! Lud głupi!Nie pojął kalamburu! O! Zgrajo przebrzydła!Kto tw e berło kupi, kij pastucha kupi!

Homonim prawidła nazywany jest w tekście dram atu ka­lamburem, 'bowiem dawniej utożsamiano obie formy.

Znakomity fraszkopisasz Jan Izydor Sztaudynger nieraz żar­tował bomonimowo:

KALKULATORZY

Z niejednego znać oblicza, że nie myśli lecz oblicza.

O JEDNEJ

Nie — bo ' niebo.

Zwłaszcza ostatnia fraszka jest swego rodzaju perełką: ho­monim ułożony bez żadnego wyrazu pomocniczego, a i dowcip w art kilku tynfów.

Przykład współczesny. Kiedy po serii zwycięstw nastąpiła seria porażek naszych piłkarzy, satyryk tak opisywał konfe­rencję prasową z ówczesnym trenerem reprezentacji Kazimie­rzem Górskim:

... 1 płynie pytań potok Górski...który to żart jest jednocześnie i homonimem i kalamburem.

Homonim to zagadka do tego stopnia popularna, że właści­wie zbędne są dodatkowe wyjaśnienia jak ją rozwiązywać. Warto Jed n ak przypomnieć zasadę, że jeden z wyrazów homo- nimowych .powinien rymować się w wierszu, dla ułatwienia rozwiązywania. Jeżeli natom iast oba wyirazy rym ują s ię . ze sobą powstaje często zagadka nie do rozwiązania. Na przykład:

Nie powinien m ie ć ----------------gdy uczciwa j e s t --------------- .

Oczywiście, przy odrobinie wysiłku i szczęścia można i w •tym wypadku zgadnąć, że rozwiązanie brzmi BARMANKA, ale... - ’

A teraz przykłady. Od najłatwiejszych do nieco trudniej­szych.

*

45

Ody żarówki się rozlecą Lodzie sobie--------- ----------- -

\. *

Pas od mamy dostał Jasiek,teraz owce w --------- -------

☆Stary rybak znów się biedzi,bo ł«wlce--------- ----------- •

*Wpierw się nie bał ni na jotę.lecz się o b la ł--------- ----------- •

*•

Nawet kura w dobrej wierzeczasem w ła sn e ------------------------

*

PIAST I RZEPICHA____ _________Rzepicho, rzekł raz Piast Kołod^ej,twój dekolt za bardzo wabi męskie oczy,jeszcze cię dostrzeże jak o w y ------------------- »i ml ciebie miła żonko zauroczy.

*

MĄDROŚĆ WSCHODUWładcy mają -i-----------, - ludzie prościnieco mniej od życia zazwyczaj żądamy, pijąc najzachłanniej z kielicha mądrości,bowiem się do wiedzy o s tro --------------------- -

☆

NERON — EKSPERT— Za chuda w biodrach — rzekł Neron i ciut się naburmuszył, gdy go spytała Ligia co o j e j --------- ----------- .

46

MIASTO HISTORYCZNE--------- stary pamiętakrzyk watah mołojców, waleczność Łokietka — historię (naszych---------.

MARYSIEŃKA O SOBIESKIMCzeka księżyc nocy, wierny piesek pana,Austriacy pomocy no a - - - - ------- .

LIMERYKPewien palacz ze strachu oniemiał, gdy mu węgla nie wzięto na przemiał Wiedział wprawdzie, że nie śni sympatyczny rzemieślnik, ade - - - - m ie ć -------no i n i e -------- .

MÓWI ZAGŁOBA--------najgorsza ta od lat,że .po winie szu k am ------- .- - - - Michale w tym tu rzecz, z tego mnie n a w y k u ------- .

KŁOPOTY Z BABĄ, CZYLI ANAGRAMZecer, który miał dodrukować na projekt graficzny okładki

płytowej nazwę zespołu, upuścił fantazyjne Etery wykonane przez plastyka. Liter było cztery: drwa B i dwa A. Jak by nie składał — wychodziło mu BABA, jedyne sławo z sensem. T^“ ba było telefonu do Warszawy, do .wytwórni płyt, aby do­wiedzieć się, że chodzi o szwejdcfcą grupę beatową „ABBA”.

I wiaAnie anagram polega na .tworzeniu z wyrazu łub kilku wyiazóm — innych stów lub nawet adań. Dzieje się to na za- sadzie mozolnej pracy drukarza, letóremu rozsypały się czclon-

(praez ‘too * n » c je liter odgadnąć, o jakie słowa chodziło. Anagramy są najczęściej stosowanym toworzywem szaradziarskie!. Znakomita większość zadań polega na anagra-

mawaniu jednego tekstu w inny, który właśnie trzeba odgad-* nąć. Anagramami bowiem — a raczej ich specyficzną formą —

są przecież szarady, homonimy, paliindromy, rebusy, niekitóre zadania szyfrowe, kombinatki. Wszystkie te zadania cechuje bowiem wspólnota liter, co jest podstawą anagramowania.

Anagram Jest łamigłówką o niesłychanie długiej historii. Na przykład pseudonim autom „Iliady” powstał po eanafiramoiwa- niu greckiego słowa „/niewidomy”. Znani literaci tworzyli pseu­donimy anagramując swoje nazwiska, anagramami posługiwa­no się przy szyfrowaniu tajnych wiadomości, a w literaturze anagramowano nazwiska osób, na które (pisano paszkwile, oczy­wiście tak, aby czytelnicy domyślili się o kogo chodzi. Do ana­gramów można także zaliczyć zagadkowy tekst zachowany w kronikach zakonu pijarów, a pochodzący jaflcoby od Hanni­bala, który miał grozić Rzymianom tymi słowy:

TETE RORO MAMA NUNU DADA TETE LALA TETE Tekst ten odczytany heksametrem (rodzaj starożytnego wierszao sześciu strofach daktylowych) daje rozwiązanie:

TE,TERRO ROMA, MANU NUDA! DATE TELLA! LATETE! co oznacza: ciebie straszę, Rzymie, gołą ręką! Wydajcie broń! Poddajcie się!

Jednym z pierwszych anagramistów był grecki poeta Liko- fron, autor anagramu: PTOLEMAIOS (Ptolomeusz) = APOME- LITOS (z miodu). A oto przykłady tuwimowskich anagramów wykorzystanych we fraszkach z zabawnym ,/rymem przerzuca­nym”:

Nde pozbawiona wad i zalet i dama ma swój zad i walet.

Ryba jest smaczna, ryba syci, przeto ją lubią sybaryci.

Anagram jako zadanie polega na odgadnięciu dwóch (a cza­sem i więcej) słów-anagramów. I tak słowo WIETRZYK można po Banagramowaniu przetworzyć w REKWIZYT. W wierszyku przyjmie to postać:

Liście do tańca porwał on ze trzy, na polu figla.spłatał. «I uciekł gdzieś ten l e tn i --------------- ,m i ły --------------- lata.

Oczywiście, im dłuższy jest wyraz anagramowany tym za-• gadka ambitniejsza, choć trudniej i autorowi i rozwiązującemu.

Warto i tu ta j wprowadzić zasadę, że co najm niej jeden z wy­

48

razów odgadywanych powinien — dla ułatwienia — .rymować się w wierszyku.

Oto kolejna (porcja zagadek do rozwiązania:

DWAJ PRZYJACIELE

Wyboistą drogę do sławwybrał pierwszy z n ic h ,---------------Z a ś --------------- , sprytna szelma,w życiu chyba inny cel ma.

BOŻEK ESTETA

Bożek Pan, choć nie najmłodszy, pije wino prosto z czary wśród jesiennych kwiatów krocząc; l u b i --------- -----------------------.

WŚRÓD MIESIĘCY

Skąd się zjawił pełen krasy pan, co Styczeń m a na imię? W-szystko lodem zakuł w jasyri n a --------- mieszka w

☆

Chociaż już wiosna kalendarzowa, chłodek i słota wciąż tworzą parę.To dyskusyjny wiosenny powabyg d y ----------- takim chce zwieść nas -

*

Jadący na wakacje spiesznie jeden rozmyślań m ają temat: będzie pogoda tam , czy też nie?To najw ażn ie jszy--------- ---------

*

W drzew owocowych ciasny szpaler na spacer warto pójść aleją.

49

--------------- plony smaczne wcalezbierają też ci, c o ---------------- .

☆

Święta i śnieżek świat roziskrzył bielutko w krąg na każdym kroku.Sylwester (tu bez danych bliższych) — w grudniu się ko ń czy ---------------- .

I jeszcze prawdziwa perełka wśród anagramowych zagadek. Anagram ośmiołiterofwy potrójny, ułożony przez „Efesego”, na dodatek występujący w trzech kolejnych postacdach ituż obok siebie i jeszcze z dwoma rymującymi się członami!

Klnę cię czarem Erosa imion, a tyś taki zimny i senny,Jak Seleny kochanek-----:--------- !

WPROST I WSPAK, CZYLI PALINDROM

Zacząć można od magii, bo palindromom przypisywano zna­czenie magiczne, ałbo kultowe, stosowano je do zaklęć, choć źródła milczą na temat skuteczności. Dokładnie historię palin- dromów relacjonuje Marek Penszko w „Kalendarzu Szaradzi­sty" z roku 1975, dokąd odsyłam wszysitkich zainteresowanych.

Cóż to bowiem jest palindrom? Jest to wyraz bądź grupa wyrazów dająca się identycznie czytać wprost i wspak, na przykład ANILINA, ZAKAZ, KAJAK, lub zdania: WÓŁ UTYŁ I MA MIŁY TUŁÓW, ozy nieśmiertelna KOBYŁA MA MAŁY BOK. Zaprezentowane przykłady są, poza palindromiczną for­mą, także udanymi żarcikami, co przecież podnosi ich walory. Palindromem może być także myśl typu OTO ŁZA Z NIZIN ZA ZŁOTO. x

Zagadka-palindiom polega na wpleceniu w krótki wierszyk zestawu słów dającego się odczytać wprost i wspak. Im dłuż­szy jest tekst palindromu, tym i sława autora większa, że nie wspomnę już o satysfakcji czytelnika. Niestety, pogoń za re-. kordową długością często odbyjwa się kosztem sensu i zdumio­ny czytelnik po odgadnięciu pahndrom u zastanawia się, o co tu właściwie chodzi.

50

Dobra zagadka palindromowa to krótka Hteracka forma, po­ważna lub żartobliwa, zawierająca zespół liter dający sie od- czytać wprost i wspak. Wierszyk, w którym ukrywamy palin­drom, powinien być zgrabny i treściowo zgodny z palindro- mem Długość palindromu podwyższa jakość zadania, ale nie

.3<V £nyn?. j?j wykładnikiem. W końcu czyż nie mile brzmi króciutki palindrom: nie powiem już CI NIC. No, i oczywiście zasada powtarzana w poprzednich zagadkach: część palindro­mu powinna się rymować, aby ułatwić czytelnikowi znalezie­nie właściwego tropu do rozwiązania.

Kilka przykładów do rozwiązania:*

Martwią się filmowcy wciąż o rolę chłopa, aż się sam reżyser radził swego szwagra,Kogo wziąć za chłopa, by nie było faux pas?Ba! tego dobrze zagra?

*Cóż gorszego jest od kliki?Tu odpowiedź padnie w mig: według praw matematykichyba ty lk o ------------------ .

*Od poranka aż do zmroku celebruje wędkarz obrzęd: szepce cicho „hokus pokus” —--------------brała dobrze.

icKsiążeczkę oszczędnościową sfałszować mu się zachciało!Naiwny, daję wam słowo: myślał, że --------------.

irMały Tomasz wciąż sam jest na świecie z nikim dzielić nie lubi ni chwili—---------------------------------- -------dziecięlecz mu sam na sam ze sobą najmilej.

*

51

Na lato z nich każdy wymarzył pogodę jak łza doskonałą.W bezruchu chcą leżeć na plaży,

. b y --------------------------------ciało.

Jak powstaje palindrom? Wiecie? No to posłuchajcie. Autor zamarzył ułożenie palindromu „o lutym. Hm... LUTY wspak YTUL... Powiedzmy LUTY WYTUL? Ale ostatnia litera słowa WYTUL, więc może LUTY WYTU LUTY (dodaję trzy litery więc na początek muszę dla symetrii też dodać YTU LUTY WYTUL UTY!) Chwila depresji. Nie ma co się oszukiwać — pokraczne i głupie. . Może jeszcze coś dodać, rozbudować? Spróbujemy... BY TU LUTY BYTU LUTY (pokraczny homo­nim — dodałem B na początek, ale co z końcem?...) Może więc ABY TU LUTY BA...Ba! Ale co dalej, bo zaczyna się coś wy­kluwać. Co właściwie można robić na BA...? Bawić, badać... Eureka! I po kiltau próbach powstaje taki wprost wspak: ŁAD ABY TU LUTY BADAŁ. Pozostaje tylko ułożenie wierszyka i zadanie gotowe:

KŁOPOTY Z MIESIĄCEM

— W ten miesiąc — rok tak gadał — wprowadzić m u szę -----

“ " jkto mu dni kilka skradł.

I żart jest, bo czy luty nie ma kłopotu z ilością dni,’ i zada­nie nieźle sformułowane (aż dwa człony się dobrze rymują). Nic tylko drukować.

A na zakończenie tytuł powieści kryminalnej:„Mord Nila P.”. Nie znacie? No to przeczytajcie wspak.

MARIAN BUTRYM

52

Rebusowakuchnia

p■ i | ebusową kuchnią” rządzą dwie kardynalne zasady:77 1) hasło, stanowiące rozwiązanie rebusu musi byćsformułowane zgodnie z wymogami naszego języka, myśl wy­rażona jasno, 2) tefkst powinien być rozfoity na człony, stano­wiące pełne wyrazy lub określenia sytuacji bez błąkających się liter szyfrowanych alfabetem Morse’a lub kodem, zwanych w języku rebusistów „protezami”.

Wzajemne uzależnienie tych dwóch kanonów podczas ukła­dania rebusu jest konieczne. Nielogiczne jest formułowanie z góry tekstu hasła, a dopiero potem rozbijanie go na poszcze­gólne człony do zilustrowania. W takim tekście dobry, ciekawy człon rebusowy będzie na pewno przysłowiowym rodzynkiem w masie ,p ro tez”.

Tworząc rebus trzeba pamiętać, że dwa nasze rygory, uzu­pełniając się wzajemnie, muszą iść w parze aż do chwili, gdy wszystkie człony rebusowe, oczywiście pełne, ustawią się obok siebie w nienagannej kolejności, zapewniającej i poprawny tekst i poprawną stronę techniczną zadania.

Gdy rebus jest już ułożony (czyli pełny poprawny tekst roz­bity na pełne człony — wyrazy), trzeba librać go w szatę gra­ficzną: poszczególne ozłony wyrazowe zamienić na ich odpo­wiedniki rysunkowe. Autor, rysujący sam swoje pomysły, już w trakcie układania rebusu widzi graficzną sytuację.

Trudno jednak wymagać, aby wszyscy autorzy obdarzeni byli zdolnościami rysunkowymi, często więc czynią to ich zna­jomi, lub po- prostu graficy redakcyjni.

Wymowa graficzna członów (koniecznie jednoznaczna w tre­ści) jest sprawą ważną. Rebus dobrze narysowany przyciąga oko. Estetyka, często humor szyfrujących tekst rysowników — spraw iają pierwszą satysfakcję rozwiązującemu, a gdy spod tych rysunków wyłoni się miłe i poprawne w treści rozwiąza­nie -— zadowolenie na pewno będzie pełne.

Czy rebus musi być trudny? Raczej nie! Zresztą stopień trudności nie stanowi, jak sądzę, o 'klasie rebusu. Autor nie

53

zakłada z góry, że jego rebus musi być trudny. To nie miało­by sensu. Trudność rozwiązania często wyraża się nowymi, nigdzie nie spotykanymi jeszcze członami. Umieszczanie ory­ginalnych członów w rebusach jest ambitnym celem każdego rebusisty.

Często człony proste (jedno wy razowe) łączą się przy pomocy spójników lub przyimków w zespoły — człony złożone, a więc: sytuacje kalamburowe np. „coś jest w czymś, lub na czymś, ktoś ma coś, coś trzyma, lub ktoś wykonuje jakąś czynność”. Tworzą się w ten sposób zespoły rzeczowników i czasowników, lub rzeczowników i przymiotników itp. Człony sytuacyjne nie są łatwe do rozwiązania, muszą być więc w rysunku przed­stawione jak najbardziej czytelnie.

Przestrzeganie czystości techniki rebusowej na pewno po­winno być jak najszerzej stosowane w naszych rebusach, ale w tym miejscu pozwolę sobie na pewne „ale”. Często two­rzymy rebus zgodnie z naszymi wymogami, czyli poprawny tekst rozbija się na ciekawe człony i nagle przy samym za­mknięciu rebusu dochodzimy do wniosku, że bez nieszczęsnej zaszyfrowanej literki (protezy) n ie da się zadośćuczynić na­szym obydwu rygorom. Czasem niby jest jakieś kompromiso­we wyjście, które literkę wyeliminuje na rzecz innego pełne­go członu, ale oczywiście tekst nie ma już wtedy swego pier­wotnego uroku. I w takim wypadku, moim zdaniem, warto po­godzić się z obecnością tej jednej literki. Tu jednak zażegnuję się. by było ich jak najmniej w naszych rebusach.

Przytoczę przykład jednego rebusu. W swoim czasie w „Roz­rywce” ukazał się rebus kołowy „Aliny”. Rozwiązanie brzmia­ło „KOBRA Z EKRANU ROBI DO NAS OKO”. Rebus ten sza­lenie mi się podobał. Tekst jasny, oryginalny, wywołujący uśmiech na twarzy, bo czyż ten telewizyjny gad w swoim czwartkowym wystąpieniu nie zwodzi nas swoim tajemniczym okiem? W rozbiciu jednak zjawiła się literka „O” (można ją niby zaszyfrować jako symbol TLENU, czy jako środek koła geometrycznego, ale „proteza” jest). Reszta członów to k o le jno :' KOK, OBRAZEK (było w rebusach mnóstwo obrazów, ale obrazka nie widziałem jeszcze), RA, (niestety, rebusowy bożek, bardzo już wymęczany, ale to nie przestępstwo jeszcze raz go pokazać), NUR (perkoz), teraz nieszczęsne „O”, ale za to po­tem bardzo miły człon BIDON i ostatni człon OSA (czytana wspak); W sumie rebus, z którego doprawdy trudno zrezygno­wać z powodu jednej „protezy”.

