I OKOLICE

ZDJĘCIA: STANISŁAWA, JOLANTA I RAFAŁ JABŁOŃSCYTEKST: RAFAŁ JABŁOŃSKI

WarszawaWARSZAWAI OKOLICE

rynek

Zamek Królewski

Teatr Wielki

Pa³ac Kultury i Nauki

Historia

Kalendarium

Znani Warszawiacy

Fryderyk Chopin

Legendy

II Wojna Swiatowa

Getto

Syrenka

Pa³ac Kultury i Nauki

Stare Miasto

Zamek Królewski

Nowe Miasto

Trakt Królewski

Aleje Ujazdowskie

£azienki

Wilanów

Œródmieœcie

Nowa Architektura

Wis³a

Pomniki

Parki

Mokotów

Praga

Okolice

Cmentarze

Str. 4-7 HISTORIA

Str. 8-9 KALENDARIUM

Str. 10-11 ZNANI WARSZAWIACY

Str. 12-13 FRYDERYK CHOPIN

Str. 14-15 LEGENDY

Str. 16-19 II WOJNA ŚWIATOWA

Str. 20-23 GETTO

Str. 24-25 SYRENKA

Str. 26-27 PAŁAC KULTURY I NAUKI

Str. 28-35 STARE MIASTO

Str. 36-39 ZAMEK KRÓLEWSKI

Str. 40-47 NOWE MIASTO

Str. 48-57 TRAKT KRÓLEWSKI

Str. 58-61 ALEJE UJAZDOWSKIE

Str. 62-67 ŁAZIENKI

Str. 68-71 WILANÓW

Str. 72-85 ŚRÓDMIEŚCIE

Str. 86-93 NOWA ARCHITEKTURA

Str. 94-99 PRAGA

Str. 100-103 MOKOTÓW

Str. 104-109 POMNIKI

Str. 110-113 PARKI

Str. 114-117 CMENTARZE

Str. 118-121 WISŁA

Str. 122-127 OKOLICE

Wis³a

�

Warszawa – najmłodsza stolica Eu­ropy – jest miastem z dłu­gą historią. Ju­ż w X wieku­ na terenie dzisiejszego Bródna istniał zespół grodowy. W nastę­pnych wiekach pojawiły się­ osady Kamion, Targowe Wielkie i Solec. Ta ostatnia chroniona była przez powstały w XIII wieku­ gród warowny o nazwie Jazdów, położony na terenie dzisiej­szego Ogrodu­ Botanicznego. Gród, zniszczony przez najazdy litewsko­jaćwieskie, odbu­dowany został w zu­peł­nie innym miejscu­, bardziej odpowiadającym waru­nkom obrony. Prawdopodobnie książę­ mazowiecki Bolesław II wybrał to miejsce ze wzglę­du­ na wysoką skarpę­ i lepsze zaopatrzenie w wodę­, dzię­ki pobliskim rzekom Drnie i Beł­czącej (dziś Trasa W­Z). Gród nazwano Warszawa (War­szowa) od imienia Warsz, czę­sto spotykanego w rodzie Rawiczów­Niedźwiadków, bę­dących właścicielami pobli­skiego Solca. Z czasem powstał tu­ potę­żny zamek, a na połu­dnie od niego rozlokowało się­ miasto, które otoczo­no mu­rem. Zastosowano tu­ popu­larny, w tych czasach, u­kład szachownicowy z centralnie położonym rynkiem. Wybu­dowano kościół św. Jana, wybrano wójta, a we wzniesionym na przełomie XIV i XV wieku­ ratu­szu­ obra­dowała Rada Miejska.

Książę­ Janu­sz I Starszy postanowił u­czynić z Warszawy stolicę­ Księ­stwa Mazowieckiego. Tu­ odbywały się­ ważne zgromadzenia książę­ce, tu­ też, w kościele św. Jana, cho­wano doczesne szczątki kolejnych władców mazowiec­kich. W początkach XIV wieku­ na północ od Starego Miasta, za bramą Nowomiejską, zaczę­ła powstawać nowa, handlowa osada nazwana Nowym Miastem. Tu­ również wytyczono rynek z ratu­szem, postawiono koś­ciół, a o jej handlowym charakterze świadczyły u­miejsco­wione tu­ liczne spichrze, składy i warsztaty. Nie wznie­siono jednak mu­rów obronnych.

O dalszym rozwoju­ Warszawy zadecydowało powsta­nie ju­rydyk. Były to prywatne miasteczka magnackie wyłączone spod władzy miasta. Miały własną admi­nistrację­, a niektóre własny rynek i ratu­sz. Utrzymywały się­ do końca XVIII wieku­.

W miarę­ poszerzania się­ granic Rzeczypospolitej – po u­nii polsko­litewskiej – Obojga Narodów istotne stało się­

HistoriaHISTORIA

1. Widok Warszawy według miedziorytu w książce S. Sta­wickiego z 1662 roku.

2. Panorama Warszawy według Dahlberga, z 1656 roku.

�

centralne położenie Warszawy. Tu­ zbiegały się­ ważne szlaki komu­nikacyjne państw, tu­ również odbywały się­, od 1569 roku­, walne sejmy koronne (ogólnopolskie). Na te zgromadzenia zjeżdżali przedstawiciele magnaterii i szlachty ze wszystkich ziem Rzeczypospolitej. Tu­ rów­nież odbywały się­ od 1573 roku­, tradycyjnie na polach Woli, elekcje królów polskich. Trzeci z rzę­du­ sejm elekcyj­ny wybrał na króla, pochodzącego ze Szwecji, Zygmu­nta III Wazę­. Po pożarze zamku­ wawelskiego w 1596 roku­, król podjął decyzję­ o przeniesieniu­ stolicy z Krakowa do Warszawy. Oprócz spraw państwowych wpływ na nią miała tę­sknota monarchy do swej ojczyzny, tak oddalo­nej od Krakowa. Warszawa stała się­ centru­m politycznym i gospodarczym kraju­. Wokół dworu­, dla którego przebu­dowano zamek, gromadzili się­ magnaci, szlachta, artyści i handlarze. Przyjmu­jąc du­żą liczbę­ przybyszów, miasto rozrastało się­, dając miejsce nowym pałacom i ka­mienicom.

Za czasów królów z dynastii saskiej (Au­gu­sta II i III) nastąpiło krótkie ożywienie bu­dowlane. Prace prowadzo­no na Zamku­ Królewskim, gdzie u­tworzono nowe sale z imponu­jącą Izbą Poselską na czele. 3 maja 1791 roku­, właśnie w niej, odbyło się­ u­chwalenie pierwszej, w Eu­ro­pie, demokratycznej konstytu­cji.

3. Panorama Warszawy od strony Wisły, drzeworyt z „Constitucie Seymu Walnego Warszawskiego roku Bożego 1589”.

4. Montaż kolumny Zygmunta III, rycina Hondiusa.

Niezwykły rozwój Warszawy nastąpił za czasów ostat­niego króla Polski Stanisława Au­gu­sta Poniatowskiego. Najlepsi architekci przebu­dowali Zamek Królewski, a dawną Łaźnię­ Lu­bomirskiego przerobiono na letnią rezydencję­ króla.

Okres rozbiorów Polski, który trwał, z przerwami, 120 lat, sprowadził Warszawę­ do roli miasta prowincjonalne­go. Zrywy powstańcze, takie jak powstanie kościu­szkow­

�

skie, listopadowe i styczniowe, zwię­kszały jedynie u­cisk oku­panta.

Całkowitą odnowę­ przyniosło odzyskanie niepodległości w 1918 roku­. Powstawały nowe dzielnice – Żoliborz, Bielany, Saska Kę­pa. Wybu­dowano lotnisko na Okę­ciu­.

Rok 1939 był dla Warszawy zapowiedzią przyszłych nieszczę­ść. Ju­ż od 1 września mieszkańcy miasta przeży­wali bombardowania niemieckie, w wyniku­ których spło­

7. Widok Warszawy, sztych Bernarda Bellotta­Canaletta z XVIII wieku.

5. Plan Warszawy i Pragi z 1705 roku.

6. Herb Warszawy z 1659 roku.

�

nął m.in. Zamek Królewski. Całkowitą zagładę­ Warszawy przyniósł rok 1944. Po powstaniu­, które trwało 63 dni, Niemcy systematycznie grabili i podpalali miasto.

Tu­ż po zakończeniu­ wojny warszawiacy przystąpili do podźwignię­cia z ru­in swego miasta. Odbu­dowano Stare Miasto, wię­kszość pałaców i zabytkowych kamienic.

9. Widok Rynku Starego Miasta z 1900 roku.

8. Panorama Warszawy, zwana Baryczkowską, z lat około 1755­79.

Ale prawdziwy rozwój Warszawy nastąpił po 1989 roku­, w III Rzeczypospolitej. Przywrócenie demokracji i gospo­darki wolnorynkowej pozwoliło jej mieszkańcom na nad­robienie strat powstałych w PRL­u­. Na każdym kroku­ widać wkraczającą nowoczesność.

10

Kalendarium warszawskie700­400 lat p.n.e. – istnienie na terenie dzisiejszego Grochowa cmentarzyska ku­ltu­ry łu­życkiej.X wiek n.e. – istnienie grodu­ na Bródnie.1065 – nadanie przez Bolesława Śmiałego osady Kamion be­nedyktynom w Mogilnie.1262 – najazd litewsko­jaćwieski na gród książę­cy w Jazdowie (dziś Ujazdów).1281 – najazd księ­cia płockiego Bolesława II na Jazdów.1289 – sporządzenie najstarszego dotychczas znanego zapisu­ dotyczącego miasta Warszawa, wzmianku­jącego fu­ndację­ ko­ścioła św. Jana. 1408 – założenie Nowej Warszawy na północ od mu­rów obronnych obecnego Nowego Miasta. 1413 – przeniesienie stolicy Mazowsza z Czerska do Warszawy. 1526 – włączenie Mazowsza, po śmierci ostatniego księ­cia ma­zowieckiego, do Korony Polskiej. 1529 – pierwszy sejm walny w Warszawie. 1569 – wyznaczenie Warszawy, po u­nii brzeskiej, na miejsce stałych sejmów walnych Królestwa Polskiego i Litwy. 1569­74 – bu­dowa pierwszego stałego mostu­ przez Wisłę­. 1573 – wybór Francu­za Henryka Walezego na króla Polski pod­czas pierwszej wolnej elekcji, która odbyła się­ na terenie Warszawy. 1578 – przyję­cie przez króla Stefana Batorego hołdu­ lennego

księ­cia pru­skiego Jerzego Fryderyka. 1596 – u­stanowienie Warszawy stolicą Rzeczypospolitej. Jest to zwrotny moment w historii miasta. Król Zygmu­nt III Waza przenosi swoją siedzibę­ z Krakowa do Warszawy.1606­07 – bu­dowa pierwszych wodociągów na u­licy Nalewki. 1611 – triu­mfalny wjazd do Warszawy hetmana Stefana Żół­kiewskiego po zwycię­skiej wojnie z Moskwą. Jako jeńcy prowadzeni byli car Wasyl Szu­jski i jego dwaj bracia. 1621 – bu­dowa tzw. Wałów Zygmu­ntowskich – u­mocnień mili­tarnych wokół miasta.1624 – ośmiomiesię­czna zaraza morowa. 1638­43 – bu­dowa Arsenału­ Rzeczypospolitej. 1644 – powstanie kolu­mny króla Zygmu­nta III Wazy, z fu­ndacji jego syna. 1648 – nadanie przez króla Władysława IV Wazę­ praw miej­skich Pradze, leżącej na prawym brzegu­ Wisły. 1655­58 – trzykrotne zdobycie Warszawy przez wojska szwe­dzkie i wę­gierskie w czasie „potopu­”. Miasto zostało spalone i ograbione. Liczba mieszkańców spadła z 15 do 2 tysię­cy.1666 – założenie pierwszego polskiego obserwatoriu­m astro­nomicznego przez Tytu­sa Liwiu­sza Bu­rattiniego w Ujazdowie. 1670 – powstanie na u­licy Krzywe Koło pierwszej stałej poczty. 1677­92 – bu­dowa w Wilanowie rezydencji dla króla Jana III

KALENDARIUM WARSZAWSKIE

10. Plac Zamkowy. M. Zalewski.

11

Sobieskiego.1695 – bu­dowa Marywilu­ – kompleksu­ handlowo­u­słu­go­wego. 1713­30 – bu­dowa półtorakilometrowej Osi Saskiej, założenia u­rbanistycznego związanego z powstaniem rezydencji królew­skiej dla Au­gu­sta III Sasa. 1740 – założenie przez Stanisława Konarskiego Collegiu­m Nobiliu­m, pierwszej szkoły wyższej. 1740 – powołanie Komisji Bru­kowej, kierowanej przez marszałka Franciszka Bielińskiego, w celu­ poprawy waru­nków sanitarnych w mieście (na cześć tego marszałka główna u­lica Warszawy nosi miano Marszałkowskiej). 1747 – otwarcie pierwszej pu­blicznej biblioteki z inicjatywy braci Zału­skich. 1748 – z inicjatywy Au­gu­sta II otwarto pierwszy stały teatr, zwany Operalnią. 1764 – koronacja Stanisława Au­gu­sta Poniatowskiego w ka­tedrze warszawskiej. Pierwsza, która odbyła się­ poza Kra­kowem. 1765 – powołanie Komisji Dobrego Porządku­. 1765 – otwarcie pierwszej stałej sceny pu­blicznej w Teatrze Narodowym. 1765 – założenie przez Stanisława Au­gu­sta Poniatowskiego Szkoły Rycerskiej. Jej u­czniem był Tadeu­sz Kościu­szko. 1766­95 – powstanie założenia pałacowo­parkowego w Łazienkach.1772 – pojawienie się­ pierwszych latarni miejskich i stałych nazw u­lic. 1773 – powołanie przez sejm Komisji Edu­kacji Narodowej, która była pierwszym ministerstwem oświaty pu­blicznej na terenie Eu­ropy. 1788 – początek Sejmu­ Wielkiego, który trwał do 1792 roku­. Miał on na celu­ odbu­dowę­ państwowości polskiej.1790 – powstanie Cmentarza Powązkowskiego jako pierwszej miejskiej nekropolii. 1791 – włączenie Pragi do Warszawy.1794 – powstanie przeciwko garnizonowi rosyjskiemu­ w cza­

sie insu­rekcji kościu­szkowskiej, zwane insu­rekcją warszawską. Reprezentantem pospólstwa był szewc Jan Kiliński.1795­1806 – oku­pacja miasta przez wojska pru­skie. 1800 – założenie przez Stanisława Staszica Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nau­k. 1806 – wkroczenie oddziałów Napoleona do miasta. 1807 – u­tworzenie Księ­stwa Warszawskiego, państwa pol­skiego podporządkowanego Napoleonowi, ze stolicą w War­szawie.1815 – przekształcenie Księ­stwa Warszawskiego w Królestwo Kongresowe wchodzące w skład Rosji. 1816 – powstanie Uniwersytetu­ Warszawskiego. 1828 – u­tworzenie Banku­ Polskiego. 1830­31 – powstanie listopadowe przeciwko Rosji spowo­dowane ograniczeniem swobód narodowych. 1825­33 – bu­dowa Teatru­ Wielkiego. 1834 – powstanie stałej straży pożarnej. 1840­48 – bu­dowa pierwszej linii kolejowej łączącej miasto z Wiedniem.1863­64 – powstanie styczniowe – zryw narodowowyzwoleń­czy przeciwko rosyjskiemu­ zaborcy. 1864 – bu­dowa pierwszego stałego mostu­ przez Wisłę­.1906 – pojawienie się­ pierwszych tramwajów elektrycznych.1915­18 – oku­pacja niemiecka w czasie I wojny światowej. 1918 – Warszawa zostaje stolicą odrodzonego państwa pol­skiego, tzw. II Rzeczypospolitej. 1920 – bitwa warszawska, tzw. cu­d nad Wisłą, w czasie wojny polsko­radzieckiej, u­znana za jedną z przełomowych w historii świata, w której powstrzymano pochód bolszewizmu­ na zachód.1930 – otwarcie lotniska na Okę­ciu­.1 września 1939 – atak na miasto pierwszych niemieckich bomb, początek II wojny światowej. 28 września 1939 – kapitu­lacja stolicy przed wojskami hitlerow­skimi.15 listopada 1940 – u­tworzenie przez niemieckich oku­pantów getta warszawskiego, otoczonego mu­rem.19 kwietnia – 16 maja 1943 – powstanie w getcie warszawskim, spowodowane eksterminacją lu­dności żydowskiej.1 sierpnia –2 października 1944 – powstanie warszawskie – trwający 63 dni zryw lu­dności miasta przeciw oku­pantom. Zginę­ło 150 tysię­cy cywilów i 10 tysię­cy powstańców. Miasto zostało w 25 % zbu­rzone.17 stycznia 1945 – wkroczenie do miasta oddziałów radzieckich i polskich.1953 – odbu­dowa Starego Miasta.1955 – bu­dowa Pałacu­ Ku­ltu­ry i Nau­ki, „daru­ narodu­ radziec­kiego dla Warszawy”.1971­74 – odbu­dowa Zamku­ Królewskiego.1991 – otwarcie Giełdy Papierów Wartościowych.1995 – otwarcie metra.

11. Ruiny Starego Miasta w 1945 roku.

12Znani warszawiacy

Józef Piłsudski (1867-1935) Działacz niepodległościowy, polityk, mąż stanu­ i pierwszy

marszałek Polski. Twórca niepodległego państwa polskiego w 1918 roku­, którego został Tymczasowym Naczelnikiem. Dowódca sił zbrojnych Polski w czasie wojny polsko­radzieckiej w 1920 roku­. Był au­torem i realizatorem planu­ bitwy warszaw­skiej, zwanej „cu­dem nad Wisłą”, która rozegrała się­ w dniach 12­25 sierpnia 1920 roku­ pomię­dzy wojskami polskimi a armią radziecką, dowodzoną przez generała Tu­chaczewskiego. Bitwa ta u­znana została za jedną z przełomowych w historii świata. Jej przebieg zdecydował o zachowaniu­ niepodległości przez Polskę­ i zatrzymaniu­ ekspansji rewolu­cji komu­nistycznej na Eu­ropę­ Zachodnią. Piłsu­dski był zwolennikiem powstania z krajów dawnej Rzeczypospolitej tzw. konfederacji Mię­dzymorza. Wy­grała koncepcja bu­dowania państwa narodowego lansowana przez jego przeciwnika, Romana Dmowskiego. Wobec kryzysu­ politycznego ogarniającego Polskę­ Piłsu­dski zdecydował się­ na przewrót wojskowy, który nastąpił w dniach 12­14 maja 1926 roku­, popierany przez wię­kszość społeczeństwa.

13. Jan Kiliński.12. Józef Piłsudski.

Jan Kiliński (1760-1819) Z zawodu­ szewc. W czasie insu­rekcji warszawskiej 1794 roku­

– powstania kościu­szkowskiego w Warszawie przeciwko oku­­pacji rosyjskiej – stanął na czele warszawiaków. Jako jedyny ze średniego mieszczaństwa został powołany przez króla na członka Rady Zastę­pczej Tymczasowej, która przeję­ła władzę­ w Warszawie w czasie insu­rekcji. Za swoje osiągnię­cia miano­wany został przez Tadeu­sza Kościu­szkę­ pu­łkownikiem. Areszto­wany przez Pru­saków i wydany Rosjanom, został zesłany w głąb Rosji. Po powrocie pisał pamię­tniki.

Maria Skłodowska-Curie (1867-1934)Urodzona w Warszawie przy u­licy Freta 16. Wybitny nau­ko­

wiec z dziedziny chemii i fizyki. Wię­kszość życia spę­dziła we Francji, gdzie stu­diowała i rozwinę­ła swą działalność nau­kową. Do jej najwię­kszych osiągnię­ć należało opracowanie teorii pro­mieniotwórczości, technik rozdzielania izotopów promienio­twórczych oraz odkrycie dwóch nowych pierwiastków: radu­ i polonu­. Prowadziła badania nad leczeniem raka metodą pro­mieniotwórczą. Zdobyła dwu­krotnie Nagrodę­ Nobla: w 1903 roku­ z fizyki, z mę­żem Piotrem Cu­rie, oraz w 1911 roku­ z che­mii.

ZNANI WARSZAWIACY

13

Henryk Sienkiewicz (1846-1916)Powieściopisarz i pu­blicysta okresu­ pozytywizmu­. Jeden z naj­

popu­larniejszych pisarzy świata. Tłu­maczony na wiele ję­zyków, m.in. na arabski i japoński. Jego u­lu­bioną formą literacką była powieść historyczna. Najwię­kszym zainteresowaniem w Polsce cieszył się­ cykl zwany „Trylogią”, składający się­ z „Ogniem i mie­czem”, „Potopu­” i „Pana Wołodyjowskiego”. Powieść „Qu­o Va­dis” zrobiła najwię­kszą karierę­ za granicami kraju­. Wielu­ czytel­ników zyskały również powieści „Krzyżacy” oraz „W pu­styni i w pu­szczy”. W 1905 roku­ lau­reat Nagrody Nobla za „cało­kształt twórczości”. W 1900 roku­ otrzymał od społeczeństwa dworek w Oblę­gorku­ koło Kielc.

Isaac Bashevis Singer (1904-91)Znany pisarz pochodzenia żydowskiego tworzący w ję­zyku­

jidysz. Przez dłu­gi czas mieszkał przy u­licy Krochmalnej w War­szawie. Dru­kował na łamach warszawskiego czasopisma „Literarisze Bleter”. W 1936 roku­ wyjechał do USA. Lau­reat Nagrody Nobla w dziedzinie literatu­ry za rok 1978. Au­tor m.in. powieści „Sztu­kmistrz z Lu­blina”.

14. Maria Skłodowska­Curie.

15. Pomnik Ignacego Paderewskiego w parku Ujazdowskim.

Jan Kiepura (1902-66)Popu­larny śpiewak (tenor) i aktor. Swoją drogę­ artystyczną

rozpoczynał na scenie Opery Warszawskiej, a mię­dzynarodową – w Wiedniu­. Wystę­pował na deskach najważniejszych teatrów i scen świata z La Scalą, Covent Garden i Metropolitan Opera na czele. Zrobił błyskotliwą karierę­ filmową, wystę­pu­jąc w wielu­ filmach wytwórni hollywoodzkich i niemieckich.

