VADE NOBISCUM

POKŁOSIE XV OGÓLNOPOLSKIEGO ZJAZDU HISTORYKÓW STUDENTÓW

18–21 IV 2007 ŁÓDŹ

VOL. II

MATERIAŁY Z II ŁÓDZKIEJ WIOSNY MŁODYCH HISTORYKÓW

20–22 III 2009

ŁÓDŹ 2009

3

Copyright by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2009.

RECENZENCI NAUKOWI prof. dr hab. Jan Dzięgielewski (UKSW)

prof. dr hab. Rafał Stobiecki (UŁ) prof. nadzw. dr hab. Iwona Czechowska (UŁ)

prof. nadzw. dr hab. Katarzyna Jedynakiewicz-Mróz (UŁ) prof. nadzw. dr hab. Maria Musielak (UAM)

prof. nadzw. dr hab. Tatiana Stepnowska (UŁ) prof. nadzw. dr hab. Emilia Wiszka (UMK) prof. nadzw. dr hab. Teresa Wolińska (UŁ) prof. nadzw. dr hab. Tomasz Nałęcz (UW)

dr Aldona Andrzejewska (UŁ) dr Jolanta Kolbuszewska (UŁ) dr Ewelina Kostrzewska (UŁ)

dr Anna Rogozińska-Pawełczyk (UŁ) dr Magdalena Stuligrosz (UAM)

dr Grzegorz Bąbiak (PAN) dr Maciej Dykto (UŁ)

dr Lech Krzyżanowski (UŚ) dr Rafał Matera (UŁ) dr Artur Rosiak (UŁ)

mgr Przemysław Stępień (UŁ)

REDAKCJA TECHNICZNA Zofia Brzozowska mgr Justyna Piątek

PROJEKT OKŁADKI I STRON TYTUŁOWYCH Elżbieta Myślińska-Brzozowska

4

SPIS TREŚCI

POLSKA I JEJ WSCHODNI SĄSIEDZI Andrzej Grzegorczyk Obecność warego-ruska na Mazowszu w świetle źródeł archeologicznych 11 Zofia Brzozowska Торговые и культурные отношения Великого Новгорода с Кенигсбергом и другими прусскими городами в XIV–XV веках, в свете новгородских грамот на бересте 19 Nina Kapuścińska Małżeństwo Zygmunta Augusta z Barbarą Radziwiłłówną a idea unii polsko-litewskiej 25 Bartłomiej Dźwigała Wojna polsko-moskiewska 1609–1612. Znaczenie postawy pułku Aleksandra Zborowskiego wobec wojska królewskiego dla przebiegu kampanii 31 Jan Ratuszniak Obraz Polski w historiografii rosyjskiej XIX w. 39 Patryk Wawrzyński Stosunki między Polakami i Białorusinami w II Rzeczypospolitej. Aspekt kulturowy 45 Marcin Śmierz Stosunki polsko-łotewskie w latach 1918–1939 53 Michał Przeperski „Wodzu prowadź na Kowno!” Kryzys polsko-litewski z marca 1938 r. na łamach polskiej prasy 61 Krzysztof Niewiadomski Dwie podróże, dwie Rosje. Moja podróż do Rosji Antoniego Słonimskiego i Myśl w obcęgach Stanisława Cata-Mackiewicza 71 Katarzyna Sobijanek Utopia komunistyczna pierwszej dekady XX w. na przykładzie Czerwonej Gwiazdy A. Bogdanowa, współtwórcy Proletkultu 83 Anna Stępniak Noblowska lekcja, czyli ciemna strona literackiej Nagrody Nobla w Związku Radzieckim na przykładzie kandydatury Borysa Pasternaka 89 Katarzyna Nowak Karykaturalny obraz sąsiadów – Rosjanie w humorze polskim okresu PRL 95

5

PIENIĄDZ I GOSPODARKA NA PRZESTRZENI DZIEJÓW Piotr Jagła Analiza ikonograficzna serii monet Filipa II Macedońskiego 103 Weronika Burman Inscenizacja osadnictwa żydowskiego na Dolnym Śląsku w latach 1945–1950. Wokół problematyki „produktywizacji” ludności 109 Marta Rudnicka Zagadnienie „handlu wewnątrzniemieckiego” w czasie negocjacji nad układem zasadniczym między Republiką Federalną Niemiec i Niemiecką Republiką Demokratyczną 121 Dominika Babicz Historia bankowości centralnej w Polsce w latach 1828–1945 129 Malwina Łańcuchowska Dzieje Narodowego Banku Polskiego w latach 1945–2004 137 Dorota Wilczyńska Reglamentacja dewizowa w Polsce i jej konsekwencje dla gospodarki 143 Karolina Patora Ewolucja systemu finansowego Japonii w latach 1918–1990 151 Michał Borowiak Wpływ kryzysu gospodarczego z lat 90. na społeczeństwo Japonii 159 Paweł Bauman Vilfredo Pareto – Biography, Main Ideas and Current Examples of their Application in Practice 165 Dariusz Adrianowski Od Planu Wernera poprzez ustanowienie ECU do euro, czyli historia wspólnej waluty Unii Europejskiej 171

Edyta Idzikowska, Maciej Dyl Monetary Policy in the US during the dot-com bubble (1996–2001) 177

7

SŁOWO WSTĘPNE

Oddajemy do Waszych rąk, Szanowne Koleżanki i Szanowni Koledzy, drugi tom publikacji VADE NOBISCUM, zawierający publikację prac z II Łódzkiej Wiosny Młodych Historyków, która odbyła się w dniach 20–22 marca 2009 r. Jako pokłosie XV Ogólnopolskiego Zjazdu Historyków Studentów III Rzeczpospolitej oraz I Łódzkiej Wiosny Młodych Historyków okazała się ona po raz kolejny wielkim organizatorskim sukcesem Studenckiego Koła Naukowego Historyków Uni-wersytetu Łódzkiego.

Obrady zorganizowane w dwóch panelach tematycznych – Polska i jej wschodni sąsiedzi oraz Pie-niądz i gospodarka na przestrzeni dziejów – przyciągnęły wielu referentów, jak i obserwatorów, którzy wzięli udział w prezentacji swych prac i dyskusji.

II Łódzka Wiosna Młodych Historyków, co należy odnotować, skupiła na wspólnych obra-dach poza członkami kół naukowych nie tylko historyków, ale także przedstawicieli kół o profilu ekonomicznym, m.in. osoby z koła „Progress” z Wydziału Ekonomiczno-Socjologicznego Uni-wersytetu Łódzkiego. O wiele większą radością napawa fakt, że na konferencji gościli także dokto-ranci z Uniwersytetu Państwowego w Sankt Petersburgu..

Tematyka publikowanych prac jest różnorodna. Odnaleźć wśród nich można w odniesieniu do pierwszego panelu referaty z dziedziny stosunków bilateralnych najczęściej polsko-rosyjskich czy też polsko-litewskich, ukraińskich i białoruskich. Wskazuje to na stałe zapotrzebowanie podej-mowania tematów trudnych z punktu widzenia dziejowego celem polemiki nad nimi. Nie ograni-czają się one jednak do niwy politycznej, ale część z nich to próba odszukania wspólnych związ-ków kulturalnych czy gospodarczo-społecznych. Wypada zaznaczyć, że stanowią one próbę cało-ściowego i syntetycznego spojrzenia na całokształt stosunków.

Drugi z wymienionych paneli, w którym odbywały się obrady, reprezentowany jest przez prace nie dotyczące jedynie gospodarki rozumianej jako matematyczne wyliczenia, lecz jako myśl i dok-tryna wpływająca na ludzkie działania. Pojawiają się zatem wielce interesujące prace z zagadnień historii bankowości, powstawania centralnych instytucji kształtujących byt jednostek.

Publikacja, którą trzymacie Państwo w rękach, jest efektem i żywym dowodem na powodzenie idei spotkań naukowych w łódzkim ośrodku akademickim. Liczne referaty obejmujące różne aspekty badań historycznych pokazują jak rozległe są zainteresowania młodych badaczy i inspira-cje metodologiczne.

W tym miejscu szczere podziękowania pragnę złożyć Zofii Brzozowskiej, obecnej przewodni-czącej Studenckiego Koła Naukowego Historyków Uniwersytetu Łódzkiego, która dołożyła wszelkich starań, by tom ten ukazał się w druku. Wyrazy wdzięczności składam również: mgr Ninie Kapuścińskiej, mgr Justynie Antczak oraz wszystkim tym, dzięki którym publikacja mogła powstać, w tym ówczesnym władzom Polskiego Towarzystwa Historycznego na czele z prof. dr hab. Alicją Szymczak oraz obecnej przewodniczącej prof. dr hab. Jolancie Daszyńskiej. Niech niniejsza publikacja będzie wyrazem aktywności naszego środowiska naukowego i dowodem, że spotkania młodych historyków są okazją nie tylko do zabawy, ale również wymiany poglądów i osiągnięć naukowych.

Jarosław Pietrzak Przewodniczący

Studenckiego Koła Naukowego Historyków Uniwersytetu Łódzkiego

11

Andrzej Grzegorczyk Uniwersytet Łódzki

OBECNOŚĆ WAREGO-RUSKA NA MAZOWSZU W ŚWIETLE ŹRÓDEŁ ARCHEOLOGICZNYCH

Zasygnalizowany w tytule pracy problem ma w rodzimej historiografii relatywnie bogatą litera-turę. Prowadzone w tej dziedzinie badania są jednak ukierunkowane na rejestrację i opis zjawisk, nie podejmując kompleksowego wyjaśnienia w oparciu o szerszy horyzont historyczny i etniczny. Praca ta jest próbą przedstawienia i analizy znalezisk archeologicznych w świetle ewentualnej obecności warego-ruskiej na Mazowszu.

Na wstępie należy możliwie odpowiednio scharakteryzować ramy czasowe i geograficzne po-dejmowanego zagadnienia. Chronologicznie pracę możemy zamknąć w przedziale od połowy XI w. po wiek XIII1. Gorzej przedstawia się sytuacji w kwestii geograficznej, wynikająca z trudno-ści w jednoznacznym określeniu granic średniowiecznego Mazowsza2. Jak się jednak wydaje, mo-żemy przyjąć, że jego zasięg na początku XI w. wyznaczały: od południowego-zachodu pasma puszczy na lewym brzegu Wisły, na wschodzie dolina Orzyca, na zachodzie Skra i Drwęca oraz od północy Nida3. W swoich rozważaniach ograniczam się do części określanej jako Mazowsze Stare4 (Mazowsze na północ od Wisły).

Koniec pierwszej połowy XI w. był czasem trudnym, którego apogeum stał się kryzys monar-chii wczesnopiastowskiej z lat 1034–10395. Okres ten obfitował w niekorzystne dla Polski sploty wydarzeń, przede wszystkim powstanie ludowe wymierzone przeciw uciskowi fiskalnemu. Niesta-bilną sytuację wewnątrzpaństwową wykorzystali oponenci zewnętrzni np. Brzetysław, najeżdżając i łupiąc Wielkopolskę oraz zajmując Śląsk. Brak silnej władzy królewskiej (w 1034 r. wygnano z kraju Kazimierza) sprzyjał ruchom separatystycznym, które objęły Mazowsze pod rządami Mie-cława. Nie znamy dokładnej daty początku mazowieckiej secesji, jednak istnieją przesłanki do datowania jej na krótki czas po wyjeździe Kazimierza z kraju, czyli na ok. 1035 r.6 Miecław dążył do rozszerzenia swojej władzy na inne ziemie piastowskie, starając się tym samym zjednoczyć rozbite terytorium. Na przeszkodzie do osiągnięcia sukcesu stanęło jednak silne państwo ruskie. Jego władca Jarosław I Mądry dostrzegł możliwości wykorzystania problemów wewnętrznych w Polsce do podporządkowania wschodniego Mazowsza oraz Jaćwieży. Stało się to zarzewiem trwającego od 1038 r. konfliktu z Miecławem7. Najprawdopodobniej w tym samym roku8 do

1 T. K o r d a l a, Wczesnośredniowieczne cmentarzyska szkieletowe na północnym Mazowszu, Łódź 2006, s. 9. 2 A. G i e y s z t o r, Trzy stulecia najdawniejszego Mazowsza (połowa X – połowa XIII w.), [w:] Dzieje Mazowsza, t. I,

red. H. S a m s o n o w i c z, Pułtusk 2006, s. 111-112. 3 E. K o w a l c z y k, Momenty geograficzne państwa Bolesława Chrobrego. Na styku historii i archeologii, „Kwartalnik

Historyczny”, t. 107 (2000), z. 2, s. 47-52. 4 W literaturze funkcjonuje kilka nazw określających ten teren. E. K o l w a c z y k, [Rec.] M. D u l i n i c z, Sieć

grodowa Mazowsza Płockiego w XI w., [w:] Lokalne ośrodki władzy państwowej w XI-XII wieku w Europie Środkowo-Wschodniej, red. S. M o ź d z i o c h, Wrocław 1993, s. 47-61, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, t. 3-4 (1994), s. 373-374.

5 D. B o r a w s k a, Kryzys monarchii wczesnopiastowskiej w latach trzydziestych XI w., Warszawa 1964, s. 5. 6 J. B i e n i a k, Państwo Miecława. Studium analityczne, Warszawa 1963, s. 80. 7 Ibidem, s. 203.

12

Wielkopolski powrócił Kazimierz i od razu przystąpił do intensywnych działań, mających na celu odzyskanie utraconych ziem9. Nie dysponował jednak licznymi własnymi siłami, dającymi szanse na odzyskanie Mazowsza. Dlatego też sprzymierzył się z Jarosławem, a ich wspólnym celem stało się prowadzenie wojny przeciw Miecławowi, aż do złamania jego państwa10. Związek ten przypie-czętowano małżeństwem zawartym w roku 1040 między Kazimierzem Odnowicielem i Dobro-niegą Marią11, która była najprawdopodobniej przyrodnią siostrą Jarosława Mądrego12. W 1047 r. ostatecznie pokonano Miecława oraz przyłączono z powrotem Mazowsze do Polski, „a ruska pomoc w tym względzie prawdopodobnie była, jeśli nie decydująca, to nader istotna”13.

W roku 1041 i 1047 Jarosław przeprowadził wyprawy wojskowe na Mazowsze, w których bra-ły udział wojska składające się z wojowników pochodzenia warego-ruskiego. Wskazywać na to mogą silne związki dworu ruskiego ze Skandynawią (żoną Jarosława była córka króla Szwecji Olafa Skotkonunga, a władca Rusi wydał swoją córkę za króla Norwegii Haralda), oraz częste posiłkowanie się wojownikami wareskimi przez Ruś w czasie konfliktów14. Mamy również po-świadczone duże osadnictwo skandynawskie w samej stolicy Rusi – Kijowie15. Z drugiej strony bezpośrednie przekazy o wojnie wskazują na obecność Waregów w armii ruskiej, kiedy to na Ma-zowsze Jarosław „szedł w łodziach”16, co jest specyficznym sposobem transportu dla wojowni-ków pochodzenia północnego17.

Można przypuszczać, pacyfikacja Mazowsza nie ograniczyła się wyłącznie do pokonania armii Miecława i zniszczenia części grodów. Najprawdopodobniej w celu utrzymania porządku osadzo-no część wojowników, nadając im zarazem ziemie jako wynagrodzenie za działania wojenne18.

Wydarzenia z roku 1047 pozwalają na podjęcie próby powiązania horyzontu czasowego z za-bytkami archeologicznymi, które musiały pozostać po tego typu działaniach. Do najpopularniej-szych materiałów świadczących o obecności grupy ludzkiej na danym terenie należą grody i osady, stanowiące szerszy zespół osadniczy. Ślady te często są jednak trudne do uchwycenia metodami archeologicznymi (obecne zagospodarowanie rożnych terenów nie pozwala na odtworzenie w pełni siatki osadniczej). Dlatego też w głównej mierze rozważania muszą zostać oparte na anali-zie cmentarzysk, ze szczególnym uwzględnieniem tzw. cmentarzysk z grobami w obudowach kamiennych19. Argumentem natury ogólnej, przemawiającym na korzyść szerokiej analizy tych właśnie obiektów jest fakt, iż obrządek pogrzebowy jest jednym z najważniejszych wyznaczników

8 O. B a l z e r, Genealogia Piastów, Kraków 2005, s. 155; Problem daty powrotu Kazimierza do kraju jest wciąż

otwarty, wydaje się, że rok 1038 jest prawdopodobny. J. Bieniak kwestionuje jednak tę datę proponując rok 1041. 9 J. B i e n i a k, op. cit., s. 203. 10 Ibidem, s. 187. 11 K. J a s i ń s k i, Rodowód pierwszych Piastów, Poznań 2004, s. 134. 12 Ibidem, s. 137. 13 П. П . T o л o ч к o, Pycъ и Пoлъшa в пepвoй пoлoвинe XI в., [w:] Ruś Kijowska i Polska w średniowieczu (X–XIII w.).

Materiały z konferencji Instytutu Historii PAN. Warszawa 6–7 X 1998, red. S. B y l i n a, Warszawa 2003, s. 53. 14 T. K i e r s n o w s k a, O pochodzeniu rodu Awdańców, [w:] Społeczeństwo Polski średniowiecznej. Zbiór studiów, t. 5,

red. S. K. K u c z y ń s k i, Warszawa 1992, s. 69. 15 W. D u c z k o, Skandynawowie w Europie Wschodniej okresu wikingów, [w:] Wędrówka i etnogeneza w starożytności

i średniowieczu, red. M. S a l a m o n, J. S t r z e l c z y k, Kraków 2004, s. 241. 16 Powieść minionych lat, przeł. F. S i e l i c k i, Wrocław–Warszawa–Kraków 1999, s. 120. 17 T. K i e r s n o w s k a, Jeszcze o Piotrze Włostowicu i pochodzeniu rodu Łabędziów, [w:] Społeczeństwo Polski

średniowiecznej. Zbiór studiów, red. S. K. K u c z y ń s k i, t. 9, Warszawa 2001, s. 56. 18 T. K i e r s n o w s k a, O pochodzeniu…, s. 69. 19 K. S k a l s k i, Mazowieckie groby w obudowach kamiennych z rejonu Płocka. Przyczynek do historii politycznej drugiej

połowy XI wieku, [w:] Inter Orientem et Occidentem. Studia z dziejów Europy Środkowowschodniej ofiarowane Profesorowi Janowi Tyszkiewiczowi w czterdziestolecie pracy naukowej, red. T. W a s i l e w s k i, Warszawa 2002, s. 51.

13

odrębności kulturowej stosowanym w archeologii, oddającym możliwą odrębność etniczną20. Na Mazowszu, a szczególnie Mazowszu Starym, zarejestrowano do tej pory ok. 120 stanowisk

tego typu. Nie są one rozsiane równomiernie, lecz koncentrują się w kilku regionach: 1) rzeka Płonka (obejmuje 19 cmentarzysk); 2) rzeka Mołtawa (12 cmentarzysk); 3) dorzecze Wierzbicy (6 cmentarzysk); 4) górny bieg rzeki Orzyc (8–9 stanowisk). Unikając równocześnie lokalizacji przygrodowej (najmniejszy dystans do grodu wynosił w za-

leżności od regionu 8–12 km) oraz, co ważne, nie występując w najbliższej okolicy najważniejsze-go z mazowieckich grodów – Płocka21. Wskazuje to na głęboko wiejski charakter osadnictwa związanego z tymi nekropoliami, wykorzystujący lesiste obszary rubieży nieużytków rolnych22.

Cmentarzyska lokalizowano zawsze na wyniesieniach terenu, kulminacjach, bądź górnych par-tiach wzgórz, unikając znaczących cieków wodnych oraz obszarów leśnych23. W ich obrębie groby zachowywały układ rzędowy na osi północ-południe24, a ciała zmarłych układano tak, że męż-czyźni głowami skierowani byli na wschód, a kobiety na zachód25. Podstawowym wyposażeniem grobowym była przede wszystkim broń (militaria stanowiły 50% całości inwentarza), przedmioty codziennego użytku i ozdoby26. Na tej podstawie możemy stwierdzić, że większość pochowanych tam osób była wojownikami, wyodrębniając pewne ich grupy:

1) wojów dobrze uzbrojonych (bogato wyposażeni w militaria oraz oporządzenie do jazdy konnej, można ich utożsamiać z formacjami pancernymi i pewną elitą społeczną);

2) wojów szeregowych (powszechna obecność grotów włóczni w ich grobach wskazuje, że należeli do formacji tarczowników);

3) mężczyzn zobowiązanych do służby wojskowej (ubogie groby wyposażone często wy-łącznie w strzały – ludność podległa, zobowiązana do polowań);

4) pozostałych członków społeczeństwa (groby bez broni, jednak z narzędziami, wskazuje to na ludność wolną, niezobowiązaną do służby wojskowej)27.

Cmentarzyska z grobami w obudowach kamiennych w perspektywie ziem polskich stanowią specyficzna formę sepulkralną28. Wynika to z wyjątkowego obrządku chowania zmarłych w gro-bach z konstrukcjami kamiennymi. Na tej podstawie L. Rauhut wydzielił groby: podbrukowe płaskie (typ I) oraz groby w obstawach (typ II). Pierwszy rodzaj charakteryzował się umieszcze-niem w jamie grobowej płaszcza kamiennego (najczęściej kilku jego warstw) przykrywającego szkielet. Typ drugi określany mianem „klasycznego”, tworzyły przylegające do siebie dużej wielko-

20 H. Z o l l - A d a m i k o w a, Wczesnośredniowieczny obrządek pogrzebowy a zróżnicowanie etniczne na pograniczu

polsko-ruskim, [w:] Początki sąsiedztwa. Pogranicze etniczne polsko-rusko-słowackie w średniowieczu. Materiały z konferencji – Rzeszów 9–11.V.1995, red. M. P a r c z e w s k i, S. C z o p e k, Rzeszów 1996, s. 81.

21 T. K o r d a l a, Wczesnośredniowieczne cmentarzyska szkieletowe na Mazowszu północnym, [w:] Problemy przeszłości Mazowsza i Podlasia…, s. 223.

22 M. M i ś k i e w i c z, Osadnictwo wczesnośredniowieczne na północnym Mazowszu w rejonie rzeki Orzyc, [w:] Maków Mazowiecki i ziemia makowska, Warszawa 1984, s. 33.

23 M. M i ś k i e w i c z, Mazowsze płockie we wczesnym średniowieczu, Płock, 1982, s. 64. 24 T. K o r d a l a, Wczesnośredniowieczne cmentarzyska szkieletowe na północnym…, s. 99. 25 Ibidem, s. 120. 26 M. M i ś k i e w i c z, Mazowsze płockie…, s. 67. 27 P. K o ś c i e l e c k i, Topografia wyposażania grobów męskich na staromazowieckich cmentarzyskach z grobami

w obudowach kamiennych z XI–XIII wieku, „Studia i Materiały Archeologiczne”, t. 10 (2000), s. 77. 28 M. D u l i n i c z, Mazowsze w IX–XIII w., [w:] Problemy przeszłości Mazowsza i Podlasia…, s. 197.

14

ści kamienie, dając obraz prostokątnej jamy, gdzie składano zmarłego29. W świetle nowszych usta-leń kategorie te nie oddają obiektywnie konstrukcji grobów. Zauważono, że bruk występuje w obydwu typach i stąd nie może być przyjęty jako podstawowa cecha różnicującą. T. Kordala zaproponował podział ze względu na istnienie jamy grobowej: typ I stałby się kamiennym grobem jamowym (zmarłych kładziono w niewielkich zagłębieniach w ziemi), typ II – kamiennym grobem komorowym (zmarłych układano na powierzchni humusu w obstawie z dużych kamieni)30.

Na przestrzeni długiego okresu zainteresowania tymi cmentarzyskami, datowanego od pierw-szych badań L. Dudrewicza na cmentarzysku w Lalinach w 1878 r.31, przedstawiono kilka koncep-cji genezy tych nekropolii. Część badaczy widziała w nich oryginalny wytwór ludności mazowiec-kiej. J. Kostrzewski32 wywodził je z kręgów i prostokątów kamiennych, występujących na Mazow-szu w okresie wpływów rzymskich. W oparciu o tę koncepcję oraz wyniki badań na ciałopalnych cmentarzyskach w Kitkach i Tańsku-Kęsosze Łucja i Jerzy Okuliczowie33 wysunęli hipotezę o podobieństwie kurhanów z okresu rzymskiego do grobów wczesnośredniowiecznych. Z kon-cepcją tą zgodził się B. Gierlach34, twierdząc, że obudowy są kontynuacją obrządku kurhanowego. Kierunek ten nie został jednak rozwinięty z powodu niewielkiej ilości dostępnych źródeł arche-ologicznych. Bardziej praktyczne nastawienie przyświecało M. Miśkiewicz35, uznającej obudowy kamienne za wynik złych warunków fizjograficznych. W inna stronę skierował się L. Rauhut36 sugerując, że cmentarzyska były użytkowane przez ludność miejscową, ale nie są ich wynalazkiem, lecz formą zapożyczoną lub też narzuconą przez religię chrześcijańską. Trudno zgodzić się z tym, zważywszy na fakt, że w owym czasie na Mazowszu nie funkcjonował żaden zakon kontrolujący przyjmowanie nowej religii (dopiero w 1075 r. powstało w Płocku biskupstwo)37. W zupełnie innym kierunku poszła T. Kiersnowska38, proponując etniczne wyjaśnienie tego zjawiska. Zda-niem tej badaczki należy wprost wiązać cmentarzyska w obudowach z zasiedleniem Mazowsza przez grupy wojowników warego-ruskich. Koncepcja ta zasługuje na bliższą uwagę, a na jej ko-rzyść przemawiają argumenty natury ogólnej, jak również określone realia archeologiczne39.