Jak trebus powstaje? Nie m a na to wprawdzie recepty, ale coś tam powiedzieć się da! Niektóre rebusy rodzą się same. Jeden z czytelników z Warszawy (pseudonim „Canasta”) na­

54

desłał do redakcji projekt rebusu z komentarzem, w którym wyjaśnił, w jaki ,to sposób ów rebus powstał. Takie rebusy czasem rodzą się w .tramwaju, czasem na plaży, ten powstał przy „zielonym stoliku”, a raczej ipod nim. Otóż przy którymś tam kolejnym rozkładaniu talii kant, trzy karty (chyba 'tak los chciał) spadły pod stolik. No, a gdy nasz czytedanik schylił się, by je podnieść, zauważył, że na podłodze leży... rebus! Dama pikowa leżała z treflową, tuż obok pikowy as. Para dam, as — PARADA MAS. Od razu widzi się ogromny pierwszomajowy pochód, uśmiechnięte twarze. Ozy może być lepszy rebus na tafkie święto? Na opracowanie graficzne poświęcono nawet ta­lię kart, by te trzy karty — bohaterka rebusu — skliszować z oryginału. W sumie miły, ładny rebus i człony tylko kar­ciane! Jednorodność członów rebusów to też niewątpliwy plus, podkreślający jego oryginalny walor techniczny.

W któryś mroźny, lutowy dzień .powstał w (mig mój rebus dwuwyrazowy: WŁÓŻ KOŻUCH (łóżko żuchw). Czyż łóżko w wyobraźni refousidty nie może być założone żuchwami, czyli dolnymd szczękami?

Nie zawsze jednak dochodzi się do dobrego rebusu taką pro­stą drogą. Z reguły odbywa, się to inaczej. Każdy autor ma jakąś swoją metodę tworzenia rebusów. Przeważnie punktem wyjściowym do rebusu jest wyraz (człon, czasem człon złożo­ny — sytuacja), 'który spodobał się autorowi. I teraz trzeba za tym członem, często i przed nim, dostawiać inne człony tak, aby w sum ie pod rysunkami tych członów skryć swoją myśl, zachowując całkowitą jej poprawność w (brzmieniu i stylu.

Ayitor debiutant, jeśli nawet założy sdbie na początek jakiś ładny ciekawy człon, to z właściwą mu niecierpliwością stara się go jak najszybciej umiejscowić w tekście, no i szybko wy­słać do redakcji. I tu zaczyna się śliska droga. Taki itok po­stępowania z reguły prowadzi do rebusów z rozlicznymi pro­tezami: jeśJi naw et uda się do członu wyjściowego skompleto­

55

wać inne poprawne człony ibez protez, to treść rebusu jest nie do przyjęcia. A w iana tem u jest niecierpliwość. Człon, często pokaźna część przyszłego rebusu jeśli nie d a się dziś wmonto­wać w popraw ną całość rebusu, musi poczekać do jutra. A jutro, pojutrze, może za tydzień przyjdzie taka dobra godzi­na, w której reszta poszukiwanych członów ustawi się ofook tego wyjściowego w nienagannym szyku i 'bez najmniejszego szwanku dla tekstu. Być może, będzie to godzkna, w której jeszcze n ie zakończy się rebusu definitywnie, ale na pewno podbuduje go się nowymi ciekawymi azłonami.

Niektóre rebusy „zamykają się” dopiero po roku, a przez ten czas leżą w naszym notatniku (kieszonkowym). Czasem przy tworzeniu jednego rebusu, w trakcie rozmyślania, jakimi to celonami doprowadzić go do końca, radzą się z tych czło­nów inne rebusy często pełnowartościowe.

I zanim ten pderwszy rebus zaopniemy n a ostatni guzik, dwa, trzy, a może i więcej dobrych rebusów stworzymy ku własnej radości i czytelników.

W arto więc pamiętać, że człon, który w danej chwili nie daje się wpleść w sensowny szyk innych członów, powinien sobie „odpocząć” — nie warto upierać się, że to w łaśnie dziś rebus musi być skończony.

Jest Iteż rzeczą zrozumiałą, że autor powinien czasem zre­zygnować z najbardziej Oryginalnego członu, jeśli n ie zapewnił on poprdwtności językowej rebusowi.

Oczywiście, może się zdarzyć, że ten ładny człon, który cze­ka w naszym notesie na swoją dobrą godzinę, inny autor wmontuje zręcznie w swój rebus. Po prostu nas uprzedzi. No cóż* na łto nie m a rady — ktoś był* pierwszy, a tym samym lepszy. I w takim wypadku nie należy się powtarzać: taki człon trzeba wykreślić ze swego notesika. Chyba, że istnieje jeszcze inna możliwość jego użycia w innej odrębnej grze re­busowych słów. Kiedyś zaciekawił mnie pewien ptaszek. Był to iREMIŻ. Postanowiłem go wraz z jego ciekawym domkiem umieścić w rebusie. (Często chęć przedstawienia w rebusie ja ­kiejś ładnej sytuacji graficznej staje się 'bodźcem do wmonto­w ania jej w tekst rebusowy). Był więc pierwszy człon przy­szłego rebusu. Wiedziałem od razu, że będzie to rebus kołowy, a zdanie zaszyfrowane będzie się kończyło trzem a literkam i „REM”, a będzie się zaczynało dwoma literkami „IZ”. Gdy do literek IZ dodałem NÓW (faza księżyca, której nie widać i jak ją tu narysować?), miałem już dwa wyrazy początkowe:I ZNÓW... Daiej ani rusz nic nie wychodziło. Pomysły były różne.

56

I ZNÓW... JESIEŃ DMUCHA WIATREM,I ZNÓW... Z TORNISTREM (coś na początek roku szkolne­

go) — wszystkie jednak świeciły protezami.Miły początek rebusu musiałem odłożyć, ale tylko na parę

dni, bo już wkrótce przyszło mi do głowy, że nie będzie źle, gdy przed remizem zjawi się „PIGWA” (owoc egzotyczny). PIGWA, REMIZ, NÓW i znów... PI GWAREM.

•PI GWAREM — tu musi być KIPI GWAREM, ale co „kipi gwarem” ? Chyba PLAŻA. No tak, przed PIGWĄ zjawiły się ZAKI (sieci rybackie). Jakie wyrazy kończą się na literki... PLA? t— myślałem: CZAPLA, KUPLA, PAPLA (gaduła). CZA­PLA }uż była w rebusie o plaży (rebus Grusa „BYCZA PLA­ŻA”) — (ŻABY, CZAPLA) (dobry rebus).

Wziąłem się więc za KUPLĘ (górnicze godło). I nawet się nie obejrzałem, jak przede m ną zamajaczył szmat rebusu.

I ZNÓW....... KU PLAŻA KIPI GWAREM.Brakowało jeszcze rebusowego środka. Właściwie mogło być

I ZNÓW JAK CO ROKU... JAK (tybetański wół), ale wtedy jak narysować CORO? (Żeby to coś tak się nazywało). Niby COR to serce po łacinie, ale wtedy zostaje „O”. Nie było rady. Kilka razy jeszcze próbowałem rebus wykończyć, ale zawsze nie było efektu, który dałby zadowolenie.

I kiedyś, chyba po miesiącu, przyszła do mnie Halina z krzyżówką z „Kuriera” — chodziło o brakujący termin geograficzny. I właśnie, gdy szukaliśmy go w atlasie, okazało się, że na wyspie Celebes jest port morski, który nazywa się nie inaczej... jak CORO! Tym razem rebus uważałem za defi­nitywnie skończony. Żałowałem wprawdzie, że członem „zamy­kającym” rebus stał się term in geograficzny, bo geografia nie najlepiej jest widziana w rebusach tak samo, jak imiona w łas­ne, ale to są ,/detale” (choć detali też nie należy lekceważyć, często stanowią one o całości rebusu jako małego arcydziełka szaradzianskiego!).

Sądzę, że każdy zdyscyplinowany autor stara się, by jegorebus był j<ak najlepszy pod każdym względem.

Teraz przykłady. Myślę, że na ich podstawie staną się lepiej zrozumiałe nie­które chwyty techniczne.

Na pierwszy ogień pięk­ny rebus p. „Essego”:

57

GOŃ CEL UPATRZONY (GOŃCE, LUPA, TRZONY)

Tafcie rebusy nie pozo­stają bez echa. Takie re ­busy muszą cieszyć. Treść Jorótka, ale jakże miła i ciekawa. Echem tego rebu­su był mój rebus — NIE GOŃ CELU NA OŚLEP.

NA OSLE PNIE, GOŃCE, UL (wispalk).

Wanto przypomnieć dwa bardzo udane rebusy sytuacyjne, „BARTA” i „ALINY”, zamieszczone w „Szaradziście”. Podkre­ślam ich poprawny tekst rozwiązania i sprytne zmontowanie ciekawych sytuacji. Dobry rebus sytuacyjny nie jest łatwy do skomponowania, wie jest również łatrwy do „rozgryzienia” przez czytelników. Dlatego rysunek takiego rebusu musi być czytelny i jednoznaczny, by nie wprowadzał dodatkowych trudności.

A oto pierwszy rebus, „BARTA”, w graficznym opracowaniu Juliana Żefbrowskiego. Rysunek bez zarzutu, nie m a na nim zbędnych elementów rysunkowych. Każdy element rysunkowej syftuacji coś wnosi do rozwiązania. Rozwiązujący rebus od razu dostrzeże na rysunku:

PANIĄ siedzącą na STOSIE — dlaczego PANIĄ? Dama — miałaby na pewno krynolinę i chiński wachlarzyk. Z KANIA­MI (KANIE MA, MA KANIE). Potem nie trudno już dostrzec, że tych drapieżnych KANI jest TRZY. Kiedy wszystkie ele­menty są odszyfrowane, trzeba je tylko połączyć, by utworzyły sensowne zdanie zastępujące rysunkową sytuację:

NA STOSIE PANI KANIE TRZYMA

58

Teraz już łatwo odczytać ostateczne rozwiązanie rebusu. Pomagają w tym podane pod rebusem początkowe litery roz­wiązania NAS TO SIĘ PANIKA NIE TRZYMA (E = Ę — li­cencja). (Rebus prawdopodobnie nawiązywał do masowego w swoim czasie wykupywania soli z naszych sklepów).

A oto drugi rebus, „A- LINY”:

Rozwiązanie: I WY­ROCZNIA KŁAMIE Sytuacja: Iwy roczniak ła­mie.

59

Przyjemny rebus WANTA”:

„KRA-

PODLOTKA MINA CIE­KAWA (POD LOTKAMI

NACIE, KAWA)

W tym rebusie mamy przykład członu złożonego. (kalambu­rowego) POD LOTKAMI NACIE. I tu wyłania się ważny punkt w tworzeniu takich członów. Skoro oiżywamy przyimKa „pod” — to człony, które ten przyimek współuzaieżnla, powin­ny — według m nie — wystąpić w odpowiednim przypadku.

Nie rzadko spotyka się w rebusach odstępstwa od tej logicz­nej zasady. Niektórzy twierdzą, że kredka pionowa oznacza­jąca przyimki „NA”, „POD” czy pionowa oznaczająca „ZA”, „PO”, ito rzecz umowna i rzeczowniki, totóre one łączą w człon złożony, nie muszą być zgodne z przypadkiem. Nie mogę się z tym zgodzić!

Przykład rebusu wspa- kowego (czytany od p ra­wego do&nego członu, wszystkie człony wspak):

ŁADNA SZARADA BA­WI (IWA, BADA, RAZ, SANDAŁ).

60

Oto rebus „ALINY”.Bardzo ładny rebus — pytanie:

PAN ISTOTNIE NA BAL SAMOTNIE?

Dwa człony złożone łączy z sobą w sposób nieprawidłowy przyi­mek NA. „PANI STO TNIE” (NA) „BALSA- MO TNIE”. Przyimek „NA” spełniłby 9Woją rolę, gdyby układ czło­nów brzmiał: PANI STO TNIE NA BAL- SAMO — (nieodmien­nie) TNĄCYM. Uważam, że rebus byłby na pew­no bardzo udanym tw o­rem, gdyby nde »to nie­fortunne użycie pnzy- imka „NA” (w tym wypadku kreska pozio­ma). Kreski (takiej nale­ży unikać, jeżeli dwa człony można zilustro­wać przez położenie jednego na drugim, lub ustawieniu jeden „przy” drugim. Użycie przyimka „przy”, „za” lub „po” uzależnia połączony przyimkiem człon, formułując go w odpowiednim przypadku.

A o>to dalsze rebusy:Rebus „EDKI”:

PO KRYTYCE POPRAWA (POKRYTY CEP,

OPRAWA).POKRYTY CEP (człon

złożony). Cep, pokryty sno­pem. Snop ten w pewnej mierze utrudnia poprawne odczytanie członu, ale jak narysować inaczej taki człon, by to, co pokrywa cep, nie na­rzucało się czytelnikowi jako nazwa istotna w odczytaniu?

61

& T 7

/S 0 S * ,X T U U N */ ^ xotam x nusnccLA I

Hebus homonimowy, tzn. posiadający wszystkie czło­ny Jednakowo brzmiące z hasłem. Autorka — „ALI­NA” :

CZERWIEC SIEJE SMU­ŻKI SŁONKA (czerwiec, s ie ją smużki, słonka). Do­datkowym walorem tego rebusu jest jednorodny do­bór członów, Autorka przedstawiła w rebusie sa­me zwierzęta!

A oto figiel rebusowy „Krawanta” z komentarzem autora. Patrząc na zgarbioną postać wuje SAMA, chroniącego się przed zimnem : deszczem pod starym kabatem, jakie rozwią­zanie z podanego rysunku (i tekstu) wysnuje sprytny i spo­strzegawczy szaradzista? Dla ułatwienia nadmieniamy, że roz­wiązanie pomocnicze, którego ilustracją jest rysunek — składa się z pięciu słów o początkowych literach: S.O.K.P.U. Rozwią­zanie ostateczne, ukryte w rozwiązaniu pomocniczym, stanowi czterowyrazowe zdanie na zawsze aktualny temat: litery początkoweS.BJPJD. Figielek bez tego komentarza byłby, praw­dopodobnie, nie do rozwią­zania, a z nim stanowi bardzo m iłą atrakcyjną za­gadkę (rebus sytuacyjny).Rozwiązanie pomocnicze:SAM OKRYTY KABATEM POD USZY (pod same u- szy). Rozwiązanie ostatecz­ne: SAMOKRYTYKA BA­TEM POD USZY.

Tych kilka przykładów daje pojęcie o rebusie, jaki ' chciałoby się możliwie naj­częściej widzieć na łamach naszych pism ku radości własnej i czytelników

62

Były to, oczywiście, nieliczne przykłady. Ładnych rebusów można spotkać w naszych pismach sporo. Przeważnie są to prace czołowych cebusistów, często jednak pojaw iąją się rebu­sowe perełki autorów — debiutantów, i te chyba szczególnie cieszą.

Mam /tu wycinek rebusu, który, -zdaje się, budzić duże za­strzeżenie, jeżeli chodzi o tekst rozwiązania. Jak sobie przy­pominam, rozwiązanie tego rebusu nastręczyło mi dużo trudno­ści, ale nie w tym rzecz. Trudności w rozwiązywaniu rebusu, jeżeli są uwieńczone finałem rw (postaci miłego, ciekawego tek­stu — właściwie się nie liczą, a raczej pogłębiają nasze zado­wolenie. W tym wypadku sprawa przedstawia się inaczej.

Tekst zaszyfrowany b a r­dzo ładnymi członami, ale z itreści wynika już coś zu­pełnie odmiennego.

Po długim mozole do­wiadujemy się, że treść ta zamyka się w ■zdaniu:PRĘDKO ŁOBUZIAKA SZAFARZ KAR ŁUPNIE.Treść, k tórą można zrooiu- mieć dopiero po wielu wy­jaśnieniach, przypuszczeniach. Oczywiście fldande to można sobie ,,pa^etłumaazyć” w jakiś sposób. Szafaitz kar <— zamząri- ca, roadaiwca kar, ŁUPNĄĆ — -uderzyć, tnzasnąć czymś. I 1m wchodzimy w jakiś ,,pseudarebusowy” język, który trzeba sobie (tłumaczyć, aby go zrozumieć. Ale z takim i tekstami trudno się zgodzić. Rebus szyfruje oryginalny człon „SZKARŁUPNIE” i on* niestety, wniósł do rebusu to dziwne sformułowanie. Nie- dobnze, gdy tekst rebusu jest nienaturalny, sztuczny, niezrozu­miały. Wento iw przyszłości o tym pomyśleć.

Język nasz jest szalenie bogaty w różne terminy, przenośnie, metafory i nie trzeba wzbogacać go rebusowymi neologizma­mi, które tworzy się tylko dla wprowadzenia ck> rebusu no­wego członu.

(Przy okazji omawiania tego rebusu zwrócę uwagę na tzw. „licencję rebusicę”, która w nim występuje: PRĘDKO ŁOBU­ZIAKA SZAFARZ KAR ŁUPNIE. PRęT T =D , KOŁO BU­ZIAKA SZAFA, SZKARŁUPNIE, SZ = RZ).

63

Wymaiwiając słowo „prędko’* słyszymy w nim literę T a nie D, mówiąc „szafarz” dyszymy na końcu „sz” a nie „rz” i to jest ta nasza licencja — możność (budowania członów z takimi literami, jakie słyszymy w ich wymawianiu (fonety­ka). Licencja jesit dopuszczalna w reibusach, ale na pewno warto ze wszech m iar starać się, by rozbieżność między pisow­nią a rozwiązaniem n ie była zbyt rażąca, a właściwie starać się o jej całkowite wyeliminowanie.

Kiedyś spotkałem w jednym z rebusów taką licencję: sylaba STĄ — (z tekstu rozwiązania) m iała odpowiednik w literach narysowanego członu w sylabie STON (człon STONKA). Ozy mówimy STĄKA, czy tak słyszymy fonetycznie słowo STON­KA? Na takie licencje naprawdę nie można 90bie pozwalać, są to przypadki zbyt rażące. Niech będzie ostatecznie licencja J = I, T = D, (byle nie STĄ = STON) ale wtedy, gdy jej wy­stępowanie jest usprawiedliwione ładnymi, nowymi członami i oryginalnym ciekawym tekstem rozwiązania.