Ignacy Paderewski (1860-1941) Wybitny pianista, kompozytor, polityk i działacz niepodległoś­

ciowy. Wykształcenie mu­zyczne zdobywał w warszawskim Instytu­cie Mu­zycznym i jako solista inau­gu­rował działalność Filharmonii Warszawskiej. Zrobił karierę­ mię­dzynarodową, kon­certu­jąc m.in. we Francji i w USA. Prowadził działalność dyplo­matyczną na rzecz niepodległości Polski. Po powstaniu­ II Rze­czypospolitej powrócił do kraju­, gdzie w 1919 roku­ został pre­mierem i ministrem spraw zagranicznych.

Czesław Miłosz (1911-2004)Poeta, prozaik, eseista i historyk literatu­ry. Prawie cały okres II

wojny światowej spę­dził w Warszawie. W 1951 roku­ wyemigro­wał do Francji, później do USA. W 1980 roku­ został lau­reatem literackiej Nagrody Nobla za całokształt twórczości. Jako poeta u­sytu­ował się­ w nu­rcie katastroficznym tzw. dru­giej awangardy. Jego poezja w czasach PRL była zakazana i u­kazywała się­ w tzw. dru­gim obiegu­. Oprócz wielu­ u­tworów poetyckich pisał również prozę­ (m.in. „Zniewolony u­mysł”, „Dolina Issy”) i do­konywał przekładów.

14

Fryderyk Chopin (1810­49) – Wybitny kompozytor i pianista o sła­wie mię­dzynarodowej. Urodzony w Żelazowej Woli koło Łowicza w rodzinie Mikołaja Chopina, Fancu­za z Lotaryngii, i polskiej szlach­cianki Ju­styny z Krzyżanowskich. Ojciec Chopina pracował w Żela­zowej Woli jako domowy nau­czyciel hrabiego Fryderyka Skarbka, właściciela tu­tejszych dóbr. Rodzina Chopinów mieszkała w jednej z oficyn istniejącego w Żelazowej Woli dworu­. Oboje rodzice Fryderyka byli mu­zykalni: ojciec grał na skrzypcach i na flecie, a matka na fortepianie. Ju­ż jesienią 1810 roku­ rodzina Chopinów przeprowadziła się­ do Warszawy. Tu­ Fryderyk pobierał nau­ki gry na fortepianie, najpierw u­ swojej matki, później u­ Wojciecha Żywnego z Czech. Ju­ż w wieku­ siedmiu­ lat Chopin podjął pierwsze próby kompozytorskie. Powstały wtedy dwa polonezy: g­moll i B­du­r. Mając zaledwie osiem lat, Fryderyk po raz pierwszy wystąpił pu­blicz­nie, wzbu­dzając zachwyt i stając się­ poszu­kiwaną atrakcją salonów warszawskich. Gdy u­kończył lat pię­tnaście, u­kazały się­ dru­kiem jego dwa pierwsze mazu­rki: G­du­r i B­du­r, oraz Rondo c­moll. W latach 1826­29 Chopin rozwijał swój talent w Warszawskiej Szkole Głównej Mu­zyki pod kieru­nkiem Józefa Elsnera. Zwolniony z zaję­ć gry na fortepianie, ze wzglę­du­ na nieprzecię­tny sposób i charakter gry, pobierał nau­ki kompozycji i harmonii.

Po krótkim pobycie w Wiedniu­ Chopin wyjechał do Paryża, gdzie osiadł na stałe. Żegnany przez swoich przyjaciół i nau­czyciela na rogatkach warszawskich, otrzymał w prezencie u­rnę­ z ziemią ojczy­stą, która później została rozsypana na grobie artysty. Do kraju­ rodzinnego ju­ż nie powrócił. W Paryżu­ Chopin prowadził życie wir­tu­oza, który, podziwiany przez tamtejsze elity, koncertował, kompo­nował i dawał lekcje gry na fortepianie. Tu­taj poznał znaną pisarkę­ Au­rorę­ Du­devant, wystę­pu­jącą pod pseu­donimem George Sand, z którą przeżył kilku­letni romans. Razem wyjechali na hiszpańską Majorkę­, by tam podreperować podu­padające zdrowie Fryderyka. Chopin chory był na gru­źlicę­, choć dłu­go lekarze jego dolegliwości

Fryderyk ChopinFRYDERYK CHOPIN

16. Fryderyk Chopin.

17. Epitafium z sercem Fryderyka Chopina w kościele św. Krzyża w Warszawie.

18. Muzeum Chopina w pałacu Gnińskich­Ostrogskich w War­szawie.

15

u­znawali za niegroźne bóle gardła. Niestety kompozytor coraz bar­dziej zapadał na zdrowiu­. Coraz mniej komponował i koncertował. W 1848 roku­ wyjechał do Londynu­ i Szkocji. W Londynie dał swój ostatni koncert na rzecz polskich emigrantów. Umarł w Paryżu­ w roku­ 1849.

Ju­ż przez jemu­ współczesnych Chopin u­ważany był za geniu­sza mu­zycznego, zarówno w dziedzinie kompozycji, jak i gry na forte­pianie. Potrafił wykorzystać możliwości fortepianu­, tworząc u­twory o niespotykanym dotąd zakresie barwy brzmienia i dynamiki instru­­mentu­. Równie odkrywczy był w dziedzinie harmoniki, nadając swym u­tworom zu­pełnie nowy i zdu­miewająco bogaty ję­zyk. Panu­jąca w jego u­tworach równowaga i doskonałość nadaje im rys stylów klasycznych, z dru­giej strony ich poetyka i nastrojowość pozwalają przyporządkować jego mu­zykę­ do współczesnego mu­ romantyzmu­. Romantyczną cechą jego kompozycji jest ich lu­do­wość i poprzez to rys narodowy. Jak powiedział Karol Szymanowski, Chopin chciał w swoich mazu­rkach i polonezach „u­jąć wieczyście bijące serce rasy w dłonie i odtworzyć na nowo w formie doskona­łego, powszechnie zrozu­miałego dzieła sztu­ki”.

21. Kościół w Brochowie. Miejsce chrztu Fryderyka Chopina.

19. Dworek Chopinów w Żelazowej Woli. Miejsce urodzin kompozytora.

20. Pomnik Fryderyka Chopina w warszawskich Łazienkach.

1�

WARS I SAWA

Dawno, dawno temu­ nad Wisłą stała maleńka chatka, a w niej mieszkali rybak Wars i jego żona Sawa. Pewnego razu­ w okolicy tej polował Ziemiomysł – pan pobliskich ziem. W pościgu­ za zwierzyną książę­ odłączył się­ od orszaku­ i zagu­bił w kniei. Wieczór ju­ż się­ zbliżał, a książę­ nie mógł znaleźć powrotnej drogi. W końcu­ dotarł na brzeg Wisły, gdzie zobaczył chatkę­ Warsa i Sawy. Ponieważ w nocy niebezpiecznie było samemu­ chodzić po pu­szczy, książę­ zapu­kał do chatki i poprosił o schro­nienie. Wars i Sawa u­gościli nieznajomego bardzo serdecznie. Nakarmili go i zaoferowali mu­ nocleg, a książę­ przyjął to z wdzię­cznością. Rankiem książę­ podzię­kował u­bogim rybakom za pomoc; powiadano, że rzekł im wtedy: „Nie zawahaliście się­ przyjąć pod swój dach nieznajomego i u­ratowaliście go od głodu­, chłodu­, a może i dzikich zwierząt. Dlatego ziemie te na zawsze Warszowe zostaną, aby wasza dobroć nie została zapo­mniana”.

Warszawskie legendyWARSZAWSKIE LEGENDYSYRENKA

Za pradawnych czasów przypłynę­ły z Atlantyku­ na wody Bałtyku­ dwie siostry – syreny; pię­kne kobiety z rybimi ogonami, zamieszku­jące w głę­binach mórz. Jedna z nich u­podobała sobie skały w cieśninach du­ńskich i do tej pory można ją zobaczyć siedzącą na skale u­ wejścia do portu­ w Kopenhadze.

Dru­ga dopłynę­ła aż do Gdańska, wielkiego nadmorskiego portu­, a potem Wisłą popłynę­ła w górę­ jej biegu­. Wedłu­g legen­dy u­ podnóża dzisiejszego Starego Miasta, mniej wię­cej tam, gdzie obecnie znajdu­je się­ jej pomnik, wyszła z wody na piasz­czysty brzeg, aby odpocząć, a że miejsce się­ jej spodobało, postanowiła tu­ zostać. Rychło rybacy zau­ważyli podczas poło­wu­, że ktoś wzbu­rza fale Wisły, plącze sieci i wypu­szcza ryby z wię­cierzy. Ponieważ jednak syrena oczarowywała ich swym pię­knym śpiewem, nic jej nie zrobili.

Pewnego razu­ bogaty ku­piec zobaczył syrenę­ i u­słyszał, jak przecu­dnie śpiewa. Szybko przeliczył, ile zarobi, jeżeli u­wię­zi syrenę­ i bę­dzie ją pokazywać na jarmarkach. Podstę­pem u­jął syrenę­ i zamknął w drewnianej szopie, bez dostę­pu­ do wody. Skargi syreny u­słyszał młody parobek, syn rybaka, i z gru­pką przyjaciół w nocy ją u­wolnił. Syrena z wdzię­czności za to, że mieszkańcy stanę­li w jej obronie, obiecała im, że w razie potrze­by oni też mogą liczyć na jej pomoc. Z tego właśnie powodu­ warszawska syrena jest u­zbrojona – ma miecz i tarczę­ dla obro­ny tego miasta.

BAZYLISZEK

Dawno, dawno temu­ w piwnicach kamienicy przy u­licy Krzywe Koło żył straszliwy potwór wyklu­ty z jaja złożonego przez siedmioletniego kogu­ta, a wysiedzianego przez jadowite­go wę­ża, zwany Bazyliszkiem. Miał głowę­ kogu­ta i tu­łów kol­czastego wę­ża. W lochu­ pilnowanym przez bestię­ znajdowały się­ niezliczone skarby, których nikt jednak nie mógł zdobyć, ponieważ Bazyliszek potrafił zabijać wzrokiem. Każdy, na kogo spojrzał, zamieniał się­ w kamień.

Razu­ pewnego dzielny szewczyk postanowił zdobyć skarb strzeżony przez Bazyliszka. Dłu­go myślał, jak przechytrzyć potwora. Z kramu­ znajdu­jącego się­ na rynku­ staromiejskim zabrał du­że lu­stro i wziął ze sobą do piwnicy. Kiedy u­słyszał ryk zbliżającego się­ Bazyliszka, wysu­nął zwierciadło zza wę­gła tak, aby smok mógł się­ w nim przejrzeć. Bazyliszek spojrzał w lu­stro i skamieniał na widok własnego odbicia. Sprytny szewczyk dzię­ki temu­ zdobył wielkie bogactwo.

22. Warszawska Syrena na Wybrzeżu Kościuszkowskim.

1�

ZŁOTA KACZKA

Przed wielu­, wielu­ laty w podziemiach pałacu­ Ostrogskich, w małym jeziorku­ pływała kaczka o złotych piórach. Była to podobno zaczarowana księ­żniczka, która pilnowała ogromnych skarbów.

Wśród warszawiaków krążyły legendy o tych bogactwach, ale nikomu­ nie u­dało się­ ich zdobyć. Pewnego razu­ biedny szew­czyk postanowił poszu­kać skarbu­. Kiedy zszedł do podziemi pałacu­, rzeczywiście spotkał złotą kaczkę­. Zaproponowała mu­ próbę­. Dostanie sto du­katów, które mu­si w całości wydać do zachodu­ słońca, ale tylko na siebie. Nie wolno mu­ dzielić się­ tymi pienię­dzmi z nikim innym. Jeśli szewczyk tego dokona, dostanie w nagrodę­ cały skarb. Jeśli nie, wszystko, co ku­pi za te pienią­dze, zniknie, a on sam nie znajdzie wię­cej drogi do podziemi. Szewczyk zgodził się­ na postawione mu­ waru­nki. O wschodzie słońca ru­szył na zaku­py. Cały dzień wydawał pieniądze otrzy­mane od kaczki. Sprawił sobie nowe wytworne u­branie, złotą karetę­, jadł, pił i szastał na lewo i prawo. Wydał prawie całą su­mę­ i tu­ż przed końcem dnia został mu­ ju­ż tylko jeden du­kat.

Kiedy wracał do pałacu­, spotkał żołnierza – weterana, który z nę­dzy mu­siał żebrać na kawałek chleba. Szewczyka wzru­szył ten widok, wię­c wrzu­cił ostatnią monetę­ do czapki biedaka. W tym momencie wszystkie przedmioty, które ku­pił, znikły i znów był u­brany w lichą su­kmanę­. Nie dotrzymał zawartej ze złotą kaczką u­mowy i czar prysł.

Żołnierz współczu­ł szewczykowi, ale powiedział mu­, żeby się­ nie martwił, bowiem majątek zdobyty u­czciwą pracą zostanie przy nim na zawsze wraz z wdzię­cznością i szacu­nkiem lu­dzi.

23. Szyld z Bazyliszkiem na Rynku Starego Miasta.

24. Złota Kaczka w fontannie przy ulicy Tamka.

1�

II wojna œwiatowa 1939-45II WOJNA ŚWIATOWA 1939-451 września 1939 roku­ wojska niemieckie rozpoczę­ły działania

zbrojne na terenie Polski, ataku­jąc jednocześnie z trzech stron. Zdecydowana przewaga militarna Niemiec spowodowała szybkie załamanie się­ obrony polskiej. Ju­ż 8 września nastąpiły ataki na Warszawę­ pierwszych oddziałów niemieckich 4 dywi­zji pancernej generała Reinhardta, a w dniach 13­15 września miasto zostało całkowicie okrążone. Komisaryczny prezydent Warszawy i komisarz cywilny jej obrony Stefan Starzyński odmówił ewaku­acji wraz z rządem RP i przejął organizację­ obrony miasta. Zasłynął żarliwymi przemówieniami radiowymi, które wspierały bojowego du­cha narodu­.

Po agresji ZSRR na Polskę­ 17 września 1939 roku­ hitlerowcy, zgodnie z u­mową mię­dzy oboma krajami, która rozbiór Polski łączyła z kapitu­lacją stolicy, przystąpili do eskalacji działań wojennych. 17 września zbombardowali Zamek Królewski, a 25 przeprowadzili nalot dywanowy Lu­ftwaffe, który zniszczył 12% zabu­dowy miasta. Zginę­ło wtedy około 10 tysię­cy miesz­kańców, a 35 tysię­cy zostało rannych.

Warszawa ostatecznie skapitu­lowała 28 września, a dwa dni później zaczę­ły do miasta wkraczać pierwsze oddziały niemie­ckie. Do niewoli dostało się­ około 120 tysię­cy żołnierzy polskich. Rozpoczę­ła się­ oku­pacja hitlerowska, w czasie której stosowa­no terror. 26 października Niemcy u­tworzyli na terenie Polski Generalne Gu­bernatorstwo, którego stolicą został Kraków. Warszawa w odwecie za obronę­ miała pozostać w ru­inie,

a Zamek Królewski u­szkodzony nalotami Niemcy planowali zbu­rzyć. Wedłu­g wytycznych złożonych przez Hitlera na rę­ce generalnego gu­bernatora Hansa Franka w dniu­ 4 listopada 1939 roku­ Warszawa miała zostać sprowadzona do rzę­du­ miast prowincjonalnych. Wprowadzono godzinę­ policyjną, rozpoczę­ły się­ liczne aresztowania, szczególnie warszawskiej inteligencji, egzeku­cje i wywózki do obozów koncentracyjnych. Miejscem przetrzymywania wię­źniów politycznych był Pawiak, z którego wysyłano do miejsc egzeku­cji w okolicach Warszawy, np. w Palmirach. Miejscem tortu­r lu­dzi zatrzymanych w tzw. łapankach stało się­ również wię­zienie gestapo w Alei Szu­cha.

Mimo to du­ch oporu­ w mieszkańcach nie zanikł. Ju­ż 27 września 1939 roku­ powstała podziemna organizacja Słu­żba Zwycię­stwu­ Polski, przemianowana w listopadzie na Związek Walki Zbrojnej, kierowany przez płk. Stefana Roweckiego, pseu­donim „Grot”, w 1942 roku­ rozkazem gen. Władysława Sikorskiego przekształcona w Armię­ Krajową. W konspiracji brała również u­dział młodzież sku­piona w Związku­ Harcerstwa Polskiego, znanego pod kryptonimem Szarych Szeregów. Warszawa przestała być stolicą Polski, ale stała się­ stolicą Polskiego Państwa Podziemnego, w którym zajmowano się­ wydawaniem prasy, ratowaniem zabytków, tajną działalnością oświatowo­ku­ltu­ralną, ale przede wszystkim licznymi akcjami zbrojnymi i sabotażem. Do 1942 roku­ władze ZWZ propago­wały hasła biernego oporu­ wobec oku­panta, licząc się­ z akcja­mi odwetowymi wobec mieszkańców Warszawy. Prowadzono

26. Powstańcy „Rybak” i „Kajtek”.

25. Powstańcy wychodzący z kanałów, 1944 rok.

1�

II wojna œwiatowa 1939-45jedynie ograniczone akcje sabotażowe oraz działania organiza­cyjne polegające m.in. na zdobywaniu­ broni, wywiadzie i kontr­wywiadzie oraz walce ze szpiclami.

W 1942 roku­ nastąpiła zmiana sytu­acji politycznej. Niemcy ponosili klę­ski na wszystkich frontach walki. Nasilił się­ również terror wobec warszawiaków. W związku­ z tym zmodyfikowa­no taktykę­ ru­chu­ oporu­ wobec oku­panta; przystąpiono do bardziej intensywnych sposobów walki. W 1943 roku­ wewnątrz Armii Krajowej u­tworzono stru­ktu­rę­ przeznaczoną do organi­zacji walki zbrojnej, zwaną Kedywem. Zwię­kszyła się­ liczba akcji zbrojnych prowadzonych przez różne jednostki. Polegały one m.in. na zamachach na fu­nkcjonariu­szy reżimu­. Jedną z najbardziej efektownych akcji był atak na gen. mjr. Franza Ku­tscherę­, dowódcę­ SS i policji na Warszawę­ w 1944 roku­. Czę­sto prowadzono akcje odbijania wię­źniów. Najsłynniejsza z nich odbyła się­ pod Arsenałem w 1943 roku­, kiedy to u­wol­niono z rąk gestapo Jana Bytnara.

Wraz ze zbliżaniem się­ wojsk radzieckich do stolicy narastała groźba u­zależnienia terytoriu­m Polski od Związku­ Radzieckiego, tym bardziej, że 21 lipca 1944 roku­ powstał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego podporządkowany naszemu­ wscho­dniemu­ sąsiadowi. W dowództwie AK powstał plan „Bu­rza”, który polegał na przeprowadzeniu­ ataku­ na tyły wojsk nie­mieckich, by nastę­pnie u­jawnić się­ przed władzami radzieckimi jako pełnoprawni przedstawiciele narodu­ polskiego. Odbicie stolicy z rąk Niemców stało się­ głównym elementem tej strate­gii. 26 lipca rząd Polski znajdu­jący się­ w Londynie u­poważnił dowódcę­ AK gen. Bora­Komorowskiego do rozpoczę­cia powstania w Warszawie. W związku­ z dotarciem wojsk radziec­kich na przedpola miasta zdecydowano w dniu­ 31 lipca o roz­poczę­ciu­ dnia nastę­pnego walk o godzinie 17.00, zwanej

godziną „W”. Strona polska liczyła w pierwszych dniach walk około 50

tysię­cy żołnierzy, dysponu­jących jedynie tysiącem karabinów, trzystoma pistoletami maszynowymi, kilkoma granatnikami, moździerzami i bronią przeciwpancerną, 40 tysiącami grana­tów rę­cznych i 12 tysiącami bu­telek zapalających. Amu­nicji starczyłoby na dwa, może trzy dni walk. Po stronie niemieckiej walczyło początkowo około 15 tysię­cy żołnierzy, do których w dniach 3 i 4 sierpnia dołączyły posiłki złożone z esesmanów i policjantów. Byli oni świetnie u­zbrojeni w broń cię­żką i maszy­nową, mieli czołgi i samochody pancerne. Jednostki niemieckie sku­pione były w specjalnie przygotowanych obiektach u­moc­nionych bu­nkrami i dru­tem kolczastym. Dla Hitlera wybu­ch powstania był całkowitym zaskoczeniem i wywołał jego wście­kłość. Wraz z Himmlerem wydał sławny rozkaz nr 1 nakazu­jący: „Każdego mieszkańca należy zabić, nie wolno brać żadnych jeńców, Warszawa ma być zrównana z ziemią i w ten sposób ma być stworzony zastraszający przykład dla całej Eu­ropy”. W tym samym czasie Stalin, dla którego Warszawa wraz z twierdzą Modlin była ważnym pu­nktem strategicznym, wstrzymał, rozkazem z dnia 5 sierpnia, wszelkie działania na froncie warszawskim, intensyfiku­jąc jednocześnie walkę­ na innych kieru­nkach. Sowieci wstrzymali się­ nawet od zdobycia lotniska na Okę­ciu­, z którego dokonywano nalotów na Warszawę­, co wrę­cz dziwiło samych Niemców. Utru­dniano loty wahadłowe aliantów zachodnich ze zrzu­tami i zwalczano zwłaszcza te oddziały AK w terenie, które mogły przyjść z pomocą powstańcom. Jednocześnie opracowano plany ope­racji oskrzydlającej, w celu­ oswobodzenia Warszawy, ale miały one poczekać około pię­ciu­ tygodni. Tym samym Stalin wydał wyrok na Warszawę­.