Kluczowym problemem, z jakim należy się zmierzyć, jeśli chcemy przyjąć hipotezę o wschod-niej proweniencji cmentarzysk z obstawą, jest ich chronologia. L. Rauhut na podstawie analizy zabytków datował cały horyzont cmentarzysk między pierwszą połową XI w. a połową XII w.40 W ostatnich latach wykorzystując metody typologiczno-porównawcze, w oparciu o bogatszą bazę źródłową, podjęto próby uściślenia chronologii. Za datowniki posłużyły monety, wyroby jubiler-skie oraz militaria. Monety będące najlepszym datownikiem znalazły się w inwentarzach grobo-wych na cmentarzyskach: w Karwowie-Orszymowicach, Żukowowie i Pokrzywnicy Wielkiej.

29 L. R a u h u t, Wczesnośredniowieczne cmentarzyska w obudowie kamiennej na Mazowszu i Podlasiu, „Materiały

Starożytne i Wczesnośredniowieczne”, t. 1 (1971), s. 455-456. 30 T. K o r d a l a, Wczesnośredniowieczne cmentarzyska szkieletowe na północnym…, s. 114. 31 L. R a u h u t, op. cit., s. 438-442. 32 J. K o s t r z e w s k i, Od mezolitu do okresu wędrówek ludów, [w:] Prehistoria ziem polskich, Kraków, 1948, s. 325. 33 Ł., J. O k u l i c z o w i e, Dwa wczesnośredniowieczne cmentarzyska z grobami ciałopalnymi a problem obrządku

pogrzebowego na północnym Mazowszu, „Wiadomości Archeologiczne”, t. 29 (1963), z. 2, s. 113. 34 B. G i e r l a c h, Studia nas archeologią średniowiecznego Mazowsza, Warszawa, 1975, s. 91. 35 M. M i ś k i e w i c z, Wczesnośredniowieczny obrządek pogrzebowy na płaskich cmentarzyskach szkieletowych w Polsce,

„Materiały Wczesnośredniowieczne”, t. 6 (1969), s. 246. 36 L. R a u h u t, op. cit., s. 460. 37 T. K o r d a l a, Uwagi o obrządku pogrzebowym na Mazowszu północnym w młodszych fazach wczesnego średniowiecza,

[w:] Archeologia et historia. Księga jubileuszowa dedykowana Pani Profesor Romanie Barnycz-Gupieńcowej, red. L. K a j z e r, Łódź 2000, s. 194.

38 T. K i e r s n o w s k a, O pochodzeniu…, s. 57-72. 39 T. Kordala, Uwagi o osadnictwie wczesnośredniowiecznym na Mazowszu Płockim, „Slavia Antiqua”, t. 40 (1999), s. 105. 40 L. R a u h u t, op. cit., s. 451.

15

Denar z Żukowa datuje się na lata 975–1075, a egzemplarz z Karwowa ogólnie na XI w.41 Z trze-ciej ćwierci XI w. pochodzi moneta cesarza Henryka VI z grobu 21 w Pokrzywnicy Wielkiej42. Najmłodsza moneta grobu 18 na tym samym cmentarzysku to denar Bolesława Krzywoustego43.

Za przykład wyrobów jubilerskich dobrze datujących, posłuży inwentarz z grobu 37/38 z Tańska-Przedborów, w którego skład wchodziły 3 srebrne zausznice i 3 srebrne puste pacior-ki. Przedmioty posiadają dobrze udokumentowane analogię (np. z Lutomierska) i możliwym jest umieszczenie ich w XI w. Można jednak pokusić się o bardziej precyzyjną datę, a to dzięki od-nalezieniu skarbu w Brzozowie Nowym (odległym o 5 km) z takimi samymi przedmiotami, zakopanego ok. 1040 r.44 Uwzględniając starszy wiek właściciela skarbu, którym w domniemaniu był człowiek pochowany w grobie 37/38 możemy przypuszczać, że zmarł na początku drugiej połowy XI w.45

Dobrym datownikiem są najpowszechniej występujące militaria. W pierwszej kolejności należą do nich miecze, których odkryto 13 na 9 stanowiskach, w tym na 6 cmentarzyskach z obudowami. W Pokrzywnicy Wielkiej odnaleziono 5 egzemplarzy, z czego miecze z grobów 10 i 16 z XI w. Pozostałe pochodzące z grobów 6, 9, i 31 są datowane na czas od drugiej połowy X w. do po-czątków XIII w.46 Z Grzebska pochodzi jeden z najstarszych na ziemiach polskich miecz z napisem (NNOMNE – czytane jako IN NOMINE), datowany na pierwszą połowę XII w.47 Z Korzybia Dużego znamy zespół militariów (miecz i ostroga) pochodzący z drugiej połowy XI w.48 Znamy również ponad 20 toporów pochodzących z 12 cmentarzysk. Egzemplarze z Bli-chowa, Turowa i Korzybia Dużego powszechnie wiązane są z okresem od schyłku X do początku XII w. Na XI w. datuje się na pewno topory z Rogowa Nowego, Turowa i Korzybia Dużego49. Najliczniej na cmentarzyskach wystąpiły groty włóczni (50 sztuk na 24 stanowiskach), które jed-nak nie należą do samowystarczalnych przedmiotów datujących. W świetle inwentarza grobowego można datować wszystkie okazy na XI do początków XII w.50 Do częstych znalezisk zaliczają są również ostrogi (17 sztuk na 9 stanowiskach). Ich najwcześniejszy horyzont związany jest z oka-zami z Gromic i Pokrzywnicy Wielkiej datowanymi na XI w., a przykładem najmłodszego, jest ostroga z grobu 4b w Łącznie Starym z co najmniej drugiej połowy XII lub początku XIII w.51

Przeprowadzona w ten sposób weryfikacja starszych ustaleń chronologicznych choć z pewny-mi zastrzeżeniami potwierdziła ich trafność, przyznając, że nekropole te pojawiły się gwałtownie w połowie XI w. w formie już ukształtowanej i funkcjonowały przez ok. 100 lat52. Badania po-zwoliły również na wydzielenie dwóch faz ich użytkowania. Pierwsza zamykałaby się cezurą od

41 T. K o r d a l a, Podstawy chronologii wczesnośredniowiecznych cmentarzysk szkieletowych na północnym Mazowszu,

[w:] Słowianie i ich sąsiedzi we wczesnym średniowieczu, red. M. D u l i n i c z, Warszawa–Lublin 2003, s. 305. 42 L. R a u h u t, L. D ł u g o p o l s k a, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w obudowie kamiennej

w Pokrzywnicy Wielkiej, pow. Nidzicka, „Wiadomości Archeologiczne”, t. 36 (1971), z. 3, s. 341. 43 Ibidem, s. 341. 44 D. A l b r y c h t - R a p n i c k a, Wczesnośredniowieczny skarb srebrny z Brzozowa Nowego, pow. Przasnysz,

„Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne”, t. 3 (1975), s. 317. 45 L. R a u h u t, L. D ł u g o p o l s k a, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w obudowie kamiennej

w Tańsku-Przedborach, pow. Przasnysz, „Wiadomości Archeologiczne”, t. 38 (1973), z. 3-4, s. 436. 46 I d e m, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w obudowie kamiennej w Łącznie Starym, pow. Przasnysz,

„Wiadomości Archeologiczne”, t. 37 (1972), z. 3, s. 346. 47 B. Z a w a d z k a - A n t o s i k, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko w obudowie kamiennej w Grzebsku, pow. Mława,

„Wiadomości Archeologiczne”, t. 38 (1973), z. 3-4, s. 484. 48 T. K o r d a l a, Podstawy chronologii wczesnośredniowiecznych…, s. 307. 49 Ibidem, s. 307. 50 Loc. cit. 51 L. R a u h u t, L. D ł u g o p o l s k a, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko…w Łącznie Starym, s. 326. 52 T. K o r d a l a, Wczesnośredniowieczne cmentarzyska szkieletowe…, s. 236.

16

połowy XI do połowy XII w. i charakterystyczne byłyby dla niej klasyczne konstrukcje kamienne oraz bogate wyposażenie grobów (liczne przedmioty luksusowe, broń itp.). Druga, schyłkowa, przypadałaby na okres od połowy XII po XIII w., charakteryzując się eliminacją obstaw kamien-nych oraz uboższym wyposażaniem zmarłych53.

Innym problemem związanym z hipotezą o ruskim pochodzeniu grobów w obstawie kamien-nej jest wykazanie, iż inwentarz grobowy jest pochodzenia wschodniego bądź skandynawskiego. Typową bronią skandynawską, występującą na mazowieckich nekropoliach, np. w Blichowie i Turowie, są topory o symetrycznym wachlarzowo rozszerzonym ostrzu54. Z cmentarzyska w Karwowie-Orszymowicach znamy czekan z ostrzem wyciągniętym w brodę i z guziczkowatym młotkiem, z Krzybia pochodzi inny egzemplarz z wąskim ostrzem i podobnie uformowanym młotkiem. Zgodnie z opinią badaczy broń ta wywodzi się ze wschodu (Persja), skąd przybyła do Skandynawii oraz na Ruś55. Miecze reprezentują w większości pospolity typ ogólnoeuropejski56, jednak intrygują przypadki łączenia stylów. Z grobu 10 w Pokrzywnicy Wielkiej pochodzi miecz zdobiony motywem dwóch splecionych taśm ze związaną czworoboczną pętlą na ich stykach oraz jodełką. Z grobu 16 pochodzi miecz o posrebrzanej głowicy i jelcu. Obydwa motywy są charakte-rystycznym sposobem dekoracji w krajach skandynawskich. Wydaje się więc uzasadnionym twier-dzenie, że miecze te można wiązać ze wschodem, pomimo powszechnego użytkowania mieczy o podobnej konstrukcji na całym kontynencie57.

Poza uzbrojeniem, z kontaktami wschodnimi możemy wiązać kilka typów przedmiotów, np. szpile pierścieniowate z cmentarzysk w Karwowie-Orszymowicach i Pokrzywnicy Wielkiej, wyka-zujące podobieństwo do okazów skandynawskich58, jak też misy brązowe oraz wiaderka z meta-lowymi okuciami. Te pierwsze wystąpiły w ilości trzech sztuk w Pokrzywnicy Wielkiej i są charak-terystyczne dla basenu Morza Bałtyckiego w XI i XII w.59 Odnalezienie ich w stosunkowo boga-tych grobach wojowników może wskazywać na ich wartość jako łupu wojennego60. Tego samego rodzaju misy znane są również z północnej Polski z cmentarzyska w Kałdusie61. Na podstawie analogii wyposażenia cmentarzysk ludności skandynawskiej w basenie Morza Bałtyckiego możemy uznać, że miejscem produkcji tego typu mis była Skandynawia62. Krzesiwa, które wystąpiły w liczbie kilkunastu, są wiązane wprost ze stanowiskami północnymi63 bądź też ruskimi o prowe-niencji skandynawskiej (Gniezdowo)64.

53 I d e m, Podstawy chronologii wczesnośredniowiecznych…, s. 308-309. 54 M. W o ł o s z y n, Ze studiów nad obecnością ruską i skandynawską na ziemiach polskich w X-XII wieku, [w:] Świat

Słowian wczesnego średniowiecza, red. M. D w o r a c z y k, A. K o w a l s k a, S. M o ź d z i o c h, M. R ę b k o w s k i, Szczecin–Wrocław 2006, s. 604.

55 T. K o r d a l a, Uwagi o obrządku pogrzebowym…, s. 197. 56 M. C i o s e k, Miecze środkowoeuropejskie z X–XV w., Warszawa 1984. 57 T. K o r d a l a, Uwagi o obrządku pogrzebowym…, s. 198. 58 Ibidem, s. 199-200. 59 T. P o k l e w s k i, Misy brązowe z XI, XII i XIII wieku, Łódź 1961. 60 T. K o r d a l a, Uwagi o obrządku pogrzebowym…, s. 198. 61 W. C h u d z i a k, Wczesnośredniowieczne „importy” skandynawskie z Kałdusa pod Chełmnem na Pomorzu Wschodnim,

[w:] Słowianie i ich sąsiedzi…, s. 120. 62 A. J a n o w s k i, S. S ł o w i ń s k i, Misy romańskie ze szczecińskiego Podzamcza, [w:] Nie tylko archeologia. Księga

poświęcona pamięci Eugeniusza „Gwidona” Wilgockiego, red. E. C n o t l i w y, A. J a n o w s k i, K. K o w a l s k i, S. S ł o w i ń s k i, Szczecin 2006, s. 228.

63 J. B u d z i s z e w s k i, J. K a l a g a, Instrumentarium do niecenia ognia z wczesnośredniowiecznego cmentarzyska w Litewnikach Nowych, woj. białopodlaskie, [w:] Studia z dziejów cywilizacji. Studia ofiarowane profesorowi Jerzemu Gąssowskiemu w pięćdziesiątą rocznicę pracy naukowej, red. A. B u k o, Warszawa 1998, s. 168.

64 W. D u c z k o, Ruś Wikingów. Historia obecności Skandynawów we wczesnośredniowiecznej Europie Wschodniej, Warszawa 2006, s. 111.

17

Cmentarzyska te w samej formie grobów nawiązują do typów znanych ze Skandynawii, gdzie możemy poszukiwać ich oryginalnych idei. W tym czasie na północy dominowały pochówki pła-skie i kurhanowe, a w obu przypadkach wykorzystywano do budowy kamienie polne. Ich obudo-wa nawiązywała do zarysu łodzi, przybierając postać komory grobowej. Najbliższe analogie do grobów mazowieckich stanowią szwedzkie stanowiska w Birce oraz Ihre na Gotlandii65. Należy jednak zaznaczyć, że groby w obudowach nie są ich wiernymi kopiami, a pewnym odwzorowa-niem ideowym. Bliższych i jak się wydaje pewniejszych nawiązań możemy szukać w cmentarzy-skach skandynawskich z terenów ziem polskich, które zostały dobrze udokumentowane. Należą do nich dwa: w Lutomiersku66 i Końskich67, na których badania potwierdziły istnienie tej samej formy grobów oraz pochówków, wskazując na wareskie (wschodnie) pochodzenie wojowników. Innym przykładem, tym razem z północnej Polski, mogą być dwa groby komorowe z Kałdusa, gdzie prócz podobnej formy grobów, również i obrządek pogrzebowy (orientacja pochówków) jest zgodny z tą skandynawską oraz mazowiecką68.

Ważnym źródłem, choć jak do tej pory nie wykorzystanym w pełni, są badania antropologicz-ne. Ostatnie publikacje jeśli odnoszą się do tego typu materiałów, to w celu określenia wieku bądź płci, pomijając ewentualne określenie rasy. Dysponujemy jednak badaniami z początku XX w., przeprowadzonymi na kilkunastu cmentarzyskach, które wykazały, że pochowani na nich wojow-nicy wyróżniali się z ówczesnej średniej krajowej. Ich czaszki określono jako typy długogłowe, o wąskich czołach i potylicach. „Szkielety wskazywały na mężczyzn bardzo wysokich, o średnim wzroście 173–176 cm, dla porównania wzrost długogłowej populacji męskiej w Norwegii wynosił średnio 170–172 cm, a w Szwecji zaś nieco więcej”69.

Antropologia dostarcza nam jeszcze jednego pośredniego argumentu na rzecz obcego pocho-dzenia tego typu nekropolii. Orientacja męskich pochówków na wschód, a kobiecych na zachód powszechnie stosowana na cmentarzyskach w obudowach, w świetle analiz T. i H. Rysiewskich70 rysuje się jako odwzorowanie odrębności rodowej. Hipoteza ta wskazuje, że inne ułożenie ciał w grobach oddaje niejako przynależność do danego rodu. Wschodnia orientacja reprezentowałaby mężczyzn – założycieli cmentarzysk, dla kobiet zaś zarezerwowano odwrotne ułożenie z powodu pochodzenia z innego rodu (najprawdopodobniej z lokalnego społeczeństwa). Ważnym jest rów-nież fakt, że większość pochowanych dzieci była pochowana w analogiczny sposób jak kobiety. W młodszej fazie użytkowania cmentarzysk obserwujemy powolne odchodzenie od tego zwycza-ju, co można wiązać z asymilacją i przeobrażeniami wewnętrznymi grupy. Na cmentarzysku w Robertowie, reprezentującym młodszy okres, dochodzi w tym czasie do zaburzeń, choć wciąż ok. 80% pochówków odpowiada orientacji zachodnio-wschodniej71.

Część środowiska podchodzi jednak sceptycznie do tego typu interpretacji etnicznych. Niektó-

65 T. K o r d a l a, Uwagi o osadnictwie…, s. 113-114. 66 A. N a d o l s k i, A. A b r a m o w i c z, T. P o k l e w s k i, Cmentarzysko z XI wieku w Lutomiersku pod Łodzią,

Łódź 1959. 67 J. G ą s s o w s k i, Cmentarzysko w Końskich na tle zagadnień południowej granicy Mazowsza we wczesnym średniowieczu,

„Materiały Wczesnośredniowieczne”, t. 2 (1950). 68 W. C h u d z i a k, Wczesnośredniowieczne groby komorowe z Kałdusa pod Chełmnem na Pomorzu Wschodnim, „Slavia

Antiqua”, t. 42 (2001), s. 87. 69 T. K i e r s n o w s k a, O pochodzeniu…, s. 70. 70 T. i H. R y s i e w s c y, Archeologiczne odwzorowanie struktury rodowej: jej własności, zmienność oraz hipotetyczne

uwarunkowania etniczne, [w:] Studia nad etnogenezą Słowian i kulturą Europy wczesnośredniowiecznej, t. 1, red. G. L a b u d a, S. T a b a c z y ń s k i, Wrocław–Warszawa 1987, s. 133-152.

71 B. Ł u c z a k, T. K o r d a l a, Cmentarzysko wczesnośredniowieczne w Robertowie, gm. Brudzeń Duży (XII–XIII w.), „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Anthropologica”, t. 3 (1996), s. 159-189.

18

rzy, tak jak M. Dulinicz72, na podstawie analizy grobu 37/38 z Tańska-Przedborów, dopuszczają przesunięcie datowania niektórych stanowisk wcześniej niż na połowę XI w. Ten sam badacz uznał także, że „koncentracje pochówków dobrze uzbrojonych wojowników są charakterystyczne dla czasów formowania się nowych państw”73, wskazując niejako na inne możliwości interpretacji tego zjawiska, nie tylko przez pryzmat ruski. R. Piotrowski74, na podstawie analizy części cmenta-rzysk znad górnego Orzyca, widzi możliwość przesunięcia ich datowania na XI i XII w., a nawet w niektórych wypadkach na przełom X i XI w., co jednak jest mocno wątpliwe w kontekście roz-woju Kościoła na Mazowszu, z którym autor wiąże obrządek pogrzebowy.

Z drugiej strony oponenci wskazują, że analiza pewnych grup zabytków jak np. szpil pierście-niowatych bądź mis brązowych jest nacechowana subiektywizmem. Twierdzą, że wskazywanie na północne bądź wschodnie pochodzenie tych przedmiotów wynika z odgórnie przyjętego założe-nia, nie zaś wnikliwych studiów. Istnieje przecież możliwość dostania się tych przedmiotów na ziemie polskie inna drogą, niż z terenów ruskich75. Zarazem nie musiały one znaleźć się w posia-daniu ludności poprzez działania wojenne, lecz dzięki handlowi76.

Pewnego problemu nastręczają również same groby z konstrukcjami kamiennymi. Nie budzi zastrzeżenia ich skandynawskie pochodzenie, jednak jak do tej pory brak jest form przejściowych. W perspektywie dystansu dzielącego obydwa terytoria należałoby się spodziewać (zdaniem niektó-rych badaczy) jakichś form pośrednich. Jeśli grupa ich założycieli przybyła z Rusi, to tam powinni-śmy mieć ich pierwowzory77.

Reasumując, w świetle argumentów na rzecz hipotezy o wareskiej obecności na Mazowszu, na-leży przyjąć, że cmentarzyska z grobami w obudowie kamiennej są nekropolami wojowników przybyłych z terenów Rusi. Rekonstruując te wydarzenia należy wpierw zauważyć, że pojawienie się ich w drugiej połowie XI w. jest zbieżne z wojskową ekspedycja Jarosława Mądrego na Ma-zowsze. Po wygranej wojnie wojownicy zostali osadzeni na tych terenach, jako zabezpieczenie interesów władcy oraz w ramach zapłaty za trudy wojenne. Osadnictwo miało charakter wiejski w oddaleniu od ośrodków grodowych, a jak można wnosić po ilości cmentarzysk, było również sezonowe78. Bogactwo wyposażenia pierwszych pokoleń wskazuje na powiązania skandynawskie i ruskie. Wraz z asymilacją te obce grupy zaczęły zmieniać swój specyficzny obrządek, co objawiło się w zmniejszeniu ilości darów grobowych, a później w porzuceniu idei obstaw kamiennych.

Należy zauważyć, że sama hipoteza jest atrakcyjna z powodów możliwości interdyscyplinarne-go spojrzenia na zagadnienie historyczne. Jednak przy obecnym stanie wiedzy wydaje się wciąż aktualne stwierdzenie M. Dulinicza, że „na przyjęcie hipotezy o wareskiej proweniencji grobów w obstawach jest jeszcze za wcześnie”79. Trzeba żywić nadzieję na następne badania w tej dzie-dzinie, aby można było rozstrzygnąć ten węzłowy problem dla wczesnośredniowiecznego Ma-zowsza.

72 M. D u l i n i c z, op. cit., s. 197. 73 I d e m, Mazowsze we wczesnym średniowieczu. Jego związki z „państwem gnieźnieńskim”, [w:] Civitas Schinesghe cum

pertinentiis, red. W. C h u d z i a k, Toruń 2003, s. 111. 74 R. P i o t r o w s k i, Uwagi na temat chronologii i interpretacji wczesnośredniowiecznych cmentarzysk mazowieckich,

„Archeologia Polski”, t. 48 (2003), s. 170-171. 75 Ibidem, s. 185-186. 76 E. K o w a l c z y k, Dzieje granicy mazowiecko-krzyżackiej (między Drwęcą a Pisą), Warszawa 2003, s. 124. 77 R. P i o t r o w s k i, op. cit., s. 187. 78 T. K i e r s n o w s k a, O pochodzeniu…, s. 71. 79 M. D u l i n i c z, Jaki obrządek pogrzebowy panował na wczesnośredniowiecznym Mazowszu?, [w:] Studia z dziejów

cywilizacji…, s. 107.

19

Zofia Brzozowska Uniwersytet Łódzki

ТОРГОВЫЕ И КУЛЬТУРНЫЕ ОТНОШЕНИЯ ВЕЛИКОГО НОВГОРОДА С КЕНИГСБЕРГОМ И ДРУГИМИ ПРУССКИМИ ГОРОДАМИ В XIV–XV ВЕКАХ,

В СВЕТЕ НОВГОРОДСКИХ ГРАМОТ НА БЕРЕСТЕ

XIV и XV век это время значительного развития торговых и культурных отношений Великого Новгорода с Кенигсбергом и другими прусскими городами. Развития, начала которого надо искать несколько раньше – в середине XIII столетия, когда окончательно оформились торговые связи Новгородской республики с Западной и Центральной Европой. Как отмечает Наталья Казакова в монографии посвещенной русско-ливонским и русско-ганзейским взаимоотношениям в периоде Позднего Средневековья, города с территории Ливонского ордена играли в них жизненно важную роль, потому что: „через территорию Ливонии проходили пути русско-ганзейской торговли, а ливонские города являлись членами Ганзы”1. Кенигсберг, расположенный в прусской части Орденского государства, не находился в это время непосредственно на главном пути новгородской торговли, тем не менее имел он для неѐ немалое значение – как член Ганзейского союза и как место пребывания орденских торговых приказчиков2.

Великий Новгород был в период Позднего Средневековья одним из крупнейших центров международной торговли в Северо-Восточной Европе и безусловно важнейшим торговым городом Руси. К сожалению мы не можем точно ответить на вопрос, когда он окончательно присоединился к Ганзе, принимая во внимание свободный характер этого союза. Зато знаем, что первые попытки готландских и немецких купцов установить торговые отношения с Новгородской республикой стали появляться уже в XII в. В 1189 г. заключен был старейший, известный исследователям, торговый договор Новгорода с Готским берегом, Любеком и немецкими городами, в последствии которого над Волховом появились Готский и Немецкий дворы3.

На протяжении XIII столетия сотрудничество Новгорода с западными купцами постепенно расширялось и крепло. Свидетельствует об этом составление в середине этого века первой редакции т.н. Скры - устава немецкого двора, нормирующего его экономическое положение и характер торговли4. Этим периодом датируется тоже грамота, которую принято считать документом первого новгородско-ганзейского договора, заключенного в 1259 г.5

Настоящий расцвет торговых отношений Новгородской республики с Ганзейским союзом наступил в течение двух последних столетий Средневековья. Известно, что

1 Н. А. К а з а к о в а, Русско-ливонские и русско-ганзейскуе отношения. Конец XIV – начало XVI в., Ленинград

1975, с. 3. 2 А. Л. Х о р о ш к е в и ч, Торговля Великого Новгорода с Прибалтикой и Западной Европой в XIV–XV веках,

Москва 1963, с. 210. 3 P. D o l l i n g e r, Dzieje Hanzy. XII – XVII w., Warszawa 1997, c. 37. 4 А. Л. Х о р о ш к е в и ч, op. cit., c. 34. 5 Ibidem, c. 31.

20

в начале 1337 г. в Немецком дворе в Новгороде пребывало даже сто шестьдесят ганзейских купцов6. Оживлѐнные были также дипломатические контакты городских властей с представителями союза. До наших дней сохранилось семь договорных грамот Новгорода с Ганзой за XIV, и восемь за XV в. Среди них важнейшим является договор 1392 г.7 (который в русской историографии получил название Нибуров мир), потому что разрешая длительные русско-ганзейские споры, он на долгое время определил характер внешней торговли Новгорода и служил основой при рассуживании конфликтов между местными и немецкими купцами8.

XV столетие это также период попыток официального определения торговых отношений Новгородской республики с еѐ вторым главным партнѐром – Тевтонским (Ливонским) орденом. Вопрос обеспечения личной и имущественной безопасности ливонских купцов в Новгороде и новгородских – в Ливонии занимает значительное место в мирных договорах 1421 и 1448 г., заключенных между этими государствами9.

