3 . 1 6 . R z à d y s a s k i e w P o l s c e

3.EP

OKA

NOW

O˚YT

NA

97

3.16. Rzàdy saskie w Polsce

Porównanie Polski i Saksonii na prze∏omie XVII i XVIII w.

1697–1733 – panowanie w Polsce Augu-sta II Wettina, elektora saskiego1700 r. – wybuch wojny pó∏nocnej – Dania,Rosja i Saksonia przeciw Szwecji1702 r. – po pokonaniu Danii i Rosji król Szwe-cji wkracza na terytorium Rzeczpospolitej1704 r. – wybór Stanis∏awa Leszczyƒskiegona króla Polski na zjeêdzie elekcyjnym w War-szawie pod naciskiem Szwecji1706 r. – August II abdykuje i wycofuje si´z wojny1709 r. – kl´ska Szwedów pod Po∏tawà – po-wrót na tron Augusta II1715–1717 – wojna domowa w Polsce mi´-dzy zwolennikami a przeciwnikami Wettinów

1717 r. – Sejm Niemy pod stra˝à armii car-skej1721 r. – uk∏ad pokojowy w Nystadt koƒczàcywojn´ pó∏nocnà mi´dzy Szwecjà a Rosjà1733 r. – podwójna elekcja: Stanis∏awa Lesz-czyƒskiego i Augusta III – po wkroczeniu Rosjando Polski, Stanis∏aw Leszczyƒski uciekado Gdaƒska1733–1763 – panowanie Augusta III (syn Au-gusta II)1733–1735 – wojna o tron polski (wojnasukcesyjna polska), zakoƒczona pokojem wie-deƒskim, który zmusza Stanis∏awa Leszczyƒ-skiego do abdykacji

Chronologia czasów saskich w Polsce

Polska Saksonia

Unia personalna

demokracja szlachecka z elekcyjnym tronem monarchia absolutna z tronem dziedzicznym

zacofane rolnictwo, poczàtki manufaktur rozwini´ta gospodarka z przemys∏em metalur-gicznym, sukienniczym i ceramicznym

dominacja polityczna jednego stanu (szlachta),s∏abo rozwini´te mieszczaƒstwo

równowaga stanowa zapewniona przez silnàpozycj´ mieszczaƒstwa

paƒstwo katolickie paƒstwo protestanckie

Kraków

Poznaƒ

BudziszynDrezno

Magdeburg

Altranstädt

Toruƒ

WarszawaCzernihów

Wielkie ¸uki

Wilno

Gdaƒsk

Królewiec

I n f l a n t y

Kurlandia

R z e c z p o s p o l i t a

O b o j g a

N a r o d ó w

200 km0

granice Rzeczpospolitejok. 1700 r.lenna Rzeczpospolitejgranice Saksoniiok. 1700 r.granica CesarstwaRzymskiego NaroduNiemieckiego

Porównanie obszarów Rzeczpospolitej i Saksonii pod koniec XVII w.

3 . 1 7 . R z e c z p o s p o l i t a z a p a n o w a n i a S t a n i s ∏ a w a A u g u s t a P o n i a t o w s k i e g o3.

EPOK

ANO

WO˚

YTNA

98

1764–1795 – panowanie Stanis∏awa Augusta Poniatowskiego1765 r. – za∏o˝enie Szko∏y Rycerskiej w Warszawie1767 r. – sejm, sterroryzowany przez Rosjan (czterech pos∏ów wywie-ziono w g∏àb Rosji), uchwala prawa kardynalne1768 r. – zawiàzanie si´ konfederacji barskiej (m.in. K. Pu∏aski)1772 r. – pierwszy rozbiór Polski1788–1792 – Sejm czteroletni (wielki)3 V 1791 r. – uchwalenie Konstytucji 3 maja1792 r. – konfederacja targowicka i wojna przeciwko Rosji w obro-nie Konstytucji 3 maja zakoƒczona ostatecznie zwyci´stwem Rosji1793 r. – drugi rozbiór Polski1794 r. – powstanie (insurekcja) koÊciuszkowskie, na którego cze-le jako naczelnik staje Tadeusz KoÊciuszko; 24 III 1794 r. zaprzysi´gaon na Rynku w Krakowie akt powstania; 4 IV 1794 r. wojska KoÊciusz-ki sk∏adajàce si´ m.in. z oddzia∏ów kosynierów ch∏opskich pod Rac∏a-wicami pokonujà Rosjan7 V 1794 r. – KoÊciuszko w obozie pod Po∏aƒcem og∏asza uniwer-sa∏, na mocy którego ch∏opi uczestniczàcy w powstaniu mieli otrzymaçwolnoÊç osobistà, tj. prawo przenoszenia si´ z miejsca na miejsce,nieusuwalnoÊç z u˝ytkowanej ziemi oraz obni˝enie paƒszczyzny

Bilans saskiego panowania w Rzeczpospolitej

Plusy Minusy

w blisko trzydziestoletni okres pokoju (za pa-nowania Augusta III)

w sprowadzenie osadników holenderskichdo Wielkopolski i na Pomorze – post´p agro-techniczny

w poczàtki reform na wsi – czynszew poszukiwania nowych êróde∏ dochodu przez

szlacht´ – poczàtki manufaktur i nowych ro-dzajów upraw

w wzrost liczby mieszkaƒców: ok. 1720 r. – 6 mln,1760 – 11 mln

w poczàtki nowoczesnego szkolnictwaw za∏o˝enie przez braci Za∏uskich biblioteki

publicznej w Warszawie

w zagro˝enie dla niezale˝noÊci Polski (wojnapó∏nocna)

w powszechne zrywanie sejmów: parali˝ cen-tralnej instytucji paƒstwowej – sejmu

w walki mi´dzy rywalizujàcymi obozami ma-gnackimi (Czartoryscy i Potoccy)

w szukanie oparcia w obcych mocarstwachprzy za∏atwianiu konfliktów wewn´trznych

w brak wyraênych zmian w po∏o˝eniu ch∏opóww pog∏´biajàca si´ samowola szlachecka

– regres w rozwoju miastw utrzymywanie si´ ciemnoty, zabobonów, fa-

natyzmu i nietolerancji religijnej

Sejm Niemy – jednodniowy sejm Rzeczypospolitej z 1717 r., na którym nikogo (poza marsza∏-kiem i odczytujàcym uchwa∏y) nie dopuszczono do g∏osu w obawie przed zerwaniem obrad. Po-twierdzono na nim ustrój Polski i prawa szlachty oraz ograniczono liczebnoÊç wojska, jednoczeÊniejednak zmniejszono w∏adz´ hetmanów i sejmików. Zapoczàtkowa∏ on rosyjskie ingerencje w we-wn´trzne sprawy Rzeczpospolitej.

POJ¢CIA

Król Stanis∏aw August Poniatowski

3.17. Rzeczpospolita za panowaniaStanis∏awa Augusta Poniatowskiego

Chronologia

3 . 1 7 . R z e c z p o s p o l i t a z a p a n o w a n i a S t a n i s ∏ a w a A u g u s t a P o n i a t o w s k i e g o

3.EP

OKA

NOW

O˚YT

NA

99

10 X 1794 r. – pod Maciejowicami Rosjanierozbijajà wojska polskie, a ranny KoÊciuszko do-staje si´ do niewoli4 XI 1794 r. – wojska gen. Suworowa zdobywa-jà szturmem Prag´ i dokonujà rzezi ludnoÊci,pod wra˝eniem bezwzgl´dnoÊci przeciwnika sto-lica poddaje si´ nast´pnego dnia1795 r. – trzeci rozbiór Polski i abdykacja kró-la Stanis∏awa Augusta, ostatniego króla Polski(zmar∏ w Petersburgu w 1798 r.)