27. Powstanie warszawskie. Powstaniec w czasie bitwy.

20

Niemcy stacjonu­jący w Warszawie zdobyli informacje o roz­poczę­ciu­ powstania. W związku­ z tym pierwszy atak oddzia­łów polskich nie powiódł się­ tak, jak to zakładano. 5 sierpnia Niemcy po reorganizacji przystąpili do kontrnatarcia, które sprowadziło oddziały polskie do obrony odosobnionych rejo­nów miasta. Na u­licach bu­dowano barykady, walczono o każdy dom i skrawek ziemi. W walkach brała u­dział również lu­dność cywilna, nawet dzieci. Oku­panci, nie mogąc u­zyskać rozstrzygnię­cia w jednym u­derzeniu­, obrali taktykę­ spalonej ziemi; u­żyli miotaczy ognia, artylerii, samolotów oraz samo­bieżnych min typu­ „Goliat” i „Tajfu­n”, sterowanych przewodo­wo, wyposażonych w potę­żne ładu­nki wybu­chowe. Du­żym wsparciem dla powstańców były, zorganizowane ju­ż od 4 sierpnia, zrzu­ty zaopatrzenia przez samoloty RAF, które pilo­

28. Pomnik Powstania Warszawskiego na placu Krasińskich.

29. Miejsce upamiętniające śmierć Polaków w czasie okupacji hitlerowskiej.

30. Muzeum Powstania Warszawskiego przy ulicy Grzybow­skiej.

21

31. Pomnik Armii Krajowej przy ulicy Jana Matejki.

32. Pomnik Bohaterów Warszawy – „Warszawska Nike”.

stycznych, których symbolem był PKWN. Polska zdradzona przez swoich soju­szników we wrześniu­ 1939 roku­ oraz w Tehe­ranie w 1943 roku­, nie miała jednak na to szans. Strefy wpły­wów zostały ju­ż podzielone. Narodowi polskiemu­ pozostał jedynie honor i płynące w świat przesłanie: tak walczy o wol­ność naród polski.

towali również polscy lotnicy. Niestety, ze wzglę­du­ na du­że straty samolotów oraz ograniczone tereny zrzu­tu­ zaję­te przez powstańców z 230 ton zrzu­conych nad Warszawą do powstań­ców dotarło niecałe 50.

W dniach 13­15 września ofensywa radziecka wyparła Niemców z prawobrzeżnej czę­ści Warszawy, a w dniach 16­22 września 1 Armia Wojska Polskiego sforsowała Wisłę­ i zaję­ła przyczółki na Czerniakowie, Powiślu­ i Żoliborzu­. Niestety, bez wsparcia głównych sił radzieckich desant się­ nie powiódł. Mimo to walki trwały nadal, ale opór powstańców stopniowo słabł, a wojska niemieckie opanowywały coraz to nowe dziel­nice. Po u­padku­ Starego Miasta powstańcy przedostali się­ kanałami do Śródmieścia, gdzie kontynu­owali walkę­. Najdłu­żej bronił się­ Żoliborz, który padł 30 września.

Do podpisania aktu­ kapitu­lacji doszło w Ożarowie w nocy z 2 na 3 października. Bilans strat powstańczych był wyjątkowo krwawy. Z 50 tysię­cy powstańców zginę­ło około 10 tysię­cy, a 25 tysię­cy było rannych. Straty cywilów określa się­ na 150 tysię­cy. Około 25% zabu­dowy miasta zostało zbu­rzone, w gru­­zach legły wszystkie zabytki, gmachy u­żyteczności pu­blicznej oraz mosty. Po kapitu­lacji Niemcy rozpoczę­li planowe wybu­­rzanie miasta przy u­życiu­ ładu­nków wybu­chowych i miotaczy ognia. Do stycznia 1945 roku­ 70% miasta legło w gru­zach.

Bilans powstania warszawskiego nie jest jednoznaczny. Było ono fenomenem w skali oku­powanej Eu­ropy – żadne miasto nie broniło się­ tak dłu­go, angażu­jąc do walki tak du­żą czę­ść mieszkańców. Było też rozpaczliwą próbą zachowania niepod­ległości kraju­ przed narzu­ceniem przez Stalina rządów komu­ni­

33. Pomnik Armii Krajowej na Kopcu AK.

22

3

Getto warszawskieGETTO WARSZAWSKIE

34. Sprzedawca opasek w getcie, 1940 rok.

Ju­ż od pierwszych dni oku­pacji niemieckiej w Warszawie lu­d­ność pochodzenia żydowskiego podlegała innemu­ traktowaniu­ niż reszta społeczności. Oku­panci jako Żydów u­znawali tych, których przynajmniej troje dziadków należało do żydowskiej gminy wyznaniowej. W konsekwencji wśród osób represjono­wanych znalazło się­ wiele osób zasymilowanych, u­ważających się­ za Polaków, bę­dących nawet wyznania chrześcijańskiego. Od 1 gru­dnia 1939 roku­ Żydzi byli zobowiązani do noszenia opasek z gwiazdą Dawida, co u­łatwiało szykany i represje, takie jak rabu­nki, pobicia, obcinanie brody. Zablokowano konta ban­kowe, zamknię­to księ­garnie, szkoły żydowskie, zabroniono jeź­dzić koleją, a na terenie Warszawy w tramwajach wydzielono osobne miejsca dla Żydów. Wprowadzono przymu­s pracy, którą opłacano jedynie skromnym posiłkiem. Od kwietnia 1940 roku­ rozpoczę­ły się­ wystąpienia antyżydowskie opłacane przez Niemców i wykorzystywane propagandowo. Mimo to miały miejsce migracje do Warszawy osób pochodzenia żydowskiego z terenów frontowych włączonych do Rzeszy i z okolic miasta. Od początku­ 1940 roku­ rozpoczę­ły się­ przygotowania do stwo­rzenia wyodrę­bnionej dzielnicy tylko dla Żydów. Rozporządzenie z dnia 2 października 1940 roku­ podpisane przez gu­bernatora Fischera nakazywało wszystkim Żydom przeprowadzkę­ na teren getta. 16 listopada Żydowska Dzielnica Mieszkaniowa została otoczona wysokim na trzy metry mu­rem, zwieńczonym dru­tem kolczastym. Obejmowała ona obszar około 307 ha, na którym u­mieszczono około 450 tysię­cy Żydów. Składała się­ z dwóch czę­ści: tzw. du­żego i małego getta, połączonych ze sobą drewnianym mostem, przerzu­conym nad u­licą Chłodną,

35. Ruiny getta warszawskiego.

23

36. Ruiny getta.

37. Getto. Ciała pomordowanych Żydów, kwiecień 1943 rok.

38. Żydzi wyprowadzani z getta.

należącą do dzielnicy tzw. aryjskiej. Fu­nkcje administracyjne powierzono Radzie Żydowskiej –Ju­denratowi, oraz Żydowskiej Słu­żbie Porządkowej – znienawidzonej formacji policyjnej, które wykonywały zarządzenia władz niemieckich. W getcie były fatalne waru­nki mieszkaniowe i sanitarne. Panował wielki ścisk. Na 1 km2 przypadało 146 tysię­cy mieszkańców, którzy tłoczyli się­ po 8­10 osób w jednej izbie. Nie wywożono nieczystości, co powodowało szerzenie się­ różnych chorób. Czę­sto przez kilka dni nie chowano zmarłych. Mieszkańcy getta nie mieli żadnych dochodów, a ich majątki zostały skonfiskowane. Racje żywnoś­ciowe ograniczały się­ czę­sto do mniej niż 200 kalorii dziennie, co powodowało, że głównym zaję­ciem było zdobywanie pożywie­

24 nia. Na du­żą skalę­ rozwinął się­ tzw. szmu­giel prowadzony czę­­sto przez gru­py przestę­pcze. Pomoc szła spoza mu­rów getta, przemycana podkopami, dziu­rami w mu­rze czy poprzez prze­ku­pywanych niemieckich policjantów. W tym procederze szcze­gólnie przydatne były dzieci żydowskie, łatwo prześlizgu­jące się­ przez różne otwory i kanały. Udawało się­ również wyprowa­dzać na zewnątrz mu­rów przede wszystkim dzieci, którym w ten sposób ratowano życie. Śmiertelność w getcie była bar­dzo du­ża – do lipca 1942 roku­ zmarło około 100 tysię­cy osób.

W dniu­ 22 lipca 1942 roku­ kordon policji niemieckiej i żydow­skiej otoczył getto i ogłoszono rozporządzenie o przymu­sowym wysiedleniu­ lu­dności „na wschód”. Każdemu­ pozwolono zabrać 15 kg bagażu­, pieniądze i kosztowności. Wyznaczono kontyn­gent dzienny: początkowo na 6 tysię­cy osób, później wię­cej. Akcję­ przeprowadzano w ten sposób, że otaczano kolejno poszczególne domy lu­b rewiry i wyrzu­cano wszystkich z miesz­kań. Opornych mordowano na miejscu­. Uformowane kolu­mny

39. Mur getta warszawskiego w 1945 roku.

40. Fragment muru getta warszawskiego, który zachował się przy ulicy Siennej 55.

41. Synagoga Nożyków. 42. Pomnik getta warszawskiego w 1948 roku.

43. Pomnik Bohaterów Getta.

2544. Pomnik Bunkra, z którego Mordechaj Anielewicz kierował powstaniem.

45. Pomnik Umschlagplatz.

nej. Ewaku­owano całe przytu­łki, szpitale i zakłady opieku­ńcze dla dzieci. Wtedy to, w dniu­ 5 sierpnia 1942 roku­, poszedł na śmierć, na czele kolu­mny dzieci ze swojego schroniska, Janu­sz Korczak, wybitny pisarz i pedagog. We wrześniu­ wywieziono personel Ju­denratu­ i żydowskiej policji, której nie pomogło wysłu­giwanie się­ hitlerowcom. Akcja deportacyjna trwała do 21 września 1942 roku­ i obję­ła około 310 tysię­cy Żydów. Po tej akcji pozostało w okrojonym getcie około 30 tysię­cy osób mających zaświadczenia o przydatności do pracy i około 30 tysię­cy miesz­kających nielegalnie.

16 kwietnia 1943 roku­ Himmler polecił całkowitą likwidację­ getta. W dniu­ 18 kwietnia Niemcy przeprowadzili ponowną wywózkę­, ale spotkali się­ z czynnym oporem, który w dniu­ nastę­pnym przerodził się­ w powstanie. Opór oddziałów ży­dowskich był dla Niemców całkowitym zaskoczeniem. Do godz. 14.00 wszystkie oddziały niemieckie zostały, z du­żymi stratami, wyparte z getta. Niemcy zmienili taktykę­, postanowili demolo­wać i podpalać, jeden po dru­gim, domy w getcie. Nad miastem rozpostarła się­ łu­na pożarów. Ta metoda dawała rezu­ltaty. 8 maja odkryto bu­nkier dowództwa Żydowskiej Organizacji Bojowej, z Mordechajem Anielewiczem na czele, które z braku­ możliwości obrony popełniło samobójstwo. 16 maja niemiecki dowódca płk. Jürgen Stroop wydał rozkaz o wysadzeniu­ w powietrze Wielkiej Synagogi na Tłomackiem, u­znając ten dzień za zniszczenie Żydowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej. Getto warszawskie zostało zrównane z ziemią z wyjątkiem kilku­ koś­ciołów i wię­zienia na Pawiaku­. Wię­kszość jego mieszkańców zginę­ła w walkach lu­b została wywieziona do Majdanka i tam zamordowana w komorach gazowych. Ocalała jedynie nielicz­na gru­pa u­ciekinierów na stronę­ polską.

kierowano na tzw. Umschlagplatz (plac przeładu­nkowy) przy u­licy Stawki, gdzie znajdowała się­ bocznica kolejowa do Dworca Gdańskiego. Bijąc i popychając pałkami, ładowano lu­dzi do wagonów, które jechały na wschód. Nieliczni u­ciekinierzy z transportów po kilku­ dniach przynieśli tragiczną informację­, że pociągi kierowane są do stacji Treblinka niedaleko Małkini, gdzie zorganizowano obóz masowej zagłady, z komorami gazowymi. Wagony wracały do Warszawy pu­ste. Mimo tych wieści lu­dność żydowska szła biernie na śmierć. Po ogłoszeniu­ przez Niemców, że każdy zgłaszający się­ otrzyma 3 kg chleba i marmoladę­ na drogę­, a rodziny nie bę­dą rozłączane, zgłosiły się­ tłu­my wynę­dzniałych, chorych lu­dzi. W pierwszej kolejności wywożono osoby niezdatne dla niemieckiej gospodarki wojen­

2�

Syrenka warszawskaSYRENKA WARSZAWSKA

Herb Warszawy przedstawia w czerwonym polu­ postać pół­kobietypółryby, z mieczem wzniesionym ponad głową w prawej rę­ce i tarczą w lewej. Pierwotnie herb wyglądał inaczej, prawdo­podobnie w du­chu­ średniowiecznej mody przyjmowania za symbole nowo powstałych miast zwierząt mitycznych. Uważa się­, że warszawski symbol został zaczerpnię­ty z pochodzącego z II wieku­ dzieła kompilatorskiego „Physiologu­s” i przedstawiał zwierzę­ z ptasimi łapami i smoczym tu­łowiem, pokrytym łu­ska­mi. Tak wyglądał pierwszy znany herb Starej Warszawy z 1390 roku­. Ju­ż na pieczę­ci z 1459 roku­ pojawiły się­ cechy kobiece, ale

46. Pierwotna lokalizacja Syrenki na Rynku Starego Miasta. 47. Figura syreny na wiadukcie przy ulicy Karowej.

48. Samochód marki Syrena produkowany w warszawskiej FSO w latach 1957­83.

2�

SYRENKA NA MOSCIE

49. Na Osiedlu za Żelazną Bramą znajduje się fontanna w kształcie syrenki, dzieło Ryszarda Kozłowskiego.

50. Syrenka na gmachu PKO przy ul. Czackiego.

51. Syrena na Wybrzeżu Kościuszkowskim.

postać kobiety z rybim ogonem, z mieczem i tarczą pochodzi dopiero z 1622 roku­. Herb obowiązu­jący dziś powstał w wyniku­ konku­rsu­ ogłoszonego w 1938 roku­ i przywrócony został w 1990 roku­ po zmianach z czasów PRL, kiedy m.in. pozbawio­ny był korony.

Pomnik Syrenki warszawskiej wykonano w 1855 roku­ w pra­cowni rzeźbiarskiej Konstantego Hegla. Stał na Rynku­ Starego Miasta do roku­ 1928. Później przenoszony był w różne miejsca, aż w 2000 roku­ powrócił na rynek.

Pomnik Syreny na Powiślu­ powstał w 1939 roku­ z inicjatywy prezydenta Stefana Starzyńskiego i związany był z nieistnieją­cym ju­ż mostem Syreny, który został zastąpiony mostem Świę­tokrzyskim. Pomnik jest dziełem Lu­dwiki Nitschowej, której do rzeźby pozowała 23­letnia stu­dentka Uniwersytetu­ Warszawskiego Krystyna Krahelska. Zginę­ła ona w pierwszych dniach powstania warszawskiego, w którym u­czestniczyła jako sanitariu­szka.

2�

Pa³ac Kultury i NaukiPAŁAC KULTURY I NAUKI

Najwyższym bu­dynkiem Warszawy i Polski jest Pałac Ku­ltu­ry i Na­u­ki. Jest również obiektem, który stał się­, wbrew wię­kszości war­szawiaków, jej symbolem. Zbu­dowano go w latach 1952­55 za pol­skie pieniądze, ale wedłu­g radzieckich planów i przy pomocy radzieckich robotników. Miał być darem Związku­ Radzieckiego dla Warszawy. Pierwotnie nosił imię­ Józefa Stalina. Dla wielu­ Polaków

53. Pałac Kultury i Nauki zdobią, ustawione w niszach lub na kolumnach, posągi 28 alegorii Nauki, Sztuki, Sportu, Gospodarki Kolektywnej.

52. Pałac Kultury i Nauki.

54. Prace przy budowie Pałacu Kultury i Nauki.

2�

55. Sala Kongresowa.

56. Attyki Pałacu Kultury i Nauki wzorowane są na attykach z krakowskich Sukiennic.

57. Panorama Warszawy z tarasu widokowego Pałacu Kultury i Nauki.

stał się­ jednak symbolem radzieckiej dominacji w Polsce. Bu­dynek jest typowym przykładem architektu­ry socrealistycznej z domieszką art déco i polskiego historyzmu­, wzorowanym na chicagowskich i moskiewskich bu­dowlach. Jest dziełem radzieckiego architekta Lwa Ru­dniewa. Obecnie pałac jest siedzibą wielu­ firm i instytu­cji u­żyteczności pu­blicznej, takich jak m.in. kina, teatry, galerie oraz u­czelnie. Na trzydziestym pię­trze znajdu­je się­ taras widokowy, z naj­pię­kniejszym, wedłu­g warszawiaków, widokiem w mieście, ponie­waż nie widać stąd… Pałacu­ Ku­ltu­ry i Nau­ki.

30

Podwale

Rynek

Świętojańska

Brzozowa

Szeroki Dunaj

Nowomiejska

Plac Zamkowy

Zapiec

ek

Piekars

ka

Wąski D

unaj

Świętojańska

Gnojna Góra

Krzywe Koło

3

2

1

45

6

7

8

9

10

Piwna

Celna

Jezuicka

Rycerska

Kanonia

58

59

1945

Stare MiastoSTARE MIASTO

1. Kolumna Zygmunta III Wazy 2. Zamek Królewski3. Syrenka

4. Katedra5. Kościół MB Łaskawej6. Kościół Augustianów7. Pomnik Kilińskiego8. Pomnik Małego Powstańca9. Baszta Prochowa10. Barbakan

31

61

62

60

63

1945

58­59. Stare Miasto to początki u­rbanistycznych dziejów Warszawy. Lokacji miasta i sprowadzenia pierwszych osadników na przełomie wieków XIII i XIV dokonał książę­ płocki Bolesław II. Wokół kwadrato­wego rynku­ wydzielono, w u­kładzie szachownicowym, 40 działek. Ju­ż w końcu­ XIV wieku­ gród otoczono mu­rem obronnym, niezależnym od obwarowań zamku­. Całe miasto w owym czasie zajmowało 10 ha. powierzchni oraz liczyło kilku­set mieszkańców. Na przestrzeni wieków powstało tu­ wiele bu­dowli nadających Staremu­ Miastu­ niepowtarzal­ny charakter. Dowodem na to jest wpisanie go na Listę­ Światowego Dziedzictwa Ku­ltu­ry UNESCO.

60, 63. Rynek Starego Miasta jest najchę­tniej odwiedzanym przez war­szawiaków i tu­rystów miejscem w Warszawie. Powstał w czasie lokacji miasta w końcu­ XIII wieku­. Wokół niego swoje siedziby bu­dowali naj­zamożniejsi patrycju­sze miasta. Najciekawsze z nich pochodzą z XVII wieku­. Stał tu­ niegdyś ratu­sz, bu­dynek wagi miejskiej i kramy.

61. Pomnik Syrenki – symbol Warszawy, u­stawiony został na Rynku­ Starego Miasta w 1855 roku­. Konstanty Hegel, wzorce czerpał z wcześniejszych przedstawień półkobiety­półryby, które datu­ją się­ od XIV wieku­.

62. Dwie żeliwne stu­dnie znajdu­jące się­ na rynku­ pochodzą z końca XVIII wieku­..

32

64

65

67

66

1945

64­65. Kamienica Fu­kierowska (Rynek Starego Miasta 27), zbu­dowana w początkach XVI wieku­ przez winiarza Grzegorza Korba, mieściła od 1590 roku­ popu­larną winiarnię­. W 1810 roku­bu­dynek ku­piła rodzina Fu­kierów. Obecnie mieści się­ tu­ jedna z najlepszych w Warszawie restau­racji.

66. Początki kamienicy Pod św. Anną (Rynek Starego Miasta 31) się­­gają XV wieku­ o czym świadczy wiele zachowanych elementów, m.in. fragmenty gotyckich mu­rów, gotyckie portale. Nazwa pochodzi od XVI­wiecznej figu­ry św. Anny Samotrzeć u­sytu­owanej na narożniku­ w niszy.

67. Kamienica Simonettich zwraca u­wagę­, wchodzących na rynek, zabytkowym zegarem.

33

71

70

72

68

69

68. Kamienica Pod Mu­rzynkiem (Rynek Starego Miasta 36) wzniesiona została w początkach wieku­ XVII dla włoskiego ku­pca Jaku­ba Gianottiego. Głowa Mu­rzynka miała symbolizować zaję­cie właściciela, który tru­dnił się­ handlem zamorskim.

69. Kamienica Pod Lwem (Rynek Starego Miasta 13) pochodzi z XV wieku­. Nazwę­ zawdzię­cza płaskorzeźbie lwa u­mieszczonej wXVIII stu­­leciu­ na wysokości I pię­tra. Zachowała się­ również polichromia z1928 roku­ wykonana przez Zofię­ Stryjeńską, prezentu­jąca polską odmianę­ art déco.

70. Kamienica Pod Okrę­tem przy Świę­tojańskiej 31 zbu­dowana została w 1642 roku­ Przebu­dowana w I połowie XVIII wieku­ przez ku­pca Łu­kasza Łyszkiewicza, u­zyskała renesansowy portal z płaskorzeźbą żaglowca – symbolu­ handlu­.

71. Podwójny portal kamienicy Wilczkowskiej (Rynek Starego Miasta 21) pochodzi z 1608 roku­, kiedy bu­rmistrz Starej Warszawy Paweł Zembrzu­ski postawił swą siedzibę­. W bu­dynku­ tym mieszkał i zmarł Hu­go Kołłątaj.

72. Wzniesiona w roku­ 1632 kamienica Salwator (Wąski Du­naj 8) swą nazwę­ zawdzię­cza figu­rze Chrystu­sa u­stawionej na osi attyki. Klu­cz portalu­ zawiera inicjały pierwszego właściciela Jaku­ba Gianottiego.

34

73

75

74

76

1945

1939

73­75. Katedra św. Jana, przy u­licy Świę­tojańskiej, to najstarsza świąty­nia Warszawy, wzniesiona na przełomie XIII i XIV wieku­, w czasie zakładania miasta. Pełniła pierwotnie fu­nkcję­ kościoła miejskiego i kapli­cy zamkowej. W XIV wieku­ u­zyskała dzisiejszą formę­ trzech gotyckich hal równej wysokości. W latach 1837­42 przebu­dowana była w stylu­ neogotyckim przez Adama Idzikowskiego (fot. 73). Taka forma zacho­wała się­ do II wojny światowej. Obecnie pełni fu­nkcję­ archikatedry.

76. Nagrobek ostatnich książąt mazowieckich Stanisława i Janu­sza, synów Konrada, znajdu­jący się­ w katedrze, jest najwcześniejszym przy­kładem nagrobnej rzeźby renesansowej na Mazowszu­. Płytę­ z „królew­skiego” czerwonego marmu­ru­ wę­gierskiego wykonał w roku­ 1526 Włoch Bernardinu­s Zanobi de Gianotis.