Концом зарубежной торговли Великого Новгорода является год 1494, в котором великий князь московский, Иван III приказал сослать около пятидесяти немецких купцов в Москву и навсегда ликвидировать Немецкий двор10.

А какую роль играл Кенигсберг в позднесредневековой торговли Ганзы и Тевтонского ордена с Новгородом? Можно полагать, что был он в это время в значительной мере торговым городом, принимая во внимание его юридический статус местности, состоящей из трѐх отдельных частей – орденской, церковной и купеческой11. Но здесь стоило бы подчеркнуть двойственный характер отношений Кенигсберга с Ганзейским союзом. С одной стороны в XIV и XV в. участвовал он в балтийской торговли в виде самостоятельного члена Ганзы, с другой – находясь под властью великого магистра Тевтонского ордена – феодального повелителя и вместе с тем члена Ганзейского союза12, стал местом пребывания орденских торговых приказчиков. И кажется, что именно их присутствие в Кенигсберге позволяет считать этот город очень важным центром орденского хозяйства и торговли. В свете немецких источников, в государстве Тевтонского ордена уже в конце XIII в. функционировала особая торговая администрация, высочайшим уровнем которой были т.н. Grosschäfferei, находящиесь в Мариенбурге и – что особенно интересно с точки зрения темы этой лекции – в Кенигсберге13.

Интересно, что до сих пор при исследовании вопросов тевтонско-новгородских взаимоотношений, принято было пользоваться прежде всего источниками немецкого происхождения. На Западе почти никто не помнит, что до наших дней сохранилось огромное количество новгородских берестяных грамот, которые надо считать настоящим сокровищем для историка, занимающегося вопросом зарубежной торговли Великого Новгорода в XIV и XV в. Оказалось, что можно в них найти интересные сведения о его связях с Кенигсбергом и другими городами Пруссии.

6 P. D o l l i n g e r, op. cit., c. 59. 7 Ibidem, c. 78. 8 Ганза и Новгород, http://www.adm.nov.ru/web/hanse.nsf [доступ: 31 X 2009]. 9 А. Л. Х о р о ш к е в и ч, op. cit., с. 34. 10 P. D o l l i n g e r, op. cit., c. 169, 280. 11 Ibidem, c. 43. 12 Ibidem, c. 89, 119. 13 Ibidem, c. 157.

21

Среди всех новгородских грамот на бересте, наше особое внимание привлекает одна, обозначеная номером 125, открытая во время раскопок 1954 г.14 Текст этого письма, относящегось к рубежу XIV и XV в., гласит: „Поклонъ от Марине къ с[ы]ну моему Григорью. Купи ми зендянцю добру. А куны язъ дала Двду Прибыше. И ты, чадо, издеи при собе, да привези семо”15.

C точки зрения темы этой лекции интерес вызывает слово зендянцю, потому что напоминает название одного из видов ткани, встречаемого в документах орденских торговых приказчиков в Кенигсберге, т. е. zendeling16. Некоторые исследователи полагают, что термин зендень обозначает хлопчатобумажную ткань, которую привозили в Новгород бухарские купцы17. Здесь переходила она в руки орденских торговцев, которые – в свою очередь – отправляли еѐ дальше, в Кенигсберг.

В этом месте стоит подчеркнуть, что вопрос „зендени” в свете новгородских и немецких источников, является частью попыток Тевтонского ордена экспортировать из Новгорода на запад разные ткани восточного происхождения18. Среди них встречаем, конечно, и хлопчатобумажную (почти всех цветов: зелѐную, дымчатую, красную, вишневую, малиновую, червленую, червчатую, лазоревую, белую, синюю, желтую, чѐрную)19, и шѐлковую, и другие. Например в 1400 г., в складе торговых приказчиков в Кенигсберге находилось 8 кусков шѐлковой камки (seydenne kammechyn), 1 кусок атласа, 3 куска тафты и 2 куска зендени. Известно, что изредка появлялся здесь также бархат20.

Сейчас возникает вопрос: были ли торговые связи Новгородской республики с Орденским государством только односторонними, или нет? Какую роль играло в них новгородское купечество – лишь поставщика восточной ткани или полностью равноправного партнѐра, в том числе – потребителя немецких товаров?

Ответ на поставленный вопрос можно найти в берестяных грамотах. Некоторые из них действительно упоминают о разных товарах немецкого происхождения, находящихся в Новгороде. Например в грамоте № 500, датирующейся первой половиной XIV в. и содержающей опись имущества анонимного купца, читаем о немецкой шубе21. В другом источнике (грамота № 282), с конца этого столетия, можно зато найти следующие слова: „... исполни. [А соли] не покупай: я купил немецкую соль. Доставил бы ты ее сюда”22. Упоминание немецкой соли в этой грамоте нельзя считать случайным, потому что большинство исследователей новгородской зарубежной торговли подтверждает тезис о том, что была она в это время одним из главных импортируемых товаров на Русь23.

Интересно, что новгородские грамоты на бересте кроме информации о определѐнных товарах, импортированных из Орденского государства, а также о видах тканей, экспортированных новгородскими торговцами на Запад, содержат ценные сведения об отношениях орденских и ганзейских купцов с жителями Новгорода. Эти немцы (так

14 А. В. А р ц и х о в с к и й, Раскопки 1954 года в Новгороде, „Вопросы истории”, № 2 (1955), с. 63. 15 Loc. cit. 16 А. Л. Х о р о ш к е в и ч, op. cit., с. 210. 17 А. В. А р ц и х о в с к и й, op. cit., c. 63. 18 А. Л. Х о р о ш к е в и ч, op. cit., с. 210. 19 А. В. А р ц и х о в с к и й, op. cit., c. 63. 20 А. Л. Х о р о ш к е в и ч, op. cit., с. 210. 21 http://gramoty.ru/index.php?no=500&act=full&key=bb. 22 http://gramoty.ru/index.php?no=282&act=full&key=bb. 23 А. Л. Х о р о ш к е в и ч, op. cit., с. 230.

22

обыкновенно называют торговых приказчиков Ордена или Ганзы в берестяных грамотах) являются в свете русских источников полноправными членами новгородского, позднесредневекового общества, людьми, с которыми жителей республики соединяло много деловых и личных связей. Подтверждение вышеуказанного тезиса можна найти хотя бы в содержании грамоты № 25. Это небольшой фрагмент указаний в связи с предстоящим судом по поводу краденого коня, датируемый началом XV в. Текст этого источника гласит: „... свидетельское показание („ухо”), [обращенное] к тебе с Василием Желудковым, то ты дай показания на суде. А на меня ссылайся в том, что ты опознал коня у немца и дал за меня свидетельское показание, а немец от себя обвинение отвел, а обвинил Вигуя...”24.

А как представляется вопрос культурных отношений Великого Новгорода с прусскими городами в свете грамот на вересте? Прежде всего надо подчеркнуть, что влияния в сфере широко понятой культуры труднее поддаются изучению, чем торговые отношения. Следовательно в новгородских грамотах очень трудно найти непосредственные сведения о том, что пребывающие в Новгороде орденские и ганзейские торговые приказчики оказывали влияние на характер его городской культуры, ярко отличающейся от остальных районов Руси. Тем не менее существуют грамоты, свидетельствующие о постепенной адаптации некоторых элементов латинской культуры в Новгороде. Следует здесь обратить внимание на обозначенную номером 488, содержащую литургические записи на латинском языке25. При этом надо однако помнить, что грамоты такого типа встречаются в Новгороде очень редко.

Подытоживая всѐ вышесказанное, предлагаю считать новгородские грамоты на бересте источниками важными для полного изучения темы торговых и культурных отношений Великого Новгорода с Кенигсбергом и другими прусскими городами в XIV–XV веках. Некоторые из них содержат так как интересные сведения о товарах, импортированных из Орденского государства, а также о тех, которые новгородские торговцы экспортировали на Запад. Эта информация является ещѐ более любопытной, если мы сравним еѐ с тезисами, преобладающими в научной литературе и опирающимися в главной мере на источники немецкого происхождения. Такое сравнение позволяет прийти к выводу, что данные новгородских грамот и орденских документов подтверждают и дополняют друг друга.

Кроме вышесказанного, новгородские берестяные грамоты содержат также другие, вызывающие интерес историков, элементы – в том числе подробное описание повседневной жизни немцев в Новгороде и их взаимоотношений с жителями этого города и встречаемые время от времени признаки проникновения на Русь латинской культуры.

Стоит ещѐ подчеркнуть, что пользуясь грамотами на бересте в качестве источников новгородско-орденских взаимоотношений, надо быть осторожным. Прежде всего по причине неточности географических и этнических названий, встречаемых в их текстах. Ни в одной, известной исследователям, новгородской берестяной грамоте не упоминается именно Кенигсберг. Очень трудно найти такие географические названия, как: Пруссия, Ливонский или Тевтонский орден. Можно полагать, что торговых приказчиков Ордена и ганзейских купцов определяет в новгородских грамотах лишь один, общий термин – немцы. И это не всѐ – в некоторых из них такое название

24 http://gramoty.ru/index.php?no=25&act=full&key=bb. 25 http://gramoty.ru/index.php?no=488&act=full&key=bb.

23

относится к шведам (например в грамоте № 248, в которой идѐт речь о немецкой (т. е. шведской) половине Карелии)26.

В конце этой статьи надо ещѐ упомянуть, что неоценимой помощью при исследовании темы торговых и культурных отношений Великого Новгорода с Кенигсбергом и другими прусскими городами в XIV–XV веках, в свете новгородских грамот на бересте, был для меня сайт ДРЕВНЕРУССКИЕ БЕРЕСТЯНЫЕ ГРАМОТЫ. РУКОПИСНЫЕ ПАМЯТНИКИ ДРЕВНЕЙ РУСИ, разработанный в рамках проекта Birchbark Literacy from Medieval Rus: Contents and Contexts27.

Zofia Brzozowska

STOSUNKI HANDLOWE I KULTURALNE NOWOGRODU WIELKIEGO Z KRÓLEWCEM I IN-

NYMI MIASTAMI PRUS W XIV–XV W. W ŚWIETLE GRAMOT NOWOGRODZKICH

Wieki XIV i XV to okres prawdziwego rozkwitu stosunków handlowych i kulturalnych Nowogrodu Wielkiego

z Królewcem i innymi miastami na terytorium Prus, będącego konsekwencją uformowania się już pod koniec XIII stule-cia trwałych związków republiki św. Zofii z centralną i zachodnią Europą. W literaturze przedmiotu można się spotkać z opinią, iż miasta znajdujące się na obszarze Państwa Zakonu Krzyżackiego zajmowały – tak ze względu na swe położe-nie, jak i przynależność do Hanzy – ważne miejsce w handlu Nowogrodu Wielkiego. Również Królewiec, nie znajdujący się w tym okresie na głównym szlaku handlowym, odgrywał w nim niebagatelną rolę. Z jednej strony był – podobnie jak Nowogród – miastem hanzeatyckim, z drugiej – znajdując się pod władaniem Wielkiego Mistrza Zakonu Krzyżackiego (także utrzymującego kontakty z Hanzą) mógł pełnić funkcję ośrodka handlowego i siedziby jednego z tzw. Grosschäfferei – organu administracyjnego odpowiedzialnego za handel.

W badaniach nad relacjami nowogrodzko-pruskimi wykorzystuje się zazwyczaj źródła proweniencji niemiec-kiej, zapominając jednocześnie, że do naszych czasów zachowała się ogromna liczba ruskich gramot, spisanych na korze brzozowej, zawierających wiele informacji, cennych zwłaszcza dla historyka zajmującego się zagadnieniem stosunków handlowych i kulturalnych Nowogrodu Wielkiego z Zachodem w XIV–XV w. Można w nich również odnaleźć ślady kontaktów republiki św. Zofii z Królewcem. Dla przykładu w tekście gramoty nr 125, odnalezionej podczas wykopalisk z 1954 r., znajduje się termin зендень do złudzenia przypominający występujące w dokumen-tach urzędników z Królewca, słowo zendeling. Znawcy przedmiotu są w zasadzie zgodni co do tego, że pod okre-śleniem tym należy rozumieć pewien gatunek materiału bawełnianego, przywożonego do Nowogrodu z Buchary i następnie eksportowanego do Prus. Co więcej, gramoty nowogrodzkie wspominają również o niemieckich towa-rach, znajdujących się w Nowogrodzie Wielkim: „niemieckiej szubie” (nr 500), „niemieckiej soli” (nr 282). Zawie-rają także informacje o codziennych kontaktach mieszkańców republiki nowogrodzkiej z przebywającymi na jej terytorium „Niemcami” (wspólny termin, występujący w gramotach na oznaczenie kupców hanzeatyckich, przed-stawicieli Państwa Zakonu Krzyżackiego, a nawet Szwedów), np. nr 25. Najciekawsze z nich wydają się jednak te, które mogą stanowić dowód częściowego przenikania do kultury Rusi Nowogrodzkiej elementów cywilizacji zachodniej, jak np. gramota nr 488, zawierająca fragmenty liturgii obrządku rzymskokatolickiego, spisane – rzecz jasna – po łacinie.

26 http://gramoty.ru/index.php?no=248&act=full&key=bb. 27 http://gramoty.ru.

25

Nina Kapuścińska Uniwersytet Łódzki

MAŁŻEŃSTWO ZYGMUNTA AUGUSTA Z BARBARĄ RADZIWIŁŁÓWNĄ A IDEA UNII

POLSKO-LITEWSKIEJ

Unia polsko-litewska przyjęta na Sejmie w Lublinie w 1569 r. stanowiła, i po dziś dzień stano-wi, jeden z najbardziej zajmujących problemów narodowej historii nowożytnej. Już sama istota unijnego aktu, rozpatrywana w kategorii utworzenia unitarnego państwa polskiego bądź federacji dwóch równorzędnych państw, stała się obiektem historiograficznych polemik. Za przedmiot niniejszych rozważań obrałam ocenę wpływu małżeństwa Zygmunta Augusta z Barbarą Radziwił-łówną na unijne projekty i ich realizację. Chociaż zdaniem znakomitego historyka Feliksa Ko-necznego: „małżeństwo z Barbarą, zawarte tylko z miłości, było dla polityki zupełnie obojętne i w sprawach publicznych niczego nie przesądzało. […] Było tylko wydarzeniem z kroniki familij-nej Jagiellonów, a nie z historii narodu polskiego”1, to jednak w większości historycy odczytywali je jako wypadek, mający zasadniczy wpływ na losy Korony i Litwy, niosący z sobą pomyślne bądź zgubne dla ich wspólnej przyszłości konsekwencje. Zestawienie owych dwóch skrajnych stano-wisk, krańcowych ocen znaczenia królewskiego mariażu i zarazem roli, jaką przyszło odegrać Zygmuntowskiej małżonce, było jedynie jedną z wielu kwestii spornych, składających się na wiel-ki, pasjonujący spór o Barbarę Radziwiłłównę. Ponieważ spór ten zaznaczył się szczególnie silnie w XIX i w pierwszej połowie XX w., ramy chronologiczne referatu obejmują dwa powyższe okre-sy. Na wstępie poczynionych uwag nasuwa się pytanie: o czynniki powodujące tak zróżnicowane poglądy na interesujące nas zagadnienie. Intrygująca wydaje się również próba konfrontacji ówcze-snych wyobrażeń z ustaleniami najnowszej historiografii.

Wiek XIX przypisał Barbarze Radziwiłłównie szereg wzniosłych dokonań, a wśród nich na-wet fundamentalny wkład w epokowe dzieło unii polsko-litewskiej. Chociaż unijny akt został zawarty dopiero w 1569 r., a więc wiele lat po śmierci królowej i choć, co mogłoby wydawać się najistotniejsze, Barbara wywodziła się przecież z rodu zagorzałych przeciwników zespolenia Litwy z Koroną, jej apologeci i tak przyznali jej zaszczytną rolę w tym wiekopomnym wydarze-niu. Warto zauważyć, że owa chlubna partycypacja Radziwiłłówny w dziele unii była rozmaicie rozumiana i prezentowana z różnym rozłożeniem akcentów.

Czołowy piewca Barbary – Alojzy Feliński2 wykreował ją na strażniczkę polsko-litewskiej jedności, obrończynię unii spajającej oba narody, począwszy od 1385 r. Jego bohaterka nie do-puściła, aby król w walce o uznanie potajemnie zawartego ślubu, zerwał święty unijny węzeł. Wolała poświęcić miłość i małżeńskie szczęście, aniżeli dopuścić do rozpadu unii:

Czemże jest szczęście nasze obok szczęścia ludów? […] Chceszże rozdzielać wiecznie dwa potężne kraje, Które złączył twój naddziad, łączą obyczaje, […]

Jedna krew, jeden język, jedna swobód miłość? […] Chceszże, by te pogromcze orły i pogonie, […]

Bratobójczem się kiedyś niszczyły żelazem?

1 F. K o n e c z n y, Dzieje Polski za Jagiellonów, Kraków 1903, s. 321. 2 Jego Barbara Radziwiłłówna wystawiona w 1817 r. została przyjęta z powszechnym entuzjazmem.

26

O wy, tak lube sercu mojemu narody! […] Jeśli wam takie losy gotują niebianie,

Niech umrę! niech przynajmniej ja nie patrzę na nie!3

Tym samym w wyobrażeniu Felińskiego, Barbara poprzez umiłowanie i pielęgnowanie mię-dzynarodowej wspólnoty musiała zainspirować Zygmunta Augusta do ściślejszego jej utwierdze-nia. Jagiellonowi, który w ostateczności zamyślał porzucić koronę polską i poprzestać na władzy w dziedzicznym Księstwie Litewskim, dała chlubny przykład poszanowania kilkuwiekowego przymierza obu narodów, wzór poświęcenia własnego życia w imię wyższej idei.

O ile dla Alojzego Felińskiego Radziwiłłówna wyrastała na opiekunkę unii personalnej – związku opartego na osobie wspólnego panującego, o krok dalej poszedł Franciszek Wężyk4, który nie zawahał się uczynić z niej orędowniczki pełnego połączenia Korony i Litwy w wyniku unii realnej. W myśl wyznawanej prowidencjalistycznej filozofii dziejów, poeta w unijnym patrona-cie Barbary dostrzegał szczególną misję, realizację nadprzyrodzonego planu Opatrzności5. To właśnie królewska małżonka miała za zadanie, niczym swoista wyrocznia przekazać ostatniemu Jagiellonowi fundamentalne wskazanie polityczne:

Ach! odstąpcie mnie, błagam, a śpieszcie do króla. Niech Polsce całą miłość poświęcić się stara.

A jeźli go nieszczęsna obchodzi Barbara, Niech ma wzgląd na los przyszły ojców moich ziemi,

Niech złączy Litwę z Polską węzły wieczystemi6.

W powyższym ujęciu Radziwiłłówna wywarła zatem bezpośredni, zasadniczy wpływ na zacie-śnienie unijnych więzów. Dzieło pełnej unifikacji stawało się wypełnieniem ostatniej woli Barbary-patriotki, zrealizowaniem politycznego testamentu przezornej królowej. Co więcej, jako rodowita Litwinka przeistaczała się w symbol samego Wielkiego Księstwa Litewskiego, a jej małżeństwo z Jagiellonem wyrastało do rangi metaforycznego zjednoczenia Korony i Litwy, stanowiło proroczą zapowiedź świetnej przyszłości obu narodów.

Motyw Barbary – rzeczniczki unii lubelskiej rozwinął „jej nieumiarkowany chwalca”7 Antoni Edward Odyniec, budując ciekawą paralelę historyczną: „Jadwiga, królewna Polska, obok pierw-szego Jagiełły, za którego się unia dwóch narodów zaczyna; Barbara, księżniczka Litewska, obok ostatniego z Jagiełłów, pod którym się unia ostatecznie spaja […] i przez nich z sobą zbliżone”8. Tak jak niegdyś małżeństwo córki Ludwika Węgierskiego z wielkim księciem Jagiełłą na kolejne stulecia połączyło oba narody, tak związek Barbary i Zygmunta miał dopełnić zaszczytnego dzieła i pogłębić istotę unijnej wspólnoty. Wzorem Jadwigi Andegaweńskiej, Radziwiłłówna Odyńca najwyżej ceniła wartość unii i w jej imię gotowa była do największych poświęceń. Okazała się zatem godną kontynuatorką dzieła, zapoczątkowanego przez królową Jadwigę. Średniowieczna

3 A. F e l i ń s k i, Barbara Radziwiłłówna, Kraków 1820, s. 60-61. 4 Barbara Radziwiłłówna Wężyka została napisana w 1811 r. i w tym samym roku wystawiona na scenie

warszawskiej. Autor zdecydował się na jej wydanie dopiero w 1822 r. „Dziś gdy dzieła Felińskiego są w ręku wszystkich; gdy z rozważnego czytania[…] przekonać się zdołałem, że nic z sobą nie mamy wspólnego, prócz tego co nam przekazały dzieje, […] odważyłem się na udzielenie dziełka mojego krajowej powszechności, bez obawy aby mnie kto o naśladownictwo posądził. Nie wątpię, iż z porównania tych dwóch jednej osnowy i współczesnych sobie Tragedii, wzorowe Felińskiego pióro w uznawanej od wszystkich objawi się świetności”. F. W ę ż y k, O Poezji Dramatycznej, Rozprawa II, [w:] Barbara Radziwiłłówna, Kraków 1822, s. 101-102.

5 A. F. G r a b s k i, Franciszka Wężyka filozofia dziejów Polski, [w:] Szlakami przeszłości i czasów współczesnych, red. K. P u c h o w s k i, J. Ż e r k o, Gdańsk 1996, s. 67-69.

6 F. W ę ż y k, Barbara Radziwiłłówna, Kraków 1822, s. 83. 7 J. Bartoszewicz, Barbara Radziwiłłówna, [w:] Encyklopedia Powszechna S. Orgelbranda, t. I, Warszawa 1860, s. 870. 8 A. E. O d y n i e c, Barbara Radziwiłłówna, czyli początek panowania Zygmunta Augusta, Wilno 1858, s. XVIII.

27

bohaterka wyrzekła się miłości do ukochanego Wilhelma, wyrzeczenie Barbary przejawiało się natomiast w rezygnacji z dawnego życia romantycznej kochanki, skupionej wyłącznie na miło-snych urokach, by mogła narodzić się Barbara-patriotka i chrześcijanka, w której sercu pierwsze miejsca zajęłyby: Bóg i ojczyzna.

Po prześledzeniu wybranych przykładów okazuje się, że literatura piękna, zarówno nurtu klasy-cystycznego, reprezentowanego przez Felińskiego i Wężyka, jak i doby romantyzmu uosabianego w twórczości Odyńca, nieodłącznie łączyła postać Barbary Radziwiłłówny z wiekopomnym dzie-łem unii polsko-litewskiej. Co ciekawe, wątek ten znajdujemy również w konwencji młodopol-skiej, choć przecież literaci pierwszej połowy XX w., stopniowo odchodzili już od skrajnie ideali-stycznego wizerunku bohaterki, od mitu wzorcowej patriotki i opiekunki narodu, za jedyne i wy-starczające kryterium wielkości królowej, uznając renesansową miłość. Określany mianem czwar-tego wieszcza narodowego, wybitny reprezentant Młodej Polski – Stanisław Wyspiański przypisał królowej pośredni wpływ na uchwały sejmu lubelskiego z 1569 r. W wyobrażeniu dramaturga, zbawienna moc uczucia, jakim Barbara obdarzyła ostatniego Jagiellona, stała się źródłem jego cudownej przemiany, „babińskiego królewicza”9 przeobraziła w doskonałego władcę – architekta unii. To miłość Radziwiłłówny obudziła w królu szlachetne idee, a zatem stanowiła kolebkę pol-sko-litewskiej wspólnoty. Chociaż Barbara nie doczekała się upragnionego potomka, w ujęciu Wyspiańskiego, pozostawiła po sobie cenniejszą spuściznę – na kolejne stulecia zjednoczyła Ko-ronę i Litwę, wyrastając tym samym na ideową matkę Rzeczypospolitej Obojga Narodów:

Niegdy pierścionek dziewczęcia małżeństwem ziemie dwie wiąże,

kiedy Litwy pan i książę ślubne wymawiał zaklęcia10.

Pamiętając, że to przede wszystkim w obrębie dyskursu literackiego, w duchu mitologizacji wi-zerunku Barbary Radziwiłłówny, w poczet jej chwalebnych zasług wliczono również mniej lub bardziej znaczący wpływ na zawarcie unii lubelskiej, zwróćmy uwagę, że niekiedy nawet dziewięt-nastowieczna historiografia dzieło unijnego przymierza wiązała z osobą Barbary. Dla przykładu tak znakomity historyk jak Joachim Lelewel, jako twórca republikańskiej syntezy dziejów gloryfi-kował szlachecką demokrację i co ciekawe, właśnie w królowej widział gorliwą rzeczniczkę reform postulowanych przez średnioszlachecki ruch egzekucyjny, na czele z interesującym nas hasłem unii realnej11.