Przysi´ga KoÊciuszki na Rynku krakowskim, fragment obrazu z epoki

wykonawczakkwykon wczananaww

PODZIA¸ W¸ADZ

SEJM DWUIZBOWY SÑDY– odr´bne dla poszczególnychstanów

– ziemskie – dla szlachty– miejskie – dla mieszczan– referendarskie – dla ch∏opów– Trybuna∏y KoronneIZBA POSELSKA

– 204 pos∏ów wybieranych nasejmikach wy∏àcznie przezszlacht´ posiadajàcà ziemi´(posesjonatów) na dwuletniàkadencj´

– 24 pe∏nomocników miast –przys∏ugiwa∏ im g∏os doradczyw sprawach dotyczàcychmiast

– decyzje podejmowanowi´kszoÊcià g∏osów

– zatwierdza∏ i odwo∏ywa∏ministrów

SENAT– 132 senatorów: wy˝siurz´dnicy (wojewodowie,kasztelanowie) i biskupidiecezjalni

– mia∏ prawo weta w stosunkudo uchwa∏ izby poselskiej

Komisje wielkie:– spraw zagranicznych– policji– wojska– skarbu– Edukacji Narodowej

KRÓL– sta∏ na czele Stra˝y Praw– powo∏ywa∏ ministrów– dziedziczenie tronu w ramachdynastii Wettynów

STRA˚ PRAW(rzàd)

– sk∏ad: król, prymas, marsza∏eksejmu, ministrowie

– ministrowie odpowiadali przedsejmem

– podlega∏y jej: skarb,administracja, politykazagraniczna, sprawywewn´trzne

– sàd sejmowy rozpatrywa∏zbrodnie przeciwko narodowii królowi

sàdowniczaustawodawcza

realizacja zadaƒ

G∏ówne za∏o˝enia Konsty-tucji 3 maja 1791 r.w ustrój – monarchia konsty-

tucyjnaw zniesienie podzia∏u na Ko-

ron´ i Wielkie Ksi´stwo Li-tewskie

w zasady ustrojowe:– zwierzchnictwo narodu

– podzia∏ w∏adzy– kadencyjnoÊç – sejmmia∏ byç zwo∏ywany codwa lata

– podejmowanie decyzjidrogà g∏osowania i wi´k-szoÊcià g∏osów

– dziedziczny tron – znie-sienie wolnej elekcji

– zniesienie liberum veto– zakaz zawiàzywania kon-federacji

– co 25 lat mia∏ zbieraç si´sejm konstytucyjny – mia∏prawo zmiany ustawy za-sadniczej

Ustrój Rzeczpospolitej w Êwietle Konstytucji 3 maja

W∏adze Rzeczpospolitej wed∏ugKonstytucji 3 maja

3 . 1 7 . R z e c z p o s p o l i t a z a p a n o w a n i a S t a n i s ∏ a w a A u g u s t a P o n i a t o w s k i e g o3.

EPOK

ANO

WO˚

YTNA

100

w Dwór królewski Stanis∏awa Augusta by∏oÊrodkiem ˝ycia naukowego i kultural-nego, a sam król by∏ mecenasem naukii sztuki. Fundowa∏ m.in. wyjazdy zdolnychpolskich artystów na studia zagraniczne.

w Za najwybitniejszych twórców okresu stani-s∏awowskiego uwa˝a si´ w∏oskich malarzyMarcello Bacciarellego i Bernarda Belot-to zwanego Canalettem, w∏oskiego archi-tekta Dominika Merliniego i francuskiegorzeêbiarza Andrzeja Le Bruna.

w Dominujàcym nurtem w ówczesnej sztuce by∏klasycyzm. Nawiàzywa∏ on do klasycznychidea∏ów pi´kna staro˝ytnej Grecji i Rzymu.W architekturze wyra˝a∏ si´ w u˝ywaniu an-tycznych kolumn i portyków. Cz´sto stosowa-no równie˝ kopu∏y.

w Klasycyzm w sztukach plastycznych porusza∏tematyk´ mitologicznà. Kompozycje ma-larskie by∏y jasne, zaÊ linie prowadzone har-monijnie. Pod wp∏ywem króla powstawa∏y

liczne prace malarskie przedstawiajàcedzieje narodu polskiego. Tworzono te˝pejza˝e miejskie.

w Znaczàcym dzie∏em artystów z dworu stani-s∏awowskiego by∏ Pa∏ac na Wodzie w ¸a-zienkach (Warszawa).

Kultura w Rzeczpospolitej doby stanis∏awowskiej

Zestawienie zdobyczy paƒstw zaborczych w trzech rozbiorach Rzeczpospolitej

Rosja Prusy Austria

I rozbiór 1772 r.ludnoÊç 1300 tys.obszar 92 tys/km2

ludnoÊç 580 tys.obszar 36 tys/km2

ludnoÊç 2650 tys.obszar 83 tys/km2

II rozbiór 1793 r.ludnoÊç 3000 tys.obszar 280 tys/km2

ludnoÊç 1000 tys.obszar 58 tys/km2 nie bra∏a udzia∏u

III rozbiór 1795 r.ludnoÊç 1200 tys.obszar 120 tys/km2

ludnoÊç 1000 tys.obszar 48 tys/km2

ludnoÊç 1500 tys.obszar 47 tys/km2

Pa∏ac na Wodzie w ¸azienkach

Trzy rozbiory Rzeczpospolitej

Kraków

Poznaƒ

Âwidnica

Toruƒ

Warszawa

Czernihów

Kijów

Wielkie ¸uki

Wilno

Gdaƒsk

Królewiec

Bukowin

a

(od1775austr.)

K ró le s

t wo

P ru s

k ie

C e s a r s t w o

A u s t r i a c k i e

Car st wo

Rosyj ski e

200 km0

ziemie utracone w I rozbiorze (1772 r.)ziemie utracone w II rozbiorze (1793 r.)

granice Rzeczpospolitej przed 1772 r.

ziemie utracone w III rozbiorze (1795 r.)

AustriaPrusyRosja

granice paƒstw zaborczych po III rozbiorze:

3 . 1 8 . R e w o l u c j a f r a n c u s k a ( 1 7 8 9 – 1 7 9 9 )

3.EP

OKA

NOW

O˚YT

NA

101

3.18. Rewolucja francuska (1789–1799)

w kryzys finansów paƒstwowych we Francji wynikajàcym.in. z anachronicznego systemu podatkowego (zad∏u-˝enie zewn´trzne i wewn´trzne)

w anachroniczny system organizacji spo∏eczeƒstwa fran-cuskiego – podzia∏ na nierównoprawne stany (trzy)i ra˝àce dysproporcje poziomu ˝ycia przeci´tnychobywateli i dworu królewskiego

w wzrost znaczenia ekonomicznego bur˝uazji przyca∏kowitym braku wp∏ywu tej grupy na rzàdy we Francji

w kl´ska nieurodzaju, która wp∏yn´∏a na pogorszeniesytuacji g∏ównie warstw najubo˝szych

w rozpowszechnienie si´ idei oÊwieceniowych (Monte-skiusz, Wolter, Rousseau) i du˝a popularnoÊç broszurypolitycznej E. Siey¯sa Czym jest stan trzeci?

w przyk∏ady udanych przewrotów p∏ynàce z Anglii (XVII w.)i USA (XVIII w.)