WITOLD OLSZEWSKI

Nieco o krzyżówce

I I iliony ludzi entuzjazmują się rozwiązywaniemkrzyżówek, a tysiące — ich układaniem i na ten

tem at i wiele już napisano. Uważam jednak za celowe przy­pomnienie w jak najbardziej zwięzłej formie elementarnych wskazówek, odnoszących się do układania krzyzówek.

JAK SIĘ UKŁADA KRZYŻÓWKĘ?

Oto pytanie, jafkie wielokrotnie się słyszy od rozwiązujących czy ifceż kandydatów na autorów, a łych jest również wielu, bo właściwie każdy z (rozwiązujących jest potencjalnym autorem krzyżówek.

Odpowiedź na postawione pytanie jest dość kłopotliwa i trudna do ścisłego sprecyzowania, podobnie jak odpowiedź na inne pytanie, np.: jak się pisze wiersze? Aby stać się auto­rem dobrych krzyżówek, należy przede wszystkim poznać sze­reg zasadniczych reguł, obowiązujących przy tego rodzaju twórczością Całą pracę autorską można rozbić na trzy części:a) skomponowanie diagramu, czyli rysunku z kratkam i ck> wpi­sywania wyrazów odgadniętych n a podstawie podanych defi­nicji (znaczeń), b) wymyślenie i wpisanie odpowiednich wyra­zów do powyższego diagramu, c) napisanie definicji wpisanych

# wyrazów.A więc zaczynamy od sporządzenia (najlepiej na zwykłym

kratkowanym papierze) konturu diagramu, który w przeważa­jącej większości jest kwadratem, bądź prostokątem. Jeśli mamy zamiar ułożyć krzyżówkę tzw. (klasyczną, tzn. o symetrycznym rozmieszczeniu czarnych pól, to przede wszystkim należy za­czernić odpowiednie kratki, przy czym nie mogą one rozdzie­

65

lić diagramu na izolowane od siebie części. Z punktu widze­nia czysto szaradzianskiego dm mniejszy jest procent czarnych pól iw stosunku do białych pól, tym lepsza jest krzyżówka. Ale ułożenie krzyżówki o małej liczbie czarnych pól wymaga albo posługiwania się wyrazami zbyt trudnymi, wyszukanymi ze 6(pecj ailifityeznych wydawnictw, nie zawsze dostępnych dla sze­rokiego ogółu rozwiązujących, ałbo... używania niewielkiej emesatą ilości wyrazów oklepanych, wielokrotnie już użytych w doltąd ułożonych krzyżówkach, takich wyrazów, jak np. ara, katar, .tatarak, katam aran. Wobec tego nie należy nastawiać się na ułożenie „idealnej szaradziarsko” krzyżówki (bez czar­nych pól) i zwrócić szczególną uwagę na dobór wyrazów cie­kawszych, bo właśnie one stanowią o atrakcyjności danej krzyżówki.

Wpisywanie wybranych wyrazów do pmzyigotowanego dia­gramu nafleży rozpocząć od miejsc z najmniejszą ilością czar­nych pól, tan. od wyrazów najmocniej ze sobą powiązanych oraz od wyrazów najdłuższych, a następnie uzupełniać pozo­stałe wolne pola diagramu tak, aby powstały dalsze wyrazy. W czasie wpisywania wyrazów może się izdarzyć, że napotka­my n a trudności w związku z zaplanowanym rozmieszczeniem czarnych pól. Wtedy możemy zrobić korektę, bądź przez za­czernienie innych pól, bądź przez .wymazanie niektórych po­przednio już wpisanych wyrazów i zastąpienie ich pasującymi wyrazami.

Układając krzyżówKę „nowoczesną”, ftzn. z niesymetrycznym roamieszczendem czarnych pól, sporządzamy z grubsza tylko sam kontur diagramu, komponujemy, jak poprzednio i wpisu­jemy do diagramu kilka krzyżujących się ze sobą wyrazów, zaczerniając pola dopiero po wpisaniu danych wyrazów. Przy dobieraniu wyrazów do układanej krzyżówki należy pamiętaćo obowiązujących kanonach szaradziarskie]! i mieć n a uwadze zalecenia, a mianowicie:

1) używać przede wszystkim rzeczowników i to wyłącznie w 1 przypadku liczby pojedynczej, h*b iteż w a pnzypadkju 1. m n , o ile n ie m a liczby pojedynczej, bądź dany mzeozowtnik częściej jest używany w 1. m u , niż w 1. poj., np. narty, łyżwy Dtp.,

2) używać rtylko wyrazów polskich lufb wyrazów pochodzenia obcego, które m ają praw o oby warte. „va w ^dszj&n języku (znajdujących się w dostępnych dda ogółu słownikach),

66

3) n ie używać żadnych inicjałów, symboli, skrótów, sztucz­nych zdrobnień lub zgrubień,

4) wykluczyć absolutnie używanie „wspaków” it.j. wyrazów wpisanych od prawej strony do lewej, bądź z dołu do góry,

5) nie używać dwukrotnie takiego samego wyrazu w jednej krzyżówce (nawet jeśli jest homonimem),

6) używać wyrazów możliwie rzadziej wykorzystywanych wkrzyżówkach,

7) starać się zachować „złoty środek” w doborze wyrazów, tzn. używać słów nie za (trudnych, ale i miieribyfc oklepanych,

8) ograniczać do minimum wyrazy trzy-, a szczególnie dwu­literowe,

9) ograniczyć również użycie innych, poza rzeczownikami, części mowy i to wyłącznie w formach zasadniczych lub nie­odmiennych,

10) nie używać jako wyrazu krzyżówki zestawu wyrazów, chyfba, że stanowią one pewną nierozerwalną .całość, jak np. „Ogniem i mieczem”, „Chata za wsią”

Jeśli krzyżówka jest już ułożona, sporządzamy właściwy dia­gram d la rozwiązujących (jeśli m a się ukazać w druku, to czarnym tuszem n a białym kartonie lub kalce technicznej), oznaczamy przy pomocy kolejnych cyfr wszystkie pola, w któ­rych znajduje się początkowa litera wyrazu, przy czym ozna­czenie to dokonujemy kolejno rzędami poziomymi od lewej do prawej, bez względu n a to, czy w danym polu rozpoczyna się wyraz poziomy czy pionowy, tzn. num eracja jest ciągła i wspólna d la obu kierunków wpisyw ania

I wreszcie możemy przystąpić do pozornie mniej ważnej i przez większość autorów bagatelizowanej czynności formu­łowania definicji wyrazów ułożonej krzyżówki. Specjalnie chciałbym zwrócić uwagę autorom krzyżówek, aby starali się n ie korzystać z wielokrotnie już użyitych definicji, lub też nie ułaftwóadi sofbie życia podawaniem stereotypowych, czy zbyt ogólnikowych definicji, jak np.: „krzyżówkowa” papuga, część powieści, rzeka w Aizji, miasto w Polsce.

67

Takie lub podobne definicje albo nudzą rozwiązującego (pirzy stereotypie), «nde wymagają żadnego aibsodaitnae wysiłku i sprowadzają całe rozwiązywanie po prostu do mechanicznego wpisania wiadomych, a nie odgadywanych wyrazów, albo... znie­chęcają rozwiązującego (przy ogólnikach). ■ I dlatego definicje wyrazów winny być ściśle ciekawostkie lub dowcipne. Jeśli np. w ułożonej krzyżówce użyty został wyraz : Białystok, to ogól­nikiem będzie: „miasto w Polsce*’, stereotypem „jedno z na­szych miast wojewódzkich”. A przecież można ten wyraz zde­finiować ciekawiej, np.: a) miasto rodzinne twórcy esperanta,b) miasto nad Białą, lewym dopływem Supraśli, c) w r. 1920 był siedzibą Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego z March­lewskim na czelffe, d) miasto z „Wersalem Podlaskim”, e) sie­dziba jednej z naszych Akademii Medycznych.

Definiowanie wyrazów jest niezwykle -ważną fazą układania knzyżówtki i tak jak dobór ciekawych wyrazów wymaga dużej pomysłowości od autora i decyduje w dużym stopniu o w ar­tości zadania.

Układając krzyżówkę musimy pamiętać o -dwóch niezwykle istotnych sprawach, a mianowicie, że:

1) krzyżówkę układamy nie dla siebie, a dla* tysięcy rozwią­zujących,

2) musimy zdawać sobie sprawę z tego, przez (kogo ona bę­dzie rozwiązywana i w w ią z k u z tym projektowanie diagra­mu, dobór wyrazów oraz pisanie definicji muszą być odpo­wiednio dostosowane do „konsumenta”.

Jeśli uda nam się zastosować w praktyce omótwione w tym krótkim artykule wskazówki, to możemy mieć nadzieję, że ułożyliśmy poprawną, nadającą się do druku krzyżówkę, która da rozwiązującym okazję do przyjemnego i pożytecznego spę­dzenia czasu.

A przecież o to chodzi!

A JAK ROZWIĄZAĆ KRZY2ÓWKĘ?

Na to pytanie trudno dać jakąś idealną receptę, zapewniają­cą iw 100 procentach rozwiązanie krzyżówki. Każdy z rozwią­zujących może stosować metodę indywidualną, do której się

68

już przyzwyczaił, bądź rozwiązywać prawdziwie relaksowo — po prostu bez specjalnej metody.

Tym, którzy dotąd nie wypracowali sobie metody rozwiązy­wania lub jej nie mają,* radzimy:

a) przeczytać dokładnie wszystkie definicje w danej krzy­żówce,

b) zacząć 'wpisywanie od wyrazów, których odgadnięcie nie budzi żadnych wątpliwości (np.: stolica Francja, rzeka nad któ­rą leży Leningrad, itp.),

c) odgadywać i wpisywać wyraizy ikinzyżujące się z już wpi­sanymi „pewniakami”,

d) rozwiązywać nie w kolejności podanych definicji, lecz od­gadywać wyrazy, w których mamy już najwięcej wpisanych liter {z (krzyżujących się, 'już odgadniętych wyrazów),

e) w wątpliwych sytuacjach nie wpisywać wyrazu, lecz sprawdzić go w encyklopedii, czy słowniku, albo zasięgnąć ję­zyka u kogoś fachowego w danej dziedzinie.

To skromne ABC dla rozwiązującego krzyżówkę nie może dać gwarancji całkowitego i prawidłowego jej rozwiązania. Do tego (potrzebna jest wiedza, inwecja, i czasami — trochę sprytu i szczęścia, czego Wam, Drodzy Czytelnicy, zawsze ser­decznie życzę.

ALFRED NOWAKOWSKI

69

O rodzajach krzyżówek

cpośród wielu rozrywek umysłowych największą i najbardziej błyskotliwą (karierę zrobiła niewątpli­

wie knzyżówka. Po raz pierwszy likazała się ona 20L.XII.1&13 r. na łamach amerykańskiego dziennika „New York World”, a jej autorem -był mieszkający w USA Anglik A rtur Wynne.

W ciągu tych sześćdziesięciu paru la t pojawiło się bardzo wiele odmian tego ciekawego zadania, nazywanych przez ich autorów w dość dowolny zresztą sposób. Chciałbym w tym krótkim artykule dać przegląd możliwie wszystkich, spotyka­nych u nas rodzajów krzyżówek.

1. Krzyżówka Klasyczna — to krzyżówka, ułożona w zasa­dzie na diagramie o (kształcie kwadraitu (rzadziej prostokąta), przy czym zasadniczą jej cechą jest konieczność symetrycznego rozmieszczenia czarnych (martwych) pól. Symetria samego kon­turu diagramu, jak i czarnych pól, wpływa niewątpliwie na korzystny dla oka wygląd, ale krępuje inwencję autora i utrudnia dobór ciekawszych wyrazów (przykład zad. 1; wszystkie przykłady na końcu artykułu).

Z. Krzyżówka Biała — jest właściwie ideałem krzyżówki „klasycznej” i różni się od niej (tylko tym, że diagram nie może zawierać ani jednego martwego pola, tzn. pola, w któ­rym nie krzyżowałby się jakiś wyraz poziomy z wyrazem pio­nowym. Odnosi się ta zasada tak do pól zaczernionych, jak i pól „wystających” z diagramu. Białe krzyżów ki.ukazują się w małych formatach (4 X 5 , 5 X 5 , 4 X 6 , 5 X 6 , 4 X 7 ) d jest ich stosunkowo mało, a to ze względu na ograniczone możli­wości użycia dłuższych wyrazów (trudność w ułożeniu), jak i wykorzystaniu już „wygodnych” do użycia wyrazów (koniecz­ność ich powtarzania, co obniża wartość i atrakcyjność zada­nia).

70

3. Krzyżówka Nowoczesna — różni się od krzyżówka kia* sycznej przede wszystkim niesymetrycznym rozmieszczeniem czarnych pól oraz dowolnością kszftałtu diagramu, przy czym pól „wystających” (wychodzących et zasadniczego konturu dia­gramu) nie może być więcej niż po 1 z wyrazu trzyliterowego i nie więcej niż po 2 poda z wyrazów dłuższych.

4. Krzyżówka Przerywnikowa — jest odmianą krzyżówki nowoczesnej i różni się od niej tyflko tym, że koniec wyrazu zaznaczony jest nie czarnym polem, lecz przerywnikiem w p o ­staci grubszej k r esiki, albo wężykowatej łinii. Tak krzyżówka przerywnikowa, jak i nowoczesna, mimo kwestionowanej przez niektórych asymetrii, ułatw iają ndewąjtpliwie sam ą pracę autor­ską, umtożliwiiadąc użycie wyrazów ‘dłuższych, ciekawszych, nzaldziej wykorzystywanych w krzyżówkach, co podnołsri a trak ­cyjność tych fenzyżówek wśród rozwiązujących i daje im nieja­ko przewagę nad Ikilasyazną (pnzykład zadu 2).

5. Krzyżówka Sylabowa — różni się od poprzednio omówio­nych krzyżówek tym, że do poszczególnych pól diagram u wpi­suje się jedną sylabę, zamiast jedneij 'litery. Przy układaniu ta­kiej krzyżówki należy awrócić szczególną uwagę na prawidło­we rozdzielanie wyrazów na sylaby.

6. Krzyżówka Dwuliterowa — wymaga umfiesaczania w po ­szczególnych polach diagramu dwóch liter danego wyrazu (przykład zad. 3).

7. Krzyżówka Trzyliterowa r— wymaga umieszczenia w po­szczególnych polach diagramu trzech liter danego wyrazu.

Uwaga: O ile w czterech omówionych rodzajach krzyżówek1, 3 1 4 wystarczy w tytule podać jedynie: krzyżówka-, o tyle przy krzyżówkach z pozycji 2, 5, 6 i 7 (mtusri być wymieniony w tytule przymiotnik, określający (rodzaj danej krzyżówjkd. .

8. Krzyżówka Kombinowana '<— .to krzyżówka, do pól której należy wpisywać na przemian np. a) po jednaj i po dwie lite­ry, b) po jednej i po trzy litery, c) po dwie 4 trzy litery. Pola, do których wpisuje się jednakowe grupy liter muszą mieć jednakowe oznakowanie (podwójne obramowanie poda, ukośna kreska na przekątnej pola* itp.) Konieczne jest zwrócenie uwa­gi roewiązującego n a odmienność wpisywania wyrazów.

71

9. Krzyżówka Ukośnikowa albo Ukośnik — różni się od krzyżówki zwykłej diagramem, który jest itak sporządzany, że wyrazy wpisuje się nie poziomo i pionowo, lecz Prawoskośnie i lewoskośnie w dół.

10. Krzyżówka Kołowa — oparta jest na diagramie w kształ­cie koła, a wyrazy wpisywane są: dośrodkowo i zegarowo po obwodzie koła.

11» Krzyżówka-Rozeta — jest właściwie odmianą białej krzyżówki, do której wyrazy wpisywane są Praw oskrętnie. do- środkowo i lewoskrętnie dośrodkowo, przy czym wszystkie wy­razy m ają taką samą liczbę liter, (przykład zad. 4). Rzadziej spotyka się ten rodzaj krzyżówek z czarnymi polami i wtedy oczywiście przypomina ona zwykłą krzyżówkę i ma wyrazy o różnej liczbie liter.

12. Krzyżówka Mozaikowa— ma kailde pole podzielone prze­kątną na dwie połówki. Do każdego pola wpisuje się po 2 lite­ry danego wyrazu, przy czym kolejność odczytywania liter w danym po lu ' uzależniona jest od położenia przekątnej, a więc krzyżówka mozaikowa jest bardzo poddbna do krzyżówki dwu­literowej, gdzie jednak kolejność odczytywania liter w każdej parze liter <w danym polu) jest niezmienna (przykład zad. 5).

13. Krzyżówka Cyfrowa — polega na wpisywaniu do pól diagramu mde liter lecz cyfr. Zamiast definicji wyrazów poda­ne są sumy cyfr, jakie należy wpisać w odpowiednie rzędy po­ziome i kolumny pionowe. Pamiętać trzeba, że w jednym „wy­razie” takiej krzyżówki n ie może się powtórzyć taka sama cyfra. ' .

1** Krzyżówka Datowa — podobna jest do krzyżówki cyfro­wej z tą Jedynie różnicą, że jako definicje „wyrazów” podaje się n ie sumę cyfr, ale określenie -tekstowe danego wyrazu, a do diagramu wpisuje się rok, w którym miało miejsce wydarze­nie, podane w definicji wyrazu. W każdym „wyrazi^” cyfry mogą się powtarzać.

15. Krzyżówka Magiczna — to krzyżówka, w której wyrazy poziome i pionowe są takie same, wobec czego podaje się tylko znaczenie wyrazów poziomych.

72

16. Krzyżówka Trójki er unko wa — m a pola diagramu w po­staci sześciokątów, a sam diagram przypomina plaster miodu i dlatego nieraz zadanie to nazywane jest „ulem”. Wyrazy wpisuje się w itrzech kierunkach: poziomo, Prawoskośnie w dółi lewoskośnie w dół.

17. Krzyżówka Czterokierunkowa ■— m a diagram podobny do krzyżówki zwykłej z tym, że pola nie przylegają bezpo­średnio do siebie, lecz połączone są liniami tylko w tych kie­runkach, w jakich m ają być czytane wyrazy, a mianowicie: poziomo, pionowo, Prawoskośnie w dół i lewoskośnie w dół. Krzyżówkę taką łatwo jest rozwiązać, ale trudniej ułożyć, szczególnie przy wpisywaniu do poszczególnych pól nie po jednej literze, 'lecz po dwie (dwuliterowa czterokierunkowa) lub po sylabie (sylaibowa czterokierunkowa).