Po przybliżeniu idealistycznego wyobrażenia Barbary – unijnej patronki, nadszedł czas, by od-dać głos reprezentantom nurtu krytycznego, którzy w wyborze królewskiej małżonki upatrywali szereg negatywnych konsekwencji, i to zarówno dla polityki wewnątrzpaństwowej, jak i zagranicz-nej. W centrum krytyki znalazł się także uznawany za zgubny wpływ królowej na przyszłość zjed-noczonych unią, począwszy od 1385 r., Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Jako pierwszy historyk monarchista, związany z emigracyjnym Hotelem Lambert – Karol Sienkiewicz zauważył, że: „Ożenienie się z Barbarą, ze względu politycznego […] fatalnem było. […] dało [królowi] za przyjaciela, za powiernika, […] za spół-Króla, […] brata Królowy Barbary, który […] zrywanie jedności Polski z Litwą gorliwie podżegał”12. Podobnie surowy osąd wydał Julian Bartoszewicz –

9 S. W y s p i a ń s k i, Zygmunt August, Warszawa 1930, s. 45. 10 Ibidem, s. 84. 11 J. L e l e w e l, Polska, dzieje i rzeczy jej, t. I, Poznań 1858, s. 126. 12 K. S i e n k i e w i c z, Skarbiec historii polskiej, t. I, Paryż 1839, s. 405. Dla oddania zróżnicowania ówczesnych

poglądów przywołajmy głos przedstawiciela krakowskiej szkoły historycznej Józefa Szujskiego, który nie podzielał opinii o zgubnym wpływie Mikołaja Czarnego na Zygmunta Augusta. Przeciwnie uważał, że Radziwiłł „najpolityczniejszy z Litwinów” utrzymywał króla w słuszności obranej linii polityki zagranicznej, będącej kontynuacją polityki Zygmunta

28

autor biogramu Radziwiłłówny w Encyklopedii Powszechnej Orgelbranda: „Smutne losy Barbary w ostatnich czasach natchnęły wielu pisarzy. Tragedyje w guście klasycznym, czcze, pełne dekla-macji […] zostawili na jej cześć Alojzy Feliński i Franciszek Wężyk. […] W końcu wystąpił Antoni Edward Odyniec […] wystawił sobie Barbarę za postać opatrznościową, przez którą spełniła się unia Polski z Litwą, postawił ją obok Jadwigi, błąd to był niezmierny. Ani charakterem, ani wpły-wem swoim nie dorosła Barbara tego posłannictwa”13. Przywołajmy w tym miejscu również sta-nowisko cenionego reprezentanta krakowskiej szkoły historycznej – Michała Bobrzyńskiego, który tak dalece niekorzystnie oceniał Zygmuntowski mariaż, że nie zawahał się określić go jako sprawę „mętną i powadze królewskiego majestatu uwłaczającą”14, zaś samą Barbarę uważał za lubieżną kusicielkę, która usidliła Zygmunta Augusta i nauczyła go prywaty, tak, że w trudnym momencie dziejowym „wysuwał naprzód sprawę swą osobistą, […] że nie mógł to być już ten król szlachty, który zgubną przewagę możnych z jej pomocą miał w niwecz obrócić”15. Według Bobrzyńskiego, Barbara mniej lub bardziej świadomie stała się narzędziem w rękach możnowład-ców, w tym ważnym ogniwem w spisku możnych litewskich przeciwnych zacieśnieniu związków z Koroną.

Powyższe argumenty wysuwane przez historyków-krytyków Barbary Radziwiłłówny, nie tyl-ko przeczyły jej chlubnej roli w dziele unii, ale i formułowały tezę, w myśl której królowa jako reprezentantka Radziwiłłowskiej familii, rodzona siostra Mikołaja Rudego, stryjeczna siostra Mikołaja Czarnego, a więc czołowych unijnych oponentów, musiała podzielać ich nieufny sto-sunek do unii, a co za tym idzie odciągać Zygmunta od szlacheckiego stronnictwa reform. Bez-spornym wydawał się fakt, iż sprawa małżeństwa na szereg lat skłóciła król i szlachtę, znacznie opóźniając współpracę monarchii z ruchem egzekucyjnym, a tym samym podjęcie konkretnych kroków zmierzających do pogłębienia unii. Dzięki wyniesieniu przedstawicielki rodu do godno-ści królowej, Radziwiłłowie dostąpili najwyższych zaszczytów, zostali spowinowaceni z dynastią panującą i wyrośli do rangi najpotężniejszego rodu na Litwie. Tym samym, w razie bezpotomnej śmierci Jagiellona mogliby z powodzeniem ubiegać się o tron wielkoksiążęcy, a nawet zerwać więzi łączące Litwę z Koroną. Wybór królewskiej małżonki mógłby zatem przekreślić szczytne unijne projekty. Historycy zasadniczo różnili się natomiast w ocenie roli odegranej przez samą Barbarę, o ile, zdaniem Bartoszewicza nie potrafiła ona wywrzeć większego wpływu na królew-skie decyzje, brakowało jej zdolności, by mogła mieszać się w sprawy wielkiej polityki, a wobec tego unia była wyłączną zasługą Zygmunta Augusta, Bobrzyński przypisał jej z kolei pejoratyw-ne oddziaływanie na króla, zaszczepienie w nim nieufności do szlachty i jej programu naprawy Rzeczypospolitej.

O ile jeszcze w XIX stuleciu wyżej zaprezentowane opinie były odosobnione, w pierwszej po-łowie wieku XX, wraz z wpisującą się w modę na odbrązawianie mitów narodowych ostrą krytyką postaci, wśród szeregu wysuwanych wobec niej zarzutów, pojawił się również problem jej feralnej roli w stosunkach polsko-litewskich. Przede wszystkim ówczesny czołowy przeciwnik Radziwił-łówny, uznawany za autorytet w zakresie historii nowożytnej – Ludwik Kolankowski upowszech-nił fragment Latopisu Wielkiego Księcia Litewskiego i Żmudzkiego16, z którego wyraźnie wynikało, że

Starego. Co więcej ich przyjaźń nie polegała na bezkrytycznym zaufaniu, o czym najlepiej świadczyło odmienne stanowisko króla w kwestii religijnej. J. S z u j s k i, Charakterystyka Zygmunta Augusta, „Przegląd Polski”, R. VII (1872), z. III, s. 345-346.

13 J. B a r t o s z e w i c z, op. cit., s. 870. 14 M. B o b r z y ń s k i, Dzieje Polski w zarysie, t. II, Kraków 1881, s. 74. 15 Loc. cit. 16„Król im (Radziwiłłom) obiecał do niej nie chodzić i nie chodził przez czas dłuższy. Potem krewkości

przyrodzonej dłużej zdzierżeć nie mógł i poszedł do niej nocą samotrzeć. A panowie Radziwiłłowie pilnie tego

29

małżeństwo Zygmunta z Barbarą stanowiło efekt Radziwiłłowskiej manipulacji, przewrotnej in-trygi zmierzającej do osadzenia na tronie reprezentantki rodu, która broniłaby jego interesów, w tym także czuwała nad niedopuszczeniem do zacieśnienia międzynarodowej wspólnoty. W opinii historyka, małżeństwo to „fatalnie zaciążyło nad ówczesnymi dziejami”17, „łatwowierny młodzieńczy król wydał się na szereg lat, […] w ręce, odzierających go z powagi i mienia, wielmo-ży litewskich”18. Co więcej, wysunięte w historiografii po raz pierwszy przez Kolankowskiego posądzenie królowej o chorobę francuską, doskonale potwierdzałoby teorię spiskową, w myśl której Radziwiłłowie po wymarciu dynastii Jagiellońskiej, planowali zająć jej miejsce. Zdaniem Kolankowskiego, słusznie zatem społeczeństwo koronne obawiało się konsekwencji wyniesienia Barbary, „chodziło o unię z Litwą, o niedopuszczenie do utwierdzenia się w wielkim księstwie nowej dziedzicznej familii”19.

Stanowisko Kolankowskiego podzielało grono znakomitych badaczy nowożytności, którzy w Radziwiłłównie widzieli swoistą femme fatale polskiego renesansu. Prezentowali ją jako wyrazi-cielkę interesów możnowładztwa, wroga szlacheckiej demokracji i światłych reform odnowy Rze-czypospolitej, w tym postulatu unii. Znawca historii społeczno-politycznej XVI w. – Władysław Bogatyński podkreślał realne niebezpieczeństwo objęcia przez potomka Zygmunta i Barbary osobnej władzy na Litwie, a przez to naruszenia trwałości unijnego związku. Jego zdaniem, Ra-dziwiłłowie „zobowiązali […] króla do trwałej dla siebie wdzięczności i przyjaźni. To też posypały się na nich łaski, jak z rogu obfitości, do czego niemało przyczyniła się Barbara”20. Podobnie autor monografii poświęconej Radziwiłłom, napisanej w oparciu o bogate zbiory ojca: archiwalia i wypi-sy źródłowe – Kazimierz Bartoszewicz widział w Barbarze twórczynię przyszłej potęgi domu, odpowiedzialną za zbliżenie do młodego króla wrogów unii: „którym polska równość szlachecka nie smakowała, gdyż podkopywała ich uprzywilejowane stanowisko”21. Również Władysław Po-ciecha twierdził, że piękna Litwinka, rozkochując w sobie Zygmunta, całkowicie uzależniła go od swych braci, czyniąc z monarchy instrument Radziwiłłowskiej polityki22. Myśl tę rozwinął Włady-sław Konopczyński, traktując królową jako pośredniczkę, a nawet litewską agentkę na polskim dworze, za pośrednictwem której Radziwiłłowie „zamierzali najpierw wyrobić sobie zwrot rewin-dykowanych przez Bonę ogromnych królewszczyzn, następnie zaś trząść niepodzielnie Litwą, a nawet wpływać na sprawy koronne”23. Bez względu na to czy rozmyślnie, czy nieświadomie, ale według historyka, konsekwentnie Radziwiłłówna realizowała zamysły rodowej polityki, zmierzają-cej do zachowania odrębności Wielkiego Księstwa Litewskiego, a w dalszej przyszłości może nawet przejęcia udzielnej władzy na Litwie i zerwania unijnych więzi.

strzegli i gdy król do siostry ich wszedł, oni natychmiast zjawili się przed nim i rzekli: Miłościwy królu! Przyrzekłeś do siostry naszej nie przychodzić, przecz więc teraz tu jesteś? A król na to: A kto wie, czy obecne moje przyjście do siostry waszej nie przyniesie wam wspomożenia sławy, czci i pożytków waszych. Oni (Radziwiłłowie) rzekli: »Boże to daj« i natychmiast przyzwali plebana, który był na to przygotowany, i zaślubili króla z swą siostrą w tajemnicy”. L. K o l a n k o w s k i, Zygmunt August, wielki książę Litwy do roku 1548, Lwów 1914, s. 340.

17 I d e m, Polska Jagiellonów. Dzieje polityczne, Lwów 1936, s. 276-277. 18 Loc. cit. 19 Historyk doszedł do następującego wniosku na podstawie relacji posłów gdańskich, obecnych na sejmie

piotrkowskim z 1548 r. Społeczne zezwolenie na zachowanie małżeństwa z Radziwiłłówną było obwarowane dwoma warunkami: 1) Potomstwo z tego małżeństwa nie będzie miało żadnych praw dziedzicznych; 2) Litwa zostanie zjednoczona z Koroną. I d e m, Zygmunt August…, s. 343-344.

20 W. B o g a t y ń s k i, Z dziejów małżeństwa Zygmunta Augusta z Barbarą, „Rozprawy Akademii Umiejętności. Wydział Historyczno–Filozoficzny”, 1916, seria II, t. XXXIV, s. 19.

21 K. B a r t o s z e w i c z, Radziwiłłowie, Warszawa–Kraków 1928, s. 24. 22 W. P o c i e c h a, Barbara Radziwiłłówna, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. I, Kraków 1935, s. 297. 23 W. K o n o p c z y ń s k i, Dzieje Polski nowożytnej, t. I, Warszawa 1936, s. 69.

30

Po prześledzeniu wybranych przykładów, tytułem podsumowania spróbujmy udzielić odpo-wiedzi na sformułowane na początku naszych rozważań pytania. Dlaczego obok Barbary – opie-kunki i rzeczniczki polsko-litewskiej wspólnoty równolegle funkcjonowała córka Radziwiłłowskiej familii, narzędzie w rękach kierowanych prywatą braci, przeszkoda na drodze do zawarcia unii? Otóż mit unijnej patronki zrodził się na gruncie poetyckiej wyobraźni, w dobie zapotrzebowania na narodowych bohaterów, w założeniu stanowił niezbędny element składający się na wizerunek królowej-patriotki. Choć pozbawiony źródłowego uzasadnienia był przecież żywy w społecznych wyobrażeniach, nawet wówczas gdy naukowa historiografia, powołując się na świadectwo źródeł, nie zawahała się mu zaprzeczyć. O ile jeszcze w pierwszej połowie XIX w. silne były wzajemne zależności pomiędzy literaturą piękną i historiografią, a wobec tego do historyków wiedzionych sentymentem przemawiała idealistyczna kreacja bohaterki, z czasem wraz z postępującą demitolo-gizacją nastąpiło z kolei uczynienie z Barbary renesansowej femme fatale, która nieomal przekreśliła szczytne unijne projekty. Wydaje się, że ani bezkrytyczne przypisanie Radziwiłłównie patronatu nad unią, ani też przerysowanie jej złowróżbnego wpływu na przyszłość stosunków polsko-litewskich nie było uzasadnione. Wpisywało się raczej w argumentację: „za” bądź „przeciw” kró-lowej wysuwaną przez oba nurty: jej apologetów i przeciwników. Dochodzimy w tym miejscu do drugiego interesującego nas zagadnienia – próby konfrontacji obu skrajnych stanowisk z ustale-niami najnowszej historiografii. Powołując się na prace współczesnych historyków podejmujących unijną tematykę, w największym skrócie, z ryzykiem pewnego uogólnienia, przytoczmy następują-cą konkluzję. Sam Zygmunt August w pierwszych latach panowania przeciwny był odnowieniu unii, a zatem jakikolwiek – pozytywny czy negatywny wpływ jego małżonki byłby znikomy. Nie posiadamy żadnego źródłowego potwierdzenia popierania przez Barbarę postulatu unii, co byłoby zresztą niezrozumiałe ze względu na jej koneksje rodzinne i w związku z nadzieją na spodziewane potomstwo. Z drugiej strony małżeństwo z Radziwiłłówną było tylko pozornie niebezpieczne dla unijnych projektów, w rzeczywistości nie stanowiło dla nich większej prze-szkody. Wprawdzie zbliżyło monarchę do Mikołaja Czarnego, dla którego unia była „powro-zem wiecznej a żywej niewoli”24 i Rudego, który zaklinał się, że do końca życia będzie bronił „konika litewskiego” przed „orlikiem polskim”25, lecz przecież śmierć Barbary nie pomniejszyła ich wpływów, a i wówczas Zygmunt, gdy tylko zmienił swój stosunek do unii, zerwał z linią proradziwiłłowskiej polityki. Reasumując, współcześnie przy okazji rozważań dotyczących unii lubelskiej, nie przecenia się już znaczenia królewskiego mariażu i roli samej Zygmuntowskiej wybranki, ale warto chyba pamiętać, że w minionych stuleciach rola ta stanowiła obiekt namięt-nej polemiki.

24 S. C y n a r s k i, Zygmunt August, Wrocław 1988, s. 110. 25 Ibidem, s. 111.

31

Bartłomiej Dźwigała Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

WOJNA POLSKO-MOSKIEWSKA 1609–1612. ZNACZENIE POSTAWY PUŁKU

ALEKSANDRA ZBOROWSKIEGO WOBEC WOJSKA KRÓLEWSKIEGO DLA PRZEBIEGU KAMPANII

Na początku XVII w. Rzeczpospolita Obojga Narodów była państwem realnie kształtują-cym polityczne dzieje Europy środkowo-wschodniej. Pomimo licznych oznak kryzysu we-wnętrznego państwo polsko-litewskie było na tyle silne, aby prowadzić wojny na kilku frontach jednocześnie i podporządkowywać sobie kolejne obszary. Wielkie Księstwo Moskiewskie nato-miast znajdowało się w głębokiej zapaści politycznej i gospodarczej. W wyniku wygaśnięcia dynastii Rurykowiczów na progu XVII stulecia wybuchły zażarte walki o władzę wśród boja-rów. Magnateria polska postanowiła spróbować zyskać na kryzysie w państwie moskiewskim i podjąć interwencję zbrojną. Osadzenie na Kremlu i detronizacja Dymitra Samozwańca stano-wiły uwerturę do wyprawy króla Zygmunta III.

Wojna polsko-moskiewska z lat 1609–1612 jest po dziś dzień jednym z najbardziej chwaleb-nych epizodów w dziejach wojskowości polskiej. Bitwa pod Kłuszynem – „Grunwald wschodu”, zajmuje ważne miejsce pośród wielkich zwycięstw naszego narodu. Temat ten, wielokrotnie po-dejmowany przez historyków, doczekał się dużej ilości zarówno opracowań popularnych, jak i rzetelnych prac naukowych, badających różnorakie aspekty konfliktu z Moskwą. Przed każdym, kto podejmuje prace w obrębie tego zagadnienia nieuchronnie pojawia się problem znalezienia przestrzeni jeszcze nieopracowanej. Trudno w temacie wojny z Moskwą z lat 1609–1612 prowa-dzić badania nowatorskie. Ze względu na to, iż dostępne źródła zostały już niejednokrotnie wykorzystane, postawienie im nowych pytań wymaga od historyka odejścia od głównego wątku zdarzeń i zajęcie się, wydawałoby się, pobocznymi aspektami wojny. Istnieją bowiem kwestie znane, znaczenie których nie zostało jednak docenione, tak jak na to zasługują.

W roku 1607 na scenie dziejów pojawiła się postać Dymitra Samozwańca II. Przy poparciu magnatów polskich skupił wokół siebie oddziały wojskowe o proweniencji polskiej oraz rzesze Kozaków. Posiadając dużą siłę militarną uzyskał wpływy polityczne. Po rozpoczęciu oblężenia Smoleńska przez wojsko Zygmunta III, część oddziałów Dymitra opuściła ówczesną siedzibę Samozwańca z zamiarem dołączenia do wojsk królewskich.

Oddziały żołnierzy polskich, które opuściły obóz Dymitra II, walcząc w armii hetmana Żół-kiewskiego wzięły udział w bitwie pod Kłuszynem i w zajęciu moskiewskiego Kremla. W niniej-szej pracy stawiam sobie za cel przeanalizowanie wpływu wojsk „tuszyńskich” na losy kampanii w 1610 r. Jaki wpływ na przebieg wydarzeń miało dołączenie do wojska królewskiego oddzia-łów wcześniej przebywających na służbie Dymitra II? Żeby tok myśli uczynić przejrzystym, należy przebadać kilka problemów pomniejszej wagi, ale ściśle związanych z tematyką. Jakie były przyczyny i kontekst polityczny odejścia części oddziałów spod rozkazów Dymitra II po nadejściu Zygmunta III? Jakie były relacje między królem, a tymi oddziałami do momentu po-łączenia pod Kłuszynem? Zasadne jest także zbadanie uwarunkowań decyzji o ostatecznym przyłączeniu się do armii Żółkiewskiego.

32

Historyk chcący odpowiedzieć na przytoczone pytania nie może narzekać na brak źródeł. Ówczesne pamiętnikarstwo pozostawiło nam sporo przydatnego materiału. Także niniejsza praca nie powstałaby, gdyby nie relacje pamiętnikarskie żołnierzy polskich z początku XVII w. Hetman Stanisław Żółkiewski spisał Początek i progres wojny moskiewskiej1, dzięki któremu może-my konstruować obraz motywacji i toku myśli polskiego dowódcy. Dysponujemy także pamięt-nikami żołnierzy niższego szczebla i – co ważne – walczących w interesie różnych stronnictw politycznych. Historia Dmitra fałszywego2 autorstwa Józefa Budziły ukazuje punkt widzenia żoł-nierza z oddziałów Dymitra II. Dyjariusz3 Samuela Maskiewicza opisuje wojnę tak, jak ją widzieli walczący w oddziałach królewskich. Natomiast pamiętnik Mikołaja Ścibora Marchockiego4 to relacja osoby pierwotnie będącej na służbie u drugiego Samozwańca, która przed bitwą kłuszyń-ską dołączyła do Żółkiewskiego. Niezwykle przydatnym źródłem jest Diariusz drogi...5 opisujący wydarzenia wojny z Moskwą z perspektywy króla oblegającego Smoleńsk. W toku pracy przy-datne okazały się także źródła epistemologiczne.

Jaka była geneza obecności oddziałów polskich nieopodal Moskwy w 1609 i 1610 r.? W celu przejrzystego przedstawienia kontekstu dziejowego należy cofnąć się o kilka lat. Gdy w 1603 r. w Rzeczpospolitej pojawił się człowiek podający się za Dymitra, sukcesora tronu moskiewskiego, nikt się nie spodziewał, że za dwa lata stanie się on panem Kremla6. Dnia 31 VII 1605 r., przy wsparciu możnych rodów polskich m.in. Mniszchów i Wiśniowieckich, przy braku sprzeciwu króla Zygmunta, a także przy życzliwej postawie części bojarów, Dymitr Samozwaniec został carem Moskwy. W niecały rok później w Moskwie wybuchło powstanie. Dymitr został zamordo-wany, załoga polska, którą się otaczał, wycięta z wyjątkiem kilku osób, które internowano7. Na Kremlu zasiadł główny prowodyr „krwawej jutrzni”8 – Wasyl Szujski. Mimo tragicznego końca Samozwańca, ze względu na jego błyskotliwą karierę wielu chciało powtórzyć jego dokonanie.

Mniej więcej w tym samym czasie, kiedy pod Guzowem wojsko królewskie pokonało oddziały, które wystąpiły przeciw Zygmuntowi III w słynnym rokoszu Mikołaja Zebrzydowskiego, na po-graniczu Rzeczpospolitej i Moskwy, w Starodubie kolejny Dymitr wzywał pod swe sztandary wszystkich chętnych do walki o czapkę Monomacha. Istnieją opinie, choć nie ma w tym aspekcie pewności, że Dymitra II powołał do życia Mikołaj Miechowiecki, magnat i stronnik pierwszego Dymitra. Wiadomo natomiast, że Dymitr II zdołał uzyskać poparcie w Starodubie i rozwinąć szeroką akcję propagandową9. Z czasem skupił wokół siebie dość pokaźną liczbę wojska różnej proweniencji. Dobry był to moment na szukanie w Rzeczpospolitej wolnych oddziałów wojsko-wych. Po rokoszu Zebrzydowskiego sporo było żołnierzy chcących poza krajem znaleźć okazję do wzbogacenia się i poprawy swego losu. W państwie moskiewskim na skutek wydarzeń chłop-skiego powstania Bołotnikowa istniała duża grupa ludzi, którzy gotowi byli oddać tron za cenę spokoju i ładu.

Jak już było wspomniane, w wyniku rokoszu Zebrzydowskiego na terenie państwa polsko-litewskiego stacjonowała duża liczba wojska, nieopłaconego i niemile widzianego przez króla.

1 S. Ż ó ł k i e w s k i, Początek i progres wojny moskiewskiej, Wrocław 2003. 2 J. B u d z i ł o, Historia Dmitra fałszywego, [w:] Moskwa w rękach Polaków. Pamiętniki dowódców i oficerów garnizonu

polskiego w Moskwie w latach 1610–1612, Kraków 2005. 3 S. M a s k i e w i c z, Dyjariusz Samuela Maskiewicza, [w:] Moskwa w rękach Polaków… 4 M. Ś. M a r c h o c k i, Historia moskiewskiej wojny prawdziwa, [w:] Moskwa w rękach Polaków… 5 Diariusz drogi Króla JMCi Zygmunta III…, red. J. B y l i ń s k i, Wrocław 1999. 6 R. S z c z e ś n i a k, Kłuszyn 1610, Warszawa 2004, s. 13; W. K o n o p c z y ń s k i, Dzieje Polski nowożytnej,

Warszawa 1986, s. 194. 7 R. S z c z e s n i a k, op. cit., s. 14, 15; W. K o n o p c z y ń s k i, op. cit., s. 195. 8 „Krwawa jutrznia” – tak w historiografii nazywa się powstanie przeciw Dymitrowi I. 9 M. Ś. M a r c h o c k i, op. cit., s. 24-25.

33

Oddziały te postanowiły poza granicami kraju wykorzystać swe umiejętności, by się wzbogacić i zyskać żołnierską sławę. Niektórzy skierowali się do Mołdawii, inni do Dymitra II10. Oprócz byłych rokoszan wśród stronników drugiego Samozwańca było wielu żołnierzy walczących parę lat wcześniej pod Dymitrem I. Wielu Kozaków zaporoskich opuściło stepy ukrainne, chcąc walczyć u Dymitra II. W granice państwa moskiewskiego Dymitr wkroczył na jesieni 1607 r. Początek działalności nie był dla niego pomyślny. Po nieudanych starciach z oddziałami Szuj-skiego, wycofał się do miasta Orzeł skąd kontynuował akcję werbunkową11. Tam dołączały do niego kolejne zbrojne grupy. Wtedy hetmanem wojska dymitrowego został kniaź Roman Ró-żyński, uczestnik rokoszu. Wraz z nim udała się na wschód duża liczba żołnierzy polskich12. Podczas zimy 1607–1608 r. do Dymitra przyszło sporo Kozaków dońskich pod Iwanem Za-rudzkim, wcześniej walczących w powstaniu Bołotnikowa oraz zaporoskich. Kozacy zaporoscy nie mogli już wtedy podejmować swobodnych wypraw przeciw Turcji Osmańskiej, więc duża ich liczba w obozie dymitrowym nie może dziwić. Wtedy też nad pewnym oddziałem złożonym z Polaków i Kozaków komendę otrzymał Aleksander Lisowski13.

Zbieranina, którą dowodził Roman Różyński, na początku maja 1608 r. podjęła marsz na Moskwę. Wojsko Szujskiego koncentrujące się kilka mil od Orła we wsi Bołchow zostało po-konane14. W szybkim tempie Dymitr II podporządkowywał sobie kolejne miasta. Niedługo po tym do wojsk dymitrowych przybyło poselstwo króla Zygmunta III rozkazujące zaniechanie walk, albowiem zagrażały one pokojowi zawartemu przez Rzeczpospolitą z Szujskim. Na nic się to zdało. Żołnierze Dymitra nie czuli się zobowiązani słuchać rozkazów królewskich15. Na początku lipca dotarli pod Moskwę. Po kilku dniach Różyński zdecydował się przypuścić atak na zgromadzone nad rzeką Chodynką wojska moskiewskie. 4 VII armia Dymitra II odniosła zwycięstwo, po czym założyła warowny obóz we wsi Tuszyno, skąd mogła niepokoić sąsiednie obszary, wywołując jednocześnie ciągły strach w Moskwie16. Po zwycięstwie pod Chodynką do Dymitra II dołączały kolejne oddziały, stale rosła liczba ludzi chcących dla niego walczyć. Wte-dy to do Tuszyna przybył Aleksander Zborowski wraz z dużym pułkiem, w którym znajdował się także słynny rokoszanin Stanisław „Diabeł” Stadnicki. Również w tym okresie dołączył do „tuszyńców” Jan Piotr Sapieha, starosta uświacki17.