Przyczyny

Konfederacja barska – zbrojny zwiàzek szlachty polskiej (1768–1772) utworzony w Barzew obronie wiary katolickiej i niepodleg∏oÊci Rzeczpospolitej, a przeciwko królowi Poniatowskiemui popierajàcym go wojskom rosyjskim.

Prawa kardynalne – równouprawnienie dysydentów, wolna elekcja, liberum veto, prawo szlach-ty do wypowiadania pos∏uszeƒstwa królowi, wy∏àczne prawo szlachty do piastowania urz´dów i po-siadania dóbr ziemskich, w∏adza szlachcica nad ch∏opem.

Uniwersa∏ – publicznie og∏aszany wa˝ny list lub inny dokument króla, w póêniejszym okresierównie˝ wydawany przez hetmanów, przywódców konfederacji i powstaƒ.

POJ¢CIA

Stany francuskie przed rewolucjà, rysunek satyryczny z epoki

I 1789 r. – zwo∏anie przez Ludwika XVI Sta-nów Generalnych (po raz pierwszy od 1614r.), podwojono w nim liczb´ deputowanych sta-nu trzeciegoVI 1789 r. – przedstawiciele trzeciego stanuw Stanach Generalnych og∏aszajà si´ przedsta-wicielami narodu jako Zgromadzenie Naro-doweVII 1789 r. – Zgromadzenie Narodowe uznajesi´ za Konstytuant´, a 14 VII na wieÊç o zgro-madzeniu pod Pary˝em znacznych si∏ wojsko-wych w mieÊcie dochodzi do zamieszek i zaj´-cia przez zrewoltowany t∏um paryskiej Bastylii(data Êwi´ta narodowego Francji)VII–VIII 1789 r. – rozszerzenie si´ zamieszekna ca∏à Francj´ i przekszta∏cenie w majàcekrwawy przebieg powstanie ludowe (WielkaTrwoga)26 VIII 1789 r. – uchwalenie Deklaracji PrawCz∏owieka i Obywatela – w∏adza w r´kachnarodu, prawo do wolnoÊci, w∏asnoÊci, bezpie-

czeƒstwa, oporu przeciw w∏adzy, równoÊci wo-bec prawaVI 1791 r. – uchwalenie przez Zgromadzenietzw. praw Le Chapeliera – zakaz strajkówi organizowania si´ robotników przemys∏owych(nast´pnie tak˝e rolnych), wywo∏a∏o to wzrostniezadowolenia nizin spo∏ecznych i w nast´p-stwie zamieszkiIX 1791 r. – uchwalenie przez Konstytuant´ustawy zasadniczej na mocy, której Francja sta-∏a si´ monarchià konstytucyjnà z trójpo-dzia∏em w∏adzyX 1791 r. – poczàtek obrad ZgromadzeniaPrawodawczego (Legislatywy), wi´kszoÊçstanowili w niej zwolennicy monarchii konstytu-cyjnej1792–1797 – pierwsza wojna koalicyjna– kl´ski Francuzów w walkach z wojskami au-striackimi w Belgii – zagro˝enie Pary˝aVIII 1792 r. – powstanie Komuny Pary˝a, po-wo∏anie ustawodawczego Konwentu Narodo-

Chronologia

3 . 1 7 . R e w o l u c j a f r a n c u s k a ( 1 7 8 9 – 1 7 9 9 )

102

w Zburzenie dotychczasowych porzàdków poli-tycznych i spo∏ecznych w Europie.

w Wzór dla wielu ruchów rewolucyjnych w Eu-ropie i Ameryce ¸aciƒskiej.

w Zapoczàtkowanie procesu powstawania no-woczesnych ustrojowo paƒstw.

w Zainicjowanie procesu demokratyzacji spo-∏eczeƒstw.

w Milionowe ofiary w wyniku wojen oraz terro-ru rewolucyjnego.

w Usankcjonowanie stosowania terroru w imi´wy˝szych racji.

w Wyniesienie na szczyty w∏adzy NapoleonaBonapartego, który odszed∏ od idei rewolu-cyjnych, przywracajàc monarchi´ we Francjii usi∏ujàc zniewoliç liczne narody europejskie.

Skutki rewolucji

wego i uwi´zienie Ludwika XVI, próbujàcegozbiec z krajuIX 1792 r. – zniesienie monarchii, wprowa-dzenie republiki i rewolucyjnego kalendarzaI 1793 r. – skazanie przez Konwent NarodowyLudwika XVI na Êmierç na gilotynieIV 1793 r. – powo∏anie kierowanych przez ja-kobinów: Komitetu Ocalenia Publicznego, Ko-mitetu Bezpieczeƒstwa Publicznego, Trybuna∏uRewolucyjnegoVI 1793 r. – poczàtek dyktatury jakobinów– uchwalenie nowej konstytucji, która nie zdà-˝y∏a wejÊç w ˝ycie

VII 1794 r. – spisek thermidoriaƒski – oba-lenie dyktatury jakobinów, Êci´cie M. Robe-spierra i jego najbli˝szych wspó∏pracownikówVIII 1795 r. – uchwalenie nowej konstytucjiprzez Konwent Narodowy – poczàtek rzàdówdyrektoriatu9 XI 1799 r. – zamach 18 brumaire’a(VIII roku republiki), w którym Napoleon Bo-naparte obali∏ dyrektoriat – poczàtek kon-sulatu we Francji1804 r. – Senat og∏osi∏ Napoleona Bonaparte-go cesarzem Francuzów, objà∏ on tron jakoNapoleon I

3.EP

OKA

NOW

O˚YT

NA

Dyrektoriat – pi´cioosobowy rzàd francuski funkcjonujàcy w latach 1795–1799 oraz pochodzà-ce od jego nazwy okreÊlenie ówczesnego systemu ustrojowego Francji.

Jakobini – klub polityczny w okresie rewolucji francuskiej o poglàdach poczàtkowo umiarkowa-nych (konstytucjonaliÊci), z czasem jednak ewoluowali w kierunku radykalizmu politycznego i spo-∏ecznego. Ich przywódcà by∏ Maksymilian Robespierre. Od 1793 r. do 1794 r. sprawowali w∏adz´dyktatorskà, stosujàc wobec przeciwników politycznych terror.

Konsulat – nazwa trzyosobowego rzàdu francuskiego dzia∏ajàcego w latach 1799–1804. Pierw-szym konsulem o najszerszych kompetencjach zosta∏ genera∏ Napoleon Bonaparte, który od1802 r. zosta∏ og∏oszony do˝ywotnim konsulem, a dwa lata póêniej rozwiàza∏ konsulat, koronujàcsi´ na cesarza.