. 18. Krzyżówka Panoramiczna — różni się od krzyżówki zwykłej tylko tym, że wszystkie definicje wyrazów .(najózęścierj ze względu n a szczupłość miejsca —< są .to synonimy) umieszcza się w diagramie. Definicje wyrazów poziomych wpisuje się przy lewej ramce diagramu lub (na zaczernionym polu, a de­finicje wyrazów pionowych »— n a górnej ramce diagramu loifo na zaczernionym polu. Jeśli na zaczernionym polu zbiegają się definicje wyrazu poziomego i pionowego, to pode to rozdziela się poziomą kreską i definicję wyrazu poziomego umieszcza się nad 'tą kreską, a definicję wyrazu pionowego pod kreską. Za­miast definicji wyrazów można podać jakiś rysunek, symbol lub zdjęcie fotograficzne.

19. Krzyżówka Tematyczna — to krzyżówka, w której co najmniej 50 proc. wyrazów dotyczy jakiejś jednej dziedziny (krzyżówka historyczna, geograficzna, ispontowa iitd.).

20. Krzyżówka-Mecz — to zestaw dwóch krzyżówek o iden­tycznych diagramach, ale o innym dobanze wyrazów, a zatemi o innych znaczeniach tych wyrazów. Krzyżówki te umiesz­czone są.Obok siebie, ale odwrócone w stosunku do siebieo 180° ta!k, aby siedzący naprzeciw siebie -rozwiązujący nie przeszkadzali sobie nawzajem. Krzyżówka nazwana została meczem ponieważ jest to jakby pojedynek dwóch zawodników, którzy ubiegają się o pierwszeństwo w jak najszybszym roz­wiązaniu swej krzyżówki „przydzielonej” przez losowanie. Roz­wiązywanie zawodnicy rozpoczynają jednocześnie, zwycięża ten, który szybciej rozwiąże i, oczywiście, bezbłędnie!

73

Pew ną odmianą takiej farzyżójwfci jest „Krzyżówka w e dwo- je” (zamieszczana co tydzień iw „Glosie Pracy”), w której nie tylko diagramy, ale i wszystkie wyrazy krzyżówek są iden­tyczne. Natomiast definicje wyrazów w poszczególnych krzy­żówkach są d la każdego z rozwiązujących inne i dlatego wszystkie^ bądź większość wyrazów do odgadnięcia, ta> homo- nimy.

21. Krzyżówka Anagramowa — polega na padaniu definicji wyrazów, których po odgadnięciu nie wpisuje się do diagramu lecz z liiter rtych wyrazów układa się anagramy i wpisuje sie je do diagramu.

22. Krzyżówka Syntetyczna — różni się od krzyżówki ana­gramowej jedynie dym, że zamiast definicji wyrazów do ukła­dania anagramów podaje się tylko sam e litery, z których na­leży ułożyć iwyraz i wpisać do diagramu.

23. Krzyżówka Obrazkowa — m a zamiast tekstowych defini­cja iwyrafcóiw odpowiednie rysunki do odgadnięcfia. Rysunki ita- kie są umieszczone zazwycząj wokół diagramu i przy każdym z nich znajduje się liczba wskazująca miejsce n a diagramie do wpisania odgadniętego znaczenia danego obrazka.

24. Krzyżówka-Arytmograf — polega na wpisaniu do wszyst­kich wolnych pól diagramu liczb, przy czym w pola z jedna­kowymi literami wpisuje się jednakowe liczby, co oczywiście ułatw ia bandów rozwiązywanie krzyżówki Początkowe pola po­szczególnych wyrazów wskazane są już nie przy pomocy wpi­sanych do nich liczb (powstałby duży chaos), lecz systemem „mapowym”, tzn. pnzy pomocy oznaczenia rzędów poziomych literami (umieszczonymi z lewej strony diagramu) i oznaczenia kolumn pionowych liczbami, umieszczonymi nad diagramem. Korzystając z uźyitych w krzyżówce liter, można podać do rozwiązania dodatkowy tekst (hasło, slogan, aforyzm), ukryty pod postacią odpowiadających im liczb.

25. Krzyżówka Szyfrowana <— wykorzystywana jest przede wszystkim wtedy, gdy potrzebne jest jakieś dodatkowe okolicz­nościowe czy propagandowe, hasło, fatórego litery numeruje się kolejnymi liczbami od pierwszej do ostatniej i liczby te wpisuję się <każdą liczbę tylfco jeden raz) do odpowiedniego pola diagramu.

74

26. Krzyżówka-Szyfr — jest jakby ideałem 'krzyżówki szy­frowanej ponieważ ma identyczną budowę i zawiera jedynie dodatkowe utrudnienie dla układającego, a mianowicie musi mieć wszystkie pola, oznaczane liazbami szyfru, tzn. musi za­wierać tyle pól, ile jest liter w danym szyfrze. Jest to zadanie bardzo ambitne szaradziarsko, dość trudne do ułożenia i dla­tego rzadziej spotykane na łamach czasopism.

27. Krzyżówka-Labirynt — polega na tym, że na diagramie podane jest tylko pole początkowe i pole końcowe danego wy­razu, a trasa wpisu i długość wyrazu są do odgadnięcia. Aby taka krzyżówka była szaradziarsko dobra, każda litera w dia­gramie powinna być użyta co najmniej w dwóch wyrazach.

28. Krzyżówka-Kamuflaż — to krzyżówka o zwykłym dia­gramie, w której zamiast definicji wyrazów podane są zdania, zawierające sprytnie ukryty wyraz do wpisania w diagram.

29. Krzyżówka Czeska — składa się zasadniczo z dwóch za­dań: pierwsze polega na wyznaczeniu konturu samej krzyżów­ki, a drugie na jej rozwiązaniu. Aby uzyskać kontur krzyżów­ki należy odgadnąć wyrazy pomocnicze o podanych definicjachi połowę z nich wpisać poziomo od lewej strony diagramu do prawej, a połowę od prawej do lewej strony. W ten sposób środkowa część diagramu (nie wypełniona wpisanymi w yraza­mi) utworzy krzyżówkę do rozwiązania. Pewnym ułatwieniem dla rozwiązującego jest fakt, że wszystkie wyrazy pomocnicze m ają taką samą literę początkową.

30. Krzyżówka Włoska — różni się od krzyżówki zwykłej tym, że w diagramie, opisanym z lewej strony i z góry lite­rami, brak je9t oznaczeń pól początkowych poszczególnych wy­razów (do odgadnięcia przez rozwiązującego) ‘i czarnych poi (również do odgadnięcia). Podane są jedynie definicje wyrazów każdego rzędu poziomego i każdej kolumny pionowej, a liczba w nawiasach wskazuje liczbę czarnych pól w danym rzędzie poziomym czy kolumnie pionowej. Rozwiązujący odgaduje wy­raz określony definicją i po jego wpisaniu zaczernia pole, znaj­dujące się po ostatniej literze tego wyrazu. Bywa i tak, że najpierw ustala się położenie czarnego pola, a dopiero potem wpisuje się wyraz. Czarne pola są rozmieszczone symetrycznie, oprócz środkowych rzędów poziomych i środkowych kolumn pionowych (przykład zad. 6).

31. Krzyżówka Szkieletowa — składa się z diagramu (becz czarnych pól), z oznaczonym poiłem 'początkowym .tylko pierw­szego wyra-zu oraz definicji wyrazów z num eracją obowiązu­jącą iw zwykłej krzyżówce. Zadanie rozwiązującego polega na odgadnięciu i wpisaniu pierwszego wyrazu do diagramu, za­czernieniu pola po ostatniej literze wpisanego wyrazu, a na­stępnie odgadywaniu wyrazów krzyżujących się z tym wyra­zem. Dodatkowym ułatwieniem dla rozwiązującego jest poda­nie ogólnej liczby czarnych pól, które należy rozmieścić w dia­gramie. Czame pola w 'krzyżówce szkieletowej muszą być roz­mieszczone symetrycznie, co niewątpliwie ułatwia rozwiązywa­nie krzyżówki, bowiem po ustaleniu położenia jednego czarne­go pola można z łatwością ustalić trzy inne czarne pola, sy­metrycznie położone względem osi symetria. Dokładne przejrze­nie numeracji definicji wyrazów poziomych i pionowych może również ułatwić wyznaczenie położenia czarnych pól'.

32. Krzyżówka-Synteza — polega nie na rozwiązaniu, ale na jeij ułożeniu, tzn. wpisaniu wymienionych wyrazów do poda­nego diagramu. Ten typ krzyżówki zdobył sobie ostatnio wielu zwolenników, gdyż nie wymaiga korzystania z żadnych ency­klopedii czy słowników i jest dobrą okazją do przyjemnegoi pożytecznego spędzenia wolnego czasu. W takich zadaniach często wykorzystywane są jakieś hasła lub slogany.

33. Krzyżówka Premiowana — zwana również wartościowa­ną jest też krzyżówką do układania, przy czym podana jest wantość liczbowa dla poszczególnych liter. Celem układającego jest uzyskanie jak największej sumy wartości liczbowych liter użytych do ułożenia i wpisania do diagramu wyrazów. Dlatego należy dążyć do użycia liter o najwyższej wartości liczbowej.

34. Krzyżówka Eliminowana — ma diagram jak zwykła krzyżówka, a rozwiązanie jej polega najpierw na odgadnięciu wyrazów o podanych definicjach, następnie skreśleniu z nich wszystkich liter wchodzących w skład „klucza”, którym jest wyraz o podanym znaczeniu (również do odgadnięcia) i wre­szcie na wpisaniu do diagramu wyrazu, który zostanie po wy­żej omówionym skreśleniu liter.

35. Krzyżówka Łamana — to krzyżówka, której odgadnięte wyrazy wpisuje się do diagramu częściowo poziomo, a częścio­wo pionowo.

76

36. Węźokrzyźówka — to jedna z najmłodszych form krzy­żówki, polegająca na tym, że wyrazy o podanych znaczeniach wpisuje się jednym ciągiem w dwojaki sposób: poziomo (ojl lewej do prawej) i wężykowato (z góry na dół i z dołu do góry). Można również i odwrotnie tzn. pionowo (z góry na dół)i wężykowato (od lewej do prawej i od prawej do lewej). Ideałem w takim typie zadania jest wpisywanie wężykowate tak w kierunku poziomym, jak i pionowym.

37. Szarado-krzyżówka — ma diagram zwykłej krzyżówki, a znaczenie wyrazów ułożone jest w formie wierszowanej i za­wiera część wyrazów ukrytych w postaci szaradowej.

38. Krzyżówka Ciągła — polega na tym, że wyrazy poziome wpisuje się jednym ciągiem kolejnymi rzędami poziomymi, przy czym w nieparzyste rzędy wpisuje się wyrazy od lewej do prawej, a w parzyste — od praw ej do lewej. Podobnie po­stępuje się z wyrazami pionowymi, tzn. w kolumny nieparzy­ste w pisuje się wyrazy z góry na dół, a w parzyste — z dołu do góry.

39. Krzyżówka Antonimiczna — składa się z diagramu zwy­kłej krzyżówki oraz definicji wyrazów, których antonimy (wy­razy przeciwstawne) należy winisać do diagramu.

40. Krzyżówka Lingwistyczna — polega na tym, że do dia­gramu w pisuje się wyrazy polskie na podstawie definicji na­pisanych w języku obcym, albo odwrotnie: wpisuje się wyrazy obce na podstawie definicji podanych w języku polskim.

41. Krzyżówka Przestrzenna — m a odmienny diagram, w który wyrazy wpisuje się w trzech kierunkach: poziomo, pio­nowo i ukośnie „w głąb”. Jest to jeden z najtrudniejszych do ułożenia typów zadań (przykład zad. 7).

42. Krzyżówka Perspektywiczna — wymaga wpisywania wy­razów w (trzech (kierunkach: a) zegarowo, b) poziomo „w głąb”i c) pionowo „w głąb”.

43. Krzyżówka Lipogramowa — .to w zasadzie zwykła krzy-. żówka, której autor nie używa jakiejś jednej, wybranej przez siebie litery (np. w żadnym z wyrazów krzyżówki nie ma lite­ry „a”).

77

44. Krzyżówka Tautogramowa — zawiera wszystkie wyrazyo takiej samej literze początkowej.

45. Krzyżówka Włocławska — charakteryzuje się tym, że każdy jej wyraz zaczyna się i kończy się taką samą literą (np. wylew, muzeum itp.). Przykład zad. 8.

46. Krzyżówka Polska — zbudowana jest w ten sposób, że litery wyrazów na przekątnych są pierwszymi i ostatnimi lite­rami wyrazów poziomych i pionowych.

47. Krzyżówka Pętelkowa — różni się od zwykłej krzyżówki sposobem wpisywania wyrazów, a mianowicie każdy wyraz, niezależnie od powiązania z sąsiednimi wyrazami, krzyżuje się „sam z sobą”, tzn. wpisuje się go w sposób „łamany” tak, aby co najmniej jedna z jego liter nakładała się na inną jego literę, co sprawia, że każdy wyraz musi mieć przynajmniej dwie identyczne litery. Sposób wpisywania wyrazów mus! być wskazany przykładowo linią łamaną na diagramie w miejscu wp:su pierwszego wyrazu (przykład zad. 9).

48. Krzyżówka Lubelska — ma kształt kwadratu, w który wyrazy wpisuje się dwojako: a) z góry na dół, przy czym wszystkie wyrazy m ają oczywiście taką samą ilość liter, b) w sposób łamany — (pierwszą część wyrazu poziomo, drugą pio­nowo) i tu każdy wyraz składa się z innej liczby liter. Sposób wpisywania wyrazów łamanych musi być zaznaczony na dia­gramie (najlepiej liniami przerywanymi). Wyraz łamany nie •może mieć końcówki będącej rdzeniem wyrazu pionotwego; np.: makroklimat — klimat.

49. Krzyżówka Siedlecka — wymaga wpisywania wyrazów:a) poziomo, b) zygzakowato z góry na dół, przy czym sposób tego wpisywania musi być wskazany na diagramie. W diagra­mie krzyżówki siedleckiej parzyste rzędy poziome są przesu­nięte o pół pola w prawo, bądź w lewo w stosunku do niepa­rzystych rzędów poziomych (przykład zad. 10).

50. Krzyżówka Schodkowa — ma diagram prostokątny, a wy­razy wpisuje się: a) pionowo, b) również pionowo z tym, że drugą część wyrazu „nakłada się” na drugą część wyrazu na­stępnego.

78

51. Krzyżówka Poznańska — jest odmianą krzyżówifci prze­strzennej, a sam diagram jest efekitem pomysłowości autorai fwymatga dokładnego oznaczenia diagramu, alby (sposób wpi­sywania wyrazów był zrozumiały.

52. Krzyżówka-Ciągówka — to ciąg wyrazów (ostatnia litera jednego iwyrazu jest zarazem pierwszą następnego), totóre krzy­żują się w diagramie skomponowanym w dowolny sposób.

*

Ten bardzo skondensowany ze względu na szczupłość miejsca przegląd zawiera zasadnicze .typy krzyżówek, ale nie wyczer­puje oczywiście wszystkich możliwych wariantów tej najpopu­larniejszej rozrywki umysłowej, Ikitóre można tworzyć przez drobne zmiany (fantazje krzyżówkowe, krzyżówki „na wesoło” itp.). Chciałbym jednak, aby ta skromna próba ujęcia i ujedno­licenia nomenklatury wielu odmian krzyżówkowych pomogła szczególnie początkującym autorom w ich pracy, jak również w pewnym stopniu zachęciła rozwiązujących do ,.rozgryzania” bardziej oryginalnych rodzajów krzyżówek, do czego nieraz brakowało im odwagi lu/b znMomości zasad (budowy poszcze­gólnych zadań.

ALFRED NOWAKOWSKI

O zadaniach diagramowych

W śród zadań diagramowych jest tak wiele różnorod­nych odmian i tak, niestety, częstokroć bardzo róż­

nie nazywanych, że celowe (będzie drikanande próby zebrania najczęściej ©potykanych zadań oraz (ujetinohicenda ich natzw.

•Nie uzurpuję sobie praw a do autorytatywnego usItaJania . po­szczególnych nazw, a w większości wypadków kierować się będę nomenklaturą najczęściej stosowaną i zaaprobowaną przez pierwszy Ogólnopolski Zjazd Miłośników Rozrywek Umysłowych, który jesienią 1963 rofou obradował w Warsza­wie.

Zacznę od jednego z najstarszych zadań i zarazem najprost­szych w konstrukcji, a mianowicie od logogryfu.

LOGOGRYF ito zadanie, polegające n a zestawieniu (wymazów do odgadnięcia w taki sposób, aby pewne ich litery (np. pierw­sze, środkowe, ostatnie) czytane kolejno, utworzyły rozwiąza­nie, którym może być jakieś nazwisko, hasło, przysłowie, afo­ryzm iitp.

Większość dotychczas spotykanych logogryfów /to raczej m a­ło ambvtne autorsko zadania, w których bądź pierwsze, bądź ostatnie litery wyrazów pomocniczych, a co najwyżej łączniei te i fte litery dawały końcowy efekt rozwiązania. Logogryf może stać się zadaniem bardziej wartościowym szaradziarsflfio,o ile jego twórca zdecyduje się n a zastosowanie pewnych ry­gorów przy jego ułożeniu. Np.: wszystkie wyrazy do odgadnię­cia m ają mieć jednakową lioabę liter, a co najm niej po 3 lite ­ry każdego wyrazu (we wszystkich wyrazach w tej samej ko­lejności) — tworzą końcowe rozwiązanie, nie mówiąc jużo tym, że należy posługiwać się jedynie rzeczownikami w pierwszym przypadku liczby pojedynczej. Wartość szaradziar­ska 'logogryfu tym więcej się podnosi, im dłuższe są wyrazy.

90

•Oprócz logogryfu omawianego „klasycznego” rozróżniamy:a) logogryf obrazkowy, w którym zamiast definicji wyrazów

pomocniczych podane są jedynie rysunki, wyobrażające te wy­razy;

b) logoszyfrogram, który różni się od zwykłego logogryfu tym, że zawiera dodatkowe rozwiązanie, zaszyfrowane przy po­mocy rozrzuconych liczb (przykład zad. 1). Przykłady zadań na końcu artykułu.

c) logogryf wiązany w którym wyrazy pomocnicze wiążą się jedną, dwiema lub więcej literami, przy czym w takim wypad­ku sporządza się nie jeden diagram, ale dwa lub więcej dia­gramów, „zachodzących” na siebie tymi właśnie wiązanymi literami.

d) logogryf biliterowy (w każde pole wpisuje się po dwie litery);

e) logogryf sylabowy (zamiast liter wpisuje się sylaby);f) syntezę logogryfu, polegającą na odgadnięciu kolejności

wpisywania podanych wyrazów do diagramu.Jeśli chodzi o kształt diagramu, to może on być kwadratem,

prostokątem, kołem, rozetką.