Dnia 6 IX 1609 r. Zygmunt III, mający niebawem podjąć wyprawę na Moskwę, wydał ode-zwę do mieszkańców Smoleńska. Przekonywał o swych dobrych intencjach, zapewniał, iż nie ma zamiaru występować przeciw wierze prawosławnej i namawiał do otwarcia bram i poddania miasta bez walki. Nie dało to pożądanego rezultatu. Twierdza smoleńska od zawsze stanowiła punkt sporny miedzy Moskwą a Rzeczpospolitą. W 1609 r. dowódca obrony Michał Szein wo-lał zginąć niż poddać się. W dużej mierze dzięki jego talentowi dowódczemu i nieustępliwości Zygmunt III spędził pod murami Smoleńska dwadzieścia długich miesięcy18. Otwarte włączenie się króla do wojny postawiło w niezwykle kłopotliwej sytuacji oddziały polskie służące w armii Dymitra Samozwańca II. Na wieść o wkroczeniu armii królewskiej w pierwszym odruchu całe wojsko zaprzysięgło nigdy nie odstępować Dymitra, ani z nikim nie podejmować żadnych

10 S. M a s k i e w i c z, op. cit., s. 149. 11 R. S z c z e ś n i a k, op. cit., s. 16; M. Ś. M a r c h o c k i, op. cit., s. 27. 12 S. M a s k i e w i c z, op. cit., s. 158. 13 M. Ś. M a r c h o c k i, op. cit., s. 32; W. K o n o p c z y ń s k i, op. cit., s. 207. 14 M. Ś. M a r c h o c k i, op. cit., s. 34-35; J. B u d z i ł o, op. cit., s. 416-417. 15 M. Ś. M a r c h o c k i, op. cit., s. 38. 16 Ibidem, s. 40-41; J. B u d z i ł o, op. cit., s. 418; R. S z c z e ś n i a k, op. cit., s. 16. 17 S. M a s k i e w i c z, op. cit., s. 159; J. B u d z i ł o, op. cit., s. 418-419; M. Ś. M a r c h o c k i, op. cit., s. 43. 18 R. S z c z e ś n i a k, op. cit., s. 28; T. B o h u n, Moskwa 1612, Warszawa 2005, s. 22.

34

pertraktacji19. Rychło z Tuszyna do Smoleńska udało się poselstwo, które prezentowało jedno-znacznie negatywne stanowisko wobec króla. Zygmunt III dążył do złagodzenia stosunków. W odpowiedzi wysłał Krzysztofa Zbaraskiego, Ludwika Weihera i Marcina Kazanowskiego do obozu wojsk Samozwańca20. Wjazd komisarzy królewskich do Tuszyna wbrew planom Dymitra II nie wywołał jedynie niechęci. Co prawda, najbardziej wpływowi dowódcy wśród Polaków służących u Samozwańca, czyli Roman Różyński i Aleksander Zborowski optowali za tym, by wiernie, wedle przysiąg, trwać przy Samozwańcu. Wojsko polskie jednak nie było jednomyślne. Z poselstwem króla podjęto negocjacje. Należy podkreślić, że nigdy król nie uznał władzy Dy-mitra II jako cara moskiewskiego. Gdy komisarze Zygmunta III byli w Tuszynie, nawiązali kon-takt dyplomatyczny z wojskiem polskim, a nie z Dymitrem. Dnia 6 I Samozwaniec, obawiając się oddziałów polskich, zbiegł wraz z wiernymi sobie grupami Kozaków do Kaługi. Nie zwięk-szył tym samym swego poparcia wśród żołnierzy polskich. Natomiast większość Kozaków dońskich przebywających w Tuszynie wolało służyć u Dymitra. Gdy komisarze królewscy opuszczali obóz, Tuszyno było wyraźnie podzielone21.

Niedługo po tym, jak posłowie królewscy opuścili obóz tuszyński, doszło do starć między Po-lakami chcącymi udać się na służbę królewską a Kozakami dońskimi. Wśród wzajemnych podej-rzeń o zdradę doszło do otwartej walki22. Po tumulcie, jaki miał miejsce w styczniu 1610 r., nadal trwały narady wśród wojska. Spierano się, jaką postawę przyjąć wobec zmienionej sytuacji. Jak podaje Józef Budziło, 21 I z Tuszyna wysłano posłów do króla. Tym razem stanowisko żołnie-rzy już nie było negatywne. Można się domyślać, iż pragnęli poprzez negocjacje wybadać, ile będą w stanie uzyskać w przypadku dołączenia do wojsk królewskich. Rozmowy ciągnęły się przez luty, tak że dopiero 9 III posłowie powrócili do obozu przynosząc odpowiedź Zygmunta III23. Dymitr II chciał jeszcze spróbować obietnicami przeciągnąć jak najwięcej oddziałów na swoja stronę. W wojsku nastąpił wyraźny rozłam. Jedni chcieli dalej walczyć pod Samozwań-cem, inni dołączyć do króla. Byli też tacy, którzy chcieli pertraktować z Szujskim. Inni propo-nowali, aby udać się za Wołgę, czyli na margines działań wojennych i czekać na rozstrzygnięcie walki Szujskiego z Zygmuntem III. Doszło do tumultu. W obozie tuszyńskim znów polała się krew. Gdy emocje opadły, żołnierze zgodnie stwierdzili, że podzieleni i skłóceni, przebywając nieopodal Moskwy, są łatwym łupem dla wojsk moskiewskich. Postanowiono, że całe wojsko uda się do miasta Wołok, skąd każdy będzie mógł udać się tam, gdzie uważa za słuszne24.

Tam doszło do podziału wojska. Ci, którzy chcieli kontynuować walkę po stronie Dymitra razem z Janem Piotrem Sapiehą udali się do Kaługi, gdzie ówcześnie przebywał Samozwaniec. Około 3,5 tys. żołnierzy zdecydowało się opuścić armię Samozwańca. Dowodzeni przez Ro-mana Różyńskiego znaleźli się w swego rodzaju politycznej próżni. Nie służyli już Samozwań-cowi, ale pod rozkazami króla także nie byli. Chcąc wyjaśnić sytuację pod koniec marca wysłano poselstwo do Smoleńska, na czele którego stanął Aleksander Zborowski25. Jak podaje Diariusz drogi Króla Jmci Zygmunta III..., Zborowski dotarł do Smoleńska 31 III26. Tam ofiarował służbę całego wojska, które reprezentował. W słowach niezwykle życzliwych prezentował postawę

19 M. Ś. M a r c h o c k i, op. cit., s. 55. 20 Ibidem, s. 56; J. B u d z i ł o, op. cit., s. 429. 21 M. Ś. M a r c h o c k i, op. cit., s. 57-58; S. Ż ó ł k i e w s k i, op. cit., s. 61; T. B o h u n, op. cit., s. 25-26. 22 M. Ś. M a r c h o c k i, op. cit., s. 59. 23 J. B u d z i ł o, op. cit., s. 431. 24 M. Ś. M a r c h o c k i, op. cit., s. 63; J. B u d z i ł o, op. cit., s. 438; S. M a s k i e w i c z, op. cit., s. 160;

R. S z c z e ś n i a k, op. cit., s. 36-37; T. B o h u n, op. cit., s. 32. 25 J. B u d z i ł o, op. cit., s. 439. 26 Diariusz drogi…, s. 132.

35

żołnierzy chcących służyć Zygmuntowi III. Zapewniał, że już dla Dymitra nie walczą i upomi-nał się o dotrzymanie zapewnień przekazanych wojsku na początku marca27. Poselstwo opuści-ło Smoleńsk w połowie miesiąca28.

W tym czasie, gdy w Smoleńsku negocjował Zborowski, zmarł Roman Różyński. Wojsko przemaszerowało w dogodniejsze miejsce, do miasteczka Osipów. Tam, wedle relacji Józefa Budziły, 24 IV Zborowski zaprezentował stanowisko króla29. Wraz ze sceptycznym stosunkiem Zygmunta do żołnierzy doszedł list wysłany przez Samozwańca, który obietnicami o wiele atrakcyjniejszymi namawiał do służby pod swymi sztandarami. Wtedy część oddziałów zdecy-dowało się powrócić pod rozkazy Dymitra, do Kaługi. Oddziały chcące, mimo niezbyt przy-chylnej postawy króla, walczyć po jego stronie, wybrały na dowódcę Aleksandra Zborowskiego, po czym udały się w okolice miast: Wiaźmy i Carowego Zajmiszcza30. Liczyły one wówczas ok. 3–4 tys. ludzi31. Zmiana układu sił wywołana ostatecznym podziałem wojsk dymitrowych nie uszła uwadze ani króla Zygmunta, ani cara Wasyla Szujskiego.

Szujski wiedząc, że armia Dymitra II praktycznie przestała być realnym zagrożeniem, miał większe pole manewru. Wobec zaistniałej sytuacji zdołał skoncentrować znaczne siły. Mając w zanadrzu potężną armię, nad którą dowódcą był carowy brat Dymitr Szujski, wysłał mniejszy korpus, liczący 8 tys. żołnierzy, pod dowództwem Grigorija Wałujewa, w stronę Smoleńska32. Pod Moskwą znalazły się także oddziały cudzoziemskie, które na mocy traktatu podpisanego ze Szwecją w Wyborgu, walczyły przeciw Rzeczpospolitej.

Z niepokojem obserwowano rosnącą siłę Szujskiego pod Smoleńskiem. Zdawano sobie spra-wę, że armia królewska nie jest w najlepszym stanie i w razie nadejścia odsieczy sytuacja może stać się dramatyczna. Niebawem doniesiono o ofensywie oddziałów wysłanych przez Szujskiego. Dy-wizja Wałujewa przejęła Wołok i zdobyła Osipów, obsadzony przez część byłych oddziałów tuszyńskich33. Na początku czerwca w obozie królewskim podjęto decyzje o wysłaniu części woj-ska przeciw siłom moskiewskim. Dowództwo powierzono Stanisławowi Żółkiewskiemu, het-manowi koronnemu, który otrzymał wyraźną sugestię od króla, żeby użył oddziałów polskich niegdyś służących Samozwańcowi do przeciwstawienia się wojsku moskiewskiemu34. Jeśli wie-rzyć pamiętnikowi hetmana, wywiad polski miał już wtedy wiadomości o tym, że oprócz dywizji Wałujewa w okolicach Możajska koncentrowała się potężna armia, która rychło miała zagrażać wojsku polskiemu35. Zadanie powierzone Żółkiewskiemu było tym trudniejsze, że nie rozporzą-dzał zbyt dużymi siłami. Mógł liczyć jedynie na 2 do 3 tys. jazdy i tysiąc piechoty, przeciw sobie mając około 8 tys. ludzi pod Wałujewem i potencjalne 35 tys. pod Dymitrem Szujskim, w tym kilka tysięcy piechoty cudzoziemskiej na moskiewskim żołdzie36. Sugerowane przez króla przecią-gnięcie oddziałów tuszyńskich Zborowskiego nie musiało nastąpić bez problemów. Biorąc pod

27 Archiwum Główne Akt Dawnych, Warszawa [dalej: AGAD], AR II, 556, Instrukcya PP Posłom od woyska CJM

do JKM poslanym. 28 Diariusz drogi…, s. 133. 29 J. B u d z i ł o, op. cit., s. 440. 30 S. Ż ó ł k i e w s k i, op. cit., s. 65-66; M. Ś. M a r c h o c k i, op. cit., s. 63; Diariusz drogi…, s. 140-141;

R. S z c z e ś n i a k, op. cit., s. 37-38. 31 Diariusz drogi…, s. 141; R. S z c z e ś n i a k, op. cit., s. 38; J. W i m m e r, Wojsko i skarb Rzeczypospolitej,

„Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. XIV (1968), cz. 1, s. 26. 32 J. B u d z i ł o, op. cit., s. 442. 33 S. Ż ó ł k i e w s k i, op. cit., s. 68. 34 Diariusz drogi…, s. 145. 35 S. Ż ó ł k i e w s k i, op. cit., s. 68. 36 S. M a s k i e w i c z, op. cit., s. 163; R. S z c z e ś n i a k, op. cit., s. 48; T. B o h u n, op. cit., s. 33; J. W i m m e r,

op. cit., s. 27.

36

uwagę dość sceptyczny respons Zygmunta III dany poselstwu w kwietniu, połączenie wojska hetmańskiego z pułkiem Aleksandra Zborowskiego nie było sprawą oczywistą.

Dnia 8 VI spod Smoleńska ruszyło wojsko królewskie dowodzone przez Żółkiewskiego. W dniu planowanego wymarszu do dowództwa polskiego dotarła wiadomość o oblężeniu Alek-sandra Gosiewskiego, starosty wieliskiego w twierdzy Białej przez wojsko moskiewskie. Na wieść o tym zmieniono plan, kierując wojska nie – jak pierwotnie zakładano – na Wiaźmę, ale w stronę Białej, by pomóc obleganym oddziałom. Gdy 14 VI dotarli pod Białą okazało się, że nieprzyjaciel na wieść o zbliżaniu się wojsk polskich uszedł na Rżew37. Będąc pod Białą Żół-kiewski otrzymał informacje o dyslokacji dywizji Wałujewa. Znajdowały się w mieście Carowe Zajmiszcze. Wojsko królewskie, dążąc do nawiązania kontaktu bojowego, maszerowało na południowy wschód. Pułk Aleksandra Zborowskiego w tym czasie przemieścił się w rejon miej-scowości Szujsk nieopodal Carowego Zajmiszcza. Nadal hetman nie mógł być pewny, jaką postawę zajmą wobec niego żołnierze byłych wojsk Samozwańca.

Samuel Maskiewicz, żołnierz służący w oddziałach Żółkiewskiego zanotował, że 22 VI do-tarli pod Carowe Zajmiszcze38. Wiedziano o bliskości armii Wałujewa, która zaczęła umacniać się na pozycji za pomocą ostróżków – małych twierdz z drewna i ziemi. Żółkiewski wiedział, że w tym momencie czas gra na jego niekorzyść. Im szybciej zaatakuje, mimo znacznej dyspropor-cji ilościowej, tym większe szanse na zwycięstwo. Polska sztuka wojenna tamtego okresu zakła-dała dążenie do rozstrzygania walki w otwartych bitwach. Długotrwałe obleganie wroga, cią-gnące za sobą konieczność prowadzenia działań partyzanckich, nie dawało możliwości wyko-rzystania potencjału husarii. Jednak nim hetman uderzył na Wałujewa, postanowił podjąć ro-kowania z pułkiem byłych wojsk tuszyńskich. 3 tys. niezbyt karnych, ale zaprawionych w boju żołnierzy, głównie husarii, stanowiłoby dla hetmana poważne wzmocnienie39. Żółkiewski rela-cjonuje, że wysłano do ich obozu ludzi mających nakłaniać do walki po stronie wojsk królewskich. Sytuacja stawała się bardzo napięta. „Tuszyńcy” mieli za złe królowi, że nie spełnił żadnej ze swych wcześniejszych obietnic. Podczas kwietniowych negocjacji zobowiązał się wypłacić żołnie-rzom Zborowskiego jednorazowe wynagrodzenie za odejście od Dymitra i zaciągnąć na swą służ-bę 2 tys. ludzi spośród nich. Do momentu nadejścia Żółkiewskiego żadne pieniądze się nie poja-wiły. Po krótkim czasie hetman wydał wszystkim oddziałom rozkaz marszu w pełnej gotowości bojowej na Carowo Zajmiszcze, gdzie znajdowała się armia Wałujewa. Chorągwie dowodzone przez Zborowskiego nie posłuchały rozkazu i pozostały na wcześniejszych pozycjach40.

Następnego dnia, 23 VI, pierwsze oddziały hetmana natknęły się na obóz wojsk moskiewskich. Gdy całość sił królewskich nadeszła w pobliże armii nieprzyjaciela, Żółkiewski zdecydował, że ewentualne szturmowanie umocnień wroga pociągnęłoby za sobą zbyt duże straty. 24 VI, po dniu pełnym szarpanych walk i starć partyzanckich, wojska polskie podjęły blokadę obozu Wałujewa. Husaria i reszta jazdy odcięła drogę do Możajska, skąd spodziewano się nadejścia armii Szuj-skiego, zaś piechota, głównie Kozacy zaporoscy, odcinali dostęp do wody41. Położenie wojska Żółkiewskiego w obliczu nadciągającego Dymitra Szujskiego wraz z trzydziestotysięczną armią było dramatyczne. Szujski, wiedząc o sytuacji dywizji Wałujewa, robił co mógł, by jak najszyb-ciej dotrzeć pod Carowe Zajmiszcze. Polski dowódca dysponując 2 tys. jazdy i 4 tys. piechoty

37 AGAD, AR II, 557, List Stanisława Domaradzkiego spod Carowego Zajmiszcza 10 VII 1610; S. Ż ó ł k i e w s k i,

op. cit., s. 69-70; Diariusz…, s. 146; S. M a s k i e w i c z, op. cit., s. 162; M. Ś. M a r c h o c k i, op. cit., s. 71. 38 S. M a s k i e w i c z, op. cit., s. 164; AGAD, AR II, 557, List Stanisława Domaradzkiego… 39 R. S z c z e ś n i a k, op. cit., s. 45. 40 S. M a s k i e w i c z, op. cit., s. 165; S. Ż ó ł k i e w s k i, op. cit., s. 72. 41 S. M a s k i e w i c z, op. cit., s. 165; S. Ż ó ł k i e w s k i, op. cit., s. 74-77; R. S z c z e ś n i a k, op. cit., s. 54.

37

nie był w stanie podejmować działań zaczepnych przeciw wojsku moskiewskiemu42. Nie pozo-stawało w tej sytuacji nic innego jak wycofać się pod Smoleńsk lub próbować poprzez działania partyzanckie wstrzymać marsz nieprzyjaciela. Hetman miał świadomość, że bez byłych wojsk tuszyńskich nie będzie mógł przeciwstawić się nadciągającemu wrogowi.

Zborowski i reszta żołnierzy z armii Samozwańca wiedziała, jak istotna dla losów wojny jest ich postawa. Nikt nie wątpił, że dołączenie 3 tys. żołnierzy, bo na tyle szacuje się liczebność pułku tuszyńskiego, umożliwiłoby utrzymanie inicjatywy strategicznej w rękach wojsk polskich. Natomiast odmowa oddania się pod rozkazy Żółkiewskiego zmusiłaby polskiego wodza do podejmowania działań ściśle defensywnych. Klęska lub wycofanie się armii hetmańskiej z pew-nością nie wpłynęłaby pozytywnie na położenie tuszyńców. Nie było dla nikogo tajemnicą, że porażka Żółkiewskiego nie jest po myśli dowódców byłego wojska Samozwańca. W takiej sytu-acji pułk Zborowskiego musiałby podjąć próbę wycofania na tereny Rzeczypospolitej lub dołą-czenia do Dymitra II i Jana Piotra Sapiehy. Obie możliwości były niezwykle ryzykowne, Szujski nie pozwoliłby na operowanie wrogich wojsk na tyłach swych armii. Jednak mając w pamięci kwietniowe negocjacje z królem tuszyńcy wciąż się wahali. Nie otrzymali ani grosza z obieca-nych pieniędzy, a zapewnienie zaciągnięcia na żołd królewski 2 tys. spośród nich również nie budziło entuzjazmu.

Napięcie między obiema grupami polskich żołnierzy było podszyte osobistymi animozjami. Dowódca pułku tuszyńskiego Aleksander Zborowski był synem Samuela, słynnego szlachcica skazanego na śmierć i zabitego. Aleksander nie zapomniał, że to osobiście Stanisław Żółkiewski w nocy z 12 na 13 V 1584 r. ujął i doprowadził jego ojca pod sąd43. Nie da się stwierdzić, jaki to miało wpływ na postawę dowódcy tuszyńskiego. Podobnie jak duża grupa żołnierzy z oddziału byłych tuszyńców, Zborowski walczył przeciw Żółkiewskiemu pod Guzowem. Był żołnierzem, trwała wojna, dowodził sporym oddziałem, więc nie powinien przedkładać osobistych animozji nad racje taktyczne, ale nie można wykluczyć, że nie był zbyt chętny do pomagania osobie, która była współodpowiedzialna za śmierć jego ojca.

Dnia 24 lub 25 VI (przekazy źródłowe nieco się różnią) oddziały byłych żołnierzy Samo-zwańca dołączyły do wojska hetmańskiego44. Wiadomo, że Żółkiewski złożył jakąś obietnicę związaną z wypłaceniem pieniędzy. Zborowski podporządkował się rozkazom hetmana. Połą-czone siły polskie wyczekiwały wiadomości o posunięciach armii Szujskiego. 25 VI Żółkiewski napisał list do króla. Ma on charakter relacji z dotychczasowych wydarzeń, jednak prawie poło-wa tekstu jest poświęcona dołączeniu tuszyńców. W liście tym znajduje się dramatyczny apel hetmana o przysłanie pieniędzy, które można by wypłacić pozyskanym oddziałom. Jak ważne było dołączenie pułku A. Zborowskiego do reszty wojsk świadczą niezwykle emocjonalne sformułowania, którymi apelowano do Zygmunta III o nadesłanie pieniędzy45.

Dzięki dokonaniu analizy stanu liczbowego poszczególnych armii z łatwością dostrzeżemy wielką wagę decyzji wojsk tuszyńskich. W przeddzień połączenia wojsk hetman koronny dys-ponował 3 tysiącami jazdy (głównie husarii) oraz tysiącem ludzi piechoty polskiej i 3 tys. zapo-roskiej. W sumie ok. 7 tys. żołnierzy blokowało dywizję Wałujewa liczącą 8 tys. ludzi. Zbliżający się Dymitr Szujski miał pod rozkazami 30 tys. wojska moskiewskiego i 5 tys. najemnej piechoty

42 J. W i m m e r, op. cit., s. 27. 43 W. K o n o p c z y ń s k i, op. cit., s. 171. 44 List Stanisława Domaradzkiego…; S. Ż ó ł k i e w s k i, op. cit., s. 78; Diariusz drogi…, s. 154; S. M a s k i e w i c z,

op. cit., s. 165. 45 Dnia 25 czerwca z obozu pod Carowym Zajmiszczem, list do króla, [w:] Pisma Stanisława Żółkiewskiego, red.

A. B i e l o w s k i, Lwów 1861.

38

cudzoziemskiej46. W dniu 3 VII pod Kłuszyn wymaszerowało 7 tys. Polaków, w tym 6,5 tys. jazdy, głównie husarii, będącej najbardziej wartościową formacją, przy 4 tys. pozostawionych do blokowania Wałujewa. Widać wyraźnie, że pułk Aleksandra Zborowskiego liczący ok. 3 tys. żołnierzy dołączając do armii królewskiej podwoił liczbę husarii47. Chorągwie husarskie, będące elitą wojska Rzeczypospolitej, ze względu na uzbrojenie i styl prowadzenia walki miały najwięk-szy udział w zwycięstwie armii polskiej pod Kłuszynem.

Dnia 2 VII do obozu polskiego dotarły wieści o zbliżaniu się nieprzyjacielskiej armii, która zajęła pozycję pod Kłuszynem. Nazajutrz, krótko przed zachodem słońca wydzielone wojska pod dowództwem Żółkiewskiego podjęły marsz w stronę armii moskiewskiej48. Pośród nich byłe oddziały tuszyńskie, które obsadzając prawą flankę, odegrały bardzo dużą rolę w zwycię-stwie wojsk polskich.

Na podstawie zaprezentowanych faktów należy stwierdzić, że decyzja żołnierzy z pułku Aleksandra Zborowskiego o dołączeniu do wojska hetmana zdecydowała o tym, że Żółkiewski wydał bitwę armii Szujskiego. Bez takiej postawy byłych żołnierzy tuszyńskich, niemożliwe byłoby odniesienie zwycięstwa pod Kłuszynem. Bez współdziałania wojsk, które odłączyły się od Dymitra II, niemożliwe byłoby zajęcie moskiewskiego Kremla w 1610 r. Co więcej, przy-puszczalnie oblężenie Smoleńska przez Zygmunta III miałoby zupełnie inny przebieg, zdecy-dowanie mniej pomyślny dla Rzeczypospolitej.

46 R. S z c z e ś n i a k, op. cit., s. 48; J. W i m m e r, op. cit., s. 27. 47 R. S z c z e ś n i a k, op. cit., s. 60. 48 S. Ż ó ł k i e w s k i, op. cit., s. 85; S. M a s k i e w i c z, op. cit., s. 166; M. Ś. M a r c h o c k i, op. cit., s. 72.

39

Jan Ratuszniak Uniwersytet Łódzki

OBRAZ POLSKI W HISTORIOGRAFII ROSYJSKIEJ XIX W.

Kunegundzie Andrzejewskiej

Celem niniejszej pracy jest przedstawienie obrazu Polski w historiografii rosyjskiej XIX w. Zo-stanie on ukazany na podstawie koncepcji głównych historyków reprezentujących dominujące nurty w dziewiętnastowiecznej nauce rosyjskiej: oficjalny, liberalny, socjologiczny, neutralny oraz marksistowski. Pojawi się także nawiązanie do panslawizmu, który miał pewien wpływ na kształ-towanie się stosunku tych badaczy do Polski. Na początku opisu każdego prądu umysłowego zostaną krótko przedstawione najistotniejsze informacje dotyczące życia danego historyka, a także zarys zajmującej go problematyki, dorobek, a dopiero potem będzie pokazana jego wizja relacji polsko-rosyjskich na przestrzeni wieków. Postaci będą prezentowane w chronologicznym porząd-ku. Ramy czasowe pokrywają się z umownym trwaniem wieku XIX, czyli latami 1789–1918.