POJ¢CIA

Âci´cie Ludwika XVI,rycina z epoki

3 . 1 9 . W o j n y r e w o l u c y j n e j i n a p o l e o ƒ s k i e j F r a n c j i

3.EP

OKA

NOW

O˚YT

NA

103

3.19. Wojny rewolucyjnej i napoleoƒskiej Francji

Koalicje antyfrancuskiei kampanie

Przebieg

I koalicja1792–1797Austria, Prusy, Rosja, An-glia, Hiszpania,paƒstwa w∏oskie, paƒ-stwa niemieckie

IV 1792 r. – wypowiedzenie wojny Austrii przez Francj´1796–1799 – sukcesy Napoleona Bonapartego we W∏oszech1797 r. – utworzenie Legionów Polskich we W∏oszechX 1797 r. – pokój w Campo Formio: zrzeczenie si´ przez Austri´ narzecz Francji terytoriów dzisiejszej Belgii oraz posiad∏oÊci na lewymbrzegu Renu, utworzenie w pó∏nocnych W∏oszech zale˝nej od FrancjiRepubliki Cisalpiƒskiej1798 r. – zdobycie Rzymu, wywiezienie papie˝a Piusa VI do Francji

Wyprawa Francuzówdo Egiptu i Syrii1798–1801

VII 1798 r. – bitwa pod piramidami oraz zaj´cie Aleksandrii i KairuVIII 1798 r. – bitwa pod Abukirem – kl´ska floty francuskiej unie-mo˝liwia powrót wojsk Napoleona do Francji1799 r. – pozostawienie przez Napoleona armii w Egipcie, powrót doFrancji, obalenie Dyrektoriatu i og∏oszenie si´ pierwszym konsulem

II koalicja1799–1802Anglia, AustriaRosja, PortugaliaNeapol, Turcja

1800 r. – zwyci´stwa Francuzów pod Marengo i Hohenlinden (m´-stwem odznaczyli si´ u∏ani z polskiej Legii Naddunajskiej)II 1801 r. – pokój z Austrià w Lunéville – potwierdzenie pokojuz Campo FormioIII 1802 r. – traktat pokojowy z Anglià w Amiens, wycofanie Fran-cuzów z Egiptu

III koalicja1805 r.Anglia, Austria, Rosja,Szwecja, Portugalia, Kró-lestwo Neapolu

X 1805 r. – bitwa morska pod Trafalgarem – sukces floty angiel-skiej adm. H. Nelsona uniemo˝liwia inwazj´ na Angli´XII 1805 r. – bitwa pod Austerlitz (bitwa trzech cesarzy) – kl´skawojsk austriackich i rosyjskichXII 1805 r. – pokój w Preszburgu (Bratys∏awa) – Austria traci Wene-cj´, Istri´ i Dalmacj´

IV koalicja1806–1807Wielka Brytania, Rosja,Prusy

1806 r. – utworzenie przez Bonapartego z krajów niemieckichZwiàzku Reƒskiego sprzymierzonego z Francjà, skierowanegoprzeciw AustriiX 1806 r. – bitwy pod Jenà i Auerstedt – zwyci´stwa nad PrusakamiXI 1806 r. – wydanie przez Napoleona dekretu o blokadzie konty-nentalnej AngliiVI 1807 r. – bitwa pod Frydlandem, zwyci´stwo nad si∏ami rosyjskimiVII 1807 r. – pokój w Tyl˝y: utworzenie z ziem drugiego i trzeciegozaboru pruskiego Ksi´stwa Warszawskiego, zmuszenie Rosji do wzi´-cia udzia∏u w blokadzie kontynentalnej, nakazanie Prusom wyp∏atykontrybucji

Wojna w Hiszpanii1807–1814

jesieƒ 1807 r. – zaj´cie Portugalii przez wojska francuskie, obalenieBurbonów przez Napoleona po wkroczeniu armii francuskiej doHiszpanii i osadzenie na tronie brata Józefa; wojna w Hiszpanii prze-radza si´ w ogólnonarodowe powstanie wspierane przez AnglikówXII 1808 r. – sforsowanie przez szwole˝erów polskich dowodzonychprzez Jana Kozietulskiego prze∏´czy Somosierra i otwarcie w tensposób cesarzowi drogi do Madrytu

Wojna z Austrià –1809–1809V koalicjaAnglia, Austria

V 1809 r. – atak wojsk austriackich na Saksoni´ i Ksi´stwo Warszaw-skie, zaj´cie Wiednia przez NapoleonaVII 1809 r. – bitwa pod Wagram – zwyci´stwo Napoleona, zwyci´-stwo armii Ksi´stwa Warszawskiego (ks. J. Poniatowski) w bitwie podRaszynem

3 . 1 9 . W o j n y r e w o l u c y j n e j i n a p o l e o ƒ s k i e j F r a n c j i

104

X 1809 r. – pokój w Schönbrunn: przy∏àczenie ziem trzeciego roz-bioru Polski do Ksi´stwa Warszawskiego oraz okr´gu tarnopolskiegodo Rosji

Wojna z Rosjà1812–1813

VI 1812 r. – wymarsz armii Napoleona (ok. 600 tys. ˝o∏nierzy– Francuzi, Polacy, W∏osi, Belgowie, Niemcy) na Rosj´IX 1812 r. – bitwa pod Borodino okupiona wielkimi stratami obustron i oddanie w r´ce Napoleona MoskwyX 1812 r. – odwrót Wielkiej Armii1813 r. – wkroczenie wojsk rosyjskich na ziemie Ksi´stwa Warszaw-skiego

VI koalicja1813–1815Anglia, Rosja, Prusy,Szwecja, Austria

X 1813 r. – kl´ska Napoleona w „bitwie narodów” pod LipskiemV 1814 r. – I traktat paryski: przywrócenie granic Francji do stanuz 1792 r.IV 1814 r. – abdykacja Napoleona; zachowuje tytu∏ cesarza – wy-wieziono go na Elb´IX 1814 r. – poczàtek obrad kongresu wiedeƒskiegoIII 1815 r. – opuszczenie Elby przez Napoleona – 100 dni NapoleonaVI 1815 r. – kl´ska Napoleona pod Waterloo – po∏àczone si∏y pru-sko-angielskieVI 1815 r. – zakoƒczenie obrad kongresu wiedeƒskiego, druga ab-dykacja Napoleona i zes∏anie go na Wysp´ Âwi´tej HelenyXI 1815 r. – II traktat paryski: powrót Francji do granic z 1790 r.,kontrybucja 700 mln franków i okupacja Francji przez wojska koali-cyjne5 V 1821 r. – Êmierç Napoleona na Wyspie Âw. Heleny

Cesarz Napoleon Bonaparte

Berezyna

Pary˝

RzymMadryt

Praga

Tyl˝a

Wiedeƒ(1809)

Lublin (1809)Raszyn (1809)

Berlin

Londyn

ZamoÊç (1809)

Wagram(1809)

Budziszyn(1813)

Lützen

Waterloo(1815)

LipskDrezno

Witebsk(28.07)

Witebsk(19.08)

Borodino(5–7.09)

Moskwa(5–7.09)

Ma∏ojaros∏awie(24.10)

(1812)

(1813)

C e s a r s t w oF r a n c u s k i e

K r ó l e s t w oP r u s k i e

Ksi´stwoWarszawskie

KrólestwoNeapolu

Król.W∏och

Zw.Reƒski

KrólestwoHolandi i

ZjednoczoneKrólestwo

Wielkiej Brytani ii I r landi i

KrólestwoHiszpani i

CesarstwoAustr iackie

CarstwoRosyjskie

ImperiumOsmaƒskie

Morze Adriatyckie

ZatokaBiskajska

M o r z e  r ó d z i e m n e

Elba

paƒstwa V koalicji VI koalicji

tereny przy∏àczone do Francji od 1808 r.