SYNONIMOLOG to właściwie logogryf, którego wyrazy po­mocnicze są synonimami, to znaczy wyrazami bliskoznacznymi. Do tego typu zadania potrzebne są dwa diagramy, a dla każ­dej pary wyrazów powinna być tylko jedna definicja. Rozwią­zanie, oczywiście, musi wynikać łącznie z obu diagramów.

HOMONIMOLOG — kolejny krewniak zwykłego logogryfu, ma identyczną jak on konstrukcję, ale trudność jego ułożenia polega na tym, aby wszystkie wyrazy pomocnicze były homo- nimami, tzn. wyrazami o różnych znaczeniach, a w związku z tym definicje dla poszczególnych wyrazów do odgadnięcia powinny być raczej dowcipne i łączące jakieś cechy charakte­rystyczne każdego z tych różnych ,znaczeń” danego wyrazu.

ANTONIMÓWKA lub antonimolog polega na odgadnięciu wyrazów według podanych znaczeń i wpisaniu ich antonimów, czyli wyrazów przeciwznacznych, do diagramu (przykład zad. 2).

NA KŁAD ANKA składa się z dwóch logogryfów o jednako­wych kształtach, przy czym po ich rozwiązaniu odczytuje się jednakowe litery, przypadające na te same pola w jednymi drugim diagramie (przykład zad. 3).

91

ANAGRAMÓWKA jest odmianą logogryfu, w którym po od­gadnięciu wszystkich wyrazów należy przez przestawienie liter każdego wyrazu ułożyć nowe wyrazy (już bez podanych zna­czeń). Określone litery, tak w jednym ja k . i w drugim diagra­mie, powinny oczywiście dać rozwiązanie. Im dłuższe wyrazy pomocnicze — tym wartościowsza anagramówka (przykład zad. 4).

Odmianą anagramówki jest anagramówka obrazkowa, w któ­rej zamiast definicji wyrazów do odgadnięcia podane są obrazki.

- PARAGRAMÓWKA również należy do .pochodnych logogry- fu, a różni się od niego jedynie tym, że po odgadnięciu wyra­zów pomocniczych (o podanych znaczeniach), należy dodać po jednej literze tak, aby powstało szereg nowych wyrazów. Te dodane litery, czytane kolejno, maóą dać dodatkowe rozwiąza­nie. Długość wyrazów wpływa decydująco na wartość zadania (przykład zad. 5).

ZMIEN1ANKA polega, jak logogryf, na odgadnięciu wyra­zów o podanych znaczeniach i wpisaniu ich do diagramu, a następnie na zmienianiu w każdym z odgadniętych wyrazów jednej (wskazanej) litery tak, aiby powstało szereg nowych wy­razów. Te zmienione litery, czytane kolejno, powinny dać roz­wiązanie.

Jeśli zamiast znaczeń wyrazów do odgadnięcia podamy ry­sunki tych wyrazów to otrzymamy zmieniankę obrazkową.

DOPEŁNIANKA to jakiby logogryf z przedrostkami, gdyż składa się właściwie z logogryfu, iprzed którym trzeba dopisać po kilka liter tak, aby powstały nowe wyrazy (bez przestawie-

. nia liter). Któreś, zawsze te same, z dopisanych liter, czytane kolejno m ają dać właściwe Tozwiązanie (przykład zad. 6).

I tu również zamiast definicji wyrazów pomocniczych można przedstawić rysunki tych wyrazów (dopetnianka obrazkowa).

CIĄGÓWKA to ciąg wyrazów odgadywanych i wpisywanych do diagramu w ten sposób, aby końcowa (e) litera (y) jednego wyraizu była (y) zarazem pierw szą' (ym i) literą (ami) następne­go wyrazu. Im większa jest liczba liter wiążących parę wyra­zów, tym lepsza jest ciągówka. Litery z zaznaczonych pól, czy­tane w odpowiednio wskazany sposób, powinny utworzyć do­datkowe -rozwiązanie.

92

Szlachetniejszą formą ciągówki jest ciągówka podwójna, któ­ra składa się z ciągu wyrazów o podanych znaczeniach tak do­branych, że ten sam ciąg wyrazów, czytany od końca do po­czątku, tworzy zupełnie inne wyrazy (o również podanych zna­czeniach). I tu litery z zaznaczonych pól dają dodatkowe hasło.

BLIŹNIAKI u— to zadanie, jak łatwo domyśleć się z tytułu, które musi mieć jakieś elementy identyczne, a mianowicie: kontury dwóch diagramów są identyczne oraz iokaliiaacja liter odgadywanych wyrazów jest w obu diagramach taka sama. Jedynie same wyrazy w jednym i drugim diagramie są inne, gdyż tworzą się one przez inne, wskazane grubszymi luib wę­żykowatymi liniami, ich wpisywania.

Jeśli do poszczególnych pól diagramów będziemy wpisywać nie po jednej, ale po dwie litery — będą to bliźniaki bilitero- we, a jeśli po sylabie — będą to bliźniaki sylabowe.

Pojawiły się już również bliźniaki, w których zamiast defi­nicji wyrazów do wpisywania w jednym z diagramów podane były rysunki tych wyrazów — w tym wypadku były to bliź­niaki półohrazkowe. Sądzę, że i bliźniaki obrazkowe również doczekają się swojej premiery.

WIRÓWKA jest zadaniem zbliżonym do krzyżówki, a różni się od niej jedynie sposobem wpisywania wyrazów, a miano­wicie zamiast poziomo lub pionowo należy wszystkie wyrazy wpisywać wirowo wokół zaznaczonych pól. Kierunek wpisywa­nia może być bądź zegarowy, bądź odwrotny do ruchu wska­zówki zegara, lub wreszcie mieszany tzn. część wyrazów jest wpisywana zegarowo, a część w odwrotnym kierunku. Zmiany te powinny być zaznaczone albo przy definicji wyrazów, albo na samym diagramie.

Im więcej jest pól wiążących wyrazy wirówki, tym większa jest jej wartość szaradziarska (przykład zad. 7).

Rozróżniamy również:a) wirówkę obrazkową, w któreg zamiast definicji wyrazów widnieją rysunki tych wyrazów,b) wirówkę z szyfrem, w której litery z niektórych pól, bądź wszystkich, oznaczonych licabami, czytane w kolejności tych liczb, dają dodatkowe rozwiązanie.

Często spotykanymi formami wirówki~są również:a) synteza wirówki polegająca na właściwym wpisaniu poda­nych wyrazów do diagramu tak, aby powstała normalna w i­rówka,

93

b) synteza wirówki z szyfrem, który rozmieszczony jest w niektórych polach pod postacią kolejnych liczb,

c) wirokrzyżówka, będąca po prostu konglomeratem wyrazów wpisywanych do diagramu trzema sposobami: poziomo, piono­wo i .wirowo.

Rzadziej spotykana jest wirówka tautogramowa, w której wszystkie wyrazy zaczynają się taką samą literą (przykład zad: 8).

KONIKÓWKA to zadanie związane ze znajomością ruchu Skoczka (konika) szachowego i polegające na odczytaniu pew­nego hasła, którego litery są -rozmieszczone Cwlainie ruchem skoczka) w diagramie, mającym najczęściej kształt kwadratu lub prostokąta. W zależności cd ilości liter, umieszczonych w jednym polu diagramu, rozróżniamy — konikówki sylabowe (zbyt łatwe do rozwiązania) dwu lub więcej literowe oraz jednoliterowe, zwane po prostu konikówkami.

Istnieje również synteza konikówki, która polega nie na roz­wiązaniu, a na ułożeniu konikówki z podanych liter lub grup literowych.

Na . podobnych zasadach budowane są zadania przy pomocy ruchu króla szachowego (królówka), wieży szachowej (wieżów- ka), czy wreszcie przy pcmocy gońca szachowego (gońcówka).

ELIMINATKA polega na odgadnięciu i wpisaniu do diagra­mu pewnych wyrazów o podanych znaczeniach, a następnie skreśleniu z nich liter, wchodzących w skład „klucza” do roz­szyfrowania, którym jest wyraz o określonej ilości literi również podanym znaczeniu. Pozostałe, nieskreślone litery powinny dać końcowe rozwiązanie (przykład zad. 9).

Zamiast znaczeń wyrazów mogą być podane rysunki symbo­lizujące te wyrazy i wtedy będzie to eliminatka obrazkowa.

Są również inne formy eliminowania zbędnych liter końco­wego rozwiązania, a mianowicie można zestawiać wyrazy w odpowiednie pary i skreślać litery jednego wyrazu z wyra­zu drugiego, albo można wykreślać zbędne litery przy pomo­cy ruchu skoczka szachowego.

MAGICZNE FIGURY o dowolnych kształtach zawierają ze­staw wyrazów o podanych znaczeniach, dających się czytać jednakowo poziomo i pionowo. Szczególnie popularną cdmianą tego typu zadań są magiczne kwadraty, przy czym szaradziar- sko zaczynają się liczyć od diagramu 6 X 6 wzwyż.

94

Bikwadrat magiczny to zestawienie dwóch różnych kw adra­tów, złączonych jednym wspólnym rozwiązaniem.

Rozróżniamy również magiczne figury obrazkowe (zamiast znaczeń — rysunki wyrazów), sylabowe (w kaadym podu syla­ba), liczbowe (zamiast liter liczby, które w rzędach poziomych, pionowych i ewentualnie na przekątnych dają taką samą sumę).

Sześcian magiczny to ambitniejsza autorsko odmiana kw a­dratu magicznego. Wyrazy tego typu zadania można czytać w (trzech kierunkach: (poziomo, pionowo i Prawoskośnie „w głąb”.

ARYTMOGRAF to typ zadania n ie cieszącego się dotychczas uznaniem wśród koneserów szar adziarskich ze względu na zbyt wielką łatwość w jego ułożeniu. Polega on na rozszyfrowaniu jakiegoś hasła (przysłowie, aforyzm, aktualne sformułowanie, itp.) w którym zamiast lifter umieszczone są lioaby, przy czym jednakowe liczby oznaczają jednakowe litery. Rozszyfrowania takiego aryfcmograjfiu dokonuje -się przy pomocy „klucza” po­mocniczego, składającego się z (kilku wyrazów identycznie za­szyfrowanych jak sam tekst szyfru. Po odgadnięciu wyrazów „klucza” pomocniczego i rozszyfrowani u w ten sposób poszcze­gólnych liczb wystarczy na miejsce liczb właściwego szyfru postawić odpowiadające im litery i odczytać rozwiązanie. W ,jkfluazu” pomocniczym, oczywiście, n ie wolno użyć liter nie figurujących w samym szyifirze. Wyrazy pomocnicze powinny być rzeczownikami w pierwszym przypadku liczby pojedynczej. Należy unikać wyrazów krótszych niż crrteroli/terowe.

Sądzę, że ze względu na duże możliwości wykorzystywania dłuższych tekstów w arytmografach warto by się pokusićo wprowadzenie jakichś dodatkowych kanonów „uszlachetnia­jących” samo zadanie tak, aby jego ułożenie sprawiało autoro­wi pewną satysfakcję, a rozwiązującemu dostarczyło przyjem­ności przy jego rozszyfrowaniu. Proponuję więc ułożenie wy­razów „klucza” pomocniczego w ten sposób, aby każda z liter szyfru była użyta koniecznie dwa razy, a n ie jak dotychczas raz kib k ilka razy. Ten na pozór drobny szczegół czyni auto­matycznie zadanie ciekawszym przy układaniu, jak i przy roz­wiązywaniu. Zresztą, proszę, spróbujcie zgodnie z tym uwa­runkowaniem ułożyć talki arytmograf.

Jeśli w „kluczu” pomocniczym, zamiast znaczeń podamy ry ­sunki wyrazów, będziemy mieli arytmograf obrazkowy.

Kryptogram różni się od aryitmografu jedynie tym. że za­m iast liczb szyfrujących litery, występują jakieś inne znaki,

95

jak np. hieroglify, obrazki, przedmioty, a naw et po prostu inne ((zamienne) litery.

Szyfrogram różni się od arytmografu tym, że litery (tekstu do rozwiązania są ponumerowane liczbami kolejnymi od 1 do licaby równej liczbie lider w szyfrze, a „klucz” pomocniczy musi być ułożony koniecznie z wszystkich li/ter samego szyfru, tzn. liczby w „kluczu’* pomocniczym nie mogą się ani razu po­wtórzyć, a jeldnoaześnie (każda z nich musi toyć raz użyta. Wy­razy „klucza” pomocniczego powinny być rzeczownikami w pierwszym przypadku liczby pojedynczej, przy czym należy unikać wyrazów krótszych (3—4 literowych), 2-4i'teroiwe są nie­dopuszczalne (przykład zad. 10).

Szyfrogram obrazkowy (Szyfrograf) m a — zamiast definicji wyrazów „klucza” pomocniczego «— rysunki tych wyrazów.

PANTROPA jest zbudowana na identycznych zasadach jak szyfrogram, a jedynie sam diagram, zamiast wpisanych kolej­nych liczb, zawiera graficzny sposób wpisywania poszczegól­nych wyrazów „'klucza” pomocniczego.

DIAKROSTYCH uznany jest przez świat szaradziarski za jedną z najambitniejszych form zadań diagramowych i różni się od szyfrogramu tym, że określone litery wyrazów „klucza” pomocniczego czytane kolejno, dadzą dod&tkowe rozwiązanie, np. imię i nazwisko autora, oraz ty tu ł jego utworu, z którego cytat jest rozwiązaniem samego diaiktrostychu. Cytat ten powi­nien być jakimś zamkniętym aforyzmem, złotą myślą luib wy­powiedzią. W „kluczu” pomocniczym nie można użyć wyrazów pi-sanych z dużej litery (przykład zad. 11).

Znana z nieukazującego się już tygodnika „Świat” juli&nka to diakrostych, w którym obowiązują dodatkowe dwa w arun­ki: 1) raz wiązanie w „kluczu” pomocniczym musi być utworzo­ne wyłącznie przez pierwsze litery tych wyrazów (a nie do­wolne, jaflc w diafcirostychu), 2) tekstem rozwiązania może być wyłącznie cytat z utworu autora niewspółczesnego.

REBUSOGRAF to odmiana szyfrogramu obrazkowego, w któ­rym zamiast obrazków „klucza” pomocniczego występują człony rebusowe. Utrudnia to oczywiście pracę autorską i sta­wia zarazem ten typ zadania wyżej od szyfrogramu obrazko­wego.

96

ROMBINATKA ARYTMETYCZNA obejmuje dość sporą licz­bę różnych zadań opartych na rozszyfrowaniu działań arytme­tycznych, w których zamiast liter należy podstawić takie cy­fry, aby spełnione zostały warunki, postawione przez odpo­wiednie znaki arytmetyczne, po czym używając rozszyfrowa­nych liter użyć je do jakiegoś dodatkowego rozwiązania, jak: synteza krzyżówki, wirówki, w odgadnięciu przekładanki, ska- kanki, eliminatki itp. (przykład zad. 12).

PIRAMIDKA to typowy przykład, zresztą z bardzo szerokie­go wachlarza zadań — komkursików, w których istotą układa­nia czy rozwiązywania jest współzawodnictwo pod hasłem „kto szybciej, kto lepiej, kto więcej itd.”.

ALGRAM to jeden z nowszych, obok panaigramu i kombi- nagramu, typów zadań diagramowych. Polega na odgadnięciu określonej ilości par wyrazów o podanych znaczeniach i wpi­saniu ich do sąsiadujących ze sobą diagramów, przy czym w. diagramach tych umieszczone są zamienniki odgadywanych wyrazów. Rozszyfrowanie tekstu rozwiązania, które umieszczo­ne jest obok diagramów pomocniczych, sprowadza się do pod­stawienia zamienników z diagramów pomocniczych do diagra­mu z tekstem zaszyfrowanego rozwiązania (przykład zad. 13).

PANAGRAM podobny jest nieco do zmienianki i polega na odgadnięciu wyrazów o podanych znaczeniach i wpisaniu ich do pionowych kolumn diagramu, następnie zmianie je d n e j 'l i­tery (z zaznaczonego pola) w każdym poziomym rzędzie dia­gramu i wreszcie na ułożeniu z liter każdego rzędu poziomego’ nowych wyrazów, które należy wpisać do odpowiednich pozio­mych rzędów sąsiedniego -(identycznego w kształcie) diagramu. Rozwiązanie panagraimi odczytuje się w sposób wskazany bądź liczbami kolejnymi rozmieszczonymi w e właściwych po­lach obydwóch diagramów, bądź podobnie jak w pantropie, linią ciągłą łamaną.

Im wyrazy do odgadnięcia dłuższe, tym wartościowszym sta­je się panagram.

KOMBINAGRAM :— zadanie, w zasadzie dość proste w sa­mym rozwiązywaniu, ale nieco trudniejsze w opisie mechaniz­mu rozwiązywania.

Z grubsza mówiąc, kombinagram to swoistego rodzaju kon­glomerat ciągówki z anagramówfką. Pierwsza część razwiązy-

97

wania kombinagramu (przykład zad. 14), to odgadnięcie szere­gu wyrazów o podanych znaczeniach i wpisaniu ich jednym ciągiem (wężykowato) do diagramu „A”. Druga faza rozwiąza­nia* >to ułożenie przez odpowiednie przestawienie iiiter w każ­dej pionowej kolumnie diajgramu „A” nowych wyrazów i wpi-. sandu ich do odpowiednich pionowych kolumn diagramu „B”. Następna czynność to przemieszczenie liter z diagramu „C” do diagramu „D” — identycznie do przemieszczenia liter z dia­gramu „A” do diagramu „B”. Końcowe roiswuązainie odjazytutfe £ię w {poziomych rzędach diagramu „D”.

Opis kombinacji może nieco przytrudny, ale rozgryzienie sa­mego zadania nie powinno być zbyt twardym orzeszkiem dla zaawansowanego szaradzisty.

