EDUKACJA, O�WIATA, WYCHOWANIE

6 Remedium MARZEC 2003

W kierunku psychoterapii

Emocje, które wywo³uj¹ w nas ludzie, zjawiska czy zdarzenia trudnoczasami wyraziæ s³owami. To, co prze¿ywamy, jest czêsto niezrozu-mia³e dla innych. Choæ znamy tyle s³ów, nie potrafimy nazwaæ naszychwewnêtrznych stanów. Sztuka mo¿e pomóc spojrzeæ w g³¹b siebie,mo¿e równie¿ staæ siê dla wielu osób jedynym �rodkiem ekspresjiemocjonalnej. Poprzez symbol umo¿liwia komunikacjê ró¿nych prze-konañ, konfliktów, urazów. Mo¿e pomóc dostrzec, ¿e spontanicz-ne i autentyczne wyra¿enie siebie jest naprawdê mo¿liwe, co wiêcej,mo¿liwa jest tak¿e nasza przemiana.

Istota arteterapii

Sztuka jest odzwierciedleniem dziejów ca-³ej ludzko�ci � warto�ci, idea³ów, d¹¿eñ, ma-rzeñ. W niej uzewnêtrzniaj¹ siê uczucia i emo-cje zarówno pozytywne, jak i negatywne, mo-tywy postêpowania i sens dzia³añ cz³owieka,pe³ni funkcjê katharsis. Sztuka jest nieod³¹cz-nym atrybutem ludzkiej egzystencji.

Arteterapia jako funkcja sztuki siêga dopodstawowych form autoekspresji. Metodê têmo¿e stosowaæ ka¿dy, niezale¿nie od wieku,poziomu wykszta³cenia, zdolno�ci, stanu zdro-wia. Termin arteterapia odnosi siê do wy-korzystania sztuki w celach diagnostycz-nych i terapeutycznych. Nale¿y podkre�liæ,¿e dotyczy ona tworzenia, jak równie¿ ko-rzystania z istniej¹cych dzia³añ twórczych.Zajêcia kreatywne mog¹ przyczyniæ siê do eks-pansji i rozwoju osobowo�ci, s¹ tak¿e elemen-tem daj¹cym �si³ê�. Arteterapia pomaga zapo-biegaæ pog³êbianiu siê stanów chorobowych,wp³ywa na rozwój zdolno�ci, które maj¹urzeczywistniæ pragnienia i zamierzenia dziecka.Pomaga uzewnêtrzniæ emocje, my�li, pragnienia,spojrzeæ na nie z bliska oraz pomóc w dostrze¿e-niu ich przez innych � wychowawców i rodziców.Jest zatem form¹ komunikacji.

Podczas zajêæ z arteterapii modyfikacji ule-ga sposób odbioru �wiata. U dziecka wytwa-rza siê przekonanie, ¿e ka¿da emocja, nawet tastraszna i przykra, nie trwa wiecznie, lecz prze-mija. Dziecko zatem nabiera dystansu do swo-ich uczuæ i prze¿yæ, staje siê dojrzalsze, mniejzaskoczone i uspokojone. Sytuacja taka czêstowystêpuje u dzieci z rodzin dysfunkcyjnych,gdzie nie ma miejsca na jawne wyra¿anie emo-cji, dlatego czêsto s¹ one t³umione lub wyra¿a-

ne w niew³a�ciwy sposób. Taka postawa wyra-sta z przekonania, ¿e nie mo¿na innym okazy-waæ s³abo�ci, mówiæ o swoich sprawach i k³o-potach. Arteterapia pozwala kszta³towaæ inte-ligencjê emocjonaln¹, a zatem takie umiejêt-no�ci jak: rozpoznawanie w³asnych emocji orazwyra¿anie ich w sposób akceptowany przezinnych i, co najwa¿niejsze, daje mo¿liwo�æpozbycia siê lêku przed kar¹ za przyznanie siêdo prze¿ywania cierpienia.

