ZBIGNIEW CELKA, ALINA SZYSZKA

Zakład Taksonomii Roślin, Uniwersytet im. A. Mickiewicza, 61-713 Poznań, al. Niepodległości 14

Walory przyrodnicze p a r k u przypałacowego w Rydzynie (pow. leszczyński)

Miasto Rydzyna położone jest na Wysoczyźnie Leszczyńskiej, która wchodz i w skład makroreg ionu Niziny Południowo-Wiel-kopolskiej ( K o n d r a c k i 1998). Teren Wysoczyzny Leszczyńskiej posiada wyb i tn ie rolniczy charakter . Mimo przewagi agrofitoce-noz, stanowiących około 6 0 % powierzchni , okolice Rydzyny po­zytywnie wyróżniają się dość dużą lesistością (prawie 20%).

Pierwsze w z m i a n k i o Rydzynie pochodzą z XV w. Istniał wte­dy w mieście zamek, na m u r a c h którego wzniesiono w la tach 1682-1695 barokową rezydencją Leszczyńskich. Po wschodniej stronie pałacu założono w XVI I w. pa rk w s ty lu f rancusk im, m. in . z n isko strzyżonymi żywopłotami i symetrycznie biegną­cymi wzdłuż fosy a le jkami. Jego powierzchnia wynosi dziś oko­ło 6 ha. W ciągu wieków pa rk ulegał ko le jnym przeobrażeniom, aby na początku X IX w. zostać przekształconym w park w s ty lu angie lsk im (pejzażowym), z łukowatymi i fa l is tymi l i n i am i alei oraz z n a t u r a l n y m i ug rupowan iami drzew i krzewów w mniej l ub bardziej zwar tych skup ien iach przeplecionych t r a w n i k a m i z o twar t ymi w i d o k a m i na otaczający krajobraz. W XX w. dwie kolejne wojny światowe poczyniły znaczne szkody w drzewosta­nie p a r k u . Wyginęły prawie wszystkie drzewa i krzewy egzotycz­ne, pozbawione opieki , wycięto także wiele kilkudziesięciolet­n i ch , cennych drzew (Pre ib isz 1938, O i t u s z e w s k i 1952).

Park w Rydzynie został wpisany przez Wojewódzkiego Konser­watora Zabytków do rejestru chronionych parków zabytkowych. Współcześnie na opisywanym terenie występuje prawie 300 ga­tunków i odmian roślin, z czego ponad 60 to drzewa i krzewy na­sadzone przez człowieka. Wśród form drzewiastych znaleźć t u można stare dęby szypułkowe Quercus roburi l ipy drobnol istne Tilia cordata, o obwodach przekraczających 4 m. B u k zwyczaj-

69

Rye. 1. Rozmieszczenie owocującego bluszczu pospolitego Hedera helix w p a r k u w Rydzynie. 1 - s tanowiska bluszczu, 2 - fosy i sadzawka, 3 - ścieżki - The d i s t r i b u t i o n of f r u i t i n g Hedera helix i n Rydzyna park .

1 - ivy locations, 2 - ditches and pond, 3 - paths

ny Fagus sylvatica o obwodzie 3,4 m, uznany za pomnikowy, j es t już dziś uschnięty. Wiosną pa rk pokrywa się ko lo rowym kobiercem geofitów. Masowo kwitną m. in . gwiazdnica wie lko­kwia towa Stellańa holostea, zawilec gajowy Anemone nemoro-sa, zawilec żółty A. ranuculoides, ziarnopłon wiosenny Ficańa verna, fiołek Riv ina Viola nviniana, fiołek wonny Viola odorata