bitwy

200 km0

tereny przyłączone do KsięstwaWarszawskiego

tereny uzale˝nione od Francji

Wojny Francji w latach 1792–1815

˚o∏nierze armii napoleoƒskiej z okresuwyprawy na Rosj´

3.EP

OKA

NOW

O˚YT

NA

3 . 2 0 . K s i ´ s t w o W a r s z a w s k i e

105

w W sk∏ad Ksi´stwa Warszawskiego wesz∏y zie-mie II i III zaboru pruskiego bez Gdaƒskai obwodu bia∏ostockiego oraz okr´g nadno-tecki i ziemia che∏miƒska.

w Obszar paƒstwa wynosi∏ ok. 104 tys. km2

i by∏o ono zamieszkane przez ok. 2,6 mln lu-dzi.

w W 1809 r. przy∏àczono do Ksi´stwa cz´Êç za-boru austriackiego. Po pokoju w Schönbrunnobszar Ksi´stwa wynosi∏ ok. 151 tys. km2,

a ludnoÊç liczy∏a 4,3 mlnmieszkaƒców.

w Ustrojem Ksi´stwa War-szawskiego okreÊlonymw Konstytucji Ksi´stwaWarszawskiego by∏a mo-narchia konstytucyjna,dziedziczna w ramachdynastii saskiej (Wettinów).

Charakterystyka Ksi´stwa Warszawskiego

Blokada kontynentalna – narzucony przez Francj´ paƒstwom europejskim le˝àcym na konty-nencie zakaz kontaktów z Wielkà Brytanià majàcy na celu ograniczenie dop∏ywu surowców do te-go kraju. Blokada mia∏a doprowadziç brytyjskà gospodark´ do upadku, jednak potajemnie by∏aona ∏amana i w latach 1812–1813 straci∏a znaczenie.

Kontrybucja – op∏ata narzucona paƒstwu pokonanemu przez zwyci´zc´.

POJ¢CIA

3.20. Ksi´stwo Warszawskie

VII 1807 r. – utworzonoKsi´stwo Warszawskie (po-kój w Tyl˝y)22 VII 1807 r. – oktrojowa-nie konstytucji Ksi´stwuWarszawskiemu w Lipskuprzez Napoleona I1809 r. – atak Austrii na zie-mie Ksi´stwa Warszawskiego,zwyci´stwo armii Ksi´stwaWarszawskiego dowodzonejprzez ksi´cia Józefa Ponia-towskiego pod Raszynem,pokój w Schönbrunn, koƒ-czàcy wojn´ Francji z Austrià– Ksi´stwo Warszawskie po-wi´kszono o cz´Êç zaboruaustriackiego1812 r. – udzia∏ wojsk Ksi´-stwa Warszawskiego w mo-skiewskiej wyprawie Na-poleona16–19 X 1813 r. – „bitwanarodów” pod Lipskiem– Êmierç ks. Józef Poniatow-skiego1815 r. – formalna likwida-cja Ksi´stwa Warszawskie-go na mocy decyzji kongresuwiedeƒskiego

Chronologia

Kraków

Poznaƒ

Kalisz

Âwidnica

Bydgoszcz

Warszawa Siedlce

LublinRadom

P∏ock

¸om˝a

Wilno

Wolne MiastoGdaƒsk

Królewiec

departamentpoznaƒski

departamentkaliski

departamentwarszawski

departamentbydgoski

departamentp∏ocki

departament∏om˝yƒski

departamentlubelski

departamentkrakowski

departamentsiedlecki

departamentradomski

K s i ´ s t w o

W a r s z a w s k i e

K r ó l e s t w o P r u s k i e

C e s a r s t w o

A u s t r i a c k i e

Carstwo

Rosyjskie

Ksi´stwo Warszawskie w 1807 r.ziemie przy∏àczone w 1809 r.granice departamentów

granice paƒstw zaborczych:Austrii

Wolne Miasto GdaƒskRosji

Prus

100 km0

Ksi´stwo Warszawskie (1807–1809)3.

EPOK

ANO

WO˚

YTNA

Herb Ksi´stwa Warszawskiego

3 . 2 1 . K o n g r e s w i e d e ƒ s k i3.

EPOK

ANO

WO˚

YTNA w Ksi´stwo pozostawa∏o w unii personalnej

z Saksonià, a na tron powo∏ano króla sa-skiego Fryderyka Augusta jako ksi´ciawarszawskiego.

w Administracyjnie kraj zosta∏ podzielonyna departamenty (wed∏ug wzoru francu-skiego).

w Mimo ˝e formalnie polityka zagraniczna by-∏a wy∏àcznym atrybutem króla saskiego, tofaktycznie by∏a ona ÊciÊle podporzàdkowanainteresom politycznym Francji.

w Trudna sytuacja gospodarcza paƒstwa wy-musi∏a modernizacj´ rolnictwa i przemys∏u.

3.21. Kongres wiedeƒski

w Kongres wiedeƒski obradowa∏, z przerwami,od wrzeÊnia 1814 r. do czerwca 1815 r.

w Kluczowe decyzje na kongresie podejmowaliprzedstawiciele Anglii, Austrii, Prus i Rosji.W obradach uczestniczyli równie˝ przedsta-wiciele Francji.

w Przedstawiciele mocarstw przyj´li trzy g∏ównezasady, na jakich mia∏o si´ opieraç kszta∏to-wanie Europy pokongresowej. By∏y to: zasa-da legitymizmu (w∏adza monarchy pocho-dzi od Boga i jest nienaruszalna), zasadarestauracji (nale˝y przywróciç na tron dyna-stie obalone w okresie napoleoƒskim), zasa-da równowagi si∏ (koniecznoÊç utrzymywa-nia zbli˝onej pozycji politycznej i militarnejnajwa˝niejszych mocarstw Europy, tak aby˝adne z nich nie osiàgn´∏o przewagi).

w W pokongresowej Europie przeprowadzonowiele zmian terytorialno-politycznych,

m.in.: utworzono Zwiàzek Niemiecki podprzewodnictwem Austrii, po∏àczono Belgi´i Holandi´ w Królestwo Niderlandów, zlikwi-dowano Ksi´stwo Warszawskie i utworzonoKrólestwo Polskie rzàdzone przez cara Rosji.Cesarstwu Rosyjskiemu przekazano te˝ Fin-landi´ i Mo∏dawi´ (Besarabi´). Z Krakowai jego najbli˝szej okolicy utworzono Rzeczpo-spolità Krakowskà, pod nadzorem trzech za-borców. Og∏oszono akt wieczystej neutralno-Êci Szwajcarii. Szwecja uzyska∏a Norwegi´od Danii. Odtworzono Królestwo Sardynii,poszerzajàc je terytorialnie. Przywrócono te˝Paƒstwo KoÊcielne. Neapol i Sycyli´ po∏àczo-no pod ber∏em Burbonów w Królestwo Oboj-ga Sycylii. Znaczne zdobycze terytorialneuzyska∏y Prusy kosztem paƒstw b´dàcychwczeÊniej sojusznikami Napoleona.

w Ustalono zasady powo∏aniado ˝ycia Âwi´tego Przymie-rza (g∏ównie Austrii, Rosjii Prus), które mia∏o strzecustanowionego porzàdkui zwalczaç idee niepodleg∏o-Êciowe.

w Francj´ przywrócono do gra-nic z 1792 r. i nakazano wy-p∏at´ ogromnej kontrybucji.

w Wielka Brytania uzyska∏a te-reny Po∏udniowej Afryki, Cej-lon, Mauritius, Korfu i WyspyNormandzkie.