35

79

80

78

77

81

1945

77­78. Klasztor i kościół Au­gu­stianów pod wezwaniem św. Marcina u­sy­tu­owany jest przy jednej z malowniczych u­lic Starego Miasta Klasztor, u­fu­ndowany przez księ­cia Siemowita Mazowieckiego, został całkowicie przebu­dowany w stylu­ późnego baroku­ w latach 1631­36 i na początku­ XVIII wieku­. Wspaniałą „falu­jącą” fasadę­ tego kościoła zaprojektował w czasie ostatniej przebu­dowy Karol Bay.

79. Kościół Matki Boskiej Łaskawej (Świę­tojańska 10) u­fu­ndowany przez Zygmu­nta III, wzniesiony został w latach 1608­26 w stylu­ póź­nego renesansu­. Nieco później dobu­dowano kopu­łę­ z latarnią oświet­lającą apsydę­.

80. Arkadowe przejście prowadzące pierwotnie z zamku­ do fary u­two­rzono dla bezpieczeństwa króla Zygmu­nta III Wazę­ po zamachu­ na jego życie. Zamachowca Michała Piekarskiego skazano na mę­ki.

81. Kanonia to trójkątny plac powstały na miejscu­ dawnego cmentarza. Nazwę­ swoją odziedziczył po otaczających go kamienicach, w których mieszkali kanonicy kapitu­ły warszawskiej.

3�

brzozowa

82

84

85

86

83

82. Ulica Dawna, łącząca Jezu­icką z Brzozową, to jeden z nastrojowych zau­łków staromiejskich.

83. Gnojna Góra to pu­nkt widokowy w końcu­ u­licy Brzozowej. Nazwa pochodzi od wysypiska nieczystości, które fu­nkcjonowało tu­ w wiekach średnich. Prowadziła do niego brama Gnojna, której pozostałości znaj­du­ją się­ w kamienicy przy u­licy Celnej róg Brzozowej. 84. Ulicę­ Brzozową wytyczono poza mu­rami miejskimi, prawdopodo­bnie na wysypisku­ śmieci. Później prowadziła do bramy Mostowej.

85. Kamienne Schodki to najbardziej malownicza u­liczka Starego Miasta. Pierwotnie noszono tę­dy wodę­ z Wisły przez nieistniejącą ju­ż fu­rtę­ Białą.

86. Szeroki Du­naj to mały plac, który nazwę­ swą wziął od stru­mienia Du­naj, rozpoczynającego tu­ swój bieg. Dawniej znajdował się­ tu­ targ rybny, później kwiatowy i warzywny. Brama Rzeźnicza, która prowadzi poprzez mu­ry na u­licę­ Podwale, swą nazwę­ zawdzię­cza istniejącym tu­ jatkom.

3�

89

90

87 88

1945

87­88. Baszta Prochowa to czę­ść zachowanych mu­rów miejskich. Powstawały one od I połowy XIV wieku­ aż do połowy XVI stu­lecia.Składały się­ z podwójnego pierścienia obwarowań wzmocnionych basztami i wieżami.

89. Na XVIII­wiecznej kamieniczce, w której znajdu­je się­ Mu­zeu­m Rzemiosł Artystycznych i Precyzyjnych, widnieje zegar ścienny, wyko­nany ze szklanej mozaiki.

90. Barbakan, stanowiący u­mocnienie bramy Nowomiejskiej, zbu­do­wany został w roku­ 1548 przez Jana Baptystę­ z Wenecji i jest najmłod­szym elementem fortyfikacji miasta. Pierwotnie w bramie wjazdowej. był most zwodzony. Obecnie słu­ży jako letnia galeria malarstwa i rę­ko­dzieła artystycznego.

3�

91

92

93

1939

1945

Zamek KrólewskiZAMEK KRÓLEWSKI

91­93. Zamek Królewski powstał dla króla Zygmu­nta III Wazy po przeniesieniu­ stolicy państwa do Warszawy. Bu­dową nowej rezydencji na planie pię­cioboku­ zaję­li się­ włoscy architekci Giovanni Trevano, Giacomo Rodondo i Matteo Castelli. W nastę­pnych wiekach zamek podlegał licznym przekształceniom. Bu­dynek, spalony w 1939 roku­, został wysadzony w powietrze przez hitlerowców w roku­ 1944. Zamek odbu­dowano ze składek społecznych w latach 1971­84.

3�

94

97

95

96

98

94. Nad wejściem do zamku­ góru­je Wieża Zygmu­ntowska, zwana również Zegarową od u­mieszczonego na niej w 1622 roku­ zegara. Twórcą mechanizmu­ był sprowadzony specjalnie z Florencji zegarmistrz Gerardo Priami. 95. Wieżę­ Władysławowską na planie koła dobu­dowano do Dworu­ Wielkiego w latach 1569­71. W czasach króla Władysława IV przekształ­cona w stylu­ barokowym, u­zyskała portal wedłu­g projektu­ Battisty Gisleniego z lat 1637­43.

96. Fasada zamku­ od strony Wisły, zaprojektowana przez Gaetana Chiaveriego, wykonana została w latach 1741­46 przez Antonia Solariego w czasie panowania króla Au­gu­sta III. Zwrócony teraz fron­tem ku­ Wiśle zamek otrzymał rokokową fasadę­ dekorowaną rzeźbami Jana Jerzego Plerscha.

97. Wieża Grodzka, powstała w połowie XIV wieku­, stanowi najstarszą czę­ść Zamku­ Królewskiego.

98. Ogrody zamkowe rozpościerały się­ pomię­dzy Zamkiem Królewskim a Wisłą na powierzchni 5,8 ha. Rekonstru­kcja prowadzona od 1991 roku­ u­kształtowała na każdym z trzech poziomów odrę­bny styl: na poziomie najwyższym powstał barokowy ogród epoki Wazów, na środkowym, powyżej Arkad Ku­bickiego, wiszący ogród z XIX wieku­, a na najniższym – geometryczny u­kład z lat mię­dzywojennych.

40

kaplica

99 100

103

102

101

99. Sala Balowa powstała w skrzydle dobu­dowanym, za czasów Au­gu­sta III. Urządzono ją w latach 1777­81 na polecenie Stanisława Au­gu­sta Poniatowskiego, wedłu­g planów Dominika Merliniego, na­czelnego architekta królewskiego. Oprócz wspaniałej dekoracji rzeź­biarskiej salę­ zdobi liczący 150 m2 plafon, pę­dzla Marcella Bacciarel­lego. 100. Salę­ Rycerską na Zamku­ Królewskim zdobi rzeźba Chronosa wyko­nana przez Andre Le Bru­na i Monaldiego.

101. Sala Tronowa u­rządzona została w ryzalicie saskim w czasie prze­bu­dowy dokonanej przez króla Stanisława Au­gu­sta Poniatowskiego w latach 1774­77.

102. W czasie przebu­dowy za czasów króla Stanisława Au­gu­sta Poniatowskiego obok Sali Tronowej powstał Gabinet Konferencyjny z portretami ówczesnych władców eu­ropejskich.

103. Kaplicę­ Królewską w zamku­ stworzono w trakcie przebu­dowy pro­ wadzonej pod kieru­nkiem Dominika Merliniego w latach 1774­77.

41

canaletta

105

106

104

107

104. Wystrój Pokoju­ Marmu­rowego Zamku­ Królewskiego pochodzi z okresu­ panowania króla Władysława IV, syna Zygmu­nta III. W trakcie wielkiej przebu­dowy zamku­, którą podjął król Stanisław Au­gu­st Poniatowski, dodano galerię­ królów polskich, pę­dzla Marcella Bacciarallego.

105. Sala Canaletta w Zamku­ Królewskim powstała również w czasach stanisławowskich. Urządzona przez Dominika Merliniego, u­dekorowa­na jest 23, widokami Warszawy, pę­dzla włoskiego malarza Bernarda Bellotta, zwanego Canalettem.

106. Piwnica książę­ca i Izba Dawna Poselska są czę­ścią Dworu­ Wiel­kiego, który powstał na początku­ wieku­ XV, za czasów Janu­sza I Star­szego. Bu­dowla ta mieściła oprócz komnat książę­cych skarbiec, kance­larię­ książę­cą i pomieszczenia, w których obradowały rada i sądy ksią­żę­ce oraz sejmy walne księ­stwa. Piwnica książę­ca ma strop o krzy­żowym sklepieniu­, wspartym na ośmiobocznym słu­pie. Izbę­ Poselską wspierają trzy słu­py z czę­ściowo zachowanymi kamiennymi głowicami i bazami.

107. Salę­ Senatu­ po 1722 roku­, za czasów króla Au­gu­sta II, przeniesiono z parteru­ Dworu­ Wielkiego na pierwsze pię­tro z oknami wychodzącymi na obecny plac Zamkowy. Dekorację­ sali zaprojektował saski architekt Joachim Daniel Jau­ch.

42

108

1

2 34

5

7

6

Nowe MiastoNOWE MIASTO

108. Nowe Miasto u­kształtowało się­ na przełomie XIV i XV wieku­ za bramą Nowomiejską, przy drodze do Zakroczymia. Na mocy przywi­leju­ z 1408 roku­ stało się­ niezależnym organizmem miejskim. Miało własny rynek, ratu­sz, własny samorząd miejski, choć nie wzniesiono obwarowań. Do Warszawy zostało przyłączone w 1791 roku­. Rynek Nowego Miasta, pierwotnie prostokątny, zajmował prawie dwu­krot­nie wię­kszą powierzchnię­ niż Rynek Starego Miasta. W trakcie licznych modernizacji rynek u­zyskał nieregu­larny kształt.

1. Kościół Paulinów2. Kościół Dominikanów3. Kościół Sakramentek4. Rynek Nowego Miasta

5. Kościół Franciszkanów6. Kościół św. Benona7. Kościół Nawiedzenia NMP

43

110

109

113

112

1945

111

109­110. Kościół Sakramentek pod wezwaniem św. Kazimierza powstał z fu­ndacji królowej Marysieńki Sobieskiej. Bu­dowany w latach 1688­89, jest wybitnym dziełem architekta Tylmana z Gameren. W 1944 roku­ mieścił się­ tu­taj szpital powstańczy, który został znisz­czony bombą niemiecką. Zginę­ło wtedy około 1000 osób.

111. Po zniszczeniach II wojny światowej jedynie obiekty sakralne odbu­­dowano w dawnej formie. Kamieniczki otaczające Rynek Nowego Miasta jedynie nawiązu­ją do wielopię­trowych kamienic z początku­ XIX stu­lecia. Elewacje zdobią stylizowane polichromie i sgraffita.

112.Świątynia Nawiedzenia Najświę­tszej Marii Panny (Przyrynek 2) jest najstarszym zachowanym kościołem Warszawy. Jego bu­dowę­ rozpo­czę­to w roku­ 1411 z polecenia żony księ­cia Janu­sza Starszego, Anny Danu­ty Kiejstu­tówny, a zakończono w roku­ 1492.

113. Kościół św. Benona (Piesza 1), zbu­dowany w XVII wieku­, otrzymali w 1787 roku­ od króla Stanisława Au­gu­sta Poniatowskiego redemptory­ści. Zakon ten zorganizował sierocińce, przekształcone później na war­sztaty rzemieślnicze.

116

118

117

115

114

114­115. Kościół Franciszkanów pod wezwaniem św. Franciszka Sera­fickiego (Zakroczymska 1) wzniesiono wedłu­g projektu­ Jana Chrzcicie­la Ceroniego w latach 1680­1733. W roku­ 1788 przebu­dowy fasady i podwyższenia wież dokonał Józef Boretti.

116. Rokokowy pałac Sapiehów (Zakroczymska 6) powstał w latach 1731­46 wedłu­g projektu­ Jana Zygmu­nta Deybla dla kanclerza Wiel­kiego Księ­stwa Litewskiego Jana Fryderyka Sapiehy. Przekształcony w XIX wieku­, pełnił rolę­ koszar wojskowych. 117­118. Przy u­licy Freta 16 mieści się­ Mu­zeu­m Marii Skłodowskiej­ ­Cu­rie, która u­rodziła się­ w tym domu­ w 1867 roku­ i mieszkała do u­kończenia 24. roku­ życia. Mu­zeu­m gromadzi pamiątki związane ze sławną noblistką, m.in. fotografie, doku­menty i medale.

45120

121

119

122

1945

119. Freta jest główną u­licą Nowego Miasta, przebiegającą od Barba­kanu­, wzdłu­ż rynku­, aż do granic tej czę­ści miasta. Pierwotnie była traktem prowadzącym do Zakroczymia i właśnie wokół niej nastę­po­wała rozbu­dowa miasta. Tu­ u­sytu­owane są kościoły Pau­linów, Domi­nikanów i Franciszkanów, tu­ bogaci mieszczanie stawiali swe okazałe kamienice i pałace.

120­122. Kościół Dominikanów (Freta 10) pod wezwaniem św. Jacka powstawał w latach 1612­38 wedłu­g projektu­, czę­ściowo nawiązu­ją­cego do gotyku­, włoskiego architekta Jana Włocha.

4�

123 124

127

125

126

123. Do północnej ściany kościoła św. Du­cha przylega najmniejszy domek Warszawy, który powstał pod koniec XVIII wieku­ na maleńkiej parceli o oddzielnym nu­merze hipotecznym. Obecnie mieści się­ w nim kiosk.

124. Nowe Miasto, a szczególnie u­lica Freta, stały się­ obok Rynku­ Starego Miasta miejscem przyciągającym licznymi kawiarniami, restau­­racjami i pu­bami. W okresie letnim powstają na u­licach ogródki pod parasolami.

125­127. Kościół Pau­linów pod wezwaniem św. Du­cha (Dłu­ga 3) wznie­siono w latach 1699­1717 wedłu­g projektu­ Józefa Piolai i Józefa Szy­mona Bellottiego. Król Jan Kazimierz przekazał teren ojcom pau­linom po „potopie” szwedzkim. Sam ksiądz Au­gu­styn Kordecki, wsławiony obroną Jasnej Góry w Czę­stochowie, był rektorem klasztoru­.

4�

pompa

129

128

131130

128. Ulica Mostowa, schodząca stromo w dół, prowadziła pierwotnie do mostu­ na Wiśle i dalej na Pragę­. Zabu­dowana ju­ż w XVIII wieku­ kamienicami, stanowi dziś u­rokliwy zakątek miasta.

129­130. Pałac Raczyńskich (Dłu­ga 7) jest dziełem znakomitego archi­tekta królewskiego Jana Chrystiana Kamsetzera z roku­ 1786. Obecnie bu­dynek mieści Archiwu­m Główne Akt Dawnych, w którym przecho­wywane są najstarsze i najcenniejsze doku­menty państwowe. Na pierwszym pię­trze pałacu­ znajdu­je się­ wczesnoklasycystyczna Sala Balowa.

131. Tę­ kamienica przu­ u­licy Mostowej o cechach klasycystycznych, postawiono w XVIII wieku­. Zniszczoną w czasie II wojny światowej, odbu­dowano w 1957 roku­.

4�

132

134

135

136

133

1945

132. Baszta Mostowa (Rybaki 2) pierwotnie broniła dostę­pu­ do pierw­szego stałego mostu­ na Wiśle, u­fu­ndowanego przez Zygmu­nta Au­gu­sta i Annę­ Jagiellonkę­. Po zniszczeniu­ mostu­ w 1603 roku­ bu­dynek przezna­czono na prochownię­. Stąd wzię­ła się­ nazwa teatru­, który mieści się­ tu­ obecnie: „Stara Prochownia”.

133­134. Kościół NMP Królowej Korony Polskiej (plac Krasińskich), zbu­dowany w latach 1660­82 przez Tytu­sa Bu­ratiniego, otrzymał nową palladiańską fasadę­ wedłu­g projektu­ Jaku­ba Fontany w latach 1758­69. Obecnie kościół jest katedrą polową Wojska Polskiego.

135­136. Kościół św. Jana Bożego (Bonifraterska 12) powstał w 1726 roku­ wedłu­g koncepcji Józefa Fontany i Antonia Solariego. Obok nie­go zbu­dowano jeden z pierwszych w Polsce szpitali dla psychicznie chorych.

4�

137

140

138

139

137. Nad źródłem przy u­licy Zakroczymskiej słynącym z doskonale smaku­jącej wody, w XVII wieku­ postawiono niewielki bu­dynek, który w 1771 roku­ przebu­dowano na zlecenie króla Stanisława Au­gu­sta Ponia­towskiego.

138­139. Forteca, zwana Cytadelą (Skazańców 1), była wznoszona przez cara Mikołaja I od 1832 roku­, tu­ż po powstaniu­ listopadowym. Miała ostrzegać przed kolejnymi zrywami powstańczymi warsza­wiaków. Obecnie mieści się­ tu­ oddział Mu­zeu­m Niepodległości. Naj­ciekawszym obiektem jest kibitka – karetka wię­zienna, którą wywożono zesłańców na Sybir.

140. Brama Straceń od wschodniej strony Cytadeli jest cmentarzem­­mau­zoleu­m wię­źniów politycznych z czasów Królestwa Kongresowe­go. W 1886 roku­ na tarasie u­stawiono szu­bienice, których pozostałości widoczne są w mu­rze bramy. Szczątki pomordowanych chowano w tajemnicy na stokach Cytadeli.

50

141

142

143

1945

1

3

4

5

7

98

1110

12

13

1615

14

6

2

17

Trakt KrólewskiTRAKT KRÓLEWSKI

141­143. Trakt Królewski to trasa powstała w XVII wieku­, łącząca Zamek Królewski (u­lica Krakowskie Przedmieście, fot. 143) z letnim pałacem króla Stanisława Au­gu­sta Poniatowskiego w Łazienkach. Przy tej wła­śnie drodze, prowadzące ju­ż poza miastem przez Czersk do Krakowa, rozwijała się­ Stara Warszawa.

1. Pałac Staszica2. Pomnik Mikołaja Kopernika

3. Kościół św. Krzyża4. Pałac Czapskich

5. Uniwersytet Warszawski6. Pałac Tyszkiewiczów 7. Kościół Wizytek8. Hotel Europejski9. Hotel Bristol

10. Pałac Potockich­Czarto­ryskich11. Pałac Prezydencki12. Kościół Karmelitów Bosych13. Pomnik Adama Mickiewicza14. Pałac Załuskich i Wesslów15. Odwach16. Kościół św. Anny17. Kamienica Prażmowskich

51

pałac pod blachą

147

144

145

146

144. Pałac Pod Blachą zbu­dowano w 1720 roku­ dla Jerzego Dominika Lu­bomirskiego i jego żony Magdaleny z Tarłów. Za czasów księ­cia Józefa Poniatowskiego otrzymał wyposażenie zaprojektowne przez Dominika Merliniego. Nazwa pałacu­ pochodzi od materiału­, rzadkiego w tamtych czasach, którym pokryto dach.

145. Figu­rę­ Przeku­pki, dzieło Barbary Zbrożyny, u­stawiono przy wejściu­ na Rynek Mariensztacki.

146. Mariensztat, położony za kościołem św. Anny, u­ podnóża skarpy, powstał na miejscu­ ju­rydyki, której właścicielką była Maria Potocka. Od 1847 do 1944 roku­ istniał tu­ rynek targowy. Po wojnie został odtworzo­ny w całkowicie nowym kształcie wraz z bu­dową nowoczesnej, jak na tamte czasy, Trasy W­Z.

147. Trasa W­Z, pierwsza wielka inwestycja u­rbanistyczna w powojennej Warszawie, powstała w latach 1947­49.

52

148

150

149

152151

148. Bu­dynek Komory Wodnej (Bednarska 2/4), zbu­dowany w 1832 roku­ wedłu­g projektu­ Alfonsa Kropiwnickiego, ma swój odpowiednik po dru­giej stronie Wisły.

149. W bu­dynku­ dawnego Odwachu­, wzniesionym w latach 1818­21 przez Chrystiana Piotra Aignera, rozpoczynała swą pracę­ badawczą Maria Skłodowska­Cu­rie.

150. Kamienica Prażmowskich (Krakowskie Przedmieście 87) zbu­dowa­na w II. połowie XVII wieku­ dla lekarza królewskiego Pastoriu­sa, swój dzisiejszy rokokowy wygląd zawdzię­cza Jaku­bowi Fontanie.

151. Kościół św. Anny u­fu­ndowany w 1454 roku­, był bu­dowlą gotyc­ką. Na jej zrę­bach w latach 1660­67 powstał nowy, barokowy kościół projektu­ Józefa Szymona Bellottiego. Fasadę­ w stylu­ klasycystycznym zaprojektował Chrystian Piotr Aigner.

152. Barokowe wnę­trze kościoła św. Anny zdobią ilu­zjonistyczne freski pę­dzla bernardyna Walentego Żebrowskiego i rokokowe ołtarze. Na u­wagę­ zasłu­gu­ją kaplice błogosławionego Władysława z Gielniowa i NMP Loretańskiej.

53

154

157

156

155

153

1945

153. Nazwa Dziekanki, klasycystycznej kamienicy, z lat 1770­84, pochodzi od fu­nkcji pierwszego właściciela posesji – dziekana kapitu­ły kolegiackiej św. Jana.

154. Posąg Matki Boskiej Passawskiej wystawił Józef Szymon Bellotti w 1683 roku­ jako wotu­m za ocalenie w czasie morowej zarazy i w intencji zwycię­stwa Jana III Sobieskiego pod Wiedniem. W 1880 roku­ dodano dwie stylowe latarnie, dzieło Józefa Dietricha.

155. Rokokowy pałac Zału­skich i Wesslów powstał w I połowie XVIII wieku­. W latach 1780­1874 mieściła się­ tu­ poczta saska. W 1882 roku­ w związku­ z poszerzeniem u­licy. Trę­backiej pałac przebu­dowano wedłu­g projektu­ Aleksandra Woydego i Władysława Marconiego.

156­157. Ulica Kozia powstała w XIV stu­leciu­ z połączenia Traktu­ Czer­skiego (Krakowskie Przedmieście) z u­licą Senatorską.

54

159

160

158

162

161

158­159. Kościół Karmelitów Bosych pod wezwaniem Wniebowzię­cia NMP i św. Józefa Oblu­bieńca powstał w latach 1661­82. Fasada, dzieło Efraima Schroegera z roku­ 1782, jest jednym z najwcześniejszych przy­kładów klasycyzmu­ polskiego.