METAMORFOZA polega na utworzeniu z podanego wyrazu przez zmianę jednej litery (bez przestawiania liter) — nowego wyrazu i wpisania go pod pierwszym .wyrazem. Podobnie po­stępując z tym nowym wyrazem dojść przy ostatniej zmianie do wyrazu końcowego, przy czym każdorazowo zmieniana lite­ra musi być z innej kolumny pionowej, ,tzn. (każda litera wy- raszu wyjściowego może być zmieniana tylko raz (przykład zad. 15).

*

Ten dość lapidarnie przedstawiony wykaz typowych zadań nie jest oczywiście pełnym obrazem całej twórczości w dzie­dzinie zadań diagramowych. Ze względu na szczupłość miejsca nie omówiłem tu zadań słabszych szaradziarsko, jak: wysu- wanka, pmzekładanka, labirynt, wizytówki, zadania tafelkowe itp.

Istnieją i ciągle powstają coraz to nowe, ciekawe formy za­dań. Odnosi się to tak do łączenia dwóch lub więcej typów zadań omówionych powyżej (paraanagramówka* panagram, itp.) jak i do konstrukcji zupełnie nowych form.

Oby ich było coraz więcej i coraz ciekawszych!

ALFRED NOWAKOWSKI

98

SłowniczekTerminów Szaradziarskie^

AKROMJŁZOSTY CH — gr. Zob. Akrostych.

AKROMONOGRAM — gr. Zob. Wiersz akrom onogram atyczny.

AKROSTYCH — gr. akro»tichon— początek w iersza, od Akros — skrajny , skraj, kran iec i stlcbos— w ers, utw ór wierszowany, w którym początkowe litery każdego kolejnego w ersu (rzadziej strofy), czytane z góry na dół, tw orzą określony w yraz lub szereg w y­razów. Form a spotykana już u Enniusza i w kom ediach F lau ta , w dawnej litera tu rze polskiej w y­stępująca dość często, m. in. u Mikołaja Reja, A ndrzeja Morsz­tyna, Jana Żabczyca. AKROME- ZOSTYCH — gr. od ftkros, mćsos— średni, środkowy, w w yrazach złożonych — pomiędzy, śród 1 stichos — utw ór z literam i, w - komponowanym i na krzyż. MEZO- STYCH — z gr. mćsos i atlchos utw ór z środkow ym i literam i ko­lejnych wersów, tw orzącym i okre­ślony w yraz lub układ wyrazów. PENTAKROSTYCH — Z gr. p&lte— pięć, w złożeniach — pięcio-, ńkro* i stichos — utw ór z począt­kową literą każdego w iersza, po­w tarzającą się pięciokrotnie. TE- LESTYCH — z gr. od t61e — da­leko, w dali, w złożeniach — odległy, oddalony — utw ór z koń ­cowymi literam i wersów, tw orzą­cymi w yraz lub układ wyrazów, powszechnie stosow any w poezjf rzymskiej III i IV w. n.e. — Ju lian Tuw im : panopticum po­etyckie „Pegaz dęba” , rozdz.,.T rak tat o ak rostychu” .

ALGEBRAF — od algebra, ar. al-dżebr — połączenie 1 gr. g rśp- hein — pisać — krzyżówka a ry t­

m etyczna — Elbrus: „O krzyżów ­ce ary tm etycznej” — „Kai. Szar.” r. 1&53 s. 128.

ALGRAM — od grśm m a — gT&m- m atos gr. — litera. Zadanie dia­gramowe, polegające na odgadnię­ciu określonej liczby par w yra­zów o podanych znaczeniach 1 w pisaniu ich do sąsiadujących z sobą diagram ów z tym , że w dia­gram ach są umieszczone zam ien­niki poszukiwanych wyrazów. Al- gram po raz pierwszy opublikow ał A lfred Nowakowski w „Szaradzi­ście” — n r 2 (196) z 15 stycznia 1064 r. Pochodne: m. in. algram o- -krzyżów ka.

ANACYKLICZNY WIERSZ — zob. Wiersz anacykliczny.

ANAGRAM — dawn. anagram at, gr. anagr&mma, od gr. *ana-* w złożeniach: pod górę, po, przez, wzdłuż i gr&mma — grftm matos — litera — w yraz, w yrażenie lub zdanie, pow stałe przez przestaw ie­nie głosek albo sylab Innego w y­razu, w yrażenia czy zdania, stąd nazwa zagadki. A nagram y uk ła­dano Już w starożytności, zw łasz­cza słynnym ich tw órcą był poeta Likofron, k tóry uchodził za ich wynalazcę, tworzono Je także z tekstów Homera i z w ersetów .Biblii. Od czasów Odrodzenia zna­ne były w zachodniej Europie, przede wszystkim we F rancji, a w n połowie XVII w ieku uzyskały znaczną popularność w Polsce. N ajpiękniejszą grę słów stanow ią przeobrażenia DOMUS LESCINA. u ję te w żywych obiaz^ch, jakim i Daniel E rnest Jabłoński, rek to r szkoły w Lesznie, fetow ał S tan i­sława Leszczyńskiego. Pochodne nazwy: anagram ów ka, anagram o-

graf z grftphełn — pisać, paraana- gramówke. — Julian Tuwim: „Pe­gaz dęba” rozdz. "Anagram ”, gdzie jest podana literatura przedmiotu. M. in. polskie ana- gram m attana: ”Swan” — „w za­klętym kręgu anagramów” — ”Kal. Szar.” r. 1960, s. 68, „Esse”— „Tajemnica anagramów” — „u źródeł rozrywkarstw a” — „Kai. Szar.” r. 1»62.

ANAGRAMOGRAF — Zob. Ana­gram.

ANAGRAMÓWKA — Od „ana­gram** i „ówka** — odmiana logogryfu, w którym po odgad­nięciu poszczególnych wyrazów należy przestawić litery tak, aby otrzymać z nich nowe wyrazy. Określone litery w obu diagra­mach dadzą rozwiązanie. Odmia­na: anagramówka obrazkowa, za­danie, w którym definicję zastę­pują rysunki. — A. Nowakowski: „O zadaniach diagramowych**.

ANASYNTEZA — od gr. ana-, w złożeniach: pod górę, po, przez., wzdłuż 1 s£nthe*is od syn- thiihćnai — składać, zestawiać — połączenie, zestawienie. Zadanie, polegające na umieszczeniu poda­nych liter w wolnych polach dia­gram u tak, aby otrzym ać rozwią­zanie, przy czym każdej z wymie­nionych liter odpowiada jedna z porządkowych liczb diagramu, a kluczem rozwiązania są sumy i iloczyny liczb porządkowych, od­powiadających jednakowym lite­rom. Anasyntezę po raz pierwszy ogłosił „Lit** w „Szaradziście” w n r 21(181) z 1< listopada 1903 r.

ANEGDOTYCZNE ZADANIE: — gr. a a i ćkdoios, od ekdidónai — wydawać — krótkie, zabawne lub charakterystyczne opowiadanie z dowcipnym zakończeniem. Zada­nie — tego rodzaju opowiastka, dykteryjka, połączona z zagadką.

— Inż. Zbigniew D erfe rt: „Za­danie anegdotyczne — Zapomnia­na dziedzina szaradziarstwa**. „Problemy** n r 8(138) z 1897 r., s. 665.

ANTONIMOLOG — od gr. ant!— przeciw i ónyma — ónoma — imię. Zadanie, w którym należy odnaleźć wyrazy o podanych zna­czeniach, a następnie wyszukać antonimy czyli wyrazy im prze­ciwstawne. Pierwsze zadanie tego typu ogłosił „Pilon'* w „Kai. Szar.** r. 1863.

ARIADA — od imienia twórcy zadania, Ariusza Drosklego, człon­ka przedwojennego Klubu Szara­dzistów, szarada bez określeń licz­bowych, z dwu lub kilkakrotnym oznaczeniem w różnych wierszach tą samą liczbą identycznych, ko­lejnych sylab rozwiązania. A. Droski umieścił w „Rozrywce** — i*. III n r 12(36) pierwszą arladę, kończąc tekst następującym czte- rowierszem:

Nad swem zadaniem smutnie ki­wam głową;

takie to słabe... Ochrzcić je wy­pada,

bo pewnie zamrze śmiercią...„rozrywkową**

Niech więc po ojcu ma im ię: Ariada.

ARYTMETYCZNA KRZYŻÓW­KA — Zob. Algebraf.

ARTYJMOGRAF — Od gr. ari- thmós — liczba i grfphos — sieć, zagadka, łamigłówka cyfrowa, której rozwiązanie polega na wstawieniu odpowiednich liter na miejsce cyfr. Arytm ograf obraz­kowy — zadanie z zastosowaniem rysunków zamiast definicji w yra- razów.

ASOCJATKA — Od asocjacja nowołae. z associare — łączyć, kojarzyć. Typ zadania trochę przypominającego szyfro-szaradę,o wyrazach, zbliżonych do siebie znaczeniowo: jednym, podanym w tekście zadania, i drugim, będą­cym jego synonim em — do od­gadnięcia. Pierwszą asocjatkę o- publikował „Aktyn** w „Szara­dziście** — n r 4(416) z 15—28 lu te­go 1873 r.

AUTORSKA ZAGADKA — Zofc. Zagadka autorska.

Bi — Z łac. bis, na początku wyrazów złożonych: dwu-; logo­gryf bilieterowy — zadanie w któ­rego każde pole wpisuje się po dwie litery; szarada biliterowa — szaradoida; krzyżówka biliterowa; blkwadrat magiczny — zestawie­nie dwu różnych kwadratów, po­łączonych jednym wspólnym roz* wiązaniem.

BILETY WIZYTOWE — Od fr. bUlet — bilet, karta wstępu; przez analogię do biletów wizytowych zadanie anagramowe, polegające na utworzeniu z podanych w yra­zów imion i nazwisk lub zawo­dów poszczególnych ludzi. — Dr St. Kaszubski: „Tak było*' — „Wspomnienie o kol. Misławie** [twórcy oryginalnych biletów wi­zytowych] — „Kai. Szar’*. R. 1858, 127 — j^izytówkl.

BLISKOZNACZNIK — Zob. Sy­nonim.

BLIŹNIAKI — Zadanie, w któ­rym kontury . dwu diagramów i rozkład liter wyrazów są iden­tyczne, choć użyte zostały inne słowa. Bliźniaki biliterowe — za­danie, w którym do poszczegól­nych pól diagramów wpisuje się nie po jednej, ale po dwie litery, bliźniaki sylabowe - - gdy stosuje się nie litery a sylaby, bliźniaki półobrazkowe — kiedy zamiast definicji wyrazów używa się ry ­sunków.

BOUTS RIM&S — Fr. dosłownie: zakończenia rymowane. Zabawa, wywodząca się z Francji, polega­jąca na pisaniu wierszy, dostoso­wanych do podanych z góry ry ­mów, a nieraz i form poetyckich. Rozrywka była modna w Polsce w XIX w., nazywano ją sekreta­rzami poety dobni i brali w niej niekiedy udział znani pisarze.

CANCRINUM — łac. Zob. Rak.

CHRONODISTICHON — Zob. Chronogram.

CHRONOGRAM — Od gr. chró- nos — czas 1 gr. gr&mma — pis­

mo, słowo; wyraz albo zwrot, w którym określone litery odpowia­dają liczbom rzymskim, oznacza­jącym datę; chronostych — od chrómos i stlchos — wiersz; ohro- nostichon, utwór, w którym po­dane zdanie zawarte zostało w jednym wierszu 1 chronodistichon, gdy ujęte jest w dwu wierszach. Gdyby przytoczony w „M erkury- uszu Polskim OrdynaryjJiym” (nr2 z 5 stycznia 1661 r.) napis: „QUIEVI INDOMITUS PRO PA­CE" („Niezwyciężony, uspokoiłem dla pokoju'*) był chronogramem, co jest mocno niepewne — byłby to najstarszy zapis tego rodzaju w prasie polskiej.

CHRONOSTYCH — Zob. Chro­nogram.

CIĄG ÓWKA — Zadanie, w k tó­rym zachowane jest następstwo wyrazów w miejscu, wpisywanych do diagramu tak, aby końcowa litera jednego słowa była zara­zem pierwszą następnego; ciągów ka podwójna — zadanie z tym sa­mym ciągiem wyrazów, czytanych obustronnie i składających się w pasma odmiennych słów.

DIAGRAM — Od gr. diftgramma— zarys, figura geometryczna z gr. di&grńphein — kreślić; zarys, rysunek zadania.

DIAKROSTYCH — Ang. crostic, acrostic, diacrostic; double — cro- stic, WordagTam puzxłe; z nowogr. di(a) — fikros — stlchos, z gr. dd — dda — przedimek przez, w złożeniach również: prze-, roz-, Akros — skrajny, skraj, kraniec 1 gr. stichos — wers. Szyfrogram, z tą różnicą, że określone litery wyrazów, stanowiących „klucz pomocniczy’*, czytane kolejno, tworzą dodatkowe rozwiązanie — Zob. Julianka. — A. Nowakowski: „O zadaniach diagramowych**.

DOPEŁNIANKA — Logogryf, w którym do poszczególnych słów dopisuje się po kilka liter bez ich przestawiania tak, aby powstały nowe wyrazy. W ybrane litery z dopisanych, znajdujące się w tym

samym rzędzie, dają rozwiązanie. Dopełnianka obrazkowa — w k tó ­rej znaczenie słów jest w yrażone za pośrednictwem rysunków.

ECHOWY WIERSZ — Zob. Wiersz echowy.

ELIMINATKA — Od. łac. elimi- natio — wyłączanie, usuwanie, w ykluczanie, z łac. elim inare od lim en — próg, usuwać, wydzielać, wykluczać; zadanie, w którym należy odgadnąć wyrazy w edług podanych określeń, a następnie w ykreślić z nich litery, stanow ią­ce słowo-klucz. Zadanie w ydru­kował po raz pierwszy W iktor Per w n r 1 „Białego K ruka’* z 1929 r. W w yniku ogłoszonego przez redakcję konkursu o trzy­mało ono nazw ę „elim inatk i”. E lim inatka obrazkowa — zadanie w którym zam iast definicji po­szukiw anych słów są podane ry ­sunki, przedstaw iające przedm io­ty, k tó re oznaczają.

ENIGMATA — Zob. Zagadki autorskie.

FIGIELEK, FIGLIK — K rótka forma szaradziarska, tekst lub ry ­sunek o żartobliw ym charak te­rze — fraszka, dw orzanka, face- cja.

FIGURY MAGICZNE — Figury liczbowe, w k tó rych sumy liczb wzdłuż każdego wiersza, każdej kolum ny i każdej z dwu prze­kątnych są Jednakowe. Zagadki te były już znane w starożytnoś­ci: w Chinach 4000—5000 lat przed naszą erą 1 w Indiach ok. 2000 lat tem u. O podobnych właściwoś­ciach zadania literow e z w yraza­mi, k tó re czytane poziomo i pio­nowo, są jednakow e. N ajpopular­niejszą form ą figur magicznych są kw adraty , z k tórych liczą się z punk tu widzenia sztuki szara- dziarskiej zadania, m ające d iagra­my 6X6 i więcej pól. B ikw adrat magiczny — zadanie, złożone z dwu różnych kw adratów , o jed ­nym wspólnym rozwiązaniu. Ma­giczne figury obrazkowe, gdzie zamiast definicji w yrazów w ystę­

pują rysunki i sylabowe, nie z literą w każdym polu a sylabą. Sześcian magiczny, zwany dzisiaj krzyżówką kubiczną, odmiana kw adratu magicznego z wyrazam i, czytanym i w trzech k ierunkach: poziomo, pionowo i w głąb. — Zob. stereokrzyżów ka.

GADKA — gad- liczne złożenia; pierw otne znaczenie nie 'gadanie*, 'm ówienie', lecz 'dum anie’, 'm nie­m anie’, 'zgadywanie', stąd u w szystkich Słow ian nazwa dla 'zagadki’. U Słowian południo­wych ten .sam pień i z bez­dźwięczną: gatanka — zagadka, cerk. gananije — zgadywanie, sło- wień. zaganka, serbskie goneta, rus. ugonut — zgadnąć, łuż. ga- daś — zgadywać. N ajstarsza za­gadka, odkryta przez Al. Brilck- nera, pochodzi z rękopisu G otar- da, syna Adama z Krzepic, praw ­dopodobnie z r. 1406, a zbiór za­dań pt. „Gadki rozm aite, k tóre- mi rozum ludzki może być za- ostrzon” z r. 1552. — J. Krzy­żanowski — „Zagadka i je j pro­b lem atyka” — „Zagadnienia ro­dzajów literack ich” , t. V, zesz. 2 (9). Łódzkie Towarzystwo N auko­we, Lódź, 1962 r. — Sł. Folfasiń- ski — „Polskie zagadki ludow e” . Przedmowa — prof. Ju lian Krzy­żanowski. LSW, W-wa, 1975.

GOttCÓWKA — Od: goniec — laufer, figura szachowa, a to od gon-; rodzaj elim inatki,, w k tó­rej w ykreśla się wyrazy przy po­mocy gońca szachowego stosując jego ruchy.

GRA SŁOW — Figura, polega­jąca na używ aniu tych sam ych lub podobnie brzm iących w yra­zów, skojarzeń i m odyfikacji sło­w nych w odm iennym sensie, ęzę- sto o charak terze żartu. — St. S ierotw lńskl — „Słownik te rm i­nów literack ich” . „Ossolineum” , 1966.

HIEROGLIFIK — gr. hierós — święty i gl^pJiein — w yrzynać; napis hieroliglificzny, zob. Rebus.

HOMONIM — łac. homonymus, z gr. hómonymos — równoimlen-

ny, a to z gr. homós — równyi ónym a — ónouia — imię nazwa, wyraz, m ający Jednakowe brzm ie­nie z innym wyrazem , ale od­m ienne znaczenie, etymologię, a niekiedy i pisow nię; stąd i zagad­ka, w k tórej uk ry te są jedno­brzm iące wyrazy.

HOMONIMOLOG — Z gr. homós— równy, ^nym a* — ’6nom a’ — imię, nazwa i, lógos — słowo. Za­danie, polegające na odgadnięciu znaczeń w yrazów określonych podwójnie, homonimowo. Np. znaczenie w yrazu MARKA, użyte­go w tym zadaniu można określić: 1) jednostka m onetarna, 2) uzna­nie, opinia. Poszczególne wyrazy, odgadnięte na podstawie podw ój­nych określeń, tw orzą rozwiąza­nie.