Oktrojowanie – nadanie konstytucji przez monarch´ bez udzia∏u organów przedstawicielskichnarodu, cz´sto nawet bez konsultacji z przedstawicielami narodu.

POJ¢CIA

Rosyj ski e

Carst w

o

Ocean

Atlantycki

A u s t r i a c k i e

C e s a r s t w o

Król.

K r ó l e s t w o

K r ó l e s t w o

H i s z p a n i i

Portugali i

Król.

Król.Szwecji

Danii

Król.Norwegii

F r a n c j i

Królestw

oSardynii

Król . P

ruskie

Król. Obojga

Sycylii

Z jednoczoneKrólestwo

Wielkiej Brytaniii Ir landii

Król.Polskie

500 km0

graniceZwiàzku Niemieckiego

obszary paƒstw zaborczych przed kongresem:Prusy Rosja Austria

obszary nabyte w latach 1814–1815 przez:Prusy Rosj´ Austri´

Europa po kongresie wiedeƒskim

3 . 2 2 . Z i e m i e p o l s k i e w X I X w i e k u

107

w Po kongresie wiedeƒskim zachodnià cz´Êçziem Ksi´stwa Warszawskiego przekazanoPrusom, których w∏adze zadecydowa∏yo utworzeniu Wielkiego Ksi´stwa Poznaƒ-

skiego. Jego w∏adcà by∏ król pruski, a jegoreprezentantem – namiestnik. Organem do-radczym by∏ sejm prowincjonalny WielkiegoKsi´stwa Poznaƒskiego.

Zabór pruski

3.22. Ziemie polskie w XIX wieku

w Po kongresie wiedeƒskim utworzono Króle-stwo Polskie z okrojonych terenów Ksi´stwaWarszawskiego.

w Do powstania listopadowego ustrój Króle-stwa Polskiego okreÊla∏a konstytucja Króle-stwa Polskiego, oktrojowana przez caraAleksandra I.

w Królestwo Polskie by∏o monarchià po∏àczonàunià personalnà z Rosjà, z carem jako kró-lem. Nie mia∏o mo˝liwoÊci prowadzenia od-r´bnej polityki zagranicznej.

w Królestwo posiada∏o sejm, rzàd i armi´,na czele której sta∏ poczàtkowo wielki ksià˝´Konstanty, który do 1830 r. mia∏ te˝ dominu-jàcy wp∏yw na rzàdy.

w Polacy niegodzàcy si´ z utratà niepodleg∏oÊcizak∏adali konspiracyjne organizacje, któredzia∏a∏y na polu podtrzymywania duchapolskoÊci (Towarzystwa Filomatów, Promie-nistych i Filaretów w Wilnie, 1817–1823) lubprowadzi∏y dzia∏alnoÊç spiskowà. Do naj-wa˝niejszych organizacji zaliczasi´ Wolnomularstwo Narodowe(1819–1820) majora Waleriana¸ukasiƒskiego, przekszta∏conew 1821 r. w Narodowe Towarzy-stwo Patriotyczne, i sprzysi´˝e-nie patriotyczne Piotra Wysoc-kiego w warszawskiej szkolepodchorà˝ych (od 1828 r.).

w Car ∏ama∏ postanowienia kon-stytucji, co sta∏o si´ prócz dà-˝eƒ niepodleg∏oÊciowych Polakówprzyczynà wybuchu powstanialistopadowego wywo∏anego przezsprzysi´˝enie Piotra Wysockiego.

w Po upadku powstania listopado-wego Królestwo Polskie na mocyStatutu Organicznego utraci∏oodr´bnoÊç i sta∏o si´ integralnàcz´Êcià cesarstwa rosyjskiego.

Chcàc uniknàç represji, wielu uczestnikówpowstania uda∏o si´ na emigracj´ (Wiel-ka Emigracja).

w Na emigracji Polacy prowadzili dzia∏alnoÊçpolitycznà skupieni w kilku grupach politycz-nych, spoÊród których za najwa˝niejszeuznaje si´ dzia∏ajàce w Pary˝u: Komitet Na-rodowy Polski z Joachimem Lelewelemna czele, Towarzystwo DemokratycznePolskie z Tadeuszem Kr´powieckim naczele i Hotel Lambert ksi´cia AdamaCzartoryskiego.

w Na ziemiach Królestwa wprowadzono rosyj-ski system prawny i monetarny.

w Po kl´sce powstania styczniowegozlikwidowano ostatecznie odr´bnoÊçKrólestwa Polskiego, jego nazw´ za-stàpiono okreÊleniem Kraj Przy-wiÊlaƒski, a ludnoÊç poddanointensywnej rusyfikacji.

Zabór rosyjski

Kraków

Poznaƒ

Kalisz

Âwidnica

Bydgoszcz

Warszawa Siedlce

LublinRadom

P∏ock

¸om˝a

Wilno

Gdaƒsk

Królewiec

województwokaliskie

województwomazowieckie

województwop∏ockie

woj

ewód

ztwo

augu

stow

skie

województwolubelskie

województwokrakowskie

województwopodlaskie

województwosandomierskie

K r ó l e s t w o

P o l s k i e

K r ó l e s tw o

P r u s k i e

C e s a r s t wo

A u s t r i a c ki e

Carstwo

Rosyjskie

Królestwo Polskie w 1815 r.

Rzeczpospolita Krakowska

granice województw

granice paƒstw zaborczych

100 km0

3.EP

OKA

NOW

O˚YT

NA

Królestwo Polskie

God∏o Królestwa Polskiego

3 . 2 2 . Z i e m i e p o l s k i e w X I X w i e k u

108

w Po próbie nieudanego powstania w 1846 r.do monarchii austriackiej w∏àczono Kraków,a Wolne Miasto Kraków przesta∏o istnieç.

w W ramach monarchii habsburskiej ludnoÊçGalicji cieszy∏a si´ stosunkowo znacznymstopniem swobody. Galicja uzyska∏a w∏asnySejm Krajowy, a w 1867 r., po przegranejwojnie z Prusami, cesarz przekszta∏ci∏ paƒ-stwo w dualistycznà monarchi´ austro-w´-gierskà – Polacy uzyskali wówczas przedsta-wicielstwo w parlamencie austriackim(Ko∏o Polskie).

w Galicyjska autonomia by∏a stopniowo posze-rzana (1867–1873). Obejmowa∏a ona za-równo ˝ycie polityczne, jak i kulturalne oraznaukowe. Swoboda ta umo˝liwi∏a rozwójÊwiadomoÊci narodowej wÊród mieszczaƒ-stwa i ch∏opstwa oraz wp∏yn´∏a na Êwiado-moÊç odr´bnoÊci etnicznej zamieszkujàcychGalicj´ Ukraiƒców.

w W Galicji wprowadzono j´zyk polskiw szko∏ach ludowych i Êrednich, a dzi´kipoparciu parlamentarzystów w´gierskich j´-zyk polski powróci∏ do urz´dów i sàdów.W 1870 r. przywrócono j´zyk polski na Uni-wersytecie Jagielloƒskim, a nast´pnie te˝i lwowskim.

w Ugodowa polityka Wiednia wp∏yn´∏a na po-wstanie w Galicji lojalistycznego nurtu po-litycznego (staƒczycy). Cz´Êç Polaków przyj´-∏a postaw´ trójlojalizmu.

w Przed wybuchem I wojny Êwiatowej (1908––1914) powstawa∏y w Galicji polskie orga-nizacje paramilitarne, m.in. Zwiàzek WalkiCzynnej i Zwiàzek Strzelecki. Od 1912 r. kie-rowa∏a nimi Komisja Tymczasowa Skonfe-derowanych Stronnictw Niepodleg∏o-Êciowych, która mianowa∏a JózefaPi∏sudskiego Komendantem G∏ównym Pol-skich Si∏ Zbrojnych. Po wybuchu I wojnyÊwiatowej wi´kszoÊç cz∏onków organizacjiznalaz∏a si´ w Legionach Polskich.