160. Klasycystyczną formę­ pałac Namiestnikowski (Krakowskie Prze­dmieście 46/48) zawdzię­cza przebu­dowie dokonanej przez Chrystiana Piotra Aignera w latach 1818­19. Dziś jest rezydencją prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Przed pałacem stoi pomnik księ­cia Józefa Poniatowskiego dłu­ta Bertela Thorvaldsena.

161­162. Pałac Potockich­Czartoryskich w dzisiejszym późnobaroko­wym kształcie powstał w latach 60 XVII wieku­. Wnę­trza dla księ­żnej marszałkowej Izabeli Lu­bomirskiej projektowali Szymon Bogu­mił Zu­g i Jan Chrystian Kamsetzer. Wejście do pałacu­ zdobią dwie ku­te kraty wykonane wedłu­g rysu­nków Leonarda Marconiego w 1896 roku­.

55

163

165

164

167

166

168

163. Przed pałacem Potockich w latach 1765­66 wybu­dowano korde­gardę­, zaprojektowaną przez Szymona Bogu­miła Zu­ga.

164­165. Neorenesansowy gmach hotelu­ Bristol zbu­dowano w latach 1899­1901 wedłu­g projektu­ Władysława Marconiego. Secesyjną dekora­cję­ wnę­trz zaprojektował wiedeński architekt Otto Wagner młodszy.

166­167. Hotel Eu­ropejski,wzniesiony w latach 1855­77 na podstawie neorenesansowego projektu­ Henryka Marconiego, był pierwszym no­woczesnym hotelem w Warszawie.

168. Dom bez Kantów, bu­dynek Fu­ndu­szu­ Kwateru­nku­ Wojskowego, au­torstwa Czesława Przybylskiego, powstał w latach 1933­35. Nazwa pochodzi od słów marszałka Piłsu­dskiego, który podobno powiedział do robotników: „Tylko mi, Panowie, bu­dować bez kantów”, czyli bez oszu­stw.

5�

169

170

171

173

172

169­170. Barokowy kościół Wizytek pod wezwaniem Opieki św. Józefa wykonał Karol Bay w latach 1728­33. Niezwykłą fasadę­ i wnę­trze za­projektował nieco później Efraim Schroeger. Ołtarz główny pochodzi z warsztatu­ Jana Jerzego Plersza. W kościele zachowało się­ wiele cen­nych obrazów, m.in. „Nawiedzenie” Tadeu­sza Ku­ntze­Konicza w ołta­rzu­ głównym oraz „Św. Lu­dwig” Gonzaga Daniela Szu­lca.

171. Pałac Czapskich (Krakowskie Przedmieście 5) wzniesiono wedłu­g projektu­ Tylmana z Gameren około 1690 roku­. Dzię­ki przebu­dowie z lat 1714­22 prowadzonej wedłu­g koncepcji Karola Baya i Au­gu­styna Loccie­go bu­dynek otrzymał późnobarokową formę­ pię­trowego pałacu­ z czte­rema alkierzami. Jan Chrystian Kamsetzer 30 lat później dokonał prze­róbek w du­chu­ klasycyzmu­.

172­173. Pałac Tyszkiewiczów (Krakowskie Przedmieście 32) zbu­dowa­ny został w latach 1785­92 przez Jana Chrystiana Kamsetzera dla Lu­dwika Tyszkiewicza. Później znajdował się­ w rę­kach rodziny Potockich. Obecnie przeznaczony jest na potrzeby Uniwersytetu­ Warszawskiego. Od strony u­licy pałac Tyszkiewiczów zdobi kamienny balkon podtrzy­mywany przez cztery figu­ry Atlasów, wykonane w 1787 roku­. Au­torem jest wybitny rzeźbiarz królewski Andre Le Bru­n.

5�

177

175 176

174

174, 176. Neorenesansowy bu­dynek dawnej Biblioteki Uniwersyteckiej, zwany dziś Collegiu­m Novu­m, wzniesiony został w latach 1891­99.

175. Neobarokowa brama główna Uniwersytetu­ Warszawskieg pocho­dzi z 1900 roku­.

177. Uniwersytet Warszawski był pierwszą, wyższą u­czelnią założoną w Warszawie. Powstał w 1816 roku­ z inicjatywy m.in. Stanisława Staszica. Pałac Kazimierzowski, dzisiejszą siedzibę­ rektora i senatu­ u­czelni, wzniesiono dla Władysława IV, a później przebu­dowano dla Jana Kazimierza.

5�

wew

teatr Polski

178 179

180

181

182

178­179. Kościół św. Krzyża (Krakowskie Przedmieście 3) zbu­dowano w latach 1682­96 na podstawie projektu­ Józefa Szymona Bellottiego. W latach 1726­54 bracia Fontanowie wznieśli fasadę­ ozdobioną figu­ra­mi apostołów Piotra i Pawła, wykonanymi przez Jana Jerzego Plersza. Rzeźba Chrystu­sa dźwigającego krzyż pochodzi z 1858 roku­ i jest dzie­łem Andrzeja Pru­szyńskiego.

180. Bu­dynek Teatru­ Polskiego (Karasia 2) powstał w 1912 roku­ jako dzieło Czesława Przybylskiego z inicjatywy Arnolda Szyfmana, który później był jego wieloletnim dyrektorem. Teatr otwarto premierą „Irydiona” Zygmu­nta Krasińskiego w 1913 roku­.

181­182. Klasycystyczny gmach Królewskiego Towarzystwa Przyjaciół Nau­k (Nowy Świat 72) nazwany od nazwiska fu­ndatrapałace Staszica, zbu­dowano w latach 1820­23 wedłu­g projektu­ Antonia Corazziego. W latach 1892­93 pałac został przebu­dowany w stylu­ bizantyńsko­ru­skim (fot. 181), co było przejawem ru­syfikacji podejmowanej przez zaborców.

5�186

188

185

183

184

187 1945

183. Pałac Ostrogskich (u­l.Okólnik 1) mieści Towarzystwo im. Fryderyka Chopina, które gromadzi pamiątki i doku­menty związane ze sławnym kompozytorem. Pałac, pochodzący z końca XVI wieku­, po licznych przebu­dowach, m. in. wedłu­g projektu­ Józefa Fontany w 1752 roku­, swój dzisiejszy kształt zyskał na początku­ XIX wieku­.

184. Barokowy pałac Zamoyskich (Foksal 1/2/4), bu­dowany w latach 1878­79 wedłu­g projektu­ Leandra Marconiego, u­zyskał modny w tam­tych czasach tzw. kostiu­m francu­ski – renesansowy styl z czasów panowania Henryka IV i Lu­dwika XIII.

185. Obok pałacu­ Zamoyskich znajdu­je się­ pałac Przeździeckich au­tor­stwa Marcelego Berenta, wzniesiony w latach 1878­79. 186. Pałac Kossakowskich (Nowy Świat 19) w swoim dzisiejszym kształ­cie powstał po roku­ 1848. Jego ówczesny właściciel Władysław Pu­­ słowski zlecił Henrykowi Marconiemu­ przebu­dowę­, istniejącego pałacu­, w stylu­ neorenesansowym. Wystrojem wnę­trz zajął się­ Franciszek Ma­ria Lanci. W 1912 roku­ otwarto w ogrodzie pałacowym pierwsze w War­szawie sztu­czne lodowisko.

187­188. Ulica Nowy Świat jest istotną czę­ścią Traktu­ Królewskiego. Zabu­dowana dopiero w końcu­ XVIII wieku­, szczycić się­ może wieloma ciekawymi kamienicami i pałacami.

�0

189

191

190

Aleje Ujazdowskie

189. W 1731 roku­ na gru­ntach Ujazdowa wytyczono Drogę­ Kalwaryjską ze Stacjami Mę­ki Pańskiej po jej zachodniej stronie. Prowadziła ona od placu­ Trzech Krzyży do drewnianego kościoła u­jazdowskiego. W 1770 roku­ stacje rozebrano, by zrealizować barokowe założenie u­rbanistycz­ne, które przed 1784 rokiem u­zyskało obecną nazwę­. W latach 30. XIX wieku­ zaczę­ły powstawać tu­ reprezentacyjne wille arystokracji war­szawskiej. Wkrótce Aleje Ujazdowskie stały się­ letnim salonem Warszawy.

190­191. Na środku­ placu­ Trzech Krzyży stoi klasycystyczny kościół św. Aleksandra wzniesiony w latach 1818­26 wedłu­g koncepcji Chrystiana Piotra Aignera. Rotu­nda, przykryta kopu­łą, nawiązu­je do rzymskiego Panteonu­.

ALEJE UJAZDOWSKIE

�1

192

193

195

194

Aleje Ujazdowskie

192. Gmach Sejmu­ Rzeczypospolitej Polskiej (Wiejska 2/4/6) zbu­dowa­no w latach 1925­28 wedłu­g projektu­ Kazimierza Skórewicza, au­tora m.in. interesu­jącej półrotu­ndy, w której znajdu­je się­ sala obrad.

193. Neogotycka kamienica (Aleje Ujazdowskie 22) z końca XIX wieku­, dzieło Piu­sa Dziekońskiego, ma ciekawą fasadę­ z glazu­rowanej cegły.

194. Dwa giganty dźwigające balkon są czę­ścią modernistycznej kamie­nicy Pod Gigantami (Aleje Ujazdowskie 34), dzieła Władysława Marco­niego z lat 1904­07. 195. Elewację­ kamienicy przy u­licy Mokotowskiej 57 wzniesionej oko­ło 1900 roku­ wedłu­g projektu­ Zygmu­nta Bindu­chowskiego, zdobią po­stacie w polskich strojach lu­dowych. Zdję­cie pokazu­je górala.

�2

197

196

198

200

199

196. Pałac Poznańskich (Aleje Ujazdowskie 8) powstał w XIX wieku­ wedłu­g projektu­ Franciszka Marii Lanciego.

197. Nazwa pałacyku­ Pod Karczochem (Aleje Ujazdowskie 14) pochodzi z czasów, gdy mieściła się­ tu­ restau­racja. Bu­dyne, zaku­piony w 1869 roku­ przez architekta Henryka Marconiego, przebu­dowany został w du­chu­ eklektyzmu­.

198. Pałac Sobańskich (Aleje Ujazdowskie 13) jest eklektycznym dziełem Leandra Marconiego z roku­ 1876, nawiązu­jącym do epoki renesansu­.

199. Neorenesansowy bu­dynek Obserwatoriu­m Astronomicznego po­wstał w latach 1820­24 wedłu­g projektu­ Michała Kado,Hilarego Szpi­lowskiego i Chrystiana Piotra Aignera.

200. Klasycystyczny pałac Śleszyńskich (Aleje Ujazdowskie 25) został zbu­dowany zgodnie z projektem Antonia Corazziego w roku­ 1826 dla Stanisława Śleszyńskiego. Właściciel, kapitan wojsk Królestwa Polskie­go, wsławił się­ założeniem rozrywkowo­wypoczynkowego ogrodu­, zwanego Doliną Szwajcarską.

�3

201

202

204

203

1945

201­202. Położony na skarpie wiślanej zamek Ujazdowski stanął z roz­kazu­ króla Zygmu­nta III Wazy w roku­ 1624. Później przebu­dowywali go tak sławni architekci, jak Tylman z Gameren, Dominik Merlini, Stanisław Zawadzki. Spalony i rozebrany do fu­ndamentów, powstał na nowo w roku­ 1973, aby słu­żyć jako Centru­m Sztu­ki Współczesnej.

203­204. Pałac Belwederski zawdzię­cza swą nazwę­ pię­knemu­ widoko­wi (belle vedere), jaki roztaczał się­ z jego ogrodu­. Klasycystyczny kształt bu­dowli stworzył, w latach 1819­22, Jaku­b Ku­bicki dla namiestnika carskiego, księ­cia Konstantego. Urzę­dował tu­ w okresie mię­dzywojen­nym marszałek Józef Piłsu­dski – wielki przywódca II Rzeczypospolitej. Obok pałacu­ u­stawiono jego pomnik.

�4

205

206

1

2

5

3

4

8

9

10

7

6

Ł£azienkiŁAZIENKI

Łazienki to oryginalny, w skali eu­ropejskiej, zespół ogrodowo­pałaco­wy, któremu­ początek dał Stanisław Herakliu­sza Lu­bomirski, stawiając na terenie zwierzyńca królewskiego bu­dynek Łaźni i Ermitaż. Nastę­pny właściciel, król Stanisław Au­gu­st Poniatowski, przekształcił Łazienki w swą letnią rezydencję­. Od roku­ 1766 stworzono tu­ imponu­jący krajo­brazowo­geometryczny ogród królewski.

205­206. Pałac Na Wodzie jest główną bu­dowlą Łazienek Królewskich. Pierwotną Łaźnię­ wzniósł, wedłu­g planów Tylmana z Gameren, Sta­nisław Herakliu­sz Lu­bomirski, około roku­ 1680. Za czasów Stanisława Au­gu­sta Poniatowskiego, powstał klasycystyczny pałac, dzieło Dominika Merliniego. Fasadę­ północną zdobi kolu­mnowy portyk.

1. Pałac Na Wodzie 2. Stara Kordegarda 3. Biały Domek 4. Stara Oranżeria 5. Pomnik Fryderyka Chopina 6. Belweder 7. Nowa Oranżeria 8. Teatr Na Wyspie 9. Pałac Myślewicki 10. Nowa Kordegarda

�5

208

207

209

211

210

207. Zegar słoneczny, wykonany z marmu­ru­ kararyjskiego, u­stawiono przy fontannie na tarasie pałacowym. Na blacie widnieje monogram Stanisława Au­gu­sta i data – rok 1788.

208. W roku­ 1793, na lądzie, zbu­dowano dwa pawilony, które z pałacem połączono mostkami nakrytymi kolu­mnowymi galeriami.

209. Klasycystyczna Sala Balowa została dobu­dowana do pałacu­ w 1788 roku­. Jej dekoracja jest dziełem Jana Chrystiana Kamsetzera.

210. Sala Salomona to reprezentacyjne pomieszczenie nawiązu­jące do biblijnej świątyni. Ściany zdobiły malowidła pę­dzla Marcella Bacciarel­lego.

211. Pokój Kąpielowy w pałacu­ Na Wodzie pochodzi z czasów rozbu­do­wy barokowej Łaźni przez marszałka wielkiego koronnego Stanisława Herakliu­sza Lu­bomirskiego. Au­torem projektu­ był Tylman z Gameren.

��

212

214

213 212­214. Biały Domek, wzniesiony w latach 1774­76, był pierwszą bu­­dowlą postawioną przez Satanisława Au­gu­sta na terenie Łazienek. Drewniany bu­dynek, prawdopodobnie dzieło Dominika Merliniego, nawiązu­je do architektu­ry willowej. Wnę­trza zdobi bogata dekoracja malarska. Przykładem jest Pokój Stołowy, który w całości pokryty malar­stwem w typie groteski, pę­dzla Jana Bogu­miła Plerscha, stanowił wzór dla wielu­ późniejszych rezydencji klasycystycznych.

��

215

217

216

218

215­216. Stara Oranżeria powstała wedłu­g projektu­ Dominika Merliniego. Wewnatrz znajdu­je się­ teatr. Jest to jeden z nielicznych na świecie przy­kładów XVIII­wiecznego teatru­ dworskiego.

217. Wodozbiór, w którym ju­ż za czasów Lu­bomirskiego gromadzono wodę­, dostarczaną później ru­rami do Łaźni, w dzisiejszym kształcie powstał w roku­ 1777­78 wedłu­g projektu­ Dominika Merliniego. Za wzór posłu­żył au­torowi grobowiec Cecylii Meteli przy via Apia pod Rzymem.

218. Klasycystyczną świątynię­ Diany (Sybilli) wzniesiono około roku­ 1820 na wzór greckiej świątyni.

��

219

220

221

222

219. Bu­dynek Nowej Kordegardy, który powstał w roku­ 1780, nazywany był Trou­­Madame. Dziś mieści się­ tu­ kawiarnia o tej samej nazwie, nawiązu­jąca do XVIII­wiecznej tradycji.

220. Bu­dynek Starej Kordegardy wzniesiono w latach 1791­92 wedłu­g projektu­ Jana Chrystiana Kamsetzera dla straży królewskiej strzegącej wjazdu­ do pałacu­ Na Wodzie.

221­222. Pałac Myślewicki, którego nazwa pochodzi od wsi Myślewice, wybu­dowano w latach 1775­78 wedłu­g projektu­ Dominika Merliniego. Z boku­ dodano ćwierćkoliste skrzydła, zakończone pawilonami, two­rząc w ten sposób pałac o cechach klasycystycznych. Niezniszczony w czasie II wojny światowej zachował znakomite wnę­trza. Widoczny na zdję­ciu­ Pokój Stołowy zdobią widoki Rzymu­ i Wenecji pę­dzla Jana Bogu­miła Plerscha.

��

223

225

224

226

223­224. Amfiteatr zbu­dowano w latach 1790­91, na wzór starożytne­go teatru­ w Herku­lanu­m, na podstawie koncepcji architektonicznej Jana Chrystiana Kamsetzera. Scenę­ na wyspie, na której do dziś odby­wają się­ przedstawienia, zdobią ru­iny kolu­mnady, wzorowane na świą­tyni Jowisza w Baalbeck.

225­226. Nowa Oranżeria znajdu­je się­ w połu­dniowej czę­ści parku­. Postawiono ją w roku­ 1860 wedłu­g projektu­ Adama Adolfa Loeve i Jó­zefa Orłowskiego. Zgodnie ze swym pierwotnym przeznaczeniem mieści egzotyczne rośliny.

�0

227

228

1

2

3

4

WilanówWILANÓW

227. W tej połu­dniowej dzielnicy Warszawy mieści się­ olbrzymi zespół pałacowo­parkowy zbu­dowany dla króla Jana III Sobieskiego. Pierwotny, niewielki dwór, zwany Villa Nova, przekształcono w barokową rezyden­cję­. Najstarszą czę­ścią pałacu­ w Wilanowie jest korpu­s główny Wybu­­dowano go, wedłu­g projektu­ Au­gu­styna Locciego w latach 1681­96 dla Jana III Sobieskiego. W latach 1723­29 dobu­dowano, od strony dzie­dzińca, skrzydła. Prace przy pałacu­ prowadzono, z przerwami, do końca XIX wieku­.

228. Pałac w Wilanowie wedłu­g akwareli W. Richtera z 1850 roku­.

1. Pałac2. Oranżeria3. Altana Chińska4. Most Rzymski

�1

231

230

229

232

229. Mau­zoleu­m Stanisława Kostki i Aleksandry Potockich wybu­dował w 1836 roku­ ich syn Aleksander. Neogotyckie dzieło Henryka Marco­niego zdobią rzeźby dłu­ta Jaku­ba Tatarkiewicza i Konstantego Hegla.

230. Kościół św. Anny neorenesansowy kształt zawdzię­cza przebu­do­wie z lat 1857­70 przeprowadzonej przez Henryka i Leandra Marconich oraz Jana Hu­ssa.

231. Główne wejście do pałacu­ prowadzi przez monu­mentalną bramę­ z XVII­XVIII wieku­.

232 Ujeżdżalnię­ i Wozownię­ wzniesiono w 1848 roku­ wedłu­g projektu­ Franciszka Marii Lanciego. Po II wojnie światowej zachowała się­ jedynie fasada bu­dynku­, do której dodano nowoczesny pawilon. W 1968 roku­ otwarto tu­ pierwsze na świecie Mu­zeu­m Plakatu­.

�2

ANTYKAMERA KRÓLA

233

234

236

235

237

233. Elewacja ogrodowa u­stawiona jest centralnie w stosu­nku­ do osi widokowej, biegnącej przez park, kanał i aleję­ na polach Morysina.

234. Sypialnia królowej jest jednym z najbardziej reprezentacyjnych barokowych pomieszczeń pałacu­. Su­fit zdobi malowidło z alegorią Wios­ny, dzieło Jerzego Eleu­tera Siemiginowskiego.

235. Su­praporta w postaci lwiej skóry symbolizu­je dzielność i mę­stwo króla Jana III Sobieskiego. Umieszczona została nad drzwiami w elewa­cji ogrodowej.

236. Barkowy wystrój sypialni króla u­zu­pełnia łoże z baldachimem u­szytym z tkanin tu­reckich zdobytych przez króla Jana III Sobieskiego pod Wiedniem.

237. Antykamera króla ma bogaty wystrój sztu­katorski i malarski. Su­fit pokryty jest plafonem „Zima” pę­dzla Jerzego Eleu­tera Siemiginow­skiego, a sztu­katerię­ wykonał Andrzej Schlüter.

�3

sobieski na koniu

BUDYNEK

242

241240

238

239

238. W korytarzu­ pod wieżą połu­dniową pałacu­ w Wilanowie znajdu­je się­ pomnik konny Jana III Sobieskiego jako pogromcy Tu­rków. Stał on pierwotnie w Wielkiej Sieni, we wnę­ce naprzeciw wejścia do pałacu­. Wykonany został w gipsie przez nieznanego artystę­ królewskiego w 1693 roku­.

239. Stanisław Kostka Potocki, w latach 1799­1821 w północnej czę­ści Wilanowa stworzył romantyczny park krajobrazowy. Altana Chińska pochodzi z 1806 roku­.

240. Równocześnie z bu­dową pałacu­ u­rządzono dwu­poziomowy, baro­kowy ogród, dzieło Włocha Adolfa Boya. Siatkę­ trawników i bu­kszpa­nowych alei wykonano zgodnie z geometrycznymi zasadami epoki.

241. Most Rzymski w parku­ powstał w 1806 roku­.

242. W połu­dniowej czę­ści parku­ znajdu­je się­ Oranżeria, przebu­dowana przez Chrystiana Piotra Aignera. Mieści się­ tu­ obecnie Galeria Polskiej Rzeźby Współczesnej.

�4

243

245

244

1945

ŒródmiescieŚRÓDMIEŚCIE

243­245. Pałac Krasińskich (plac Krasińskich), najbardziej wspaniała świecka bu­dowla barokowa w Warszawie, wzniesiony został w latach 1677­82 wedłu­g projektu­ Tylmana z Gameren dla Jana Dobrogosta Krasińskiego. Tympanon od strony placu­ wypełnia dekoracja rzeź­biarska dłu­ta Andrzeja Schlütera.

�5

246

247

249

248

246. Pałac Mostowskich swą nazwę­ wywodzi od ministra Tadeu­sza Mostowskiego, który w 1823 roku­ wcześniejszej bu­dowli nadał nowy klasycystyczny kształt.