i złoć żółta Gagea lutea. Obserwowano również małą popula­cję rzadko notowanego pięciornika wiosennego Potentilla neu-manniana. Na uwagę zasługują ga tunk i rzadkie i zagrożone w Wielkopolsce (Żukowski , J a c k o w i a k 1995). Są to: k l o n po lny Acer campestre, koniet l i ca łąkowa Tńsetum flavescens i złoć po lna Gagea arvensis. Z roślin chron ionych stwierdzono goździk kropkowany Dianthus deltoides, konwalię majową Co-nvallana majalis, śniedek baldaszkowaty Ornithogalum umbel-latum, porzeczkę czarną Ribes nigrum, kalinę koralową Vibur­num opulus i bluszcz pospol i ty Hedera helix. Obserwowano także populację cymbalar i bluszczykowatej Cymbalańa muralis i zanokcicy murowej Asplenium ruta-muraria, które występują już od kilkudziesięciu lat w szczelinach mos tu i na zamkowych schodach. Do osobliwości p a r k u należy zaliczyć liczną, kwitną­cą i owocującą populację b luszczu pospolitego Hedera helix.

Bluszcz pospol ity jest j e dynym przedstawicielem rodziny ara l iowatych Araliaceae oraz jedną z niewie lu naszych l i an . Na-

7 0

leży do e lementu łącznikowego atlantycko-środkowoeuropej-sko-śródziemnomorskiego (Zając A., Zając M. 1997). W Pol­sce związany jest ze zbiorowiskami lasów liściastych z klasy Querco-Fagetea ( M a t u s z k i e w i c z 2001). Okazy kwitnącego i owocującego bluszczu są w naturze dosyć często spotykane. Zestawienia tych stanowisk znaleźć można, m . in . w pracach J a s i e w i c z a (1951), O l a c z k a (1979) i Boratyńskiej (1987). Najliczniejsze skupien ia zakwitającego bluszczu spotyka się na Pomorzu Zachodn im (zwłaszcza na Ziemi Szczecińskiej), w środkowej Polsce, na Pogórzu i Jurze Krakowsko-Często­chowskiej . W Wielkopolsce znaleziono go dotychczas ty lko w k i l k u miejscach (Boratyńska 1987). W uprawie , gdzie czło­wiek stworzył m u dogodne w a r u n k i , częściej niż w naturze spo­t yka się okazy owocującego bluszczu, zwłaszcza na m u r a c h zamków, starych domów, cmentarzach, ogrodach lub w par­kach (B row i c z , Gostyńska-Jakuszewska 1969).

Hedera helix tworzy w rydzyńskim p a r k u liczne skupienia , płożąc się po ziemi, j a k i wspinając się po ponad 200 drze­wach. Na 181 drzewach zauważono okazy kwitnącego i owocu­jącego bluszczu. Zlokalizowane są one na terenie całego pa rku (rye. 1), szczególnie l icznie w części południowej. Są to okazy zdrowe, często mające pędy o średnicy k i l k u centymetrów. Jako podpory wykorzystywane są drzewa należące do 13 gatunków. Są to najczęściej l ipy drobnol is tne Tilia cordata (75 drzew), olsze czarne Alnus glutinosa (27), graby zwyczajne Carpinus be-tulus (18), dęby szypułkowe Quercus robur (15) i k l ony zwyczaj­ne Acer platanoides (14). Rzadziej bluszcz oplata jesiony wynio­słe Fraxinus excelsior, k lony polne Acer campestre, jawory Acer pseudoplatanus, topole białe Populus alba, b u k i zwyczajne Fa-gus sylvatica, dęby bezszypułkowe Quercus petraea, wiązy gór­skie Ulmus glabra i robinie akacjowe Robiniapseudacacia. Moż­na przypuszczać, że bluszcz pospol ity rozpoczął owocowanie w p a r k u rydzyńskim dopiero k i l k a l ub kilkanaście lat po za­kończeniu I I wojny światowej. Oł tuszewski (1952) w ar tykule „Park w Rydzynie" pisze ty lko o bluszczu płożącym się i wspi ­nającym po drzewach, nie wspomina natomiast o jego owoco­w a n i u .