Zabór austriacki

w Po powstaniu listopadowym z obawyprzed podobnymi wystàpieniami w Prusachautonomi´ Ksi´stwa ograniczono, a poWioÊnie Ludów 1849 r. niemal ca∏kowiciezniesiono.

w Na ziemiach zaboru pruskiego stopnioworozbudowano miejscowy aparat policyj-ny dla zwalczania wszelkich przejawów opo-ru wobec w∏adz pruskich, a jednoczeÊnienasilano germanizacj´ (szczególnie w II po-∏owie XIX w.). Zlikwidowano szko∏y z polskimj´zykiem wyk∏adowym, a w szko∏ach ludo-wych uczono po polsku jedynie religii. Dopracy w polskich szko∏ach kierowano nie-mieckich nauczycieli.

w Jednymi z instytucji antypolskiej dzia∏alnoÊciw zaborze pruskim by∏y Komisja Koloniza-cyjna (wykup ziemi z ràk polskich) i Hakata

(dzia∏alnoÊç germanizacyjna).w Silnie antypolski oraz antykoÊcielny

charakter mia∏ na ziemiach zaborupruskiego tak˝e kulturkampf, któ-rego pomys∏odawcà by∏ kanclerzPrus Otto von Bismarck.

w Na poczàtku XX w. zacz´to wprowadzaçustawy wyjàtkowe, które mia∏y os∏abiç go-spodarczo Polaków (1908 r. – ustawa o wy-w∏aszczeniu polskiej w∏asnoÊci ziemskiej).

w W odpowiedzi na germanizacyjnà dzia∏al-noÊç w∏adz Polacy organizowali kó∏ka rol-nicze, spó∏ki zarobkowe i polskie przed-si´biorstwa handlowe oraz produkcyjne.

w Powszechnie stawiano opór germanizacji,co prowadzi∏o do ostrych zatargów z w∏a-dzami niemieckimi, czego przyk∏adem mo˝ebyç m.in. szkolny strajk dzieci we WrzeÊni(1901–1902) przeciw modlitwie i nauce reli-gii w j´zyku niemieckim oraz protest rodzi-ców przeciw biciu dzieci przez pruskich na-uczycieli i w∏adze szkolne. Bardzo wa˝nàrol´ w podtrzymywaniu ducha polskoÊciw zaborze pruskim odegra∏ KoÊció∏.

w Na Mazurach dzia∏alnoÊç propolskà prowa-dzi∏ Wojciech K´trzyƒski, na Warmii „Ga-zeta Olsztyƒska” stawa∏a w obronie j´zykapolskiego, na Kaszubach przeciwstawia∏ si´germanizacji Florian Ceynowa, zaÊ na Âlà-sku polskoÊç podtrzymywa∏ Karol Miarka.

God∏o Wielkiego Ksi´stwa Poznaƒskiego

3.EP

OKA

NOW

O˚YT

NA

Uniwersytet Lwowski

3 . 2 2 . Z i e m i e p o l s k i e w X I X w i e k u

109

Powstania na ziemiach polskich w XIX w.

Powstanie listopadowe

Czas trwania 29/30XI 1830–6 IX 1831, zabór rosyjski

Przyczyny niezadowolenie Polaków z rzàdów wielkiego ksi´cia Konstantego, t∏umienieprzez carskie w∏adze przejawów opozycji w prasie i sejmie, ∏amanie przez caratkonstytucji Królestwa, ucisk podatkowy, zapowiedê wykorzystania armii Króle-stwa Polskiego do st∏umienia rewolucji we Francji i Belgii, dzia∏alnoÊç sprzysi´-˝enia podchorà˝ych P. Wysockiego

Przebieg – 29–30 XI 1830 r. – noc listopadowa: wystàpienie cz∏onków spisku podchorà-˝ych w Szkole Podchorà˝ych, nieudany atak na Belweder (S. Goszczyƒski) w ce-lu zabicia ksi´cia Konstantego– I 1831 r. og∏oszenie detronizacji cara Miko∏aja I– II 1831 r. – zwyci´stwa powstaƒców pod Stoczkiem (gen. J. Dwernicki) i nie-rozstrzygni´te starcie pod Grochowem (gen. J. Ch∏opicki)– III 1831 r. – zwyci´stwo pod D´bem Wielkiem (gen. I. Pràdzyƒski)– IV 1831 r. – zwyci´stwo pod Iganiami (gen. J. Pràdzyƒski)– V 1831 r. – kl´ska wojsk polskich pod Ostro∏´kà (gen. J. Skrzynecki, gen. J. Bem)– 8 IX 1831 r. – kapitulacja Warszawy

Skutki liczne aresztowania i zsy∏anie powstaƒców na Syberi´, zniesienie konstytucjiz 1815 r., likwidacja autonomii Królestwa Polskiego, nasilenie polityki rusyfika-cyjnej, emigracja znacznej cz´Êci uczestników powstania

Kraków

Wieliczka

Kalisz

Brodnica

Go∏ub

OsiekCiechocinek

W∏oc∏awekW∏oc∏awek

Toruƒ

WarszawaIganie

Stoczek

ZamoÊç

Kobylanka

D´blinNowaWieÊ

D´be Wlk.D´be Wlk.

Kazimierz

KraÊnik

Che∏m

Boremel

Klebanówka

S∏awatycze

JanówSuchedniów

Tomaszów

Bia∏a

BrzeÊçLitewski

LublinKurówRadom

P∏ock

Tykocin

Nur

˚yrardówGàbin

Cio∏kowo

Modlin

Kutno

¸ódê

Olkusz

Cz´stochowa

Koniecpol

Ossa

Kielce

Katowice

Skierniewice

Ostro∏´kaDrà˝d˝ewo

Ciechanów

Gdaƒsk

Królewiec Mariampol

Suwa∏ki

GruszkiZbojska

Bia∏ystok

Grajewo

Zambrów

Sura˝

gen. Gie∏gud

gen. Dembiƒski

gen. Dwernicki

5 X

14 II31 II

10 IV

26 V

21 V

19 IV

24–25 II

100 km0

g∏ówne twierdze polskieoblegane przez wojska rosyjskiemiejsca przekroczenia granicyi z∏o˝enia broni przez wojskapolskie

dzia∏ania g∏ównych oddzia∏ówpolskichdzia∏ania g∏ównych oddzia∏ówrosyjskich

najwa˝niejsze bitwystoczone po 25 I 1831 r.

Rzeczpospolita Krakowska

oddzia∏ gen. Gie∏gudaoddzia∏ gen. Dwernickiegooddzia∏ gen. Dembiƒskiegoobszary dzia∏ania partyzantkipolskiej

kierunki marszu mniejszych oddzia∏ówpolskich:

granice paƒstw zaborczych

Warszawa

Nur

Wilno

Kiejdany

Kruszany

Zbojska

˚odziszki

Podbrodzie

Rykonty

NoweMiasto

100 km0

gen. Gie∏gud,Ch∏apowski,Dembiƒski

gen. Dembiƒski

Powstanielistopadowena Litwie

Dzia∏aniaw powstaniulistopadowym

3.EP

OKA

NOW

O˚YT

NA

3 . 2 2 . Z i e m i e p o l s k i e w X I X w i e k u3.