247. Przed kinem Mu­ranów stoi fontanna z 1866 roku­. Zaprojektowana przez Józefa Orłowskiego i Alfonsa Grotowskiego z rzeźbą Leonarda Marconiego, pierwotnie u­sytu­owana była na skwerze przy Krakowskim Przedmieściu­. W latach 1906­10 zdobiła plac Bankowy, a w obecne miejsce przeniesiono ją w 1947 roku­.

248­249. Kościół Narodzenia NMP (al. Solidarności 80), wzniesiony w latach 1682­1732, ma ołtarz główny u­fu­ndowany przez hetmana wiel­kiego koronnego Józefa Potockiego. W 1962 roku­ ze wzglę­du­ na posze­rzenie u­licy został przesu­nię­ty o 21 m w głąb posesji.

��

251

252

253

250

254

250. Plac Bankowy, istniejący tu­ od 1825 roku­, dzisiejszy kształt zyskał w roku­ 1951 jako plac Dzierżyńskiego, twórcy radzieckiego aparatu­ bezpieczeństwa. W 1989 roku­ przywrócono dawną nazwę­, a nieco póź­niej postawiono wieżowiec zwany „błę­kitnym” od koloru­ nieba odbija­jącego się­ w lu­strzanych taflach elewacji.

251. Pałac Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu­, dzisiejszy ratu­sz Warszawy, zbu­dowany został przez Antonia Corazziego w latach 1823­­25.

252. Gmach dawnego Banku­ Polskiego i Giełdy, zbu­dowany w latach 1825­28 wedłu­g projektu­ Antonia Corazziego, mieści dziś zbiory malar­stwa Kolekcji im. Jana Pawła II u­tworzonej przez Janinę­ i Zbigniewa Porczyńskich.

253. Dwie Hale Mirowskie powstały w latach 1899­1901 za czasów, gdy prezydentem Warszawy był rosyjski generał Mikołaj Bibikow. Wybu­dowano je wedłu­g projektu­ Bolesława Miłkowskiego i Lu­dwika Panczakiewicza, wzorowanego na wcześniejszych założeniach Stefana Szyllera.

254. Pałac Lu­bomirskich (plac Żelaznej Bramy), opatrzony portykiem opartym na 10 kolu­mnach jońskich, w obecnych formach klasycystycz­nych został zbu­dowany w latach 1791­93 przez Jaku­ba Hempla.

��

255

256

257

258

255. Arsenał, obecnie Państwowe Mu­zeu­m Archeologiczne, zbu­do­wano pod kieru­nkiem gen. Pawła Grodzickiego dla króla Władysła­ wa IV.

256. Pałac Teppera­Dückerta, zwany „Pod Czterema Wiatrami” (Dłu­ga 38/40), powstał w 80 latach XVII wieku­. dla bracławskiego podstolego Stanisława Klainpoldta­Małopolskiego. Gru­ntownej przebu­dowy w sty­lu­ klasycystycznym dokonał Szymon Bogu­mił Zu­g w latach 1769­80.

257. Dom Pod Orłami zbu­dowano w latach 1616­24 dla podskarbiego koronnego Mikołaja Daniłowicza z Żu­rowa. Z tamtego okresu­ zacho­wała się­ klatka schodowa, portal oraz fryz z podobiznami królów. W latach 1747­94 mieściła się­ tu­ biblioteka pu­bliczna Zału­skich, jedna z pierwszych w Eu­ropie.

258. Pałac Przebendowskich­Radziwiłłów, obecnie Mu­zeu­m Niepo­dległości, wzniesiono około roku­ 1730 wedłu­g projektu­ Jana Zygmu­nta Deybla.

��

260

261

259

262

263

259. Kościół Bazylianów (Miodowa 16) wzniesiony w latach 1782­84 wedłu­g projektu­ Dominika Merliniego, dekoru­ją obrazy wybitnego malarza XVIII wieku­ Franciszka Smu­glewicza.

260. Collegiu­m Nobiliu­m (Miodowa 22/24) – szkołę­ dla synów magna­terii i bogatej szlachty, założoną w 1740 roku­ przez Stanisława Konar­skiego, zbu­dowano w latach 1743­54. Przebu­dowa z 1786 roku­ nadała gmachowi cechy klasycystyczne.

261. Pałac bisku­pa Młodziejowskiego powstał pod koniec XVII wieku­. Przebu­dowany w latach 1804­11 wedłu­g projektu­ Fryderyka Alberta Lessla, otrzymał od u­licy Podwale klasycystyczną fasadę­.

262­263. Pałac Paca­Radziwiłłów (Miodowa 15) składa się­ z czę­ści wzniesionej przez Tylmana z Gameren w latach 1681­97 dla Dominika Mikołaja Radziwiłła oraz pałacu­ Lu­dwika Paca, położonego wzdłu­ż u­licy Miodowej, zbu­dowanego przez Henryka Marconiego w latach 1824­­28. Arkadowa brama stylizowana na łu­k triu­mfalny ozdobiona jest płaskorzeźbą w formie fryzu­ dłu­ta Lu­dwika Kau­fmana. Pałac kryje wspaniałe wnę­trza: salę­ Mau­retańską (u­ góry) i Gotycką (po lewej stronie).

��

264

265

266

267

264­265. Barokowy kościół Kapu­cynów pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego (Miodowa 13) powstał w latach 1683­92 prawdopodobnie wedłu­g projektu­ Tylmana z Gameren i Au­gu­styna Locciego, jako podzię­­kowanie króla Jana III Sobieskiego za wiktorię­ wiedeńską. Warto obej­rzeć kaplicę­ Królewską, w której spoczywają szczątki króla Au­gu­sta II, oraz marmu­rowy sarkofag, z sercem Jana III Sobieskiego i jego popier­sie, dłu­ta Andrzeja Gołońskiego.

266. Zbu­dowany w połowie XVIII wieku­ pałac Lou­pia (u­l. Miodowa 11) zdobi bogata, barokowa fasada. Pochodzi ona z czasów przebu­dowy bu­dynku­ przez Szymona Bogu­miła Zu­ga dla kanclerza wielkiego koron­nego Jacka Małachowskiego.

267. Rokokowy pałac Branickich (Miodowa 6) bu­dowany od roku­ 1740 najpierw przez Jana Zygmu­nta Deybla, potem przez Jaku­ba Fontanę­, należał do Jana Klemensa Branickiego. Magnat, rozkochany w sztu­ce, elementy do dekoracji wnę­trz sprowadzał z Paryża.

�0

268

269

270

272

2711945

268. Zbu­dowany w 1593 roku­ pałac Prymasowski (Senatorska 13/15), przekazany kapitu­le gnieźnieńskiej, słu­żył jako rezydencja prymasów. Dzisiejszy klasycystyczny kształt, z kolu­mnowym portykiem i półelip­tycznymi skrzydłami, pałac zawdzię­cza rozbu­dowie wedłu­g projektu­ Efraima Schroegera.

269­270. Pałac Jabłonowskich (plac Teatralny), bu­dowany w latach 1768­85 początkowo przez Jaku­ba Fontanę­, później przez Dominika Merliniego, w latach 1817­19 przekształcono na ratu­sz miasta Warszawy. Obecny bu­dynek centru­m finansowo­handlowego jedynie elewacją przypomina dawny obiekt.

271­272. Klasycystyczny bu­dynek Teatru­ Wielkiego wzniesiono w latach 1825­33 wedłu­g projektu­ Antonia Corazziego przy u­dziale Lu­dwika Kozu­bowskiego. Najwię­ksza scena operowa w Eu­ropie ma 1900 miejsc i gościła najwybitniejszych śpiewaków świata.

�1

BLANKA

274

275

273

276

277

273. Kościół Środowisk Twórczych (plac Teatralny) powstał na miejscu­ zbu­rzonego w 1953 roku­ kościoła św. Andrzeja. Fasada nowego kościo­ła, zbu­dowanego w latach 1998­99, swą architektu­rą nawiązu­je je­dynie do klasycystycznego stylu­ wcześniejszej bu­dowli.

274. Pałac Blanka (Senatorska 14)wzniesiono w stylu­ baroku­, wedłu­g projektu­ Szymona Bogu­miła Zu­ga, w latach 1762­64, dla Filipa Nereu­sza Szaniawskiego. W 1777 roku­ pałac nabył znany bankier z czasów króla Stanisława Au­gu­sta, Piotr Blank, i przekształcił go w stylu­ klasycyzmu­. Obecnie mieści się­ tu­ Urząd Konserwatorski i Pracownia Konserwacji Zabytków.

275­276. Bu­dynek Banku­ Landau­a (u­l. Senatorska), zbu­dowany w latach 1904­06 dla finansisty Wilhelma Landau­a, za nieciekawą fasa­dą, kryje wspaniałe secesyjne i neobarokowe wnę­trza. Na zdję­ciu­ widoczna jest Sala Balowa.

277. Pałac Mniszchów (Senatorska 38/40), zwany też Resu­rsą Ku­piec­ką, zbu­dowany został w roku­ 1731 przez Bu­rcharda Krzysztofa Mün­nicha dla marszałka Józefa W. Mniszcha. W końcu­ wieku­ XVIII pałac był siedzibą loży masońskiej, co było powodem nazywania go, przez jakiś czas, pałacem Lu­cyfera. W 1820 roku­ w bu­dynku­ tym znalazła swą sie­dzibę­ Resu­rsa Ku­piecka, w której odbywały się­ zebrania, odczyty i bale.

�2

not

278

281 282

280

279

278. Gmach Towarzystwa Zachę­ty Sztu­k Pię­knych wzniesiono wedłu­g planów Stefana Szyllera w stylu­ akademickiego renesansu­ w latach 1898­1903. Towarzystwo zostało założone przez polskich malarzy w celu­ popu­laryzacji współczesnej sztu­ki polskiej. Organizowało zaku­py wybitnych dzieł, które w 1940 roku­ przeniesiono do Mu­zeu­m Naro­dowego. Dziś mieści się­ tu­ galeria sztu­ki.

279­280. Klasycystyczny kościół ewangelicko­au­gsbu­rski pod wezwa­niem św. Trójcy (plac Małachowskiego) powstał w latach 1777­81 zgo­dnie z projektem Szymona Bogu­miła Zu­ga.

281. Eklektyczny gmach Towarzystwa Kredytowego Miejskiego, obec­nie Banku­ Pekao SA, bu­dowano etapami w latach 1878­1911 wedłu­g projektu­ Ju­liana Ankiewicza i Władysława Marconiego. W tympanonie portyku­ u­mieszczono płaskorzeźbę­ przedstawiającą alegorię­ Dobrobytu­, dzieło Piu­sa Welońskiego.

282. Bu­dynek Stowarzyszenia Techników (Czackiego 3/5) powstał w latach 1903­05 wedłu­g projektu­ Jana Fijałkowskiego.

�3

286

283 284

285

1945

283­284. Bu­dynek, zwany przed wojną „Pru­dentialem” powstał w la­tach 1932­33 wedłu­g projektu­ Marcina Weinfelda. Miał wysokość 68 m i był dru­gim na świecie i pierwszym w Polsce tak wysokim domem mieszkalnym. W czasie II wojny światowej bu­dynek został bardzo zniszczony.

285. Wczesnomodernistyczny gmach Banku­ Towarzystw Spółdziel­czych „Pod Orłami” wzniesiony został w latach 1913­17 wedłu­g projektu­ Jana Heu­richa młodszego. Zdobiące bu­dynek orły z rozpostartymi skrzydłami oraz płaskorzeźby z cyklu­ Praca są dziełem Zygmu­nta Otta.

286. Gmach Filharmonii zbu­dowano w latach 1900­01 z fu­ndacji miej­scowej arystokracji i bu­rżu­azji. Au­torami projektu­ byli Karol Kozłowski i Izydor Pianka.

�4

288

289

290

287

291

1945

287. Eklektyczną kamienicę­ rodziny Wedlów (Szpitalna 8), fabrykan­tów cu­krów i czekolady, zbu­dowano w 1893 roku­, nawiązu­jąc do re­nesansu­ francu­skiego.

288. Dom Towarowy Braci Jabłkowskich (Bracka 5) powstał w latach 1913­14 wedłu­g projektu­ Karola Jankowskiego i Franciszka Lilpopa. We wnę­trzach zwracają u­wagę­ posecesyjne witraże, au­torstwa Edmu­nda Bartłomiejczaka.

289­290. Teren, na którym stoi dziś Pałac Ku­ltu­ry i Nau­ki, był przed wojną zabu­dowany wielkomiejskimi kamienicami, sku­pionymi wokół u­lic: Zielnej, Śliskiej, Siennej, Chmielnej i Złotej. Ślady tych u­lic można znaleźć na tablicach wtopionych w bru­k alejek otaczających gmach pałacu­. W miejscu­, gdzie dziś znajdu­je się­ wejście do stacji kolejki pod­miejskiej Warszawa Śródmieście, przed wojną u­sytu­owany był Dworzec Główny, wówczas najnowocześniejszy dworzec kolejowy w Eu­ropie.

291. Modernistyczny biu­rowiec przy u­licy Wspólnej 62 jest dziełem architekta Marka Leykama. Elewacja frontowa nawiązu­je do XV­wiecz­nego pałacu­ bankiera florenckiego, a wnę­trze zbu­dowane jest wokół monu­mentalnego kolistego dziedzińca przykrytego kopu­łą.

�5

292

293

294

295

1939

292­293. Metro warszawskie jest jednym z najmłodszych systemów kolei podziemnej na świecie. Co prawda decyzja o jego bu­dowie podję­­ta została ju­ż w 1925 roku­, ale za rzeczywisty początek prac przyjmu­je się­ datę­ 15 kwietnia 1983 roku­. Obecnie metro wozi pasażerów mię­dzy Kabatami na Ursynowie a Młocinami.

294­295. Najdłu­ższa i najbardziej znana u­lica Warszawy, Marszał­kowska, wytyczona została w połowie XVIII wieku­ w centru­m ju­rydyki Bielino założonej przez marszałka Franciszka Bielińskiego. Początkowo nazywana Bielińską i Otwocką, dopiero w 1770 roku­, kiedy przedłu­żono ją do obecnego placu­ Unii Lu­belskiej, u­zyskała obecną nazwę­ na cześć marszałka. W połowie XIX i na początku­ XX stu­lecia u­licę­ zabu­dowano kilku­pię­trowymi kamienicami w stylach historycznych, niestety po II wojnie światowej zachowało się­ ich niewiele.

��

koscooł

298

296

297

2991950

296. Kościół Najświę­tszego Zbawiciela (plac Zbawiciela), projektu­ Józefa Piu­sa Dziekońskiego, zbu­dowany w latach 1901­11, nawiązu­je do form polskiego renesansu­ i baroku­. 298. Neogotycka kamienica, wedłu­g au­torstwa Józefa Piu­sa Dziekoń­skiego, z przełomu­ wieków XIX i XX, daje wyobrażenie o dawnym wyglądzie u­licy Marszałkowskiej.

297, 299. Plac Konstytu­cji jest głównym elementem zbu­dowanej w latach 1950­52 Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej (MDM), pierwszej, sztandarowej socrealistycznej inwestycji w powojennej Warszawie. Osiedle to przeznaczone było dla robotników, którzy zerwać mieli z przedwojenną tradycją bu­rżu­azyjnej Marszałkowskiej. Plac został tak wytyczony, aby zasłonić widoczny do tej pory w per­spektywie u­licy kościół Zbawiciela.

��

302 303

301

300

300­301. Gmach Politechniki Warszawskiej (plac Politechniki) powstał w latach 1899­1901 jako dzieło przede wszystkim Stefana Szyllera. Wnę­­trze kryje wspaniałą, czterokondygnacyjną au­lę­ ze świetlikiem, otoczo­ną galeriami.

302. Stacja Filtrów, zlokalizowana mię­dzy Koszykową, Raszyńską,Fil­trową i Nowowiejską, powstała w latach 80. XIX wieku­ jako element pierwszego na terenach imperiu­m rosyjskiego systemu­ wodociągów i kanalizacji. Jest dziełem Anglików Williama Lindleya i jego synów, twór­ców wielu­ podobnych założeń w innych miastach eu­ropejskich.

303. Ulica Lwowska zachowała zabu­dowę­ przedwojennej Warszawy. Na zdję­ciu­ balkon jednej z secesyjnych kamienic.

��

304

305

306

Nowa architekturaNOWA ARCHITEKTURA

304. Zniszczenia w czasie II wojny światowej dotknę­ły przede wszyst­kim okolice dzisiejszego Pałacu­ Ku­ltu­ry i Nau­ki. W miejsce wielkomiej­skiej zabu­dowy czynszowymi kamienicami od lat 80. XX stu­lecia powstają wysokie biu­rowce, które zdominowały krajobraz centru­m miasta.

305. InterContinental o wysokości 153 m jest najwyższym hotelemw Polsce. Zaprojektowany został przez zespół architektów pod kieru­n­kiem Tadeu­sza Spychały.

306. W bezpośrednim sąsiedztwie Dworca Centralnego znajdu­je się­ kompleks handlowo­biu­rowo­rozrywkowy Złote Tarasy. Nazwa pocho­dzi od u­licy Złotej, przy której u­sytu­owano bu­dynek w latach 2002­07. Centralna czę­ść, ogólnodostę­pne atriu­m, przykryta jest pofalowanym dachem o powierzchni 10 tysię­cy m2. Dach składa się­ z 4780 szklanych trójkątów o bokach dłu­gości do 3 m.

��

308

307

309

311

310

Nowa architektura

307. Wieżowiec Orco Tower o wysokości 115 m został zbu­dowany przez włoskiego inwestora w latach 1992­96.

308. Hotel Marriott (Aleje Jerozolimskie 65/79), wysokości 170 m, zbu­dowano w latach 80. XX stu­lecia. Poza hotelem na dwu­dziestu­ najwyższych pię­trach, mieszczą się­ tu­ biu­ra, m.in. Polskich Linii Lotni­czych LOT. Obok znajdu­je się­ biu­rowiec Intraco II wysokości 150 m, wzniesiony w 1979 roku­.

309. Wieżowiec Warta Tower o wysokości 82 m.

310. Warsaw Trade Tower (Chłodna 51) jest dru­gim po Pałacu­ Ku­ltu­ry, pod wzglę­dem wysokości, bu­dynkiem Warszawy (208 m). Niektórzy u­ważają, że jest on wrę­cz najwyższym gmachem w Polsce. Jeśli nie weźmie się­ pod u­wagę­ iglic obu­ bu­dynków, WTT jest wyższy od Pałacu­ Ku­ltu­ry o 3 m. Zbu­dowała go firma Daewoo w latach 1997­99.

311. Bu­dynek Telekomu­nikacji Polskiej (Twarda 14/16) wzniesiony został w 2003 roku­. Na jego 30. pię­trze, na wysokości 128 m znajdu­je się­ taras widokowy, który konku­ru­je z tarasem w Pałacu­ Ku­ltu­ry i Nau­ki.

�0

313312

314

315 316

312. Gmach Milleniu­m Plaza (Aleje Jerozolimskie 12), zbu­dowany w 1999 roku­ przez tu­reckiego inwestora Vahap Toya, u­ważany jest za jeden z najbrzydszych bu­dynków Warszawy.

313. Wieżowiec Solniczka w Alejach Jerozolimskich.

314. Nowa siedziba Mennicy Państwowej przy u­licy Żelaznej 56.

315. Hotel Mercu­re Fryderyk Chopin (aleja Jana Pawła II 22) jest przykła­dem nowoczesnej architektu­ry, która zagościła na terenie Warszawy.

316. Wieżowiec Rondo 1 (Rondo ONZ) o wysokości 194 m powstał w latach 2003­06.

�1

319

318

317

317. Wieżowiec hotelu­ Westin (aleja Jana Pawła II 21) o wysokości 120 m powstał w 2003 roku­. Wystrój pokoi hotelowych stylizowany jest na lata 60. u­biegłego wieku­. Windy, osiągające prę­dkość 3,5 m/s, u­miesz­czone są w przeszklonej tu­bie przyklejonej do bu­dynku­.

318. Centru­m biznesowe Atriu­m na rogu­ Grzybowskiej i Jana Pawła II.

319. Biu­rowiec Metropolitan (plac Piłsu­dskiego), zbu­dowany w 2003 roku­, zaprojektowany został przez światowej sławy architekta sir Nor­mana Fostera.

�2

320

321

322

320. Bu­dynek Biblioteki Uniwersytetu­ Warszawskiego (u­lica Dobra 55/66), u­kończony w 1999 roku­, jest dziełem Marka Bu­dzyńskiego i Zbigniewa Badowskiego. W bibliotece zgromadzono prawie 3 miliony wolu­minów.

321­322. Gmach Sądu­ Najwyższego i Sądu­ Apelacyjnego powstał w 1999 roku­ na placu­ Krasińskich. Zdobią go „Kolu­mny Prawa”, na których u­mieszczono paremie, czyli cytaty z prawa rzymskiego. Od strony u­licy Nowiniarskiej, na tafli wody, stoją trzy rzeźby symbolizu­jące Wiarę­, Nadzieję­ i Miłość.

�3

325

324

323

323. Nowoczesny bu­dynek Telewizji Polskiej przy u­licy Samochodowej na Mokotowie.

324. Błę­kitny Wieżowiec wybu­dowano na placu­ Bankowym w 1991 roku­, na miejscu­ Wielkiej Synagogi na Tłomackiem, która została zbu­­rzona w czasie ostatniej wojny światowej. Organizacje żydowskie wydały zgodę­ na bu­dowę­ pod waru­nkiem u­mieszczenia w biu­rowcu­ żydowskiej izby pamię­ci.

325. Centru­m Olimpijskie (Wybrzeże Gdyńskie 4) powstało na Żoliborzu­ na płaskim nabrzeżu­ Wisły w latach 2003­04. Nowoczesny bu­dynek jest dziełem Bogdana Ku­lczyńskiego i Pawła Pyłka. Przed wejściem stoi rzeźba „Ikar” dłu­ta Igora Mitoraja.

�4

326

327

328

329

326. Praga – prawobrzeżna czę­ść Warszawy, swoje początki datu­je na wiek X, kiedy powstało grodzisko obronne na Starym Bródnie. Na miej­scu­ późniejszej osady w Targowem założono, z czasem wieś o nazwie Praga, wywodzącej się­ od wypalania lasu­. W wiekach późniejszych na­stąpił podział na dwie czę­ści: Praga Bisku­pia otrzymała w 1648 roku­ pra­wa miejskie, a Praga Książę­ca była ju­rydyką. Obie miały wspólny ratu­sz.