Sztuka pe³ni wa¿n¹ rolê w kszta³towaniu oso-bowo�ci dziecka � pomaga ujawniæ st³umionestany emocjonalne przejmuj¹c nad nimi kontro-lê, w bezpieczny sposób uwalnia od napiêæ, dzia-³a na ró¿ne sfery ¿ycia psychicznego (intelekt,procesy poznawcze, sferê emocjonaln¹). Pe³nifunkcjê kompensacyjn¹, wzmacnia samoocenêi poczucie w³asnej warto�ci. Dla dzieci z trud-no�ciami czêsto jest jedyn¹ szans¹ na komuni-kacjê ze �wiatem i innymi lud�mi.

Arteterapia obejmuje nastêpuj¹ce obszarydzia³añ: muzykoterapia, choreoterapia, te-atroterapia, terapia przez sztuki plastyczne(grafika, malarstwo, rze�ba), biblioterapia.Za³o¿enia teoretyczne arteterapii opieraj¹ siêna odmiennych w³a�ciwo�ciach tych dziedzin,co wynika z faktu, ¿e oddzia³ywanie wielu formsztuki jest ró¿norodne w odniesieniu do po-szczególnych osób.

Muzykoterapia

Muzykoterapia obejmuje oddzia³ywanie zapomoc¹ muzyki i jej elementów (d�wiêku orazrytmu) na sferê emocjonaln¹ oraz na ekspresjêkomunikatów niewerbalnych. Muzyka jest no-�nikiem tre�ci o ró¿nym charakterze. Mo¿e dzia-³aæ uspokajaj¹co, ale te¿ aktywizuj¹co i pobu-

dzaj¹co. Wywo³uje ró¿ne doznania i reakcje,wp³ywa na zmianê aktywno�ci systemu nerwo-wego, napiêcia miê�niowego, przy�piesza prze-mianê materii, modyfikuje oddychanie. Dostar-cza wielu przyjemnych prze¿yæ, pobudza domarzeñ, poprawia samopoczucie, zapobiega apa-tii i nudzie. Pod wp³ywem muzyki dziecko mo¿ezmieniaæ swoje reakcje, które stopniowo staj¹siê mniej chaotyczne i bardziej uporz¹dkowa-ne. Wyj¹tkowe walory muzyki w terapii naj-wcze�niej zauwa¿yli psychologowie. Przy jejodbiorze, oprócz receptorów s³uchowych, w³¹-czane s¹ impulsy motoryczne, wyobra�nia,wzrok, wêch, dotyk i smak, dlatego zaliczana jestdo silnie ekspresyjnie dzia³aj¹cych na cz³owie-ka �rodków niewerbalnych. (¯ychowska, 1999).Warto�æ terapeutyczn¹ ma zarówno percepcjamuzyki (odbiór), jak te¿ muzykoterapia czyn-na, a zatem tworzenie. Najbardziej podstawow¹form¹ muzykowania jest akompaniowanie do�piewu. Wykorzystuje siê tutaj �naturalne instru-menty�, takie jak: klaskanie, tupanie; zachêcasiê równie¿ do pos³ugiwania tamburynami, ka-stanietami, bêbenkami, klawesynami. Instru-menty kszta³tuj¹ wra¿liwo�æ na barwê, rozwija-j¹ poczucie rytmu, wyobra�niê muzyczn¹ oraztwórczo�æ, ucz¹ koncentracji uwagi oraz dyscy-pliny. Do ilustracji stanów psychicznych stosu-je siê tak¿e tworzenie dialogów i portretów mu-zycznych. Przy ich pomocy dziecko mo¿e przed-stawiæ uczucia, do�wiadczenia, obrazy, umo¿li-wia tworzenie symboli. Ta forma sztuki jestprawdziwym spotkaniem miêdzy osobami, gdzieka¿dy uczestnik jest autentyczny i szczery.

Choreoterapia

Ta forma muzykoterapii zwana jest równie¿tañcem leczniczym. Ruch jako forma sztukis³u¿y rozmaitym celom: ma pomóc w rozwojucia³a, jego uzdrowieniu, doskonali ruchy po-prawiaj¹c ich wyrazisto�æ i elastyczno�æ. Ta-niec natomiast wspomaga kompleksow¹ reha-bilitacjê poprzez poprawê harmonii, elegancjii estetyki ruchów. Ruch jest jedn¹ z natural-nych potrzeb dziecka. Wp³ywa na rozwój za-równo fizyczny, jak i psychiczny. W metodzietej stosuje siê zatem taniec, æwiczenia rucho-wo-muzyczne o stopniu trudno�ci dostosowa-nym do rodzaju dysfunkcji fizycznych uczest-ników. Podczas zajêæ æwiczy siê koordynacjêruchow¹, poczucie rytmu, harmonii. Ma toogromne znaczenie w uzyskaniu kontaktu z w³a-snym cia³em, odblokowaniu miejsc, gdzie zo-