EPOK

ANO

WO˚

YTNA

110

Powstanie krakowskie i rabacja galicyjska

Czas trwania 20/21 II 1846–2 III 1846, zabór austriacki

Przyczyny rozwój ruchu spiskowego w Galicji, wzrost ci´˝arów feudalnych, antyszlachec-ka propaganda austriacka prowadzona we wsiach galicyjskich.

Przebieg – II 1846 r. – powstanie Rzàdu Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej (J. Tyssow-ski, L. Gorzkowski i A. Grzegorzewski) oraz wydanie manifestu znoszàcego ró˝-nice stanowe i powinnoÊci ch∏opskie, zapowiedê nadania ziemi bezrolnym ch∏o-pom, wezwanie wszystkich Polaków do walki o niepodleg∏oÊç, dyktatorempowstania og∏asza si´ J. TyssowskiII 1846 r. – poczàtek inspirowanego przez Austri´ antyszlacheckiego powsta-nia ch∏opskiego (Jakub Szela), od kul austriackich ginie Edward Dembowskipodczas procesji religijnej majàcej nawiàzaç kontakt z podburzonymi ch∏opamiIII 1846 r. – dyktator Tyssowski sk∏ada w∏adz´ i wraz z oddzia∏em ewakuuje si´do Prus

Skutki – wcielenie Wolnego Miasta Krakowa do Austrii, aresztowania i konfiskaty ma-jàtków uczestników powstania, germanizacja, zniszczenie wielu dworów szla-checkich przez ch∏opów i wymordowanie rodzin wielu powstaƒców, pog∏´bienieniech´ci mi´dzy szlachtà i ch∏opstwem

Wis∏a Tanew

Wis∏ok

San

Wis∏

oka

Dunajec

Zawiercie

Nowy Targ

Wieliczka

Wadowice

Kraków

Bochnia

MyÊlenice

Gdów

Jordanów LimanowaNowy Sàcz

Grybów

Gorlice

Tarnów

Dàbrowa

D´bica

Pilzno

SmarzowoRyglica

Brzostek

Rzeszów

Tarnobrzeg

Mielec

Piƒczów

Stalowa Wola Bi∏goraj

Le˝ajsk

Jaros∏aw¸aƒcut

PrzemyÊl

Sanok

Baligród

Dynów

Krynica

Jas∏oKrosno

Dukla

012–34–56–78–12

20 km0

liczba rozgromionychdworów na 100 km2

granica paƒstwowagranica Galicjigranice obwodówmiasta obwodoweBochnia

G a l i c j a

P o l s k i e

R z e c z p o s p o l i t aK r a k o w s k a

K r ó l e s t w o

A u s t r i a c k i eC e s a r s t w o

Obszar obj´ty rabacjà galicyjskà

Powstanie styczniowe

Czas trwania 22 I 1863– do grudnia 1864, zabór rosyjski

Przyczyny os∏abienie Rosji po wojnie krymskiej, nadzieje powstaƒców na sukces po zjed-noczeniu W∏och, ostre represje w∏adz wobec uczestników patriotycznych mani-festacji, zapowiedê branki (pobór do wojska), która mia∏a na celu rozbicie obo-

3 . 2 2 . Z i e m i e p o l s k i e w X I X w i e k u

3.EP

OKA

NOW

O˚YT

NA

111

IV

III

III

Kraków

Wieliczka

Bochnia

PoznaƒIgnacewo

Brdów

NowaWieÊ

Kalisz

Bydgoszcz

Brodnica

Go∏ub

OsiekCiechocinek

W∏oc∏awek

Toruƒ

Warszawa

Siedlce

¸ukówStoczek

ZamoÊç

Kobylanka

D´blin

Kazimierz

KraÊnikFajs∏awice

Che∏m

W∏odawa

S∏awatycze

Kodeƒ

Janów

JedlniaSzyd∏owiec

Suchedniów

Tomaszów

Bia∏a

BrzeÊçLitewski

Lublin

LubartówRadom

P∏ock

Stelmachów

Ma∏kinia

˚yrardów˚ychlin

Cio∏kowoSerock

Kutno

Zgierz

¸ódê

Pabianice

Olkusz Miechów

Grochowiska

Cz´stochowa Ma∏ogoszcz

Rudniki

Koniecpol

Ossa

BobrzaKielce

Katowice

Skierniewice

Mogielnica

Grójec

Ostro∏´kaDrà˝d˝ewo

Ciechanów

Wilno

Królewiec

Kowno

Mariampol

Suwa∏ki

Gruszki

Bia∏ystok

Rudniki

Grajewo

¸apy

Sura˝

Ks. Brzóska

Wróblewski

Hauke-Bosak

Taczanowski

Sierakowski

Kalinowski

Langiewicz

8 V

29 IV

25 V

28 VII

17 II

24 II

24 VIII

27–28 VI

28 V

9 III

11 VII

6 V18 III

10 VI

10 VII

26 IV

K r ól e

s tw o

P ru s

k ie

Carst w

o

Rosyj ski e

M o n a r c h i aH a b s b u r g ó w

100 km0Dzia∏ania w powstaniu

styczniowym 1863–1864

granice i numery korpusów wojskpowstaƒczych

obszary najd∏u˝ej utrzymujàcych si´walk powstaƒczych

najwa˝niejsze wystàpienia powstaƒczew okresie 21–25 I 1863 r.

IV

obszary dzia∏ania wi´kszych oddzia∏ówpowstaƒczych

dowódcy wi´kszych oddzia∏ówKs. Brzóska

zu politycznego planujàcego powstanie („czerwonych”) i udaremnienie powsta-nia

Przebieg – I 1863 r. powstanie Tymczasowego Rzàdu Narodowego, wydanie manifestuwzywajàcego narody: polski, litewski i bia∏oruski do walki z zaborcà, zniesienieró˝nic stanowych oraz uw∏aszczenie, dyktatorem powstania zostaje LudwikMieros∏awski– II 1863 r. – poczàtek walk i pierwsze pora˝ki powstaƒców (Miechów, Ma∏o-goszcz)– III 1863 r. – dyktatorem powstania zostaje Marian Langiewicz– III–VIII 1863 r. – liczne potyczki partyzanckie z Rosjanami – sukcesy (Chro-brze, Grochowiska, Stoczek) i pora˝ki (Krzykawka) powstaƒców– V 1863 r. przekszta∏cenie TRN w Rzàd Narodowy– X 1863–IV 1864 – okres dyktatury Romualda Traugutta (straconego przezRosjan w VIII 1864 r.)– IV 1864 r. – ostatnie walki powstaƒczego oddzia∏u ks. Stanis∏awa Brzóski

Skutki – liczne aresztowania, konfiskaty majàtków i zes∏ania powstaƒców na Syberi´(ok. 38 tys. Polaków), terror na Litwie wprowadzony przez gubernatora Michai∏aMurawjowa, zwanego „Wieszatielem”, zamiana nazwy Królestwa na Kraj Przy-wiÊlaƒski, rusyfikacja szkolnictwa i administracji, uw∏aszczenie ch∏opów przezcarat (III 1864 r.) na warunkach korzystniejszych ni˝ w pozosta∏ych zaborach