Park w Rydzynie wydaje się być cennym obiektem o licz­nej i zróżnicowanej florze. Posiada on nie ty lko dużą wartość krajobrazową, kulturową i zabytkową, ale też niemałe znacze­nie przyrodnicze. Do jego walorów należy zaliczyć interesujące okazy drzew i krzewów, rzadkie i chronione g a t u n k i roślin oraz

71

wyjątkowo liczną, owocującą populację bluszczu Hedera helix, która pod względem obfitości należy do największych w Polsce i przez to zasługuje na specjalną uwagę i ochronę.

SUMMARY

Natural values of the old mansion park in Rydzyna (Leszno district)

A p a r k near the palace i n Rydzyna (Wielkopolska Province) was establ ished i n the 17 t h century . I n the beg inn ing i t was designed i n a French style, and i n the early 19 t h c en tury i t was t rans formed systemat ica l ly in to a n Eng l i sh style. Today i t covers a n area of about 6 hectares. I n the 2 0 t h c en tury the two successive Wor ld Wars caused considerable h a r m i n i ts s tand of trees. A t present i n the described area at least 300 species and varieties have been observed, ou t of i n tha t n u m b e r over 60 these are trees a n d sh rubs p lanted by m a n . The p a r k i n Rydzyna is a precious object w i t h numerous a n d di f ferentiated f lora. I t has not on ly a very great landscape c u l t u r a l and m o n u m e n t a l qua l i ty , b u t also is of a considerable n a t u r a l impor tance . As regards i ts values, no tewor thy are in te res t ing ind i v idua l s of trees a n d s h r u b s (some over 4 m wide i n diameter ) , also rare, protected a n d or ig ina l p l an t species (e.g. Acer campestre, Tńsetum flavescens, Gagea arvensis, Dianthus deltoides, Convallana majalis, Ornithogallum umbellatum, Ribes nigrum, Viburnum opulus, Hedera helix, Cymbalaria muralis a n d Asplenium ruta-murańa) as we l l as especially p l en t i fu l f r u i t i n g popu la t i on of the Hedera helix genus. Ivy c l imbs and w inds r o u n d over 2000 trees and burs t s i n t o b loom and f ru i t s on 181 of them.

PIŚMIENNICTWO

Bora tyńska K. 1987. Kwitnące i owocujące okazy Hedera helix L. w Polsce. A r b o r e t u m Kórnickie, 32 : 19-36.

B r o w i c z K., Gos t yńska -Jakuszewska M. 1969. Hedera helix L, W: Białobok S., Browicz K. (red.). Atlas rozmieszczenia drzew i krzewów w Polsce. 8: 29-32. Zakład Dendrologi i i A rbo r e tum Kórnickie PAN.

72

J a s i e w i c z A. 1951 . Bluszcz. Chrońmy Przyr. Ojcz., 7, 9: 1-11. K o n d r a c k i J . 1998. Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk.

PWN, ss. 4 4 1 . M a t u s z k i e w i c z W. 2 0 0 1 . Przewodnik do oznaczania zbiorowisk

roślinnych Polski. Vademecum Geobotanicum, 3. Wyd. I I I zmień, i u z u p . Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, ss. 537.

O l a c z e k R. 1979. Owocujący bluszcz pospolity Hedera helix w Pol­sce środkowej. Chrońmy Przyr. Ojcz. 35 , 5: 5-17.

O ł tuszewsk i W. 1952. Park w Rydzynie. Rocznik Sekcji Dendro­logicznej PTB, 8: 353-368.

P r e i b i s z L. 1938. Zamek i klucz rydzyński. Nakładem Fundac j i Sułkowskich, Rydzyna.

Zając A., Zając M. (red.). 1997. Atlas rozmieszczenia roślin naczy­niowych chronionych w Polsce. Nakładem Prac. Chorologi i Komputer . Inst . Bot . U J , Kraków, ss. 100