ArteterapiaMa³gorzata Ku�pit

3.p65 03-03-03, 16:346

Czarny

MARZEC 2003 Remedium 7

EDUKACJA, O�WIATA, WYCHOWANIEW kierunku psychoterapii

sta³a uwiêziona energia, odkryciu potrzeb.Wszystkie te aspekty wp³ywaj¹ na poprawêkontaktów z otoczeniem i w tym sensie mo¿e-my mówiæ o spo³ecznym znaczeniu tañca.

Teatroterapia

Z tañcem leczniczym ³¹czy siê kolejny ro-dzaj terapii, w którym tak¿e wykorzystuje siêruch. W metodzie tej stosuje siê psychodramê,za pomoc¹ której odgrywa siê traumatyczne zda-rzenia z przesz³o�ci, których skutki nie zosta³yodreagowane. Psychodrama ma spe³niaæ rolêkatharsis zarówno dla widza, jak i aktora. Dziê-ki niej uwalniane s¹ lêki oraz ekspresjaczêsto silnych emocji. Podstawê tej meto-dy stanowi fikcyjna, wyobra¿eniowa sy-tuacja. Powstaje ona wówczas, gdy grupaosób we wspólnej przestrzeni przedstawiaokre�lone zdarzenie, u¿ywaj¹c swoich cia³i g³osów jako �rodków wyrazu. Istota psy-chodramy wi¹¿e siê z pojêciem ekspresjioraz zabawy, dlatego z du¿ym zaanga¿o-waniem uczestnicz¹ w niej dzieci. W za-bawie bowiem dziecko zaspokajaj¹c obec-ne potrzeby, jednocze�nie przygotowuje siêdo ¿ycia w przysz³o�ci. Kompensuje to,czego nie mo¿e osi¹gn¹æ w rzeczywisto-�ci, u¿ywaj¹c fantazji.

Metoda ta ma na celu kszta³cenie sa-modzielno�ci w my�leniu oraz dzia³aniu,aktywnej i otwartej postawy wobec otocze-nia, pog³êbienie odczuæ emocjonalnych,wzbogacenie wyobra�ni oraz rozwój oso-bowo�ci. Podczas zajêæ dramowych dziec-ko nabiera dystansu do w³asnych przykrychprze¿yæ, co pomaga mu rozumieæ siebiei innych. W ten sposób uczy siê elastyczno�ciw dzia³aniu oraz reakcji na ró¿nego typu sytu-acje. Wzbogacenie, urozmaicenie do�wiadczeñ¿yciowych pomaga mu w lepszy sposób wyko-rzystaæ w³asne mo¿liwo�ci oraz odkryæ mo¿li-wo�ci innych. W teatroterapii zaprasza siê rów-nie¿ do wspó³pracy zawodowych aktorów.

Ekspresja plastyczna

Jest to najbardziej powszechna forma tera-pii, w której stosuje siê szereg ró¿norodnychtechnik: malowanie zarówno pêdzlem, jaki palcami, stopami, rysowanie, lepienie z gli-ny, rze�bienie, wycinanki, uk³adanki oraz wie-le innych. Terapia w takiej formie ma pomócw likwidacji napiêcia, odreagowaniu negatyw-

nych emocji, integracji ró¿norodnych doznañoraz przykrych do�wiadczeñ. Powstaj¹ce dzie³oma charakter twórczy i jest ekspresj¹ w³asnychuczuæ, warto�ci, postaw � jest zatem obrazemosobowo�ci autora. Pozwala dotrzeæ bardzog³êboko w �wiat my�li, pragnieñ, marzeñ, ra-do�ci i smutków, dotkn¹æ tego, co w innychwarunkach nigdy nie mia³oby szansy zostaæpoznane. Terapia ta ma du¿y wp³yw na rozwójosobowo�ci, rozumienie w³asnych stanów i za-chowañ. Dla niektórych osób jest to jedyna,po�rednia forma uzewnêtrznienia w³asnego�wiata prze¿yæ za pomoc¹ symboli. Umo¿li-wia wyzwolenie siê utrwalonych zachowañ,