Przy omówieniu tego tematu trzeba na wstępie zaznaczyć, że historia Polski była rozpatry-wana przez rosyjskich historyków tego okresu głównie przez pryzmat rywalizacji o ziemie ruskie po unii w Krewie do III rozbioru. Ze względu na olbrzymi zakres tematyczny, w pracy tej zo-staną przedstawione jedynie wybrane zagadnienia, występujące u głównych przedstawicieli ro-syjskich nurtów historiograficznych, tj. wojna o Inflanty za panowania Iwana IV Groźnego oraz rozbiory Polski.

Zanim podjęty zostanie przewodni motyw tematyczny pracy, należy ukazać krótko kontekst struktury rosyjskiej historii w XIX w. i prądy ideowe, które determinowały jej badania, a także w pewnym zakresie jej rozwój. Wiek XIX w całej Europie charakteryzował dynamiczny postęp nauk humanistycznych. Nie inaczej było w Rosji. W roku 1804 powstała pierwsza rosyjska hi-storyczna organizacja – Moskiewskie Towarzystwo Historii i Rosyjskich Antyków. Należało do niej wielu wybitnych uczonych, takich jak Nikołaj Michajłowicz Karamzin czy August Ludwik von Schlözer1. Zajmowało się ono m.in. katalogowaniem, zbieraniem i wydawaniem różnego rodzaju źródeł2. Powstawały nowe uniwersytety, a także lokalne towarzystwa historyczne. W przeciągu całego XIX w. – przy wsparciu władz – kontynuowano działalność naukową. Za-jęto się także źródłami dotyczącymi nie tylko Rosji, lecz także innych krajów, z naciskiem na relacje między nimi a Państwem Carów3.

W roku 1866 powstało Imperialne Rosyjskie Towarzystwo Historyczne, które zajmowało się publikowaniem dokumentów powstałych w XVIII i XIX w. Warto przy tej okazji odnotować, że zostały wówczas wydane m.in. dokumenty dotyczące kontaktów dyplomatycznych Polski

1 August Ludwig von Schlözer (1735–1809) – niemiecki historyk. Urodził się w Gaggstatt. Rozpoczął studia

w Wittenberdze w 1751 r. W roku 1754 przeniósł się na uczelnię w Getyndze. Od 1755 r. przebywał w Szwecji. Napisał po szwedzku Esej o powszechnej historii handlu i transportu marskiego w czasach najdawniejszych (1758). W roku 1759 powrócił do Getyngi, by studiować medycynę. W 1761 r. wyjechał do Rosji, gdzie przebywał do 1767 r. Napisał wiele pism i książek o historii Rosji. Został profesorem historii rosyjskiej. W późniejszym okresie wrócił do Niemiec. W. K i l l y, R. V i e r h a u s, Deutsche biographische enzyklopädie, Monachium 1998, s. 683.

2 A. G. M a z o u r, Modern Russian Historiograpfy, Pricetown 1958, s. 51-52. 3 Ibidem, s. 55-58.

40

z Rosją oraz korespondencja Katarzyny II i Fryderyka II. Należy również zaznaczyć, że doku-menty te ocenzurowano4.

Jak widać, środowisko historyków rozwijało się szybko, jednak rychło doszło do jego po-laryzacji. Po jednej stronie stanęli panslawiści, a po drugiej – zwolennicy dobroczynnego wpływu zachodnich idei na instytucje państwa oraz tryb życia w Rosji, tzw. zapadnicy5. Jak pisze Richard Pipes, znaczna część panslawistów przejawiała tendencje demokratyczne6. Wy-dają się one zbliżone w swoim kształcie do koncepcji gminowładztwa Joachima Lelewela. Konflikt między nimi rozgorzał na tle oceny dokonań Piotra I. Pierwsza grupa postrzegała cara reformatora niezwykle negatywnie, oskarżając go o próbę wynarodowienia czy wręcz zniszczenia słowiańskiej kultury, druga oceniała jego rządy bardzo pozytywnie, wskazując na skok cywilizacyjny Rosji w tamtym okresie7.

Po dokonaniu powyższych ustaleń wstępnych, można już przystąpić do prezentacji pierw-szej postaci, która odniosła się w swoich pracach do Polski, czyli Nikołaja Michajłowicza Karamzina (1766–1826). Początkowo był zafascynowany zachodnią kulturą i osiągnięciami jej historyków, zwłaszcza pracami Davida Gibbona8. Odbył także podróż po krajach Europy Zachodniej9. W 1803 r. został oficjalnym historiografem imperium rosyjskiego. Mając dostęp do źródeł w ciągu 20 lat napisał dwunastotomową Historię państwa rosyjskiego. Za swoje wysiłki był hojnie wynagradzany przez cara Aleksandra I. Jego dzieło, choć niedokończone, stało się podwaliną oficjalnej wykładni historii carskiej Rosji oraz odniesieniem dla późniejszych histo-ryków. Istotną pozycją w dorobku Karamzina są Listy rosyjskiego podróżnika. Trzeba też zazna-czyć, że choć jego poglądy historiograficzne były w młodości związane z europejskim oświe-ceniem, to po rewolucji francuskiej stał się on konserwatystą i monarchistą10.

Nikołaj Karamzin początkowo współpracował z polskimi uczonymi: Janem Potockim (zwolennikiem slawizmu) i Tadeuszem Czackim, udostępniając im rosyjskie zbiory. Nauczył się również języka polskiego, by móc przeczytać książki Adama Naruszewicza. Mimo to ro-syjski historyk negatywnie oceniał Polskę11. W opublikowanym wykładzie z 1802 r. przedsta-wił ją jako kraj rządzony przez okrutnych tyranów gnębiących lud. W swojej Historii państwa rosyjskiego opisuje kontakty rosyjsko-polskie jako nieustanną rywalizację i walkę pomiędzy nimi. Mieszkańców Rzeczypospolitej określa słowem „Lach”. Katarzyna Błachowska uważa je za pogardliwe12. Zastanawiać się można, czy nie jest to zbyt daleko idąca interpretacją, choć to wyrażenie na pewno ma u Karamzina pejoratywny wydźwięk.

Stosunek Nikołaja Karamzina do Polaków doskonale pokazuje opis wojny o Inflanty za pa-nowania Stefana Batorego. Zwycięstwo Rzeczpospolitej nad Iwanem IV Groźnym przypisuje wyłącznie polskiemu władcy i niemieckim najemnikom oraz błędnej polityce cara13. Pisze on: „jedno słowo Jana [tj. Iwana] mogłoby tę gromadę skierować na Litwę, gdzie lud i szlachta nie

4 Ibidem, s. 60-61. 5 S. K i e n i e w i c z, Rosja w XIX w., Katowice 1948, s. 15. 6 R. P i p e s, Rosja Carów, Warszawa 2006, s. 274. 7 M. B. P e t r o v i c h, The emergence of Russian Panslavism 1856–1870, Columbia 1966, s. 61-129; A. G. M a z o u r,

op. cit., s. 84-94; L. B a z y l o w, Historia Rosji, Warszawa 1975, s. 290-291. 8 A. G. M a z o u r, op. cit., s. 62. 9Ibidem, s. 62-64. 10 K. B ł a c h o w s k a, Narodziny Imperium, Warszawa 2001, s. 43. 11 A. N o w a k, Imperializm, nacjonalizm i historia: refleksje nad politycznym i ideowym kontekstem polsko-rosyjskiej

współpracy naukowej w pierwszej ćwierci XIX w., [w:] Dawna, a nowa Rosja, red. R. J u r k o w s k i, N. K a s p r z a k, Warszawa 2002, s. 307-312.

12 K. B ł a c h o w s k a, op. cit., s. 43. 13 Ibidem, s. 83-86.

41

bardzo sprzyjali zamiarom Stefana […], i gdzie krzyk przestrachu rozległby się nad Dźwiną do Buga”14.

Następnym istotnym nurtem w historiografii rosyjskiej XIX w. był liberalizm. Za jego głównego przedstawiciela uważa się Nikołaja Aleksejewicza Polewoja (1796–1846). Po śmier-ci ojca (z zawodu kupca) w roku 1820 wyjechał z Irkucka do Moskwy15. Zajął się wtedy histo-rią i filozofią Georga Wilhelma Friedricha Hegla, Fredricha Schellinga, François Guizota, Jacques‟a Nicoli Augustina Thierry'ego i w pewnym stopniu Batrholda Niebuhra, któremu dedykował swoją sześciotomową Historię narodu rosyjskiego, wydawaną w latach 1829–1833. Uważał, że historia powinna być nauką uniwersalną, powiązaną z filozofią16.

Według Polewoja historię Rosji należy rozpatrywać dopiero od momentu zrzucenia mon-golskiego jarzma, gdyż właśnie wtedy zaczyna się kształtować rosyjski naród. Wobec tego krytycznie oceniał dorobek Karamzina. Historię swojego kraju widział przede wszystkim jako dzieje starcia cywilizacji europejskiej z azjatycką17.

Jeżeli chodzi o jego stosunek do Polaków, to pomimo różnic był on zbliżony do koncepcji Nikołaja Karamzina. Obydwaj uważali, że Polacy nienawidzą Rosjan z obawy przed ich nisz-czycielską siłą. Dlatego Rosja mogła spodziewać się po swoich zachodnich sąsiadach jedynie tego, co najgorsze. W swoim dziele Polewoj zaprezentował masę różnic pomiędzy obydwoma narodami. Chociaż nie opisał rządów Katarzyny II w Historii narodu rosyjskiego, to w innej swo-jej pracy wyraził przekonanie, że: „orężem przyłączyła [caryca] do Rosji części niezbędne dla jej pełnego bytu”18. Sporo miejsca poświęcił też opisowi konfliktu o Inflanty, tu jednak skon-centrował się nie tylko na rywalizacji polsko-rosyjskiej, lecz przedstawił ten konflikt w skali całego basenu Morza Bałtyckiego oraz wewnętrznych motywów działań Iwana IV Groźnego. Przy okazji poddał krytyce politykę królów polskich w tym regionie. Niestety, Nikołaj Pole-woj nie zdążył ukończyć swojego dzieła. Zostało ono doprowadzone tylko do 1560 r., a przez to nie mamy pełnego oglądu późniejszych relacji polsko-rosyjskich19.

W okresie panowania cara Mikołaja I (1821–1855) zaczęły dominować w Rosji idee slawi-styczne. Powstała wówczas idea „oficjalnej ludowości” sformułowana przez Siergieja Seme-nowicza Uwarowa. Sprowadzała się ona do hasła: „prawosławie, samowładztwo, ludo-wość”20. Najwybitniejszym przedstawicielem tego nurtu był autor pięciotomowej Historii rosyj-skiej, Nikołaj Gierasimowicz Ustriałow21.

Historyk ten urodził się w 1805 r., jako syn pańszczyźnianego chłopa, zmarł zaś w roku 1870, będąc szanowanym profesorem historii na Uniwersytecie w St. Petersburgu. Od roku 1835 zaj-mował się wyłącznie badaniami naukowymi. Wcześniej zarabiał jako nauczyciel lub urzędnik. Przez pewien czas pełnił też funkcję członka Komisji Archeograficznej. Postulował uprawianie historii pragmatycznej, nastawionej na badanie przemian społecznych na podstawie wszelkich dostępnych źródeł – miał zatem przyczynowo-skutkową wizję historii Rosji. Należy dodać, iż odrzucał on całkowicie dorobek historiografii zachodniej dotyczącej Państwa Carów. Tak samo odniósł się do prac swoich poprzedników – uczyniwszy wyjątek wyłącznie dla Karamzina22.

14 N. K a r a m z i n, Istorija gosudarstwa Rossijskogo, kn. 3, t. 9-12, Moskwa 2004, s. 162. 15 A. G. M a z o u r, op. cit., s. 74. 16 Ibidem, s. 74 -76. 17 K. B ł a c h o w s k a, op. cit., s. 100-104. 18 Ibidem, s. 105-106. 19 Ibidem, s. 120-123. 20 L. B a z y l o w, op. cit., s. 287-289. 21 K. B ł a c h o w s k a, op. cit., s. 127-128. 22 Ibidem, s. 129-134.

42

Kwestia rywalizacji polsko-rosyjskiej bardzo zajmowała Ustriałowa. Już w swojej pracy dok-torskiej napisał: „historia rosyjska powinna rozstrzygnąć w najbardziej rzeczowy sposób wielki współczesny problem Polski i poddanej jej ongiś Rusi zachodniej”23. Według Ustriałowa kon-sekwencją rozbicia dzielnicowego był podział Rusi na zachodnią i wschodnią. Litwa podbiła jej zachodnią część, po czym została wchłonięta przez Polskę. W wyniku tych przemian powstała Rzeczpospolita, która – jego zdaniem – była państwem słabym, natomiast dynastia Jagiellonów okazała się mierna i źle rządziła swoimi włościami. Po Unii Lubelskiej polscy magnaci próbowa-li wyrugować ruską kulturę ze swoich ziem, co spowodowało, że mieszkańcy Rusi zachodniej musieli prosić o pomoc Moskwę. W odczuciu Ustrialowa późniejsi królowie, Jan Kazimierz czy Władysław IV Waza, wręcz dążyli do oddania Rzeczypospolitej pod władzę carów. Rozbiory były więc konieczne i udowodniły niemożność istnienia Polski bez Rusi zachodniej24. W pracy Ustriałowa wyraźne jest więc dążenie do usprawiedliwienia agresywnej polityki Rosji wobec Polski i przedstawienia Rzeczypospolitej jako efemerydy.

Następnym istotnym nurtem była tzw. Szkoła państwowa. Jej głównym przedstawicielem był Siergiej Michajłowicz Sołowiow (1820–1879). Urodził się w Moskwie w rodzinie duchow-nego, który zajmował się nauczaniem. W 1838 r. Sołowiow ukończył Uniwersytet Moskiewski, po czym wyjechał do Paryża, gdzie zapoznał się z dorobkiem takich wybitnych osobistości, jak Jules Michelet czy Edgar Quintet. Co ciekawe, znane mu były również utwory Adama Mickie-wicza. Potem udał się do Niemiec, gdzie brał udział w wykładach Leopolda Rankego. Kiedy wrócił do Rosji w roku 1844, był już gruntownie obeznany z ówczesnym dorobkiem europej-skiej historiografii. W swoich pierwszych pracach: Stosunki pomiędzy Nowogrodem a Wielkim Księ-ciem oraz Relacje pomiędzy Rurykowiczami starał się zachować równowagę pomiędzy ideami słowia-nofilskimi a okcydentalnymi. Prace Karamzina uważał za przestarzałe25. Najważniejszym utwo-rem Sołowiowa stała się Historia Rosji od najdawniejszych czasów, na którą składa się aż 29 tomów. Została ona doprowadzona do roku 1774, nie wiadomo jednak dlaczego26.

Sołowiow jako pierwszy z historyków rosyjskich podszedł do problemu relacji polsko-rosyjskich poprzez pryzmat konfliktu interesów. W opisie wojny o Inflanty, prowadzonej pomiędzy Iwanem IV i Stefanem Batorym, starał się unikać emocjonalnych opisów, zastępu-jąc je analizą wydarzeń. Podkreślał także tolerancję religijną panującą w Rzeczypospolitej do okresu kontrreformacji. Zajął się również szerzej problemem Kozaków, których przedstawił jako Rusinów broniących się przed polonizacją. Zaznaczył jednak, że w późniejszym okresie stanowili oni problem dla samej Rosji. Z drugiej strony zwracał uwagę na ważną rolę unifika-cji ziem ruskich, którą zakończyła Katarzyna II. Dlatego wysoko oceniał tę władczynię, jak i Aleksego I. Zajmował się również prześladowaniami prawosławnych w XVIII w.27

Sołowiow uważał, że Polska powinna zwrócić się ku zachodowi, a nie ku wschodowi. Jej pochód na ziemie ruskie wywołał jedynie konflikt z Rosją, co skończyło się zagładą Rzeczy-pospolitej w XVIII w. Zdaniem Sołowiowa na wschodzie mogło istnieć tylko jedno państwo słowiańskie28.

W opozycji do wymienionych poprzednio nurtów wystąpił Konstantin Nikołajewicz Be-stiuwicz-Riumin (1829–1897). Pochodził on ze zubożałej rodziny szlacheckiej. Zafascynowa-ny rodzinnymi zbiorami rozpoczął studia historyczne. Napisał dwutomową Historię Rosji oraz

23 Ibidem, s. 141. 24 Ibidem, s. 138-145. 25 A. G. M a z o u r, op. cit, s. 98-100. 26 S. M. S o l o v ' e v, Istoria Rossi s drevnejsich vremen, t. 1-5, St. Petersburg 1851, s. 1. 27 K. B ł a c h o w s k a, op. cit., s. 180-188. 28 Ibidem, s. 190-191.

43

przetłumaczył The History of civilization in England Henry‟ego T. Buckle‟a29. Próbował zacho-wać bezstronność w konflikcie pomiędzy okcydentalizmem a ideami słowianofilów30. Praco-wał również w kilku pismach i wydawnictwach. Od 1864 r. Bestużew- Riumin został nauczy-cielem historii carskich dzieci. W 1865 r. otrzymał katedrę na uniwersytecie w St. Petersburgu, którą piastował do końca życia31.

Bestużew-Riumin był zwolennikiem bezstronnego podejścia do historii. Odrzucał również wyjaśnianie zjawisk historycznych przy pomocy filozofii. Mimo że opisując Litwę wzorował się na Ustriałowie, który uznawał ją za państwo ruskie, Bestużew-Riumin nie odnosił się do Polski w sposób lekceważący. Omawiając kampanię Stefana Batorego, uczynił to w sposób uporządkowany, unikając argumentów emocjonalnych32: „Możliwości Batorego były wspania-łe, zahartowana w bojach najemna piechota [...], sprawna artyleria, szybkie działania ofensyw-ne, które dawały mu olbrzymią przewagę nad wrogiem nie wiedzącym, z której strony ocze-kiwać napaści”33. Takie podejście do problematyki stosunków rosyjsko-polskich było czymś nowym, zwłaszcza w zestawieniu z pracami innych rosyjskich historyków.

Kolejną ważną postacią świata rosyjskiej historiografii XIX w. jest Wasilij Osipowicz Klu-czewski (1842–1911), uznawany nawet przez niektórych znawców przedmiotu za jej najwy-bitniejszego przedstawiciela. Miał poglądy liberalno-demokratyczne. Przygotowywał projekt dumy w 1905 r. Był też członkiem Rady Państwa jako przedstawiciel Akademii Nauk. Jego najważniejsze prace to: Bojarska Duma starej Rusi i pięciotomowy Kurs historii rosyjskiej. Począt-kowo wzorował się na Sołowiowie, jednak później zainteresował się socjologią. Badał historię lokalną oraz kolonizację poszczególnych rosyjskich ziem34.

Kluczewski w bardzo interesujący sposób spojrzał na problem wojen Moskwy z Rzeczpo-spolitą. W jego ujęciu miały one charakter obronny ze strony Rosjan, ale tylko do pewnego momentu. Po zajęciu ziem ruskich, które do Rosji nigdy nie należały, zaczęły się wojny za-borcze. Nie uznawał, w odróżnieniu od swoich poprzedników, Litwy za państwo ruskie. Po unii w Krewie przejęła ona bowiem kulturę polską. Jedynie Kozacy i część ludności chłop-skiej zachowała dawną kulturę i wiarę. Stąd konflikty Kozaków z Rzeczpospolitą, a następnie ich przejście na stronę Moskwy. Równie krytycznie oceniał Kluczewski politykę Katarzyny II. Sądził, że powinna ona jedynie zakończyć unifikację ziem ruskich, a rdzenną Polskę pozosta-wić niepodległą. Nie stosował też prostego podziału na dobrych Rusinów, Kozaków oraz złych Polaków i Żydów35.

Wydaje się, że poglądy Kluczewskiego były, jak na tamte czasy, rewolucyjne. Choć stwier-dzenie, że krytyka rozbiorów Rzeczypospolitej i oddania części jej ziem niemieckim organi-zmom politycznym jest u niego podyktowana bilansem korzyści i strat, to jednak idea zacho-wania niepodległej Polski prezentuje się zaskakująco na tle poprzedników.

Ostatnim ważnym nurtem, jaki pojawił się w historiografii rosyjskiej XIX w., jest mark-sizm. Zostanie on omówiony na przykładzie twórczości Michaiła Nikołajewicza Pokrowskie-go. Urodził się on w Moskwie w 1868 r. Tam też studiował na uniwersytecie, który opuścił w roku 1895, by zająć się działalnością oświatową. W swoich pracach początkowo inspirował

29 A. G. M a z o u r, op.cit., s. 121. 30 Ibidem, s. 121-123. 31 K. B ł a c h o w s k a, op. cit., s. 200-201. 32 Ibidem, s. 207-213. 33 Ibidem, s. 213. 34 Ibidem, s. 243-250. 35 Ibidem, s. 257-268.

44

się dorobkiem swoich wykładowców: Kluczewskiego i Winogranowa36. W roku 1905 przystą-pił do bolszewików. W 1909 r. wyjechał z Rosji, aby powrócić do niej po ośmiu latach. Wów-czas to (w 1917 r.) został naczelnym historykiem marksistowskim37.

Jego głównym dziełem jest Historia rosyjska. Pomimo odrzucenia dorobku Kluczewskiego, Pokrowski do pewnego stopnia wzoruje się na jego pracach, do czego jednak sam się nie przyznaje. Jego oryginalność sprowadza się głównie do zastosowania nowej terminologii, częstego użycia słów-kluczy, takich jak na przykład „burżuazja”38.

Jeżeli chodzi o obraz Polski w twórczości Pokrowskiego, należy podkreślić, że całkowicie odrzucał on nacjonalizm. Starał się postrzegać procesy historyczne poprzez pryzmat związ-ków przyczynowo-skutkowych i rzeczywistych motywów, które wywoływały pewne zdarze-nia. Rywalizacja o Inflanty została według niego spowodowana przeciwstawnymi interesami kupców polskich i rosyjskich, dążących do osiągnięcia maksymalnych zysków z handlu bał-tyckiego. Natomiast konflikt o ziemie ruskie pomiędzy Moskwą a Rzeczpospolitą tłumaczył Pokrowski chęcią wzbogacenia się obu stron. Skądinąd odrzucał tezę o jednoczeniu ruskich ziem, gdyż nigdy nie były one jednością. Konflikt polsko-kozacki miał jego zdaniem podłoże klasowe. Rozbiory Polski zaś niemal w ogóle nie przyciągnęły jego uwagi39.

Jak widać obraz Polski w rosyjskiej historiografii XIX w. jest niezwykle zróżnicowany. Na jednym biegunie lokuje się nurt oficjalny, negatywnie patrzący na Rzeczpospolitą i to w spo-sób nacechowany silnymi emocjami, czy też wręcz pozbawiony realizmu, na drugim nato-miast pojawiają się nurty socjologiczne i nurt marksistowski, starające się spojrzeć na relacje polsko-rosyjskie w sposób naukowy, pozbawiony emocji, bez manichejskiego podziału rze-czywistości na dobrych Rosjan i złych Polaków.

Analizując obraz Polski w historiografii rosyjskiej XIX w. widać również proces kształto-wania się zjawiska, które można nazwać formowaniem się polityki historycznej carów. Nurt oficjalny, inspirowany i wspierany przez władzę, starał się opisywać historię tak, by była ona korzystna dla państwa i legitymizowała niektóre jego posunięcia, zarówno w przeszłości jak i w teraźniejszości.

36 A.G. M a z o u r, op.cit., s. 186-187. 37 K. B ł a c h o w s k a, op. cit., s. 277-279. 38 A.G. M a z o u r, op. cit., s. 188. 39 K. B ł a c h o w s k a, op. cit., s. 286-301.

45

Patryk Wawrzyński Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

STOSUNKI MIĘDZY POLAKAMI A BIAŁORUSINAMI W II RZECZYPOSPOLITEJ. ASPEKT KULTUROWY

Aspekt kulturowy W swych rozważaniach A. Wendt proponuje uznanie kultury za samospełniającą się prze-

powiednię. Hipoteza ta oznacza, iż aby zrozumieć zachowania uczestników stosunków mię-dzynarodowych nie wystarczy analiza warunków materialnych oraz interesów – niezbędnym jest dostrzeżenie roli struktury ideacyjnej. Kultura pozwala bowiem na zdefiniowanie sytuacji, a więc stanowi o postawach, decyzjach i interakcjach1. Można więc zaryzykować stwierdzenie, iż wspomniane wcześniej interesy są niczym innym, jak efektem istnienia pewnej wspólnej, społecznie podzielanej, wiedzy, kierującej postępowaniem w oparciu o doświadczenie – za-równo na poziomie mikrostruktur, jak również makrostruktury2. Oznacza to, iż społeczność międzynarodowa, jak również poszczególni jej członkowie pozostają – w pewnym sensie – uzależnieni od kultury.

R. Linton stwierdza, że „kultura jest konfiguracją wyuczonych zachowań i rezultatów za-chowań, których elementy są wspólne […] i przekazywane”3. Ponadto, jak zauważa A. Kło-skowska, istotnym jest wyszczególnienie, iż kultura pełni funkcję normatywno-aksjologiczną, wyznaczając normy, reguły i wartości, którymi kierują się poszczególni aktorzy4. Zasadnym jest więc uznanie refleksji nad kulturą za źródło wiedzy pozwalającej na wytłumaczenie procesów politycznych – „można też powiedzieć, że dobro wyznacza przemyślana […] ocena zjawiska”5.

Zasadniczym problemem pozostaje więc określenie, w jaki sposób należy ujmować tytu-łowy aspekt kulturowy w rozważaniach o systemie międzynarodowym. Przede wszystkim powinno się odrzucić koncepcje odwołujące się do neorealistycznego determinizmu – jak podkreśla A. Wendt: „kultura może być samospełniającą się przepowiednią jedynie na plecach i za pomocą głów agentów, którzy ją noszą. To przekonania aktorów tworzą podzielaną wie-dzę, a ich praktyki potwierdzają ją lub falsyfikują”6. Dostrzec należy więc, iż nie sama obser-wacja zachowań decyduje o socjalizacji aktora, lecz istotnym jest także interpretowanie przez niego norm kulturowych7.