JULIANKA — Od Ju lian (Tu­wim), diakrostych, typ zadań, publikow anych w „Świecie” , naz­wa przyjęta w w yniku specjalnej ankiety , przeprow adzonej przez redakcję wśród czytelników pis­ma, którzy zgłosili ją dla uczcze­nia pamięci poety — alchem ika słowa, oraz z te j przyczyny, że tygodnik, in ic ju jąc ogłaszanie te ­go rodzaju zadań, sięgnął do twórczości Tuwima. Inne propo­zycje: rozsypanka literacką oraz różne odm iany szyfrogram u i akrostychu. — „Św iat” , r. 1959 nr 25 (413) 1 nr 28 (416).

KALAMBUR — Fr. calem bour z calem (bredaine) — bujda i bour- de — bujda; wywód z wł. cala- majo burlare nie do przyjęcia Jak łączenie z nazw iskiem dwo­rzanina króla S tanisław a Lesz­czyńskiego, von Calem berga; rów­nie hipotetyczne są w ersje o związku z nazwiskiem hrabiego Calemberga z W estfalii czy ap te­karza z P aryża o tym samym nazwisku, najpraw dopodobniej od nazwy K ahlenbergu przez książ­kę wiedeńczyka F rankfurte ra zII poł. XV w. pt. „Geschichte des Pfarres vom K alenberg” ; dotarła ona do Francji, gdzie zaczęto u- tyw ać wyrazu 'ca lam bourg na o- znnczenie dowcipu słownego; z

czasem słowo to przejęli Niemcy, a następnie rozprzestrzeniło się ono po całej Europie; żartobliw a, dowcipna gra słów, oparta na dwuznacznym sensie wyrazów i identyczności lub podobieństw ie ich brzm ienia; podobnie i zagad­ka, tak nazyw ana — Ju lian Tu­wim: „Pegaz dęba” , rozdz. „K a­lam bur, czyli karam bol”.) Wywód od drw in „popa z K alenbergu” uznaw ał za popraw ny F. Klugei Al. BrUckner).

KARIADA — Od „K aar” — pseudonim u M ariana T kaczyka; szyfroszarada. Zadanie, którego konstrukcja opiera się na podzie­leniu na spraw dziany haseł roz­wiązania, ponum erow anych lite ra ­mi, przy czym każda litera roz­w iązania powinna pow tarzać się co najm niej dwa razy, oraz na umieszczeniu w tekście wiersza wyrazów zam iennych, użytych w tej samej form ie gram atycznej co w yrazy, spraw dziany; kariadę po raz pierwszy zaprezentow ał czytelnikom „K aar” w „Szaradzi­ście” r - n r 23/24 z grudnia 1966 r.

KARUZELÓWKA — Z fr. car- rousel — karuzela; zadanie, w którym dane litery czy sylaby powinny być dla odnalezienia po­szukiw anych w yrazów przesunię­te ruchem obrotowym wokół ta r ­czy diagram u, mającego postać koła, o określona liczbę pól.

KASTALIA — Od »Kasta\ pseu­donim u dra S tanisław a Kaszub­skiego; szarada, w k tórej zam iast sprawdzianów liczebnikowych u- żyte są jedynie zaim ki w skazu ją­ce: TEN, TA, TO — TE, CI, i dla spraw dzianów nieodm iennych przysłówek TAM. — kolejność sy­lab uwidoczniona jest przez cy­fry, umieszczono na m arginesie wiersza; kastalię po raz p ierw ­szy w ydrukow ał "K asta” w ”Sza- radziście” — n r 3 (197) z 1 lutego 1964 r.

KOŁOWKA — Od koła; zada­nie, polegajace na w pisyw aniu w koło dośrodkowo w yrazów, k tó ­rych litery czy sylaby są wspólne

w pasie centralnym figury, a częściowo identyczne dla sąsia- ujących z sobą wyrazów w od­cinkach środkowych diagramu.

KOMB1N A GRAM — Od kombi­nować z łac. combinare — łączyć, jednoczyć, układać, obliczać, i od gr. gr&mma — grinunaios — litera; zadanie, stanowiące połą­czenie clągówki z anagramówką, opublikowane po raz pierwszy przez Alfreda Nowakowskiego w "Szaradziście” — n r 2(196) z 15 stycznia 1864 r. Rozwiązanie kll- kufazowe: polegające na odgad­nięciu wyrazów o podobnych znaczeniach i wpisaniu ich jed­nym ciągiem do diagramu, ozna­czonego literą **A**, ułożeniu przez odpowiednie przestawienie liter w każdej pionowej kolum­nie nowych wyrazów i wpisaniu ich do odpowiednich pionowych kolumn diagramu „B” oraz na przemieszczeniu liter z diagramu **C” do diagramu **D*\

KOMBINATKA ARYTMETYCZ­NA — Od kombinować z łac. combimaTe — łączyć, jednoczyć, układać, obliczać; konglomerat różnego rodzaju zadań, opartych na wykonaniu działań arytm e­tycznych z podstawieniem w miejsce liter takich cyfr, jakie są uwarunkowane przez postawione odpowiednie znaki arytm etyczne. Po rozszyfrowaniu liter należy użyć je do rozwiązania dodatkowo towarzyszących zadań, Jak: syn­teza krzyżówki, wirówka, ellmi- natka i in.

KONIKÓWKA — Od konika, fi­gury w szachach, w związku z zastosowaniem* przy układaniu I rozwiązywaniu tego rodzaju za­dań ruchów konika (skoczka) na polach szachownicy; zadanie ko­nikowe. — E lbrus: „O budowle zadań konikowych" — **Kal. Szar.” 1962.

KRÓLÓWKA — Od króla, figury w szachach; rodzaj eUminatki, za­dania, w którym skreśla się lite­ry w danym wyrazie na podsta­wie ruchu króla szachowego; tak ­

że zadanie, w kitórym na tej sa­m ej' zasadzie rozwiązujący poszu­kuje ukrytego tekstu.

KRYPTOGRAM — z gr. k ryp­to-, od k r?p te in — ukrywać i grim m a — grftmmaios — litera, pismo; zadanie zbliżone do ary t­mografu, ale bez liczb, będących szyframi liter, a z hieroglifami, obrazkami czy zamiennymi lite­rami.

KRZYŻÓWKA — Formalnie od krzyż, z przyrostkiem -ówka, faktycznie kalka językowa — ang. crosswofd, fr. mots croises, nlem. KTeuswortr&tsel, cz. kri*ovka 1 in .; początkowe nazwy: łami­główka krzyżowa, zagadka krzy­żykowa, łamigłówka krzyżykowa, zagadka słów krzyżowanych. Za­sadnicze szczegóły o dziejach za­dania, a zwłaszcza jego narodzi­nach w odrębnym artykule. P ra- wzory krzyżówek: w Anglii w czasopiśmie „Illustrated Lon­don News'* w n-rze z 30 sierpnia 1666 r. pod nazwą acrofttic cha- rade; w Polsce — w „Kurierze Codziennym*' z 31 sierpnia 1887 r. Pierwsze krzyżówki: w Stanach Zjednoczonych zadanie ułożone przez A rthura Wynne*a, ogłoszo­ne w niedzielnym dodatku dzien­nika „New York World”, uka­zującym się pod tytułem „Fun” , z 21 grudnia 1813 r . ; zbiorek krzyżówek, wydany przez nowo­jorskie wydawnictwo „Simon and Schuster” 10 kwietnia 1924 r.; w Polsce — krzyżówka, umiesz­czona przez Karola Hoffmana — „Haka** w „Kurierze Warszaw­skim** w num erze z 31 stycznia 1925 r. układu prawdopodobnie Jana Czempińskiego oraz zada­nie mgr Kazimierza Makarczyka, w num erze „Ilustracji** z 7 lu­tego 1986 r. Pierwsza krzyżówka sylabowa ukazała się w numerze 49 „Światowida** w 1925 r., krzy­żówka rysunkowa kompozycji I. Kotowicza w numerze 18 „Nao­koło Świata** w tym samym ro­ku, a synteza krzyżówki, ułożona przez Wacława Teitelbauma, w „Ilustracji**. W 192T7 r. w „Nao­koło Świata** został wydrukowany

po raz pierwszy sześcian magicz­ny, dzisiaj nazywany krzyżówką kubiczną. Krzyżówki sześcienne, prostopadłościowe 1 innych kształtów — zob. Stereokrzyżów- ka. — K. Gilewicz: „Zawiłe dzieje pierwszych polskich krzyżówek**, „Kai. Szar.** r. 1959; Marek Pen- szko: „Rodowód krzyżówki” — „Kai. Szar.** na r. 1976 i „Kreol” : „Z zarania polskiej krzyżówki” , ibid.

KWADRAT MAGICZNY — Zob. Figury magiczne.

KWIZ — Zob. QUIZ.LABIRYNT — Łac. labyrinthus, gr. labyrinthos, w starożytności nazwa budowli o tak zawiłym planie wnętrz, zagmatwanych ko­rytarzach, że osoby obce nie mo­gły wydobyć się z nich. Podob­nie przedstawia się sprawa z za­daniem, którego celem jest od­szukanie właściwej drogi przez plątaninę najczęściej łinii, prze­cinających dane pola, rzadziej li­ter.

LIPOGRAM — Od gr. lćlpein— opuścić 1 gr&mma — litera. U- twór lub urywek, napisany bez użycia określonej litery której u- nikanie w danym języku Jest szczególnie trudne. — J. Tuwim— „Pegaz dęba**, opis burzy pió­ra Z. Stamirowskiej bez litery „ r”.; St. Sierotwińskl — „Słow­nik term inów literackich**, Ossol. 1906.

LITERÓWKA — Łac. llttera — litera; zadanie, polegające na wpisaniu wyrazów do dwu po­danych figur, a następnie, po na­łożeniu ich na siebie, ustaleniu jednakowych liter, przypadają­cych na te same pola, a stano­wiących tekst rozwiązania.

LOGOGRYF — Od gr. logos — słowo i gTiiphos — sieć, zagadka; nlem. Logogriph, fr. logogriphe, an«. logogriph. Zagadka, dla roz­wiązania k tó rej należy odgadnąć wyrazy o podanych znaczeniach1 zestawić je *w taki sposób, aby

pewne ich litery, zazwyczaj po­czątkowe, środkowe lub końco­we dały poszukiwany tekst. Od­miany : logogryf obrazkowy — z zastosowaniem rysunków zamiast definicji, wiązany — z powiąza­niem wyrazów pomocniczych, jedną, dwoma lub kilku literam i oraz wprowadzeniem dwu lub więcej diagramów, biliterowy — z wpisywaniem dwu liter w każ­de pole, sylabowy — z użyciem sylab a nie liter, anagramowy, palindromowy, logoellminatka, logoprzestawianka, logoszyfro- gram i in. — A. Nowakowski — „O zadaniach diagramowych”.

ŁAMIGŁÓWKA — W uogólnie­niu określenie każdego zadania umysłowego, zwłaszcza Jednak zagadki o charakterze logogry- fu ; przen. problem trudny do rozstrzygnięcia, zadanie skompli­kowane, niejasne, sprawiające wiele kłopotu, spraWa zaw iła; wyrażenie obecnie rzadziej spo­tykane.

ŁAMIGŁÓWKA KRZ Y 2 Y KO W A— Zob. Krzyżówka.

ŁAftCUCHY SŁOW — Zesta­wienia wyrazów, zaczerpniętych z określonej dziedziny wiedzy, użytych jednorazowo, z tym, że sąsiadujące z sobą ogniwa mają te same litery: końcową i po­czątkową.

MAGICZNE FIGURY — Zob. Figury magiczne.

METAGRAM — Z gr. metó — prefiksu, wskazującego na następ­stwo lub zmienność; poza, prze, nad, po, 1 grńmma — grAnimnUia— litera; dosł. dopisek; zadani*?, w którym każdy wierRS o<hm*i się do innego słowu, u w>r.yalktr różnią się Jodną iitrrą.

METAMORFOZA Z Ki. iuHn i mórphoala — priniiilntiM; od meta! poza*, pr«n-, nml*, po- 1 morphć — postać, kistult; mila* na postaci, przekształceni* się jednej formy w inną, przemienio­na postać; zadanie, polegające

na przekształceniu jednego w yra­zu w drugi przez przem ianę w szystkich liter słowa; przem ie- n ianka — „P rzek ró j” n r 1424 z22.VII.1971 r.

MOZAIKA — Fr. m osaiąue, wł. mosaico, z śr-ł. mus&ioum, od gr. m usćion — dzieło muz; obraz, wzór dekoracyjny z m ałych, ko­lorow ych kostek kam iennych, szklanych, drew nianych; zada­nie, polegające na uporządkow a­niu tafelek z podanym i literam ii ułożeniu z nich poszukiwanego tekstu ; zadanie tafelkow e.

NUMERIADA — Szarada, w k tó rej sylaby poszukiwanego h a­sła są num erow ane i w tak i spo­sób ujm ow ane w tekście; pochod­ne: num eriado-krzyżów ka, nu- m eriado-w irów ka-szyfr.

PAJĘCZYNKA — Przez analo­gie do pajęczyny nazwa logogry- lu.

PALINDROM — Zob. Rak.

PANAGRAM — Od gr. pan- — w szystko, wszech-, w w yrazach złożonych: wszech-, ogólno-, i gr&mma — gr&mmatos — litera, pism o; zadanie w którym należy odgadnąć w yrazy według poda­nych znaczeń i wpisać do piono­w ych kolum n jednego z dwóch diagram ów, zazwyczaj lewego, następnie zm ienić jedną literę z zaznaczonego pola we wszystkich poziomych rzędach figury i uło­żyć z liter każdego rzędu pozio­mego nowe w yrazy, k tó re odga­dujący pow inien przenieść do od­powiednich poziomych rzędów sąsiedniego diagram u, gdzie lite­ry rozwiązania są uwidocznione przez ciągłą linię łam aną lub liczby, umieszczone także w po­lach pierwszej figury.

PANTROPA —* Od gr. pan — wszech- 1 łac. tiopus, gr. trópos— zwrot, obró t; zadanie, polega­jące na w pisyw aniu odgadnię­tych w yrazów w diagram tak , jak w skazują to ciągły linie, dzię­ki czemu we w szystkich polach

rozmieszcza się dane litery, k tó­re czytane kolejno rzędam i po­ziomymi, dadzą rozw iązanie; za­danie zbudowane tak samo jak szyfrogram , ale z zastąpieniem kolejnych liczb lin ijkam i; liniet- ka.

PARAGRAMÓWKA — Od gr. para- poza, obok, przy, z, wbrew, praw ie; w w yrazach złożonych zaprzeczenie lub osłabienie po­dobieństwa do tego, co przeka-

‘ żuje druga część złożenia, oraz z gr. giamma — grńmmatos — lite ra ; zadanie, w którym należy do odgadniętych w yrazów dopi­sać po jednej literze tak, aby pow stały nowe słowa, a równo­cześnie, aby z dodanych liter czytanych kolejno, utw orzył się tekst dodatkowego rozwiązania.

PENTAKROSTYCH — Zob. A- krostych.

PERMUTACJA — Łac. perm u- tatio —- przestaw ienie, zm iana, przełączenie; zadanie, polegające na odgadnięciu wyrazów według podanego znaczenia słów, utw o­rzeniu z nich po przestaw ieniu lite r nowych w yrazów i odszu­kaniu dla tych ostatn ich synoni­mów.

PIRAMIDKA — Od piram ida, z gr. pyr&mls, dop. pyram idos, a to słowo z eglp. pim&r (w sta ro ­żytnym Egipcie grobowiec fa ra ­ona w kształcie ostrosłupa na kw adratow ej podstawie, o tró j­kątnych ścianach, schodzących się w Jednym punkcie) Zadanie, w którym zestaw słów u ję ty jest w form ie przypom inającej układ bloków w piram idzie, a istotę w ykonyw anych czynności stano­wi ułożenie z punktow anych li­te r takich wyrazów, by osiągnąć jak najw iększą liczbę punktów .

PITAGORIADA — Od im ienia P itagorasa (ok. 582—507 p.n.e.), przez słynne tw ierdzenie uczone­go. Zadanie z diagram am i iden­tycznym i w swym układzie jak zestaw kw adratów , zbudowanych na przeciw prostokątnej I przy-

prostokątnych tró jk ą ta przy udo- w odnianiu owego tw ierdzenia. Przy rozw iązyw aniu pltagorlady zadaniem rozw iązujących jest w ykonanie działań, wskazanych na rysunku, tw oizenie z lite r wy­razów trzy- i czterollterow ych, a następnie ułożenie dwu m niej­szych, potem zaś większego kw a­dratu magicznego. P ierw szą pi- tagoriadę ogłosił W acław Teitel- boum w nrze 21 „Białego K ru­ka” w 1929 r.

PRZEMIENIANKA — Zob. Me­tam orfoza.

PSEUDARIA — Od gr. .,Pseu- daria” , ty tu łu zaginionogo dzieła Euklidesa, (ur. w 365 r.(r), a zm. w 300 r.(?) p.n.e) zbioru błędnych rozumowań, polegających na złu­dzeniach; zadania zwodnicze.

QUIZ — Z ang. quiz; daw niej: osoba o ekscentrycznym , dziwacz­nym wyglądzie, dziś raczej „rzecz dziwaczna” , oraz — z od­cieniem hum orystycznym — „roz­czarow anie” ; w S tanach Zjedno­czonych czasownik quht — wy­pytyw ać, dowiadywać się, pod­dawać badaniu; etymologicznie zestaw iany czasem z „inkwizy- c ją” ; w yraz sztuczny, ukształto­w any w końcu XVIII w.; forma konkursu, gry (radiowej, telew i­zyjnej, estradow ej), k tórej u- czestnik udziela odpowiedzi na py tan ia z jednej lub z k ilku dziedzin; — W itold Doroszewski: „O ku ltu rę słowa” . PIW, W ar­szawa 1962, s. 445.

RAK — Od raka, skorupiaka w związku z jego poruszaniem się wstecz, Wiersz, k tóry czyta­ny prosto i w tył, ma to samo znaczenie; cancrinum , y er sus cancrinus lub anacyclicus, palin- drom — od gr. p&lin — wstecz, w tył, znowu i drdmos — bieg. Od czasów Odrodzenia form y rozpowszechnione w zach. E uro­pie, zwłaszcza we F rancji; u nas raki układali m. In. Jan Kocha­nowski, S tanisław Nlegoszewskl1 J . A. M orsztyn. Raki — zada­nia, polegające na odgadnięciu

włączonych w tekst w iersza słów lub pojedynczego w yrazu, m ają­cych wprost 1 wspak to samo brzm ienie i zńaczenle. — Ju lian Tuwim : „Pegaz dęba” , rozdz. „O pew nej kobyle i o rakach” ; Ma­rek Penszko: „Słowa biegnące z powrotem , czyli o palindrom ach”— „Kai. Szar.” r. 1975.