kompensuje braki, realizuje zamierzenia i pra-gnienia, które nie mia³y okazji byæ spe³nionew rzeczywisto�ci (Popek, 1989). Dziecko, abyuczestniczyæ w zajêciach, nie musi byæ artyst¹ani poddane ocenie. Wa¿ny jest sam procestworzenia, dlatego wszystko co robi dziecko,jest dobre i ma sens. Ono jest ekspertem swo-jego dzie³a i wie o nim wszystko.

Biblioterapia

Oprócz wymienionych technik istotn¹ rolêw oddzia³ywaniu terapeutycznym pe³ni niedoce-niana wci¹¿ biblioterapia. Polega ona na czyta-niu ksi¹¿ek odpowiednio dobranych do stanu psy-chicznego czytelnika. Literatura piêkna, poezja,dzie³a filozoficzne czy biografie wprowadzaj¹

dziecko w piêkny �wiat, pozwalaj¹ mu oderwaæsiê od w³asnych problemów i spojrzeæ na sposo-by zachowania innych ludzi. W literaturze dziec-ko mo¿e znale�æ materia³ do tworzenia w³asnejosobowo�ci i pomys³y na radzenie sobie z w³a-snymi problemami (Grochmal-Bach, 2000). In-scenizacja wierszy polega na powi¹zaniu s³owaz dzia³aniem. S¹ one no�nikiem okre�lonych emo-cji, wzbudzaj¹ zainteresowanie, wywo³uj¹ okre-�lone reakcje. Biblioterapia przyczynia siê do roz-woju wyobra�ni, poszerza sferê prze¿yæ, wp³ywana poczucie w³asnej warto�ci i pomaga uwierzyæwe w³asne mo¿liwo�ci.

Reasumuj¹c � arteterapia spe³niafunkcjê stymuluj¹c¹, rozwijaj¹c¹, regu-luj¹c¹ oraz korekcyjn¹. Dziêki oddzia³y-waniom terapeutycznym zauwa¿a siêzmiany w trzech sferach funkcjonowaniadziecka: afektywno-motywacyjnej,usprawniania psycho-ruchowego, po-znawczo-kreatywnej (Grochmal-Bach,2000). Prawid³owe rozpoznanie potrzebdziecka oraz ukierunkowanie na ich za-spokojenie, wp³ywa na kszta³towanie sfe-ry emocjonalnej. Reakcje emocjonalnemog¹ przybieraæ rozmaite formy orazprzebiegaæ z okre�lon¹ si³¹: od apatii dosilnego pobudzenia. Arteterapia odgrywadu¿¹ rolê w usprawnianiu psychorucho-wym. Dziecko poprzez wykonywanie roz-maitych czynno�ci doskonali swoje umie-jêtno�ci manualne oraz ruchowe. Terapiaprzez sztukê pomaga mu w poznaniu no-wych sposobów widzenia, dziêki czemumo¿e samo oceniaæ i interpretowaæ nowezjawiska pojawiaj¹ce siê w jego �wiecie.

Nale¿y pamiêtaæ, ¿e nieprawid³owe oddzia-³ywania arteterapeuty mog¹ wywo³aæ negatywneskutki. Dlatego w tej formie pracy niezbêdna jestwiedza, do�wiadczenie i odpowiednie cechy oso-bowo�ci terapeuty. Scenariusze zajêæ powinny byædostosowane do potrzeb oraz zainteresowañ dziec-ka. Dotyczy to zarówno tematyki, organizacjizajêæ, jak równie¿ materia³ów wykorzystywanychpodczas spotkañ. Pamiêtajmy, ¿e nawet nieudol-ny rysunek jest przejawem indywidualnych, nie-powtarzalnych w³a�ciwo�ci jego autora oraz prze-jawem jego do�wiadczeñ emocjonalnych, na wy-ra¿enie których czêsto brakuje s³ów. q

Autorka jest psychologiem, pracownikiem na-ukowym w Zak³adzie Psychologii Ogólnej UMCSw Lublinie.

3.p65 03-03-03, 16:347

Czarny