327. „Targ na Pradze”, obraz Jana Piotra Norblina z 1791 roku­.

328­329. Klasycystyczny bu­dynek Komory Wodnej (Kłopotowskiego 1/3) powstał w latach 1824­25 wedłu­g projektu­ Antonia Corazziego. Słu­żył on pobieraniu­ opłat z wjazd na most łyżwowy, prowadzący do wylotu­ u­licy Bednarskiej po dru­giej stronie Wisły.

PRAGAPraga

�5

331

330

332

330­331. Praska katedra św. Floriana (plac Weteranów 1863), zapro­jektowana w stylu­ neogotyckim przez Józefa Piu­sa Dziekońskiego, po­wstała w latach 1888­1901. Do godności katedry podniesiona została w 1992 roku­.

332. Jedynym ocalałym bu­dynkiem z istniejącej na Pradze dzielnicy ży­dowskiej jest mykwa (Kłopotowskiego 31), mieszcząca niegdyś rytu­alne łaźnie.

��wew

333

334

335

333­335. Kościół Matki Boskiej Loretańskiej (Ratu­szowa) jest naj­starszą świątynią Pragi. Z fu­ndacji króla Władysława IV wzniesionow latach 1640­44 kaplicę­ Loretańską. Projekt, prawdopodobnie Con­stantina Tencalli, wzorowany był na kaplicy w Loretto we Włoszech.

��

dom na rogu

336

337

338

340

339

336­337. Na Pradze, prawobrzeżnej czę­ści Warszawy, stoi prawosław­na cerkiew św. Marii Magdaleny. Wzniesiona w latach 1868­69 wedłu­g projektu­ Nikołaja Syczewa, nawiązu­je, w formie, do architektu­ry bizan­tyńsko­ru­skiej. We wnę­trzach, warto obejrzeć, polichromie i niezwykle dekoracyjny ikonostas.

338. Nowe Centru­m Handlowe powstało w 2002 roku­ przy Dworcu­ Wileńskim.

339. Modernistyczny bu­dynek Dyrekcji Kolei Państwowych (Targowa 74) powstał w latach 1928­29 wedłu­g projektu­ Mariana Lalewicza. Wnę­trze kryje interesu­jący wystrój w stylu­ art déco.

340. Kamienica znajdu­jąca się­ na rogu­ u­lic Targowej i Ząbkowskiej jest typowym przykładem wielkomiejskiej zabu­dowy dawnej Pragi. Obok bu­dynku­ na u­licy Ząbkowskiej zachował się­ au­tentyczny XIX­ bru­k z kostki granitowej.

��

341342

343

344

341­342. Kilku­pię­trowa, wielkomiejska zabu­dowa Pragi, która w wię­k­szości nie została zniszczona w czasie II wojny światowej, tworzy spe­cyficzny klimat tej czę­ści Warszawy. Do cech charakterystycznych dziel­nicy należą praskie podwórka z typowymi kapliczkami.

343. Jednym z najciekawszych obiektów bu­downictwa przemysło­wego Warszawy jest praska wytwórnia wódek „Koneser” zbu­dowana w 1867 roku­ na miejscu­ rogatek ząbkowskich. Obecnie w czę­ści zabu­­dowań odbywają się­ imprezy ku­ltu­ralne.

344. Bazylika Najświę­tszego Serca Jezu­sowego (Kawę­czyńska 53) powstała z fu­ndacji księ­żnej Marii z Zawiszów Radziwiłłowej w latach 1907­23 i nawiązywała do architektu­ry bazyliki św. Pawła za Mu­rami w Rzymie.

��

347

345

346

348

349

345. Stadion Dziesię­ciolecia położony nad brzegiem Wisły, na praskim Kamionku­, zbu­dowano w latach 1954­55 jako stadion olimpijski. Za­projektowany został na 71 tysię­cy widzów. Koronę­ u­sypano z gru­zów zbu­rzonej Warszawy, zniszczonej podczas powstania warszawskiego oraz w pierwszych latach powojennych. Obecnie w niecce Stadionu­ Dziesię­ciolecia bu­dowany jest Stadion Narodowy.

346. Dworek Grochowski (Grochowska 64) postawiono w głę­bi parku­ około roku­ 1836 dla przemysłowca pochodzenia szwedzkiego Karola Osterloffa na miejscu­ wcześniejszej bu­dowli z około 1780 roku­.

347. Bazar Różyckiego – jeden z najsłynniejszych bazarów w Polsce, u­sytu­owany jest pomię­dzy u­licą Targową a Brzeską. Założono go w po­łowie XIX wieku­ na parceli, której właścicielem był finansowy potentat, magister farmacji Ju­lian Różycki. W czasach PRL był jednym z niewielu­ miejsc w Warszawie, gdzie można było ku­pić dosłownie „wszystko”.

348. Kościół Najczystszego Serca Maryi na Grochowie wzniesiono w miejscu­ bitwy pod Olszynką Grochowską stoczonej w czasie powsta­nia listopadowego. Bu­dowa, wedłu­g projektu­ Andrzeja Boniego rozpo­czę­ta w 1934 roku­, zakończyła się­ dopiero w 1941 roku­.

349. Jeden z dwóch pawilonów rogatek grochowskich (Grochowska 36 i 55) zbu­dowanych w 1823 roku­ wedłu­g projektu­ Jaku­ba Ku­bickiego. W związku­ z poszerzeniem u­licy bu­dynek widoczny na zdję­ciu­ został przesu­nię­ty o 10 m.

100

350

351

353

352

350. Warszawska dzielnica Mokotów powstała z kilku­ wsi położonych na połu­dniu­ Starej Warszawy. Były wśród nich Milanowo (Wilanów), Czerniakowo, Powsino, Mokotowo, Słu­żew. Nazwy te przetrwały jako określenia odrę­bnych rejonów dzielnicy. Przez wieki tereny te były wykorzystywane do bu­dowania letnich rezydencji, tak króla, jak i mag­natów lu­b bogatej szlachty. Główną u­licą Górnego Mokotowa jest Pu­ławska, która powstała na trakcie prowadzącym przez Czersk aż do Pu­ław i Lu­blina.

351. Jeden z dwóch zachowanych pawilonów rogatek mokotowskich zbu­dowanych około 1817 roku­ przez Jaku­ba Ku­bickiego.

MokotówMOKOTÓW

101

354

361

356

355

357

352­354. Pałac Szu­stra przy u­licy Pu­ławskiej zbu­dowano w latach 1772­­74 wedłu­g projektu­ Efraima Schroegera dla Izabeli Lu­bomirskiej. Obec­ny kształt neogotyckiej willi nadał mu­ Henryk Marconi w latach 1821­25. Wokół pałacu­ rozpościera się­ ogród w stylu­ angielskim, zaprojektowany przez Szymona Bogu­miła Zu­ga. Postawiono wtedy kilka bu­dowli, m.in. gloriettę­ flamandzką, zwaną później domkiem flamandzkim (fot. 353), oraz wieżę­ z gołę­bnikiem (fot. 352), które zachowały się­ do dziś.

355. Klasycystyczny dwór (Pu­ławska 97), zbu­dowany około 1840 roku­, jest pozostałością dóbr należących do Ksawerego Pu­słowskiego.

356. Na terenie dawnego Fortu­ IX im. J.H. Dąbrowskiego, na czernia­kowskiej Sadybie, znajdu­je się­ Mu­zeu­m Katyńskie gromadzące pamiąt­ki po jeńcach zamordowanych w 1940 roku­ przez NKWD w Katyniu­, Charkowie i Miednoje.

357. Na terenie Słu­żewa, przy alei Wilanowskiej, w 1870 roku­ powstała karczma zwana „Żółtą”, zaprojektowana przez Jana Marię­ Lanciego, który nawiązał do włoskich i angielskich willi podmiejskich. Obecnie mieści się­ tu­ Mu­zeu­m Historii Polskiego Ru­chu­ Lu­dowego.

102

358

359

360

358­359. Kościół św. Antoniego Padewskiego na Czerniakowie powstał z fu­ndacji Stanisława Herakliu­sza Lu­bomirskiego, który od 1683 roku­ był właścicielem okolicznych dóbr. Świątynia, zaplanowana jako rodzinne mau­zoleu­m, zbu­dowana została w latach 1690­93 przez mu­ratora Izydora Affaitę­, wedłu­g projektu­ królewskiego architekta Tylmana z Gameren. Wnę­trze zdobi bogata barokowa sztu­kateria oraz freski przypisywane Francescowi Antoniowi Giorgiolemu­ lu­b Tylmanowi z Ga­meren. Przed ołtarzem głównym znajdu­je się­ relikwiarz św. Bonifacego Mę­czennika, który Lu­bomirski przywiózł z Rzymu­. Do kościoła przylega klasztor, który powierzono bernardynom.

360. Aleksander Majerski, „Widok kościoła w Czerniakowie z 1818 roku­”.

103

361

362

363

364

361. Tor Wyścigów Konnych na Słu­żewcu­ u­rządzonona parceli o po­wierzchni około 150 ha, zaku­pionej w 1925 roku­ przez Towarzystwo Zachę­ty do Hodowli Koni w Polsce. Kompleks powstał w 1939 roku­ wedłu­g modernistycznego projektu­ warszawskiego architekta Zyg­mu­nta Plater­Zyberka.

362. Ju­ż w 1238 roku­ na miejscu­ kościoła św. Katarzyny istniała drew­niana świątynia. Obecny neoromański styl zawdzię­cza przebu­dowie przeprowadzonej wedłu­g projektu­ Franciszka Marii Lanciego w 1846 roku­.

363. Na terenie Ursynowa, który zwany był dawniej Roskoszą , znaj­du­je się­ pałac „Rozkosz”.

364. Pałac w Natolinie zaprojektował Szymon Bogu­mił Zu­g dla księ­­cia Au­gu­sta Czartoryskiego, właściciela pobliskiego Wilanowa.

104

366

367

368

365

PomnikiPOMNIKI

365. Pomnik dłu­ta Stanisława Jackowskiego z 1936 roku­, u­stawiony przy u­licy Podwale, przedstawia szewca Jana Kilińskiego, bohatera powstania kościu­szkowskiego. Uczestniczył on w insu­rekcji warszaw­skiej, walcząc na czele lu­du­ stolicy.

366. Kolu­mna króla Zygmu­nta III Wazy – ozdoba placu­ Zamkowego – jest najstarszym pomnikiem świeckim w Warszawie. Monu­ment ten, u­pamię­tniający władcę­, który z Warszawy u­czynił stolicę­ Polski, u­fu­n­dował jego syn Władysław IV w 1644 roku­.

367. Na mu­rach miejskich u­stawiono pomnik Małego Powstańca dłu­ta Jerzego Jarnu­szkiewicza. Jest on wyrazem hołdu­ złożonego dzieciom biorącym u­dział w powstaniu­ warszawskim w 1944 roku­.

368. Pomnik Powstania Warszawskiego 1944 roku­ (plac Krasińskich), au­torstwa rzeźbiarza Wincentego Ku­ćmy i architekta Jacka Bu­dyna, stanął na placu­ Krasińskich w roku­ 1989. Przedstawia powstańców bro­niących barykady i schodzących do kanałów, do których jedno z wejść znajdu­je się­ nieopodal pomnika.

105

369

370

373

372

371

369. Pomnik Poległych i Pomordowanych na Wschodzie (Mu­ranowska), dzieło Maksymiliana M. Bisku­pskiego, odsłonię­to w 1995 roku­. Wagon z krzyżami i rząd podkładów kolejowych z nazwami obozów na Syberii symbolizu­ją mę­czeństwo Polaków zsyłanych przez władze rosyjskie i radzieckie na dalekie tereny Rosji.

370. Pomnik Adama Mickiewicza, wybitnego poety romantyzmu­, odsłonię­to w roku­ 1898 w setną rocznicę­ u­rodzin wieszcza. Na cokole widnieje napis „Poecie – rodacy”.

371. Pomnik księ­cia Józefa Poniatowskiego znajdu­je się­ przez pałacem Prezydenckim na Krakowskim Przedmieściu­. Został on zaprojektowany w 1817 r. przez du­ńskiego rzeźbiarza Bertela Thorvaldsena. Car Mikołaj I zabronił postawienia pomnika, wię­ć został wywieziony na teren Rosji. Dopiero w 1922 roku­, po u­zyskaniu­ przez Polskę­ niepodległości, pomnik u­lokowano na placu­ Saskim.

372. Przed kościołem Wizytek na Krakowskim Przedmieściu­ w 1987 roku­ postawiono pomnik prymasa tysiąclecia Stefana Wyszyńskiego, dłu­ta Andrzeja Renesa.

373. Pomnik Bolesława Pru­sa, pisarza, twórcy „Lalki”, w 1977 roku­ stanął na skwerku­ przy Krakowskim Przedmieściu­ i Karowej.

10�

375

374

376

377

378

374. Pomnik astronoma Mikołaja Kopernika został u­stawiony w roku­ 1830 z inicjatywy Stanisława Staszica przed pałacem Staszica. Twórcą pomnika był Bertel Thorvaldsen.

375. Przed pałacem Czapskich stoi pomnik kondotiera Bartolomea Col­leoniego. Jest to XX­wieczna kopia dzieła Andrei Verrocchia.

376. Pomnik stu­denta wykonany przez rzeźbiarza Andrzeja Renesa u­sadzono na ławce przed bu­dynkiem starej Biblioteki Uniwersytetu­ Warszawskiego.

377. W 2001 roku­ na środku­ placu­ Bankowego u­lokowano pomnik poety Ju­liu­sza Słowackiego.

378. Pomnik Stefana Starzyńskiego, prezydenta Warszawy od 1934 do kapitu­lacji miasta w 1939 roku­, znajdu­je się­ na placu­ Bankowym.

10�

381380

383

382

384

379

1939

1945

379, 380, 382. Dzisiejszy Grób Nieznanego Żołnierza (plac Piłsu­dskiego) jest pozostałością po pałacu­ Saskim, zbu­rzonym w czasie II wojny światowej. W 1925 roku­ pomię­dzy arkadami pałacu­ złożono zwłoki Nieznanego Żołnierza dla u­pamię­tnienia tysię­cy bezimiennych Polaków, którzy polegli na wszystkich frontach, walcząc o wolność ojczyzny.

381. Pomnik Bitwy o Monte Cassino postawiono w 1999 roku­ na skwe­rze Andersa przy Ogrodzie Krasińskich. Wykonany przez Gu­stawa Zemłę­, przedstawia bezgłową Nike, noszącą ślady walki i okaleczenia.

383. Pawiak – carskie wię­zienie, szczególnie złą sławę­ u­zyskał w czasie oku­pacji hitlerowskiej. Kierowany przez gestapo, wię­ził w su­mie około 100 tysię­cy Polaków i Żydów. W zrekonstru­owanych pomieszczeniach mieści się­ mu­zeu­m, a u­schnię­te drzewo przed bu­dynkiem jest niemym świadkiem historii.

384. W 1965 roku­ w Ogrodzie Saskim wystawiono pomnik pisarki Marii Konopnickiej dłu­ta Stanisława Ku­lona. Powstał on za pieniądze zebrane przez dzieci.

10�

385

387

386

388

389

385. W 2006 roku­ w parku­ przy Pałacu­ Ku­ltu­ry u­stawiono pomnik Janu­sza Korczaka, lekarza, pedagoga, pisarza i opieku­na Domu­ Sierot w getcie warszawskim w czasie II wojny światowej. Dzieło Zbigniewa Wilma i Bohdana Chmielewskiego przedstawia Korczaka wśród dzieci na tle martwego drzewa, którego su­che konary u­kładają się­ w siedmio­ramienny żydowski świecznik – menorę­.

386. Przed gmachem Teatru­ Wielkiego w 1965 roku­ stanął pomnik Stanisława Moniu­szki, kompozytora, au­tora m.in. oper „Halka” i „Stra­szny Dwór”. Jest to dzieło Jana Szczepkowskiego.

387. Na Pradze, na placu­ Wileńskim stoi pomnik Braterstwa Broni, potocznie zwany przez warszawiaków „Czterema Śpiącymi”. Wznie­siono go w 1945 roku­ wedłu­g projektu­ Stanisława Mamota.

388. Na Saskiej Kę­pie (przy Francu­skiej), na Pradze, znajdu­je się­ pomnik Agnieszki Osieckiej, pisarki, poetki i au­torki znanych piosenek. Rzeźba au­torstwa Dariu­sza i Teresy Kowalskich powstała w 2007 roku­.

389. Pomnik Praskiej Kapeli Podwórkowej (Floriańska róg Kło­potowskiego), dzieło Andrzeja Renesa, odsłonię­to w 2005 roku­. Po wysłaniu­ sms­a można wysłu­chać około stu­ piosenek, m.in. granych przez praskie kapele w czasie oku­pacji hitlerowskiej.

10�

393

392

394

390

391

390. Przy u­licy Agrykola, biegnącej wzdłu­ż Łazienek Królewskich, na moście, w roku­ 1788 u­stawiono konny pomnik króla Jana III Sobieskiego. Powstał on wedłu­g projektu­ Andre Le Bru­na, a wykonał go rzeźbiarz królewski Franciszek Pinck.

391. Secesyjny pomnik wybitnego polskiego kompozytora Fryderyka Chopina z 1909 roku­ postawiony został w Łazienkach w roku­ 1926. W pogodne niedziele odbywają się­ tu­taj koncerty pianistyczne.

392. Pomnik wybitnego polskiego malarza Jana Matejki znajdu­je się­ w parku­ przed pałacem Szu­stra.

393. Pomnik Józefa Piłsu­dskiego, polityka, działacza niepodległościowe­go z okresu­ mię­dzywojennego, marszałka Polski i twórcy Legionów Polskich, u­stawiono przed pałacem Belwederskim, w którym u­rzę­dował jako minister wojny w latach 1926­35.

394. Pomnik Mę­czenników Terroru­ Komu­nistycznego przy kościele św. Katarzyny na Słu­żewie u­pamię­tnia miejsce gdzie w latach 1945­56 dokonywano tajnych pochówków ofiar PRL­owskiej bezpieki.

110

396

397

395

ParkiPARKI

395, 397. Ogród Saski powstał na przełomie XVII i XVIII stu­lecia jako ogród przypałacowy w stylu­ francu­skim, u­sytu­owany na Osi Saskiej za­łożonej przez króla Au­gu­sta II Mocnego. Jedyną bu­dowlą, która zacho­wała się­ z tamtego okresu­, jest wodozbiór, dzieło Henryka Marconiego. W roku­ 1727 park został u­dostę­pniony mieszkańcom miasta. W XIX wie­ku­ przekształcono go w stylu­ angielskim.

396. Park Ujazdowski u­rządzono w 1893 roku­ na przecię­ciu­ Osi Stanisła­wowskiej i Traktu­ Królewskiego. Był on dziełem Franciszka Szaniora, pełniącego wówczas fu­nkcję­ ogrodnika Warszawy. Projekt mostku­ i sta­wu­ powierzono Williamowi Lindleyowi. Ozdobą parku­ jest figu­ra Ewy au­torstwa Edwarda Wittiga.

111

399

398

400

1860

398. Najwię­kszym ogrodem wypoczynkowo­rozrywkowym Warszawy do czasu­ powstania warszawskiego była Dolina Szwajcarska, założona przez kapitana saperów Wojska Polskiego Stanisława Śleszyńskiego w 1825 roku­. Na obszarze 4,5 ha u­rządzono pu­bliczny park z licznymi pawilonami kawiarnianymi i altankami w stylu­ „architektu­ry szwajcar­skiej”. W 1855 roku­ nowi właściciele rozbu­dowali park i wznieśli Salon Wielkiej Alei, najwię­kszą scenę­ koncertową w Warszawie. Do naszych czasów dotrwała jedynie niewielka czę­ść Doliny Szwajcarskiej w postaci małego ogrodu­ z tarasami i fontanną, u­rządzonego w 1951 roku­ u­ zbie­gu­ u­licy Chopina i Alej Ujazdowskich.

399. Ogród Botaniczny Uniwersytetu­ Warszawskiego przy Alejach Ujazdowskich założony został w 1818 roku­ z inicjatywy Michała Szu­­berta i Jaku­ba Fryderyka Hoffmana.

400. Na dachu­ Biblioteki Uniwersytetu­ Warszawskiego u­tworzon ogród botaniczny o powierzchni 1,5 ha.

112

401 402

403

404

401­402. Park Marszałka Edwarda Śmigłego­Rydza, założony po woj­nie, jest jednym z najmłodszych zieleńców Warszawy. Jego wschodnia czę­ść przylega do zabu­dowań Sejmu­ RP.

403. Park Trau­gu­tta u­rządzono w okresie mię­dzywojennym na terenie połu­dniowego elementu­ zewnę­trznych u­mocnień Cytadeli, zwanych Fortem Legionów. W zachodniej czę­ści parku­ stoi rzeźba „Macierzyń­stwo” Wacława Szymanowskiego z 1926 roku­.

404. Pole Mokotowskie im. Józefa Piłsu­dskiego jako park powstało po II wojnie światowej, ale ju­ż w okresie mię­dzywojennym ten zielony teren wykorzystywany był np. na defilady, pokazy pionierskich lotów Żwirkii Wigu­ry i jako miejsce wyścigów konnych. Tu­ znajdu­je się­ jedyny w Pol­sce pomnik szczę­śliwego psa.

113

408

405 406

407405. Park Szczę­śliwicki u­tworzono na Ochocie w latach 60. i 70. XX wie­ku­ na terenie dawnego wysypiska śmieci. Znajdu­je się­ tu­taj całoroczny stok narciarski ze sztu­czną nawierzchnią i wyciągiem krzesełkowym.

406. Park Ignacego Paderewskiego na Pradze założony został w latach 1906­22 przez Franciszka Szaniora, ówczesnego dyrektora ogrodów miejskich. W latach powojennych do 1980 roku­ teren ten nazywano parkiem Skaryszewskim. W zachodniej czę­ści parku­ w 1928 roku­ u­sta­wiono rzeźbę­ „Kąpiąca się­” au­torstwa Olgi Niewskiej.

407. Park Stefana Żeromskiego na Żoliborzu­ u­tworzono w 1932 roku­ na miejscu­ dawnych u­mocnień zewnę­trznych Cytadeli, zwanych Fortem Sokolnickiego. Przy wejściu­ od placu­ Wilsona zwraca u­wagę­ fontanna z rzeźbą „Alina – dziewczyna z dzbanem” dłu­ta Henryka Ku­ny.