Kultura nie jest więc stałą – „to, co kulturalne, jest względne”8. Oznacza to, iż jej badanie musi się odnosić do konkretnej, sprecyzowanej płaszczyzny. W przypadku systemu międzynarodowego są to mikrostruktury oraz makrostruktura, a więc poziom poszczególnych państw i ich kultury oraz poziom społeczności międzynarodowej i kultury systemu9. Cennym poznawczo jest więc

1 A. W e n d t, Społeczna teoria stosunków międzynarodowych, Warszawa 2008, s. 175. 2 B. K o r z e n i e w s k i, Teoria kultury a badania nad pamięcią społeczną, „Kultura Współczesna”, 2007, nr 2, s. 10-11. 3 R. L i n t o n, Kulturowe podstawy osobowości, Warszawa 1975, s. 45. 4 A. K ł o s k o w s k a, Socjologia kultury, Warszawa 1981, s. 26. 5 W. S z o s t a k, Zarys teorii polityki dla studentów nauk politycznych, Toruń 2007, s. 175-176. 6 A. W e n d t, op. cit., s. 177. 7 J. C z a p u t o w i c z, Teorie stosunków międzynarodowych. Krytyka i systematyzacja, Warszawa 2007, s. 314. 8 A. K ł o s k o w s k a, op. cit., s. 45. 9 A. W e n d t, op. cit., s. 139-141.

46

analizowanie z jednej strony endogenicznych czynników stanowiących zachowania (które w uproszczeniu nazwać można kulturą bądź tożsamością narodową), z drugiej zaś czynników egzogenicznych (kultury systemu, tożsamości państw) – pozwala to na określenie, na ile dane działanie wynika z oczekiwań i przekonań narodowych, a na ile implikowane jest przez system.

Reasumując, refleksja nad aspektem kulturowym winna obejmować: studia nad wiedzą wspól-ną kultur narodowych aktorów i ich wpływ na interakcje oraz normy i wzory kultury systemu międzynarodowego, a także ich znaczenie dla decyzji aktorów. Ponadto, jak już zostało zasygnali-zowane, istotną jest próba określenia relacji między tożsamością narodową a tożsamością państwa – oczywistym jest, iż takie rozważania w największym stopniu odnosić będą się do sfery symbo-licznej, a więc, jak stwierdza W. Burszta, do istoty funkcjonowania człowieka w kulturze10.

J. Kukułka stwierdza, iż „wartości są tym, co nadaje sens życiu społecznemu we wszystkich jego wymiarach”11, a więc dotarcie do systemu aksjologicznego pozwala sformułować wyjaśnie-nie. Celem analizy aspektu kulturowego stosunków międzynarodowych nie jest, charaktery-styczne dla nurtów neorealistycznych, badanie warunków materialnych oraz struktury interesów, lecz właśnie definiowanie, współstanowiących kulturę, przekonań i oczekiwań poszczególnych aktorów, a także całej ich społeczności. Wartością nie jest więc jedynie określenie interakcji, lecz stwierdzenie, w jaki sposób zachowanie stanowione było kulturowo. Bowiem przedmiot badań nad stosunkami międzynarodowymi zbyt daleko wykracza poza paradygmaty materialistyczne by zgodzić się na świadome pozbawienie go struktury ideacyjnej.

Polski Pan

Społeczność białoruska w II Rzeczypospolitej liczyła, według ustaleń powszechnego spisu z 1931 r., 1 698 tys., wobec 21 993 tys. Polaków. Stanowiła więc ponad 5% ogółu mieszkań-ców państwa, będąc trzecią co do liczebności mniejszością narodową12. Koncentracja ludno-ści białoruskiej skutkowała, jak wskazuje A. Chojnowski, tym, że na wschód od Bugu „okre-ślenie mniejszość narodowa bardziej pasowało […] do ludności polskiej stanowiącej około 37,8% mieszkańców”13.

Zdaniem E. Mironowicza „charakter polskich rządów na ziemiach zamieszkiwanych przez Białorusinów od samego początku nie sprzyjał poprawnemu ułożeniu stosunków między władzą państwową a miejscową ludnością. […] W praktyce stosowane były najgorsze i naj-brutalniejsze metody asymilacji mniejszości”14. Jednakże nadzieje na łatwą polonizację spo-łeczności białoruskiej okazały się bez przełożenia na rzeczywiste procesy – co więcej, w okre-sie międzywojennym doszło do znaczącego wzrostu świadomości narodowej Białorusinów i rozszerzenia się bazy społecznej dla idei białoruskości15.

Działalność władz polskich, dążących do polonizacji mniejszości białoruskiej doprowadzi-ło jedynie do wzrostu wrogości wobec instytucji państwowych. Dotychczasowe myślenie, określone przez A. Krotaua jako: „Pan – wróg, Polak – pan, co znaczy, że Polak – to wróg”16, zostało dodatkowo poszerzone o niechęć do przedstawicieli władzy oraz ludności napływo-wej, uosabiających zagrożenie polskie.

10 W. J. B u r s z t a, Antropologia kultury. Tematy, teorie, interpretacje, Poznań 1998, s. 115-116. 11 J. K u k u ł k a, Wstęp do nauki o stosunkach międzynarodowych, Warszawa 2003, s. 153. 12 P. E b e r h a r d t, Między Rosją a Niemcami. Przemiany narodowościowe w Europie Środkowo-Wschodniej w XX w.,

Warszawa 1996, s. 103; W. R o s z k o w s k i, Historia Polski 1914–1991, Warszawa 1992, s. 32. 13 A. C h o j n o w s k i, Koncepcje polityki narodowościowej rządów polskich w latach 1921–1939, Wrocław 1979, s. 6. 14 E. M i r o n o w i c z, Białoruś, Warszawa 2007, s. 108. 15 A. C h o j n o w s k i, op. cit., s. 10. 16 Cyt. za: R. R a d z i k, Kim są Białorusini?, Toruń 2004, s. 173.

47

M. Jagiełło zauważa, iż niechęć władz II Rzeczypospolitej do uznania Białorusinów za równo-rzędnych partnerów spowodowała, iż Polacy nie wykorzystali okazji, by doprowadzić do trwałego związania interesów białoruskich z interesami polskimi. Na skutek krótkowzroczności polskich elit politycznych, jak dostrzega P. Wróbel, tożsamość narodowa Białorusinów kształtowała się w opozycji i jako negacja Rzeczypospolitej17. Wzajemna niechęć oraz trudne i naznaczone nieuf-nością współistnienie prowadzić musiały do eskalacji konfliktu polsko-białoruskiego18.

Część białoruskiej inteligencji, szczególnie zaś A. Łuckiewicz, czuła się oszukana przez polskie władze, które nie zdecydowały się na utworzenie autonomicznej Białorusi – jak pisał A. Ćwikiewicz: „przyszła wolność, przyszła rewolucja, nastała Polska i… zaczęła hulać po ciele Białorusi polska nahajka”19. Nieliczne elity poczuły się więc zagrożone nie tylko dominacją kultury polskiej, lecz także wynarodowieniem ludności białoruskiej poprzez ograniczenie dostępu do nauczania w języku narodowym.

Niekorzystny obraz Rzeczypospolitej kształtowało również osadnictwo polskie w woje-wództwach wschodnich, które, choć w znaczący sposób nie wpłynęło na strukturę narodowo-ściową, to stanowiło symboliczny akt ekspansji polskości. Obecność osadników, jak zauważa E. Mironowicz, nie przyniosła władzom polskim realnych korzyści ekonomicznych bądź poli-tycznych, a jedynie doprowadziła do zwiększenia się niechęci między narodami oraz częściowej dekompozycji tradycyjnych zasad współżycia20. Program osadnictwa polskiego oraz nieskutecz-ność reformy rolnej w sposób jednoznaczny oddziaływały na ocenę Rzeczypospolitej przez białoruskie chłopstwo, które doszukiwało się w polityce polskiej wyrazów ucisku i krzywdy. Doprowadziło to do silnej, emocjonalnej niechęci do instytucji państwowych, która pobudzana była ponadto przez rozgoryczenie, wynikające z nierozwiązanych problemów społecznych – zdaniem białoruskich chłopów odpowiedzialność za biedę, co podkreśla R. Radzik, spoczywała na polskich władzach i samej Rzeczypospolitej21.

Negatywny stosunek do polskiej administracji oraz propaganda sowiecka upowszechniły ob-raz „polskiego pana” dążącego do zniewolenia ludności białoruskiej i narzucenia jej własnej kultury i wyznania (które pozostawało szczególnie istotnym wyznacznikiem tożsamości Biało-rusinów)22. Dwudziestolecie międzywojenne stanowiło więc okres nieustannych wyrzeczeń, ubóstwa i braku nadziei – odrodzona Rzeczpospolita, mimo początkowej wiary elit, nie okazała się dla ludności białoruskiej ojczyzną. Polskie władze nie potrafiły znaleźć innego rozwiązania problemów, niż aresztowania, delegalizacje i represje policyjne. Obojętność, z którą spotkał się upadek II Rzeczypospolitej, była wynikiem braku więzi, które łączyć mogłyby Białorusinów z państwem oraz interesami Polaków23.

S. Janowicz klęski współpracy polsko-białoruskiej w okresie międzywojennym doszukuje się w braku umiejętności wzajemnego zrozumienia potrzeb. Społeczność białoruska podatna była na populistyczną propagandę sowiecką, skutecznie wykorzystującą lęk przed polską hegemonią go-

17 M. J a g i e ł ł o, Partnerstwo dla przyszłości. Szkice o polityce wschodniej i mniejszościach narodowych, Warszawa 2000,

s. 87-88; P. W r ó b e l, Kształtowanie się białoruskiej świadomości narodowej a Polska, Warszawa 1990. 18 J. T u r o n e k, Wacław Iwanowski i odrodzenie Białorusi, Warszawa 1992, s. 114. 19 Cyt. za: R. R a d z i k, op. cit., s. 175. 20 E. M i r o n o w i c z, op. cit., s. 110. 21 R. R a d z i k, op. cit., s. 179. 22 Ibidem, s. 180. 23 E. M i r o n o w i c z, Stosunki polsko-białoruskie w XX w., [w:] Polska–Białoruś. Problemy sąsiedztwa, red.

H. C h a ł u p c z a k, E. M i c h a l i k, Lublin 2005, s. 26-27.

48

spodarczą i kulturową. Białorusini okazali się być w pułapce historii, z jednej strony mając do wyboru alians z niechętnymi ich ideom Polakami, z drugiej zaś sowiecką Białoruś24.

Reasumując, polityka władz II Rzeczypospolitej doprowadziła do utrwalenia się nieko-rzystnego, stereotypowego obrazu Polaka w kulturze białoruskiej. W znaczącym stopniu wy-nikało to z zaniechania jakichkolwiek działań mających służyć wykształceniu się pozytywnych przekonań o roli rządu polskiego w rozwoju białoruskości. Już w 1925 r. L. Wasilewski za-uważył, że „to, co się robi w Polsce dla zaspokojenia interesów kulturalnych ludności białoru-skiej jest zupełnie niewystarczające”25.

Tożsamość narodowa Białorusinów kształtowała się więc w opozycji do kultury polskiej – przetrwanie zależało od stopnia uniezależnienia się od wpływów polskich. Interesem ruchu białoruskiego było więc akcentowanie zagrożenia ze strony odrodzonej Rzeczypospolitej, które to stanowić mogło czynnik integrujący społeczność oraz budujący więzi narodowe. „Polski pan” pozostawał więc symbolem ucisku oraz niesprawiedliwości społecznej, co wobec braku skutecznej reformy rolnej prowadziło do radykalizacji ludności białoruskiej, a w konsekwencji, jak dostrzega M. Podstawski, „powodowało stan sprzeczności interesów polsko-białoruskich, a Moskwie dawało ogromne możliwości wpływania na ten układ”26. II Rzeczpospolita okazała się niezdolna do zmiany obrazu Polaka-kolonialisty na obraz Polaka-partnera, co stanowiło o braku zaufania między oboma narodami.

Białoruski komunista

Na wstępie należy jednoznacznie stwierdzić, iż kwestia białoruska w okresie międzywojen-nym nie stanowiła szczególnie istotnego problemu polskiej polityki narodowościowej, wręcz przeciwnie – została zmarginalizowana wobec bardziej realnego zagrożenia ukraińskiego oraz trudnych relacji z mniejszością niemiecką. Władzom II Rzeczypospolitej nie zależało więc na jej rozwiązaniu, pozostawała zagadnieniem, które w przyszłości, na skutek całkowitego ogra-niczenia wpływu elit białoruskich, miało ulec samoczynnemu rozwiązaniu27.

W rzeczywistości kwestia białoruska okazywała się niezwykle skomplikowana – A. Bergman stwierdza, iż panujący w województwach wschodnich system półfeudalny rodził przede wszyst-kim konflikty o podłożu społecznym oraz powszechny głód ziemi. Przy równoczesnej military-zacji strefy przygranicznej i samowoli administracji państwowej prowadziło to do poszerzania się bazy społecznej dla programów rewolucyjnych28.

Atrakcyjność haseł bolszewickich, jak podkreślił K. Srokowski, wynikała przede wszystkim z nieudolności polskich władz, które swymi działaniami nie potrafiły stworzyć alternatywy wobec idei przyłączenia się do Białorusi sowieckiej29. Zdecydował bowiem brak działań na-kreślonych w 1924 r. przez L. Wasilewskiego, które opierać się miały na: samorządzie, gwa-rantującym wpływy ludności miejscowej; włączeniu Białorusinów w proces tworzenia admini-stracji państwowej; uznaniu języka białoruskiego jako języka pomocniczego; rozwoju szkol-

24 S. J a n o w i c z, Pan kontra cham, [w:] Polska i jej sąsiedzi, red. W. P a w l u c z u k, Łomża 2006, s. 161. 25 L. W a s i l e w s k i, Sprawa kresów i mniejszości narodowych w Polsce, [w:] i d e m, Drogi porozumienia. Wybór pism,

Kraków 2001, s. 136. 26 M. P o d s t a w s k i, Ważny wschodni sąsiad. Refleksje o Białorusi, „Dziś. Przegląd Społeczny”, 2008, nr 2, s. 78. 27 E. M i r o n o w i c z, Współczesne idee białoruskości, [w:] Tematy polsko-białoruskie. Historia, literatura, edukacja, red.

R. T r a b a, Olsztyn 2003, s. 16. 28 A. B e r g m a n, Sprawy białoruskie w II Rzeczypospolitej, Warszawa 1984, s. 15-16. 29 A. B e r g m a n, op. cit., s. 17-18.

49

nictwa białoruskiego; unormowaniu statusu Cerkwi Prawosławnej oraz przeprowadzeniu reformy rolnej z uwzględnieniem interesów społeczności miejscowej30.

Sytuacja ekonomiczna mniejszości białoruskiej, jak podkreśla A. Chojnowski, powodowa-ła, że „dominujące wpływy zdobywały wśród ludności lewicowe ruch społeczne, żywe też były wśród niej sympatie do komunizmu i ZSRR”31. Największymi wpływami oraz trwałością na białoruskiej scenie politycznej w II Rzeczypospolitej cieszyła się Komunistyczna Partia Zachodniej Białorusi (KPZB), która jednakże swoją atrakcyjność opierała wyłącznie na nega-cji rządów polskich oraz na finansowanej z środków Kominternu propagandzie rewolucyjnej. Jednakże, co podkreśla E. Mironowicz, aktywna działalność KPZB oraz prowadzona przez nią penetracja społecznych i kulturalnych organizacji białoruskich przyniosła znaczące szkody dla kultury narodowej. Obecność aktywistów prosowieckich stanowiła bowiem, dla polskiej administracji, doskonały pretekst do delegalizacji oraz stosowania represji politycznych32.

Zaryzykować można tezę, iż aparat administracyjny II Rzeczypospolitej w sposób sztuczny wykorzystywał do realizacji polityki wynaradawiania zagrożenie bolszewickie wśród Białoru-sinów – polonizacja stała się projektem, do którego urzeczywistnienia wykorzystywane były takie środki, jak rozbudowany do granic absurdu system donosicielstwa oraz inwigilacji. Wy-daje się, że postępowanie władz polskich miało na celu przede wszystkim zastraszenie mniej-szości białoruskiej i całkowite zdominowanie jej przez kulturę polską33.

Swego rodzaju obsesja na punkcie zagrożenia bolszewickiego ze strony Białorusinów mia-ła swoje specyficzne podłoże kulturowe. R. Radzik stwierdza, iż „obraz grabiącego, zrewolu-cjonizowanego ludu białoruskiego zaciążył na widzeniu Białorusinów przez kresowych zie-mian, część polskiej inteligencji”34. Kultura polska utrwaliła społeczne przekonania o Białoru-sinach, jako o narodowości zbolszewizowanej i skomunizowanej, szczególnie podatnej na idee rewolucyjnej lewicy, w czym dostrzegano ryzyko działalności antypaństwowej, inspiro-wanej przez Sowietów35.

Faktem pozostaje, iż orientacja elit białoruskich po zawarciu Traktatu Ryskiego zaczęła wyraźnie zmieniać się z propolskiej na probolszewicką36. Uznanie, iż to właśnie Związek So-wiecki stanowić może jedyny ośrodek polityczny skłonny wcielić w życie program białoruski, doprowadziło do dalszego pogłębiania się różnic między Polakami a Białorusinami. Niemoż-liwym było pogodzenie radykalnych żądań ludności białoruskiej z zachowawczą polityką władz II Rzeczypospolitej.

Polska tożsamość narodowa w okresie międzywojennym opierała się na jednoznacznym odrzuceniu idei bolszewickich, które zwalczane były przez administrację w sposób zdecydo-wany i bezkompromisowy. Zagrożenie ze strony sowieckiej agentury było jednym z czynni-ków wpływających na postrzeganie interesów Rzeczypospolitej. Białorusini skuszeni populi-stycznymi hasłami propagandy KPZB stali się więc zagrożeniem dla integralności terytorialnej oraz suwerenności państwa – uznani zostali za element wrogi państwu, by nie powiedzieć antypolski.

Obraz Białorusina-bolszewika wynikał jednakże przede wszystkim z niezrozumienia przy-czyn, które pchnęły społeczność białoruską w kierunku radykalnej lewicowości. Rozwiązanie

30 L. W a s i l e w s k i, Sprawa kresów wschodnich, [w:] i d e m, Drogi porozumienia…, s. 117. 31 A. C h o j n o w s k i, op. cit., s. 10. 32 E. M i r o n o w i c z, Białoruś…, s. 128-130. 33 Ibidem, s. 132-133. 34 R. R a d z i k, op. cit., s. 163. 35 Ibidem, s. 162-165. 36 A. B e r g m a n, op. cit., s. 71.

50

kwestii białoruskiej opierało się bowiem nie na autonomii politycznej czy rozwoju szkolnic-twa, lecz na rozwiązaniu głodu ziemi. Białorusini sympatyzowali z ustrojem sowieckim o tyle, o ile komuniści byli skłonni zaproponować im korzystną reformę rolną. Kulturowe uwarun-kowania zadecydowały, że to, co było skutkiem polskiej polityki postrzegane było jako przy-czyna antagonizmów między Polakami a Białorusinami.

E. Mironowicz stwierdza, iż „lektura dokumentów sporządzonych przez instytucje rządo-we wskazuje na to, że nie tyle propaganda sowiecka, ile zachowania osób reprezentujących władzę polską systematycznie wzmacniały wśród ludności białoruskiej tendencje w kierunku radykalnej opozycji antypaństwowej”37. Podsumowując, zaznaczyć można, iż uznanie przez władze Rzeczypospolitej Białorusinów za społeczność wrogą państwu polskiemu spowodo-wało, iż stali się oni przeciwnikami polskości.

Kontekst międzynarodowy

Ustanowiony po I wojnie światowej ład wersalski opierać miał się na dwóch filarach: bez-pieczeństwie zbiorowym oraz prawnej ochronie mniejszości. R. Kuźniar wskazuje, iż rozwią-zania przyjęte w tzw. małym Traktacie Wersalskim, podpisanym przez Polskę w 1919 r. były wzorcowe. Zakładały bowiem równe traktowanie obywateli bez względu na ich pochodzenie etniczne, język czy wyznawaną religię38. Jednakże system Ligi Narodów (LN) nie okazał się skuteczny. Zbiorowe bezpieczeństwo oraz powstrzymywanie się od użycia (bądź groźby) siły było niemożliwe do zrealizowania bez aktywnego udziału Stanów Zjednoczonych, zaś ochro-na praw mniejszości, niebędąca systemem uniwersalnym, doprowadziła do wyczerpania się ustanowionej formuły, czego efektem było wycofanie się Rzeczypospolitej z procedury kon-troli w 1934 r. Co więcej, system międzynarodowy zaczął ewoluować w całkowicie innym kierunku – dekonstrukcja ładu politycznego w Europie nie tylko wzbudziła ruchy rewizjoni-styczne, prowadząc świat w kierunku kolejnego konfliktu, lecz równocześnie nie usatysfak-cjonowała nowopowstałych państw i narodów dążących do niepodległości. Okres międzywo-jenny był więc czasem wzajemnych roszczeń i tymczasowości, celem państw było więc przede wszystkim przetrwanie, które zapewnić mogła tylko wewnętrzna stabilność i relatywny wzrost znaczenia militarnego.

W kulturze międzywojennego systemu międzynarodowego dominowały więc egoizm i szowi-nizm narodowy, prowadzące do znacznego rozwoju ruchów narodowych (nacjonalistycz-nych). Ponadto zaobserwować można powszechną tendencję do centralizacji oraz koncentra-cji władzy, czego efektem było wprowadzenie w znacznej ilości państw reżimów autorytar-nych. System międzynarodowy zdefiniowany ładem wersalskim nie wytworzył warunków pozwalających na realny rozwój ochrony praw mniejszości – co więcej, preferował on pań-stwa silne i spójne wewnętrznie. J. Jackson Preece stwierdza wręcz, iż celem Systemu Gwa-rancji LN dla Mniejszości „było głównie zachowanie integralności terytorialnej istniejących państw, a nie zaspokojenie moralnych żądań i skarg mniejszości”39.

Zasady stanowiące podstawy stosunków międzynarodowych w okresie międzywojennym doprowadziły zatem do zmarginalizowania problemu równorzędności w relacjach większość-mniejszość. Polska polityka narodowościowa była więc w znacznym stopniu stanowiona przez kulturę systemu – inne państwa dopuszczały wszelkie działania, mające na celu utrzy-manie porządku publicznego oraz uznawały za wyłączną kompetencję poszczególnych

37 E. M i r o n o w i c z, Białoruś…, s. 141. 38 R. K u ź n i a r, Prawa człowieka. Prawo, instytucje, stosunki międzynarodowe, Warszawa 2006, s. 32. 39 J. J a c k s o n P r e e c e, Prawa mniejszości, Warszawa 2007, s. 29.

51

państw rozwiązanie kwestii mniejszości narodowych. Również radykalizacja nastrojów spo-łecznych ludności białoruskiej nie może być rozpatrywana w oderwaniu od procesów zacho-dzących wewnątrz systemu. Widoczna jest bowiem tendencja do przeciwstawiania się naro-dów dominacji innych – najważniejszą rolę w tym przypadku odegrała polityka Związku So-wieckiego oraz jej wpływ na rekonstrukcję wzorów kultury systemu międzynarodowego. Bia-łorusini wpisują się w nurt społeczności dążących, drogą rewolucyjną, do wyzwolenia i samo-stanowienia. Ówczesny ład nie zakładał żadnego alternatywnego rozwiązania wobec istnieją-cych: rezygnacji bądź walki o własną państwowość (w tym przypadku o zjednoczenie z so-wiecką Białorusią).

Reasumując, system wersalski okazał się całkowitym wypaczeniem idei swego twórcy W. Wil-sona – nie sprawdził się bowiem jako inicjatywa bezpieczeństwa zbiorowego, równocześnie nie wykształcając uniwersalnego mechanizmu ochrony mniejszości narodowych. Okres międzywo-jenny to przede wszystkim czas, gdy dominowała, jak określa to A. Wendt, zasada „pomóż-sobie-sam”40, a więc wielostronny egoizm, pozwalający państwom czynić, w sprawach we-wnętrznych, to, co uznają za celowe.

Spełniona przepowiednia

Stosunki między Polakami i Białorusinami w II Rzeczypospolitej stanowią przykład, w jaki sposób niewykorzystana może zostać szansa na stworzenie wspólnoty interesów. Wkraczając w okres międzywojenny z pewną wiedzą wspólną i doświadczeniem kulturowym oba narody zdecydowały się oprzeć wzajemne relacje na tkwiących w społecznych przekonaniach obra-zach drugiej strony. Zderzenie kultury polskiej z białoruską na trwałe rozdzieliło interesy sąsiednich społeczności – zdecydowały o tym lęki, w pewnym stopniu zrozumiałe, przed zagrożeniem jakie wynika z kontaktu z „innym”. Jednakże, relacje polsko-białoruskie są inte-gralną częścią pewnej całości, za jaką powinno uznać się stosunki narodowościowe w Euro-pie. Nieskuteczność systemu Ligi Narodów okazała się mieć znaczenie decydujące – państwa wobec, wspomnianej powyżej, tymczasowości ładu wersalskiego zrezygnowały z dążeń inte-gracyjnych na rzecz wzmocnienia suwerenności wewnętrznej. Przypadek polsko-białoruski jest o tyle interesujący, o ile dostrzeże się fakt, iż nie istniały niemożliwe do pokonania prze-szkody, które determinowałyby ostateczne niepowodzenie. Okazuje się więc, iż kultura, za-równo na poziomie mikrostruktury, jak i makrostruktury stanowić może samospełniającą się przepowiednię. Zakładając, iż w 1921 r. nie istniałyby negatywne obrazy Polaków w kulturze białoruskiej i Białorusinów w kulturze polskiej, domniemywać można, że losy stosunków między tymi narodami ukształtowałyby się w inny sposób, być może niezakończony heka-tombą II wojny światowej i dominacją polityczną i ideologiczną Związku Sowieckiego.