REBUS — Łac. rebus (narzęd- nlk 1. mn. od łac. res — rzecz)— przez rzeczy, za pomocą rze­czy ; rebus, rozpowszechniony wXVII wieku we Włoszech, pow­stał w P lkard ii w e F rancji jako nazwa obrazkowych paszkwili, jak ie młodzi ludzie ciskali w sie­bie w czasie karnaw ałow ych za­baw ; te zagadkowe obrazki, przedstaw iające często naw et to­w arzyskie skandale, nazyw ano: „De rebus quae g erun tu r” tj. „O spraw ach, o k tórych rzecz Idzie” , „O spraw ach, o k tórych mowa” ; tę nazwę skrócono w De Rebus, a potem w rebus — rzeczami, przez rzeczy — i słowem tym o- znaczano mocno złośliwe epi­gram aty, zdania ze zjadliwym i aluzjam i. Z P lkardii rebusy prze­niknęły do innych dzielnic F ran ­cji, zyskując nazwę „“rebusów pikardyjsk ich” ; w Polsce znane były od w. XVI jako hieroglifi­ki; w tej fbrm ie u trw alone zosta­ły w pam iętnikach rodziny Sa- slnów Kaleczycklch i w poem a­ciku łacińskim , ułożonym przez Jakuba Krasickiego na cześć Zygm unta III w r. 1593; później zostały zapom niane i renesans swój przeżyły dopiero w poł. XIX w., układane i propagow ane przez B onaw enturę Chrząńskie- go i S tanisław a Kostkę Bogusław­skiego.

Do najczęściej spotykanych od­m ian rebusu klasycznego zalicza- m y:

1) REBUS KOŁOWY. Różni się on od rebusu klasycznego sposo­bem odczytywania hasła rozw ią­zania. Część liter ostatniego członu rebusu należy przenieść na początek (bądź odwrotnie) dla uzyskania hasła rozwiązania. Kie­runek tego działania zaznacza:

a) kółko ze strzałką, umiesz­czoną w środku rysunku rebuso­wego (stąd nazwa: rebus kołowy)— w takim wypadku wszystkie człony rebusu umieszczone są dośrodkowo (człony wspak — od­środkowo);

b) strzałka umieszczona odpo­wiednio w ramce otaczającej nor­malny rysunek rebusu — w ta ­kim wypadku rebus rozwiązuje się tradycyjnie poprzez jedynie przeniesienie na zakończenie li­ter zgodnie z oznaczonym kie­runkiem.

Przykładem odczytania rebusu kołowego z członów — WESTtRN, AS, PORY, WASYL, — będzie po przerzuceniu ostatnich trzech li­ter członu — „WASYL” — roz­wiązanie: SYLWESTER NAS PO­RYWA.

®) REBUS WSPAKOWY. Jest to odmiana klasycznego rebusu, polegająca na odczytaniu hasła rozwiązania (po odgadnięciu po­szczególnych członów rysunko­wych) wspak, tzn. od końca do początku.

8) REBUS SYTUACYJNY. Od­miana rebusu, w którym opisa­nie sytuacji, uzależniającej wza­jem nie człony, pozwala odgadnąć rozwiązanie. I tak np. jednosytua- cyjny rebus, złożony z członów — IWY ROCZNIAK ŁAMIE da roz­wiązanie I WYROCZNIA KŁA­MIE.

4) REBUS ANAGRAMOWY. Od­miana rebusu, w którym wszyst­kie odgadnięte człony anagram u- Jemy i po otrzym aniu innych wy­razów, będących anagramami po­przednich, odczytujemy rozwią­zanie. '

5) REBUS LITEROWY. Rodzaj rebusu, w którym jako człony występują same litery. Np. rebu- sik: WYPRAWA NAUKOWA roz­bija się a a człony: w „y”, „p” — **r” - „a” w „a” - na ,,u * \. ,k ”— „o* w „a”. Inny przykład: MA ŁEB OSZUSTKA — człony: MA­ŁE „b” — „O” szóstka.

6> REBUS TARCZOWY. Rebus, którego rozwiązanie polega na od­czytywaniu członów, umieszczo­nych w kilku rzędach na obwo­dzie koła. Zasada rozwiązania po­lega na odczytywaniu członów w ten sposób, że po członie wyższe­go rzędu odczytuje się odpowied­nio człon niższego rzędu, tzn. bardziej zbliżonego do środka koła.

7) REBUS KARUZELOWY — zob. KARUZELÓWKA. — Zygmunt Gloger: Encyklopedia staropolska, t. IV s. 145;*— „K raw ant” : „Rze­czy rebusowe”,,, Kai. Szar.” r. 1962;— Witold Olszewski: „Rebusowa kuchnia'*, „Kai: Szar.** r. 1964, K. Hanyga: „Pionierzy polskiego re­busu — Bonawentura Chrząński— Stanisław [Kostka] Bogusław­ski** — „Kai. Szar.** r. 1967.

REBUSOGfcAF — Od rebus, łac. rebus (narz., 1. mn. od łac. — res— rzećz) — przez rzeczy, za po­mocą rzeczy — zagadka obrazko­wa, i od gr&phełn — pisać, ry ­sować; rodzaj szyfrogramu obraz­kowego z członami rebusowymi, występującymi zamiast obrazków „klucza pomocniczego**.

ROZETA—ROZETKA — Z fr. ro- sette — różyczka, rozeta; orna­ment architektoniczny w kształ­cie rozwiniętej stylizowanej róży; zadanie z diagramem w postaci róży; właściwie, najczęściej, od­miana białej krzyżówki, w której wyrazy o te j samej ilości liter, wpisywane są dośrodkowo — Pra­woskośnie i lewoskośnie.

SEKRETARZE POETYCKIE — Zob. Bouts rimćs.

SPIRALA — Łac. spiira z gr. spćirm — skręt, zwój, splot; Linia, tworząca zwoje, zwój w kształcie sprężyny; zadanie, w którym wy­razy wpisywane są spiralnie do­środkowo, przy czym ostatnia li­tera jednego wyrazu jest począt­kową drugiego, a nadto słowa są tak dobrane, że mogą być czyta^ ne odśrodkowo; ciągówka podwój­na, ślimacznica.

STEREOKRZY2ÓWKA — Z gr.* stereós — (stężały, twardy, moc­ny); kubiczny, w założeniach: bryłowaty, w ypukły i krzyżówka; krzyżówka przestrzenna,- ze sło­wami w przestrzeni, przecinają­cymi się w trzech prostopadłych do siebie kierunkach — poziomo, pionowo i w głąb, a więc z trzy­krotnym wykorzystaniem każdej litery; propagatorem przed wojną stereokrzyżówkl był Erazm Grój- nacki (por; M arian Zgórecki), k tóry zadanie tego typu, zwane sześcianem magicznym, ogłosił w „Rozrywce** w 1&28 r., a przedru­kowa! je „Szaradzista” w nr 1 z 16 XII 1955 r.; pierwszy sześcian magiczny ukazał się w miesięcz­niku „Naokoło Świata** w 1927 r. Odmiany stereokrzyżówkl: sześcia­ny magiczne, sześciany półmagicz- ne, krzyżówki sześcienne, krzy­żówki prostopadłościenne, krzy­żówki innych kształtów. — „Esse” : „Stereokrzyżówka” — ,,Kal. Szar.**, r. 1958.

SYNONIM — Gr. aynónymos — współimienny, od syn — z; przed- imek w złożeniach: razem, współ, wspólnie i ónyma — ónoma — im ię; wyraz bliski znaczeniowo innemu wyrazowi; zadanie teksto­we, oparte na bliskoznaczności słów.

SYNONIMOLOG — Z gr. synó- nymos — współimienny 1 16go« — słowo, mowa; zadanie, w którym wyrazy pomocnicze są synonima­mi, stąd — przy dwu diagramach— wystarczy jedna definicja dla każdej pary wyrazów.

SYNTEZA KRZYŻÓWKI — Zob. Krzyżówka.

SZARADA — Z fr. charade, od prowans. charrado — rozmowa; jedna z najstarszych zagadek, szczególnie popularna od końcaXVIII w. wraz z rozwojem prasy; zadanie zwykle rymowane, w którym należy odgadnąć słowo wielozgłoskowe, wyrażenie lub zdanie, określając brzmienie po­szczególnych zgłosek, ujmowanych w wyrazy, pomocnicze, tzw. sprawdziany; gra towarzyska, po­

legająca na odgadywaniu znaczeń poszczególnych żywych obrazów, a tą drogą na ustalaniu poszuki­wanego słowa — Juliusz Słowa­cki: list do m atki z 5 lutego 1835 r.; bardzo liczne odmiany za­dania: szarady literowe, lustrzane, prozą, solmizowane, omawiane pod poszczególnymi hasłami: fer- lada, kari a da, kastalia, szarado- ida; szaradokrzyżówka — zadanie, stanowiące symbiozę dwóch po­pularnych typów zagadek: szara­dy i krzyżówki, a polegające na wierszowanych, żartobliwych o- kreśleniach wyrazów normalnej krzyżówki w które wpleciony Jest szyfr szaradowy, szaradę tego ty ­pu po raz pierwszy opublikował „Szaradzista” w r. 1964; sza rada- -qulz — zadanie o dwu elem en­tach ; szarady i quizu, polegające na odgadnięciu, z jakich utwo­rów wybranego pisarza zostały zaczerpnięte podane teksty, usta­leniu tą drogą sprawdzianów po-* szukiwanego hasła 1 jego odczy­taniu. Pierwsze zadanie tego ro­dzaju opublikował w nr 1 „Szara­dzisty** z 16 grudnia 1995 r. „Im re” czyli „Swan**; szaradka-mini-sza- rada, szarada-żarcik; z bogatej literatu ry przedm iotu: Juliusz Głowacki: „Szaradodawcy i szara- doblorcy” — „Kai. Szar.** r. 1966, M arian Butrym : „Ssaradowe uni­katy** — „Kai. Szar.** r. 1968.

SZARADOŁDA — szarada bili­terowa, zadanie, w którym czło­nam i rozwiązania są dwuliterowe grupy wyrazów; wprowadzone w „Rozrywce** w r. 1988 przez „Ju- nonę” ; pierwszą szaradoidę autor­ka kończyła takim i słowami:

Nie wiem, lecz próbę uczynić wy­pada,

Czy się spodoba ta „niby szarada**. Myślałam nad nią od „sześć-

-wspak trzeciego**I na „Rozrywki** ją dziś rzucam

karty.Ile w niej złego, a ile dobrego Niechaj osądzi szaradzistów

czwarty**,Który z „Rozrywką” niech opinię

wyda.Czy jest żywotna ta „Szaradoida”.

SZYFR — Franc. chiffre, wł. cifra, łac. cifra, arabsk. aifr-zero— rodzaj tajnego, umownego pis­ma, polegającego na używ aniu rozm aitych układów liczb, literi znaków tak stosowanych, aby tylko w tajem niczeni, dysponu­jący odpowiednim kluczem mogli przekazyw any tekst odczytać i zrozumieć.

SZYFROGRAM — Od szyfr i g rim m a — litera; zadanie zbliżo­ne do ary tm ografu , z tą różnicą, że litery tekstu , stanowiącego roz­wiązanie, są ponum erow ane licz­bami od 1 do liczby równej licz­bie lite r w szyfrze, a na klucz pomocniczy sk ładają się w szystkie litery samego szyfru, ani razu nie powtórzone.

SZYFRO-SZARADA — Zob. Ka- riada.

ŚLIMACZNICA — Zob. Spirala.

TAUTOGRAM — Z gr. tau tó — to sam o i gT&mma —■ litera ; łac. littera lla ae<*uddica, utw ór w ier­szowany z tym i sam ym i literam i początkowym i we w szystkich w ierszach — Ju lian Tuw im : „P e­gaz dęba" — rozdz. „Tauto- 1 H- pogram y” .

TEKSTOWKA — z łac. tex tum od texere — tkać, tkanina, zw ią­zek (wyrazów), wszelkie słowa, składające się na pewną całość, utrw alone graficznie lub jakąko l­wiek techn iką ; zadanie z w ykrop- kow anym i w tekście literam i.

TELETURNIEJ — Form alnie od gr. tćle — daleko , w dali, fak ­tycznie od tele- skrótow o: „tele­w izyjny” i „ tu rn ie j” — niem. T um ier, dawn. Tornei, Turnai, fr. tournoi* prow. tornei, śr. — łac. to rneam entum od łac. tornare— toczyć, obracać; konkursow y program telew izyjny, w czasie którego zebrani w studio zawod­nicy odpow iadają na pytania z jednej lub z kilku dziedzin w ie­dzy.

TRYPLET — F r. trlp le — po­tró jny , przysłowie lub zagadka tró j wierszowa.

UKŁADANKA — Zadanie, pole­gające na tw orzeniu słów z poda­nych w tabelce par liter przez dodanie możliwie najm niejszej ilości liter (każda z nich przy­nosiła jeden punkt karny). P ierw ­sze zadanie z literam i o określo­nej w artości — „Naokoło Św iata” , n r n r 98, 99 i 100 z 1$32 r.

UKOŚNIK —' Krzyżówka ukoś- nikow a; zadanie krzyżówkowe, w którym w yrazy w pisuje się Pra­woskośnie i lewoskośnie w dół.

VERSUS CANCRINUS — łac. Zob. Rak.

WĘŻYKOWKA — Zadanie, w którym słowa pomocnicze lub tekst rozwiązania w pisane są wę­żykowato w diagram ; pokrew ne te rm iny : wężownica, wężokrzy- żówka.

WIERSZ AKROMONOGRAMA- TYCZNY — Od wiersz — z łac. versus — rząd, od vćrte re — o- bracać, oraz gr. 6k<ros — skrajny, końcowy, wysoki, mono — z gr. mó<nos — jedyny 1 gr&mma — li­te ra . Utwór w ierszowany, zbudo­w any w ten sposób, że ostatnia litera w w ersie poprzednim za­czyna wiersz następny; akrom o- nogram.

WIERSZ ANACYKLICZNY — Zob. Rak.

WIERSZ ECHOWY— Z gr. ectio— odgłos; utw ór w ierszowany, w którym na końcu wersów pow ta­rza się ostatnia sylaba w form ie echa; w iersze popularne zwłasz­cza w XVI 1 XVII w., a także układane i współcześnie.

WIEŻOWKA — Od wieży — fi­gury szachow ej; elim inatka, w k tórej skreśla się litery tekstu na podstawie ruchów wieży.

WIRÓWKA — Zadanie, w k tó rym wszystkie w yrazy w pisywane

są wirowo wokół zaznaczonych pól; pochodne: wiro-krzyżówka, w iro-kw adrat, wlrolog.

WIZYTÓWKA — Zob. Bilety wizytowe.

ZADANIE KONIKOWE — Zob. Konik ówka.

ZADANIE TAFELKOWE — Zob. Mozaika.

ZAGADKA — Zob. Gadka.

ZAGADKA AUTORSKA — Po­pularne w XVI—XVIII w. zadania, w k tórych pytano o nazw ę rzeczy

f>rzez omówienie przyczyny jej stnienia, skutków działania, w ła­

ściwości i podobieństw ; w tek ­stach zagadek pisarze ukryw ali swoje prawdziwe imiona i nazwi­ska ; zagadnieniem zajm ow ał .się Ju lian Tuwim, co przypom niał J . W. Gom ulicki w posłowiu do książki* pisarza: „W iersz niezna­nego poety” .

ZGADUJ-ZGADULA — Z po­dwójnym zgad- zgad- od gad-; gra; nazwa, nie t^ lko określająca sam ą zagadkę, ale i stosowaną przy Jej odgadyw aniu form ę Jej zadaw ania; słowo, wychodzące z użycia, z powodzeniem zostało wskrzeszone i żywo spopularyzo­wane w okresie rozkw itu tu rn ie ­jów estradow ych i telew izyjnych.

ZGADYWANKA — Potocznie zagadka i proces je j zgadyw ania.

ZMIEŃ LANKA — Zadanie, pole­gające na odgadnięciu wyrazów o podanych znaczeniach, a następ­nie na .zm ienieniu w każdym z nich jednej w skazanej litery , tak , aby pow stały nowe w yrazy.

ŻYWE OBRAZY — Sceny, w i­dowiska dokom pono wy w ane do układów anagram ow ych i szarad, tw orzone w teatrze szkolnym — np. przez Daniela E rnesta J a ­błońskiego na pow itanie S tan is ła­wa Leszczyńskiego — i popularne już w XVII w .; kultyw ow ane na dw orach m agnackich, przede w szystkim w Puław ach pod ko­niec XVIII w.; później upraw ia­ne w salonach i w ośrodkach k u ltu r alno-to wa rzy ski ch (żywe szarady).

* *

Z publikacji szaractoiarskich Zdzisław Nowak: „Rozrywki u- mysłowe” , „Iskry” , W arszawa,

1961.H enryk Dąbrowski: „Szarady, krzyżówki, quizy” . „Sport i Tu­ry s ty k a”, W arszawa, 1981.

SŁAWOMIR FOLFASlftSKl

SPIS TREŚCI

Słowo w s t ę p n e .................................................... 3Z historii rozrywek umysłowych — SŁAWOMIRFO L FA SIŃ SK I.......................... 5Szarady — JULIUSZ GŁOWACKI . . . . 13Kłębek ariady — MARIAN BUTRYM . . . 25Szaradowe drobiazgi — MARIAN BUTRYM . 41Rebusowa kuchnia — WITOLD OLSZEWSKI 53Nieco o krzyżówce — ALFRED NOWAKOWSKI 65O rodzajach krzyżówek — ALFRED NOWAKOW­SKI ........................................................................70O zadaniach diagramowych — ALFRED NOWA­KOWSKI ................................................................. 90Rozwiązania z a d a ń ...................... . . . 109Słowniczek terminów szaradziarskich — SŁAWO­MIR FOLFASIŃSKI..............................................113

Nakładem Biura Wydawnictw Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich, Warszawa, ul. Foksal 3/5. Adres pocztowy: 00-950 Warszawa 1, skr. poczt. 222, tel. 27-87-06. Skład i druk: PZGraf RS$T „Prasa-Książka-Ruoh” Wr., ul. Piotra Skargi 3/5.zam. 7821/76 nakład 50 000+250 P-29 cena zł 20y—