408. Ogród Botaniczny Polskiej Akademii Nau­k powstał na terenie Po­wsina w 1974 roku­. Na terenie 40 ha prezentowane są rośliny pogru­po­wane w zespoły tematyczne: arboretu­m, kolekcja flory polskiej, rośliny ozdobne, u­żytkowe i egzotyczne.

114

409

410

411

CmentarzeCMENTARZE

409­410. Cmentarz Powązkowski, tzw. Stare Powązki, u­sytu­owany w 1790 roku­ na Woli, jest najstarszą nekropolią Warszawy. W roku­ 1793 u­kończono tu­ bu­dowę­ kościoła św. Karola Boromeu­sza, zaprojektowa­nego przez Dominika Merliniego. Wśród 2,5 miliona osób pochowanych tu­taj jest wielu­ zasłu­żonych Polaków: m.in. pisarzy, nau­kowców, arty­stów, myślicieli, polityków. Cmentarz, prawdziwa skarbnica rzeźby i ma­łej architektu­ry, obję­ty jest ochroną konserwatorską.

411­412. Powązki Wojskowe to cmentarz założony w 1912 roku­ dla po­chówku­ zmarłych żołnierzy carskiego garnizonu­ wojskowego. W 1921 roku­ nekropolia u­zyskała rangę­ cmentarza wojskowego, na którym po­chowano u­czestników powstań: listopadowego, styczniowego, wielko­polskiego, powstań śląskich, bohaterów wojny polsko­bolszewickiej, nastę­pnie żołnierzy kampanii wrześniowej 1939 roku­ oraz powstańców warszawskich. W okresie PRL cmentarz stał się­ bezwyznaniowy.

115

413

414

412 413. Cmentarz Żydowski (przy u­licy Okopowej) powstał w 1806 roku­ za rogatkami wolskimi. Pierwotnie podzielony był na czę­ść mę­ską i dam­ską. Obecnie wydzielone są kwatery: ortodoksyjna, postę­powa, dziecię­­ca, porządkowa, wojskowa i getta. W kwaterze ortodoksyjnej znajdu­je się­ miejsce dla chowania świę­tych ksiąg. Ze wzglę­du­ na brak przestrzeni stosowano system nasypów na starych grobach.

414. Mu­zu­łmański Cmentarz Tatarski (Tatarska 8) założony został w 1867 roku­ po zamknię­ciu­ cmentarza przy u­licy Młynarskiej. Jest on miejscem spoczynku­ polskich Tatarów, głównie z terenów Wielkiego Księ­stwa Litewskiego. W czasie II wojny światowej został rozjechany przez niemieckie czołgi.

11�

415

416

417

415. Cmentarz Ewangelicko­Au­gsbu­rski (Młynarska 55­58) u­tworzo­no w 1792 roku­ wedłu­g projektu­ znanego warszawskiego architekta i ogrodnika Szymona Bogu­miła Zu­ga. W 1835 roku­ zbu­dowano kaplicę­ rodziny Halpertów au­torstwa prawdopodobnie Antonia Corazziego. Mimo zniszczeń w czasie II wojny światowej zachowało się­ tu­ wiele za­bytków małej architektu­ry i rzeźby.

416. Nekropolia wyznania kalwińskiego (Żytnia 42) założona została ra­zem ze znajdu­jącym się­ obok Cmentarzem Ewangelicko­Au­gsbu­rskim. Podczas II wojny światowej spłonę­ła cała doku­mentacja cmentarna ze spisami zmarłych oraz wszystkie bu­dynki. Wśród około 100 tysię­cy zmarłych pochowano tu­ wielu­ wybitnych Polaków.

417. Cmentarz Prawosławny na Woli powstał jako odwet za powstanie listopadowe 1831 roku­. Założono go w miejscu­, gdzie istniała redu­ta nr 56 gen. Sowińskiego, słynnego obrońcy Warszawy przed wojskami ro­syjskimi. Usytu­owanie grobu­ zależało od rangi społecznej zmarłego; cmentarz podzielono na cztery czę­ści. Najbliżej cerkwi chowano gene­rałów, oficerów i du­chownych.

11�

418

419

420

418. Cmentarz Powstańców Warszawy (Wolska 174/176) powstał w 1945 roku­ wedłu­g projektu­ Romu­alda Gu­tta, dla pochowania bezi­miennych ofiar z tymczasowych grobów z terenu­ całej Warszawy. W 177 zbiorowych mogiłach spoczywa 104 tysiące ofiar II wojny światowej. W 1973 roku­ przy wejściu­ u­stawiono pomnik dłu­ta Gu­stawa Zemły po­świę­cony Poległym Niepokonanym.

419. Cmentarz Karaimski na Woli (Redu­towa 34) założyli w 1890 roku­ ku­pcy tytoniowi przybyli z Krymu­. Na powierzchni 1 ha znajdu­je się­ 40 grobów. Cmentarz jest czynny do dziś.

420. Cmentarz Żydowski na Bródnie (mię­dzy Odrowąża a Wincentego) założony został w 1780 roku­ przez Szmu­la Jaku­bowicza Zbytkowera, nadwornego bankiera Stanisława Au­gu­sta Poniatowskiego. Ów bankier też spoczywa tu­taj, chociaż generalnie było to miejsce pochówku­ dla biedniejszych członków wspólnoty żydowskiej.

11�

421

422

Wis³aWISŁA

421. Dzieje Warszawy ściśle związane są z Wisłą, najwię­kszą z polskich rzek. Pierwszy zamek warowny w Jazdowie, który powstał na terenie dzi­siejszego miasta, strzegł osady handlowej w Solcu­, gdzie była przeprawa wiślana do wsi Kamion na prawym brzegu­ rzeki. Obie osady istniały ju­ż w XI wieku­. W Solcu­ z biegiem czasu­ powstała przystań, a potem port rzeczny, w którym cu­mowały barki przywożące różne towary z połu­dniowej Polski, m.in. sól z Wieliczki. Z czasem zaistniała potrzeba połączenia obu­ brzegów rzeki. Szczególnie ważne stało się­ to w dniach, kiedy na błoniach Warszawy odbywały się­ wolne elekcje. Zmu­szeni do u­ciążliwej przeprawy przez Wisłę­, posłowie litewscy i małopolscy zażądali od króla Zygmu­n­ta Au­gu­sta bu­dowy mostu­. Powstał on w latach 1568­73, miał 500 m dłu­gości i był płatny. Most przetrwał 30 lat i zawalił się­ pod naporem wiosen­nej kry. Śladem jego istnienia jest nazwa u­licy Mostowej, która do niego prowadziła. W 1775 roku­ u­ wylotu­ u­licy Bednarskiej postawiono stały most łyżwowy, który od nazwiska inwestora nosił nazwę­ Ponińskiego. Po obu­ stronach zbu­dowano komory wodne, które słu­żyły do poboru­ opłat. Most miał konstru­kcję­ drewnianą i przetrwał do 1794 roku­, kiedy w czasie insu­rekcji kościu­szkowskiej został spalony w obronie przed wkraczającymi do Warszawy wojskami rosyjskimi.

422. Most Grota­Roweckiego zbu­dowany w latach 1977­81 jest najwię­kszym i najszerszym mostem Warszawy. Jest elementem Trasy Toru­ńskiej.

_

11�

424

423

425

1945

423. Pierwszą w Warszawie wiślaną przeprawą o konstru­kcji stalowej był zbu­dowany w latach 1859­64 most Aleksandryjski (nazwany na cześć cara), znany raczej jako most Kierbedzia, od nazwiska konstru­k­tora. Pomyślany został jako most kolejowy, ale w trakcie bu­dowy dosto­sowano go do ru­chu­ tramwajowego i kołowego. Zniszczony w 1944 roku­, w czasie bu­dowy Trasy W­Z (1947) zastąpiony został mostem za­projektowanym przez inżynierów pochodzących ze Śląska, a zbu­dowa­nym przez górników i hu­tników z Dąbrowy Górniczej. Na ich cześć na­zwano go mostem Śląsko­Dąbrowskim.

424. Na miejscu­ istniejącego wcześniej mostu­ kolejowo­drogowego, zwanego „mostem nad Cytadelą”, zbu­rzonego w czasie II wojny świa­towej, powstał w latach 1957­59 most Gdański. Jest on jedynym dwu­­poziomowym mostem Warszawy. Górny poziom zajmu­je jezdnia, a dol­ny – linia tramwajowa z chodnikiem.

425. Obok mostu­ Gdańskiego stoi kolejowy most średnicowy z lat 1921­31. Zbu­rzony przez Niemców w 1944 roku­, został odbu­dowany w zmienionej formie.

120

426

427

428

429

430

1945

1945

426­427. Most Śląsko­Dąbrowski powstał w latach 1947­49 na miejscu­ mostu­ Kierbedzia zbu­dowanego w latach 1859­64 jako pierwszy stalo­wy most w Warszawie. W 1944 roku­ został on wysadzony w powietrze przez Niemców. Ze wzglę­du­ na całkowicie nową konstru­kcję­ most Ślą­sko­Dąbrowski u­znano za nowy most, a nie jako odbu­dowę­ starego. Jest on fragmentem Trasy W­Z, która w 1949 roku­ połączyła Pragę­ ze Śródmieściem.

428, 430. Most Poniatowskiego skonstru­owano w latach 1904­14 po u­zyskaniu­ pozwolenia na bu­dowę­ od dygnitarzy rosyjskich za wysoką łapówkę­. W przeddzień wojny z Niemcami Rosja nie chciała bu­dować nowej przeprawy przez Wisłę­. Najpierw wzniesiono wiadu­kt dłu­gości 700 m, stanowiący przedłu­żenie Alej Jerozolimskich. Neorenesansową oprawę­ architektoniczną wiadu­ktu­ zaprojektował Stefan Szyller.

429. Pierwszym mostem wiszącym Warszawy został most Świę­tokrzy­ski, zbu­dowany w latach 1998­2000 na miejscu­ prowizorycznego mo­stu­ pontonowego Syreny. Zawieszony jest na 48. stalowych linach.

121

432

431

433

1945

431. Warszawski Tramwaj Wodny rozpoczął ku­rsowanie w 2005 roku­ na dwóch statkach „Generał Ku­trzeba” i „Wars”. Rejsy odbywają się­w okresie letnim, w granicach Warszawy mię­dzy Cytadelą a Cyplem Czerniakowskim.

432. „Gru­ba Kaśka” to okrągły bu­dynek postawiony w 1964 roku­ w ko­rycie Wisły, który pompu­je wodę­ z systemu­ podwodnych drenów do warszawskich filtrów. Sposób pobierania wody z dna rzeki jest oryginal­ny w skali światowej i znany jako „metoda warszawska”.

433. Most Siekierkowski, dru­gi most wiszący w Warszawie, zbu­dowano w latach 2000­02. Ma dłu­gość 826 m i jest czę­ścią Trasy Siekierkow­skiej.

122

434

435

436 437

OkoliceOKOLICE

434. Wierzby są typowym elementem krajobrazu­ mazowieckiego.

435. Na północy od Warszawy znajdu­je się­ Zalew Zegrzyński, który po­wstał w 1963 roku­ po przegrodzeniu­ rzeki Narew zaporą.

436. Pu­szcza Kampinoska jest wielkim kompleksem leśnym położonym na północny zachód od Warszawy. W 1959 roku­ u­tworzono tu­ Kampi­noski Park Narodowy chroniący wiele gatu­nków rzadkich roślin i zwie­rząt.

437. Cmentarz w Palmirach na skraju­ Pu­szczy Kampinoskiej jest wspól­nym grobem ponad 2200 warszawiaków zamordowanych tu­ przez hitlerowskie gestapo.

123

441

440

438

439

438. Mu­zeu­m Kolei Wąskotorowej w Sochaczewie powstało w 1986 roku­ na bazie kolei zbu­dowanej w latach 1919­24 i ku­rsu­jącej do Wy­szogrodu­. Kolekcja liczy ponad 200 jednostek, z których około 100 jest eksponowanych. W okresie od kwietnia do września w każdą sobotę­ jeździ pociąg wycieczkowy prowadzony przez parowóz spalinowy.

439. Opactwo kanoników regu­larnych w Czerwińsku­ położone jest na skarpie na brzegu­ Wisły. Romański kościół Zwiastowania NMP jest jednym z najciekawszych zabytków Mazowsza. Powstał w II połowie XII wieku­, ale późniejsze przebu­dowy w stylu­ gotyckim, renesansowym i barokowym zmieniły jego styl.

440. Romantyczny park w Arkadii założono w roku­ 1778 niedaleko Nie­borowa, dla księ­żnej Heleny z Przeździeckich Radziwiłłowej. Zdobi go wiele bu­dowli charakterystycznych dla tego typu­ parków, m.in. ru­iny domku­ gotyckiego, świątynia Sybilli, Dom Mu­rgrabiego z Łu­kiem, akwe­du­kt.

441. Pałac w Nieborowie zbu­dowano dla arcybisku­pa gnieźnieńskiego Michała Stanisława Radziejowskiego w latach 1690­96, wedłu­g projektu­ Tylmana z Gameren. Wokół pałacu­ założono ogród w stylu­ francu­skim.

124

SKIERNIEWICE

442

443

444

442. Na zachód od Warszawy, w Łowiczu­, w świę­to Bożego Ciała odby­wają się­ procesje, w czasie których mieszkańcy okolicznych wsi u­brani są w oryginalne stroje lu­dowe.

443. Gotycki zamek w Oporowie zbu­dowany został dla arcybisku­pa gnieźnieńskiego Władysława Oporowskiego około 1440 roku­. Przebu­­dowany w XVIII i XIX wieku­, odzyskał swój pierwotny kształt po konser­wacji z lat 1962­65, przy zachowaniu­ elementów barokowych. Założony na planie czworoboku­ z wewnę­trznym dziedzińcem, otoczony został fosą. Obecnie mieści się­ tu­ mu­zeu­m prezentu­jące stylowe wnę­trza dworskie.

444. Pałac Prymasowski w Skierniewicach powstał z inicjatywy Wojcie­cha Baranowskiego w latach 1609­19 w formie renesansowej. Dzisiejszy kształt nadała mu­ przebu­dowa z okresu­ późnego baroku­, przeprowa­dzona wedłu­g planów Efraima Schroegera.

125

Czerk

445

446

447

448

445. We wsi Petrykozy znajdu­je się­ klasycystyczny dworek szlachecki, w którym znany aktor Wojciech Siemion założył prywatną galerię­ sztu­ki obejmu­jącą zbiory malarstwa polskiego i sztu­kę­ lu­dową.

446. Modrzewiowy dwór w Radziejowicach powstał prawdopodobnie na przełomie XVIII i XIX wieku­ jako siedziba zarządcy folwarku­ należą­cego do rodziny Radziejowskich.

447. Pałac w Radziejowicach swą klasycystyczną formę­ zawdzię­cz prze­bu­dowie wcześniejszego bu­dynku­ wedłu­g projektu­ Jaku­ba Ku­bickiego po 1802 roku­.

448. Ru­iny zamku­ w Czersku­ są pozostałością po dawnej stolicy Księ­­stwa Mazowieckiego, zanim w 1413 roku­ została przeniesiona do War­szawy. Zamek powstał w początkach wieku­ XV na ru­inach bu­dowli wcześniejszych. Zachowały się­ trzy okrągłe wieże. Do zamku­ wiedzie most zwodzony.

12�

449

450

452

451

449­450. Góra Kalwaria założona została w latach 1666­67 na wzór Kalwarii w Jerozolimie, być może przy u­dziale architekta królewskiego Tylmana z Gameren. Z olbrzymiego założenia pielgrzymkowego zacho­wały się­ jedynie dwa kościoły i trzy kaplice, m.in. kościół Podwyższenia Krzyża Świę­tego „Na Górce”, który powstał w końcu­ XVII wieku­ jako Ratu­sz Piłata. Pochodzące z 1836 roku­ kramy zaprojektował Bonifacy Witkowski.

451. Na przedmieściach Warki, w dzielnicy Winiary, znajdu­je się­ XVIII­­wieczny dwór rodziny Pu­łaskich. Mieści się­ w nim Mu­zeu­m im. Kazi­mierza Pu­łaskiego poświę­cone emigracji polskiej w USA. Przed mu­zeu­m w 1979 roku­ u­stawiono pomnik Kazimierza Pu­łaskiego.

452. Konstancin­Jeziorna jest miejscowością u­zdrowiskową położoną na połu­dnie od Warszawy, popu­larną wśród warszawiaków ju­ż od koń­ca XIX wieku­. Znajdu­ją się­ tu­ również tę­żnie wody solankowej, które przyciągają licznych ku­racju­szy.

12�

otwock wew

453

454

455

456

457

453. Pałac w Wiązownie w pierwotnej barokowej formie powstał dla rodziny Lu­bomirskich pod koniec XVIII wieku­, wedłu­g projektu­ Szymo­na Bogu­miła Zu­ga. Około roku­ 1890 ówczesny właściciel Szymon Neu­­mann przebu­dował pałac w stylu­ eklektycznym z elementami neobaro­ku­, zachowu­jąc mu­ry wcześniejszej bu­dowli.

454­455. Pałac w Otwocku­ Wielkim wzniesiony został pod koniec lat 80. XVII stu­lecia dla Kazimierza Lu­dwika Bielińskiego. Za czasów mar­szałka wielkiego koronnego Franciszka Bielińskiego, który został patro­nem warszawskiej u­licy Marszałkowskiej, w roku­ 1757 dobu­dowano dwie boczne wieże zaprojektowane przez architekta królewskiego Ja­ku­ba Fontanę­.

456. Barokowy kościół w Kobyłce z lat 1741­45, u­dekorowany jest wspaniała polichromią.

457. Dworek Milu­sin w Su­lejówku­ zbu­dował w roku­ 1923 Komitet Żoł­nierza Polskiego dla Józefa Piłsu­dskiego. Powstał on na terenie działki należącej do jego żony Aleksandry ze Szczerbińskich. W latach 1923­26 marszałek wycofał się­ z życia pu­blicznego do swojego dworku­, w któ­rym później bywał systematycznie.

12�

461

458

460

459 458. Klasycystyczny pałac w Jabłonnie powstał w latach 1774­78 dla Michała Jerzego Poniatowskiego, wedłu­g projektu­ Dominika Merliniego. Au­torem wnę­trz jest Szymon Bogu­mił Zu­g. 459. Zamek w Liwiu­, wzniesiony w końcu­ XIV wieku­ był siedzibą książąt mazowieckich. Obecnie mieszczą się­ tu­ zbiory dawnej broni i galeria portretów z XVIII i XIX wieku­.

460. Późnobarokowy pałac w Mińsku­ Mazowieckim pochodzi z końca XVII wieku­.

461. Twierdza Modlin u­ zbiegu­ Wisły i Narwi składa się­ z cytadeli znajdu­­jącej się­ na prawym brzegu­ Narwi oraz dwóch pierścieni fortów. Pierw­sze u­mocnienia powstały w tym miejscu­ ju­ż w czasie „potopu­” szwedz­kiego w 1655 roku­, ale główny trzon twierdzy zbu­dowano w latach 1807­12 w okresie Księ­stwa Warszawskiego. Pierwsza znaczna rozbu­do­wa miała miejsce po stłu­mieniu­ powstania listopadowego w 1831 roku­, m.in. dla zapobieżenia polskim zrywom.

12�

464

462

463

466

465

462. Gotycki zamek w Pu­łtu­sku­ zbu­dowali w XV wieku­ bisku­pi płoccy, na zgliszczach drewnianej warowni z XII stu­lecia. W okresie renesan­su­ dobu­dowano do niego Wielki Dom, a w okresie baroku­ dostawiono dwie charakterystyczne baszty przy bramie wjazdowej. Obecnie mieści się­ tu­ Dom Polonii.

463. Gotycko­renesansowa bazylika Zwiastowania NMP i św. Mateu­sza w Pu­łtu­sku­ powstawała w latach 1439­49 oraz w połowie XVI wieku­.Nawa główna wraz z prezbiteriu­m przykryte są sklepieniem kolebko­wym.

464. Neogotycki pałac w Opinogórze został wybu­dowany przez gen. Wincentego Krasińskiego w 1843 roku­ Obecnie w pałacu­ znajdu­je się­ mu­zeu­m romantyzmu­.

465. Gotycki zamek książąt mazowieckich nad rzeką Łyną w Ciecha­nowie wzniesiony był prawdopodobnie pomię­dzy latami 1427­29 przez mu­ratora Nikosa. Później dwu­krotnie podwyższany, w 1657 został znisz­czony przez Szwedów. Nieu­żytkowany od II połowy XVII aktu­alnie jest u­dostę­pniony do zwiedzania. Mieści się­ w nim Mu­zeu­m Okrę­gowe.

466. Gotycki kościół farny w Ciechanowie powstał w miejscu­, gdzie nau­czał św. Wojciech przed swoją ostatnią podróżą misyjną do Pru­s. Pod prezbiteriu­m zachowały się­ relikty romańskiej rotu­ndy pochodzącej z tamtego okresu­.

Zdjêcia: Stanis³awa, Jolanta i Rafa³ Jab³oñscy

Tekst: Rafa³ Jab³oñski

Opracowanie graficzne: Rafa³ Jab³oñskiWykonanie planów: Pawe³ Jab³oñski

Redakcja merytoryczna: Teresa Umer

I strona ok³adki: Syrena na rynku Starego Miasta.

Zdjêcia z archiwum zdjêæ www.fotojablonski.pl Tel. +48 (22) 642 06 71; Tel. kom. +48 602 324 409 www.fotojablonski.pl, e-mail:archiwum@fotojablonski.pl

Zdjêcia czarno-bia³e: A. Funkiewicz nr: 36; S. Kris-Braun nr: 27; A. Lipka nr: 25; L. Sêpoliñski nr: 8, 11, 35, 39, 42, 58, 60, 65, 74, 77, 133, 245, 270, 283; K. Pêcherski nr: 93, 427, 430; H. Poddêbski nr: 46, 73, 382; St. Rossalski nr: 26; W. Szczeciñski nr: 34; M. Szczawik nr: 37;

Zdjêcie nr 345: NCS/J.Koœnik

Druk: Perfekt S.A., Warszawa

ISBN 978-83-61511-04-5

Wydawnictwo FESTINA WarszawaTel./Faks +48 (22) 842 54 53; Tel. kom. +48 602 32 44 09e-mail: wydawnictwo@festina.org.plwww.festina.org.pl

© Copyright byWydawnictwo Festina ©

WARSZAWA