40 A. W e n d t, op. cit., s. 26.

53

Marcin Śmierz Uniwersytet Śląski w Katowicach

STOSUNKI POLSKO-ŁOTEWSKIE W LATACH 1918–1939 Koniec I wojny światowej przyniósł zmiany na politycznej mapie Europy, a także otworzył

nowy rozdział w stosunkach polsko-łotewskich. Oba państwa w tym samym czasie proklamowały niepodległość: Polska 11 XI 1918 r., a Łotwa 18, ale był to dopiero pierwszy krok do wyzwolenia, gdyż oba kraje były zajęte przez okupantów: Polska przez Niemców, a Łotwa przez Niemców i Rosjan1. Do pierwszych kontaktów dyplomatycznych doszło na konferencji pokojowej w Pary-żu, a następnie w Rydze w 1919 r. Inicjatorem tych spotkań był rząd polski na czele z ówczesnym premierem Ignacym Paderewskim, który wykorzystał do tego celu kontakty z różnymi organiza-cjami łotewskimi. Stronę polską w czasie tych spotkań reprezentowali Leon Wasilewski i Włady-sław Sołtan, łotewską zaś Zigfrids Meierovics. Jednakże Łotwa za podstawowy warunek do wszczęcia rozmów stawiała uznanie niepodległości ich państwa, co nastąpiło jesienią 1919 r. Głównym powodem, dla którego polski rząd podjął w krótkim czasie kontakty dyplomatyczne z rządem łotweskim, była chęć przeciwdziałania wpływom Niemiec i Rosji w tym rejonie. Polskie działania spotkały się na Łotwie z przychylnym poparciem Związku Chłopskiego i wyższych do-wódców wojskowych. Łotwa była okupowana przez Niemców i Rosję, a relacje z Polską dawały nadzieje na pomoc polityczną i wojskową. Wraz z pogorszeniem sytuacji militarnej na Łotwie i zajęciem coraz większych obszarów tego państwa przez wojska niemieckie i radzieckie, nastąpiło nasilenie kontaktów polsko-łotewskich. Strona polska rozważała wysłanie oddziałów wojskowych na Łotwę celem wsparcia, jednak koncepcja ta została zablokowana przez Litwinów, którzy nie zgodzili się na przemarsz polskiej armii przez swoje terytorium2.

Pod koniec 1919 r. nastąpiły zmiany w sytuacji frontowej. Wojska niemieckie zostały odrzuco-ne spod Rygi i zaprzestały działań zbrojnych. Pozostała tylko walka z bolszewikami, którzy opa-nowali Dynenburg i Łatgalię – obszar pograniczny między Łotwą a Polską. Polski sztab generalny nawiązał kontakt z Łotyszami w celu usunięcia bolszewików z Dynenburga i Łatgalii3. Łotewscy politycy, w kwestii zawarcia sojuszu wojskowego i wspólnych działań w rejonie pogranicznym byli podzieleni. Przyczyną braku jednomyślności było przekonanie, iż Polska będzie chciała zająć Łat-galię, którą zamieszkiwała mniejszość polska, złożona przede wszystkim z ziemiaństwa. Łotew-skiemu społeczeństwu, złożonemu z drobno-mieszczaństwa i robotników, Polacy kojarzyli się ze szlachtą. Takie postrzeganie spowodowało przeciąganie się rozmów i brak konkretów4. Polskie władze zdawały sobie sprawę z wątpliwości polityków łotewskich i przedstawiły deklarację, w której uznają państwowość łotewską w Łatgalii, ale także chcą ochraniać polską mniejszość. Ostatecznie wraz z powstaniem nowego gabinetu na Łotwie na czele z Karlisem Ulmanisem

1 A. S k r z y p e k, Stosunki polsko-łotewskie 1918–1939, Warszawa 1972, s. 14-15; P. Ł o s s o w s k i, Łotwa nasz

sąsiad, Warszawa 1990, s. 5-6. 2 T. P a l u s z y ń s k i, Walka o niepodległość Łotwy 1914–1921, Warszawa 1999. 3 W zamyśle polskiego dowództwa chodziło o wzmocnienie północnej granicy przed rozpoczęciem działań na

Ukrainie, a pośrednio także, poprzez obecność wojsk polskich w Łatgalii, o wywarcie presji i zmuszenie do ustępstw Litwinów.

4 Na ten obraz wpłynął także program Narodowej Demokracji, która chciała stworzyć silną Polskę kosztem innych nowo powstałych państw Europy Środkowej.

54

(grudzień 1919), zdecydowano o współdziałaniu z Polską, przy okazji licząc na wzmocnienie pozycji Łotwy na arenie międzynarodowej5. Formalną umowę o wspólnych działaniach zawarto 30 XII 1919 r. Na jej podstawie utworzono grupę operacyjną złożoną z 30 tys. żołnierzy pol-skich i 10 tys. łotewskich, pod dowództwem generała Edwarda Rydza-Śmigłego. W dniu 3 I 1920 r. rozpoczęto działania i w niedługim czasie zajęto Dynenburg, a do końca lutego wy-zwolono całą Łatgalię z rąk bolszewików6.

Mimo wspólnych działań i sukcesów w walce z Armią Czerwoną, doszło do konfliktu na linii Warszawa–Ryga. Podstawową kwestią sporną były różne zamierzenia obu stron. Rząd polski z premierem Leopoldem Skulskim oczekiwał dalszej współpracy wojskowej i walki z Rosją Ra-dziecką. Z kolei łotewska strona na czele z premierem K. Ulmanisem była usatysfakcjonowana z rozciągnięcia granic swojego państwa tak, jak tego oczekiwała. Ponadto Łotwa była wyczerpana wojną, a w społeczeństwie coraz popularniejsze były postulaty zawarcia pokoju, wysuwane przez ugrupowania lewicowe.

Z pozoru stosunki polsko-łotewskie układały się bardzo dobrze. Łotysze popierali polskie działania, jednak w gruncie rzeczy chcieli jak najszybszej ewakuacji polskich wojsk ze swojego terenu. Kwestie te były omawiane podczas spotkania przedstawicieli Polski i Łotwy w marcu 1920 r. Obie strony stosowały wzajemne naciski na siebie. Ustalono harmonogram wycofania wojsk polskich z terenu Łotwy. Jeszcze w czasie trwania negocjacji z Polską, rząd łotewski pod-jął decyzję o rozpoczęciu rokowań z Rosją Radziecką. Toczyły się one od kwietnia do sierpnia 1920 r. w Moskwie, a strona łotewska wykorzystywała niepowodzenia Armii Czerwonej, wysu-wając kolejne żądania7.

W tym okresie możliwe było jeszcze nawiązanie współpracy wojskowej Polski i Łotwy, jednak brak zdecydowanego stanowiska rządu polskiego spowodował ochłodzenie w kontaktach8. Rów-nież nie bez wpływu na relacje była zmiana na froncie polsko-radzieckim, spowodowana klęskami i odwrotem wojsk polskich w sierpniu 1920 r. Korzystając z odwrotu, Łotysze obsadzili wojskami część powiatu iłłuksztańskiego, zamieszkiwanego przez mniejszość polską, o którą toczył się spór. W tych okolicznościach polskie władze ponownie doceniły sojusz wojskowy z Łotwą i nakazały swojemu przedstawicielowi w Rydze – posłowi Witoldowi Kamienieckiemu skłonić rząd Łotwy do przystąpienia do wojny po stronie polskiej, nawet za cenę włączenia spornego powiatu iłłuksztańskiego do Łotwy. Jednakże działania te były mocno spóźnione i nie dały żadnych pozy-tywnych rezultatów. Nie bez wpływu pozostały ataki ugrupowań socjaldemokratycznych na rząd łotewski za plany sojuszu z Polską. Wyrazem zmiany polityki Łotwy było zawarcie traktatu poko-jowego z ZSRR 11 VIII 1920 r., czyli w kulminacyjnym momencie wojny polsko-bolszewickiej9.

Na stosunki polsko-łotewskie silnie wpływała sytuacja międzynarodowa. Można to zaobser-wować na przykładzie rozmów polskiego posła W. Kamienieckiego z szefem łotewskiego MSZ Z. Meierovicsem przed i po Bitwie Warszawskiej. Przed bitwą wyraźne byłe nastroje proradziec-kie, szczególnie widoczne wśród opozycji parlamentarnej na Łotwie. Z kolei po zwycięskiej dla Polski Bitwie Warszawskiej, rząd łotewski manifestował przyjaźń wobec Polski oraz składał pouf-ne deklaracje zawarcia sojuszu wojskowego, jednakże nie doszedł on do skutku10.

5 Istnieniu Łotwy były niechętne mocarstwa zachodnie m.in. Francja, które nie uznały jej suwerenności. 6 T. P a l u s z y ń s k i, op. cit., s. 315-339. 7 P. Ł o s s o w s k i, op. cit., s. 13-14. 8 Polska zaangażowana była w działania na Ukrainie i w tamtym okresie kładła nacisk na porozumienie z ukraińskimi

ugrupowaniami politycznymi. 9 A. S k r z y p e k, op. cit., s. 30-31. 10 P. Ł o s s o w s k i, op. cit., s. 16.

55

Pogorszenie stosunków na linii Warszawa–Ryga ponownie nastąpiło po akcji generała Lu-cjana Żeligowskiego i włączeniu Litwy Środkowej do Rzeczypospolitej. Rząd łotewski obawiał się, iż działania Żeligowskiego miały na celu likwidację państwowości litewskiej i powrót do unii polsko-litewskiej, a nawet odłączenia od Łotwy części Łatgalii, zamieszkanej przez osiemdzie-sięciotysięczną mniejszość polską, która w skali całego kraju stanowiła 3% ludności11. W tym celu Łotwa przygotowywała się do odparcia ewentualnego ataku. W takich okolicznościach koniec 1920 r. upłynął pod znakiem poważnego kryzysu w stosunkach polsko-łotewskich. Pol-ska dyplomacja starała się wszelkimi sposobami zmniejszyć napięcie w kontaktach dyploma-tycznych, m.in. poprzez dawanie do zrozumienia, że rząd polski nie jest zainteresowany likwida-cją państwa litewskiego, ani wkroczeniem na teren Łotwy. Wyjaśnienia pomogły uspokoić roz-gorączkowaną łotewską opinie publiczną, ale niechęć do Polski pozostała12.

Oprócz działań polskich na Litwie, nie bez wpływu na pogorszenie stosunków polsko-łotewskich pozostała reforma rolna, wprowadzona przez władze w Rydze. Dotknęła ona nie-mieckich i polskich właścicieli ziemskich, którzy mieli oddać swe majątki łotewskim obywate-lom. Mniejszość polska zaczęła prosić o pomoc władze w Warszawie licząc, że te staną w ich obronie. Reforma rolna była traktowana przez obie strony przede wszystkim jako kwestia poli-tyczna, a nie społeczna lub gospodarcza. Rząd polski chciał bronić swoich obywateli, jednak dla polityków łotewskich reforma ta była pierwszym etapem w procesie łotyszyzacji mniejszości narodowych i stworzenia jednolicie narodowego państwa13.

Reforma rolna z całą mocą ukazała, jaka jest pozycja mniejszości polskiej na Łotwie. Zie-mianie, mimo iż stanowili silną grupę ekonomiczną, nie byli najliczniejsi wśród mniejszości polskiej, złożonej także z mieszczan i robotników. W 1921 r. na spór o majątki ziemskie dodat-kowo nałożyły się incydenty związane z zamykaniem polskich placówek oświatowych pod po-zorem, iż korzystały z nich osoby, które nie były Polakami. Wszystkie te zatargi odbiły się sze-roki echem w prasie i dyskusjach parlamentarnych w Polsce i na Łotwie.

Dla Polski Łotwa była nadal strategicznym partnerem w polityce bałtyckiej i dlatego polskie władze podjęły się zadania naprawy stosunków polsko-łotewskich jeszcze jesienią 1921 r. Misję powierzono nowemu posłowi polskiemu na Łotwie, Witoldowi Jodko-Narkiewiczowi, współ-pracownikowi J. Piłsudskiego, który z jednej strony przeciwdziałał zbliżeniu łotewsko-litewskiemu i groził postawieniem sprawy mniejszości polskiej na Łotwie przed Ligą Narodów. Z drugiej zaś manifestował przyjazne nastawienie do władz łotewskich i chęć porozumienia się. Jeszcze na przełomie 1921 i 1922 r. było widać lekką poprawę w kontaktach, poprzez otwarcie polskich konsulatów w Lipawie i Dynenburgu. Ważnym sygnałem dla polepszenia relacji był udział delegacji łotewskiej na konferencji państw bałtyckich w Warszawie (13–17 III 1922 r.), w czasie której władze Łotwy zapowiedziały wypłatę odszkodowań dla wywłaszczonych pol-skich ziemian. Podpisano także deklarację o rozwiązywaniu sporów na drodze rozmów poko-jowych oraz zapowiedź zawarcia traktatów pokojowych14. Poprawę stosunków można także było zauważyć w sposobie traktowania polskiej mniejszości, której pozwolono na swobodny rozwój szkolnictwa, oraz utworzenie Związku Polaków na Łotwie, a także we wzroście wymia-ny gospodarczej. Jednak mimo wyraźnej poprawy stosunków, nadal zdarzały się zmiany nastro-jów łotewskiej opinii publicznej, szczególnie po zatwierdzeniu granicy wschodniej z Litwą

11 Opinie tego typu powstawały na bazie raportów łotewskich przedstawicieli za granicą oraz litewskiej propagandy.

A. G i z a, Stosunki polsko-łotewskie w latach 1919–1920, „Przegląd Zachodniopomorski”, t. IV (1989), s. 51. 12 E. J e k a b s o n, Problem Wilna a Łotwa: jesień 1920 r., [w:] Łotwa-Polska. Materiały z międzynarodowej konferencji

naukowej, Ryga 1995, s. 5-9. 13 J. R ó ż y c k i, Polacy na Łotwie, Warszawa 1930, s. 8-9. 14 Nie weszła w życie na skutek braku ratyfikacji traktatu przez Finlandię.

56

i ZSRR przez Radę Ambasadorów w marcu 1923 r.15 Warte jest podkreślenia, iż Łotwa nie była sygnatariuszem Małego Traktatu Wersalskiego, zapewniającego poszanowanie i obronę praw mniejszości narodowych, a mimo to zapewniła autonomię kulturalną polskiej mniejszości na swoim terytorium.

Jesienią 1923 r. doszło do zmiany na stanowisku posła polskiego w Rydze. Witolda Jodko-Narkiewicza zastąpił Aleksander Ładoś. Nowy poseł miał za zadanie kontynuację działań w sferze zbliżenia polsko-łotewskiego. Polskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych za wytyczne przedstawi-ło zaproponowanie Łotwie sojuszu politycznego oraz maksymalne wykorzystanie wymiany han-dlowej, aby Polska stała się głównym partnerem handlowym państw bałtyckich. Polskie postulaty zaraz po ich wysunięciu stały się nieaktualne na skutek powołania łotewskiego gabinetu na czele z socjaldemokratą Voldemarsem Samuelsem. Polityka nowego rządu łotewskiego charakteryzowa-ła się prolitewską orientacją, reprezentowaną przez ministra spraw zagranicznych Ludwigsa Seja. W związku z tym strona polska postanowiła przeciwdziałać zbliżeniu łotewsko-litewskiemu, które mogłoby przekształcić się w porozumienie przeciwko Polsce. Łotewska opinia publiczna od po-czątku wysuwała postulaty zbliżenia z Litwą, w celu powstania wspólnej federacji. Było to szcze-gólnie widoczne w czasie akcji generała Żeligowskiego. W kontaktach Kowno–Ryga, to właśnie Litwa była stroną aktywną i wysuwała propozycje wspólnych działań i sojuszów. Jednak do soju-szu między tymi krajami nie doszło na skutek zbyt dużych rozbieżności, m.in. gospodarczych, a także braku zdecydowania o kierunku politycznym Łotwy. W końcu polityka Łotwy lawirowała między Litwą a Polską i unikała wzajemnych zadrażnień16.

Kolejnym momentem, w którym nastąpiło ponowne zbliżenie, było nieudane powstanie komunistów w Tallinie, inspirowane przez ZSRR. Zarówno Estonia, jak i Łotwa po tym wyda-rzeniu poszukiwały sprzymierzeńców i wystąpiły z propozycją zwołania konferencji państw bałtyckich i powrotu do idei Ententy Bałtyckiej17. Podczas konferencji w Helsinkach z udziałem przedstawicieli Polski, Łotwy, Estonii i Finlandii, podpisano traktat arbitrażowy oraz podjęto wysiłki zmierzające do stworzenia sojuszu państw bałtyckich, jednak działania te miały charak-ter przejściowy i po uspokojeniu sytuacji nie powrócono do tego tematu. Okres pobytu A. Ła-dosia na stanowisku posła polskiego w Rydze przebiegł pod znakiem stabilizacji w stosunkach polsko-łotewskich, ale nie zdołał on zawrzeć sojuszu, ani rozwinąć na szerszą skalę współpracy gospodarczej18.

Po zakończeniu misji A. Ładosia, nowym posłem polskim na Łotwie został Juliusz Łukasie-wicz, także zaufany dyplomata Marszałka J. Piłsudskiego. Rozpoczął on swoją misję w paź-dzierniku 1926 r., czyli po zamachu majowym, a jego zadaniem był nacisk na sprawy gospodar-cze. Po zamachu majowym Łotysze widzieli w Piłsudskim i Polsce swojego przyjaciela, a nie państwo mające imperialne plany. Wyraz temu dawała także prasa łotewska, która w sposób stonowany pisała o stosunkach z Polską i kwestii Wilna19. W tym czasie w Rydze rządy spra-wował gabinet Artura Alberginsa ze Związku Chłopskiego, a urząd ministra spraw zagranicz-nych powierzono Karlisowi Ulmanisowi, który był przychylnie nastawiony do J. Łukasiewicza.

15 A. S k r z y p e k, op. cit., s. 55-56, 60-61. 16 Nie bez wpływu pozostały także działania dyplomacji polskiej, która wywierała presje na Łotwę, m.in.

poprzez dyplomację Estonii, która zawsze była życzliwie nastawiona do Polski. Ibidem, s. 78. 17 Bałtycka Ententa – idea sojuszu, w skład którego miały wejść: Estonia, Finlandia, Litwa, Łotwa i Polska.

Celem miało być prowadzenie wspólnej polityki zagranicznej i obronnej skierowanej głównie przeciwko ZSRR. Ostatecznie sojusz ten został zawarty we wrześniu 1934 r. między Litwą, Łotwą i Estonią. A. S k r z y p e k, Związek Bałtycki 1919–1925, Warszawa 1972.

18 Ibidem, s. 91. 19 Ibidem, s. 102.

57

Rząd łotewski wystąpił z propozycją uregulowania stosunków polsko-łotewskich, a mianowicie kwestii handlowych, kolejowej czy nierozwiązanej w dalszym ciągu kwestii wywłaszczeń z ma-jątków ziemskich. Rozmowy Ulmanis–Łukasiewicz toczyły się od listopada 1926 r., ale zostały przerwane na skutek zmiany gabinetu w styczniu 1927 r. Wówczas to został utworzony rząd, złożony w większości z socjaldemokratów na czele z Margiersem Skujenieksem. Gabinet ten był przeciwny współpracy z Polską i opowiadał się za zbliżeniem z Niemcami i ZSRR. Mimo niechęci do Polski kontynuowane były rozmowy na temat układu handlowego, jednak sporną kwestią była klauzula najwyższego uprzywilejowania dla RP w handlu z Łotwą, stawiana przez rząd polski. Ostatecznie zawarto 27 XII 1927 r. aneks do tymczasowego układu handlowego, a kilka tygodni później, 23 I 1928 r. upadł rząd M. Skujenieksa.

Do ponownych rozmów na temat traktatu handlowego powrócono, gdy władzę objął rząd Hugona Celmińsza i Związku Chłopskiego. Zakończyły się one zawarciem traktatu 19 III 1928 r. Lata 1926–1928, a więc okres bezpośrednio przed wielkim kryzysem, cechowały się wzrostem eksportu polskich towarów na Łotwę, głównie węgla, zboża i cukru. Nie udało się jednak wy-przeć niemieckich eksporterów z łotewskiego rynku. W ramach wzajemnej wymiany handlowej powołano w Rydze łotewsko-polską izbę handlową, a także planowano powołanie polskiego banku20.

Innym ważnym wydarzeniem w stosunkach polsko-łotewskich było zawarcie 12 II 1929 r. „układu o handlu i żegludze”, a właściwie tajnej klauzuli o wypłacie odszkodowań dla obywateli polskich za wywłaszczone majątki. To porozumienie kończyło kilkuletni spór o reformę rolną, który bardzo ciążył na stosunkach między oboma państwami. Porozumienie to utrzymywano w tajemnicy, aby rozgłosu nie zyskały wypłaty odszkodowań dla Polaków, które mogłyby spo-wodować powszechne niezadowolenie. Ustalono wypłaty w ratach w ciągu 6 lat, jednak na sku-tek kryzysu światowego opóźniły się aż do 1938 r. Tak więc uregulowano następstwa reformy rolnej. Warto przypomnieć, iż reforma rolna dotyczyła tylko wielkich majątków ziemskich o powierzchni powyżej 1 tys. ha, które były w mniejszości. Przeważała bowiem własność śred-nia i drobna, która nie podlegała tym restrykcjom21.

Oprócz porozumień gospodarczych podpisano także układ graniczny. Rząd polski akcepto-wał istniejącą granicę, i wycofywał roszczenia dotyczące spornych terenów. Fakt ten miał dobry wpływ na stosunki polsko-łotewskie i regulował spory, które od początku przewijały się w kon-taktach międzypaństwowych22.

Po zawarciu porozumień z Łotwą J. Łukasiewicz odszedł ze swego stanowiska w marcu 1929 r., z poczuciem wykonanego zadania i poprawnych relacji z Łotyszami. Jego miejsce zajął Mirosław Arciszewski, który miał za zadanie kontynuowanie działań rozpoczętych przez swego poprzednika. Czas posłowania M. Arciszewskiego przypadł na okres kryzysu gospodarczego, jak też załamania się polsko-łotewskiej wymiany handlowej. Spowodowane to było także cłami na towary łotewskie importowane do Polski. Arciszewski starał się przeciwdziałać spadkowi wymiany handlowej, proponując zniesienie cła, jednak projekt ten nie zyskał poparcia polskiego rządu. Ponadto zajął się rozszerzaniem wpływów polskich wśród organizacji politycznych i społecznych. Jego działania spotkały się z poparciem wśród wojskowych oraz od początku propolsko nasta-wionego Związku Chłopskiego. Mimo to część łotewskiej opinii publicznej była wrogo nastawio-na do Polski, prawdopodobnie na skutek działań radzieckiej dyplomacji. Na dodatek kryzys go-spodarczy spowodował zmienne nastroje łotewskiej opinii publicznej i wywoływanie dawnych

20 Światowy kryzys oraz brak funduszy uniemożliwił realizację tego projektu. 21 A. S k r z y p e k, Stosunki…, s. 108-109. 22 Loc. cit.

58

podejrzeń wobec polskiego partnera. Niezadowolenie to było rozładowywane na mniejszo-ściach narodowych. Przykładem tutaj jest zatarg z Polakami zamieszkującymi powiat iłłuksztań-ski, modlącymi się w języku polskim. Oliwy do ognia dolało nieprzychylne nastawienie Związku Polaków w Łotwie do władz łotewskich. Spowodowało to restrykcje. W październiku zawie-szono działalność Związku Polaków w Łotwie, zamknięto polskie szkoły. Polskie MSZ wystąpi-ło w obronie swej mniejszości, żądając cofnięcia restrykcji i oskarżając władze Łotwy o nieprzy-jazne postępowanie wobec Polski. Ówczesny premier K. Ulmanis odmówił zniesienia sankcji i stosunki polsko-łotewskie ponownie znalazły się w impasie. Konflikt trwał kilka miesięcy i dopiero nowy rząd na czele z Margersem Skujenieksem przystąpił do rozmów z Arciszewskim, zakończonych przywróceniem działalności polskich organizacji. W miejsce Związku Polaków w Łotwie powstało Polskie Zjednoczenie Narodowe w Łotwie, będące jego kontynuacją23.

Nowym posłem polskim w Rydze, w miejsce Arciszewskiego został Zygmunt Beczkowicz, który pełnił tę funkcję w latach 1933–1935. Osoba ta dopiero zaczynała karierę dyplomaty, dlate-go nie przejawiała skłonności do inicjatyw, wręcz przeciwnie ograniczała się tylko do załatwiania bieżących spraw. Z kolei polskie MSZ było bardzo zainteresowane Łotwą i kładło duży nacisk na wciągnięcie jej do międzynarodowej polityki. Tym planom służyła wizyta ministra Józefa Becka w Rydze 26–27 VII 1934 r. Próbował on ustalić wspólną politykę wschodnią, a przy okazji zama-nifestował przyjaźń wobec narodu łotewskiego. Mniej więcej w tym samym okresie rozpoczęła działalność Mieszana Komisja Graniczna Polsko-Łotewska, celem ostatecznego wytyczenia grani-cy24. Zaproponowała ona uregulowanie w kilku miejscach granicy, a to z kolei wiązałoby się z kosztami wywłaszczeń i długotrwałą procedurą administracyjną. Podczas pobytu posła Becz-kowicza na Łotwie nie doszło do żadnych spektakularnych wydarzeń, mających wpływ na stosun-ki polsko-łotewskie. Prace delimitacyjne były w toku, a wymiana gospodarcza nadal pozostawała na niskim poziomie. Dopiero jego następca – Franciszek Charwat wniósł nową jakość w stosun-kach obydwu krajów. Początek posłowania F. Charwata spotkał się ze zbliżeniem polsko-łotewskim m.in. na skutek zabiegów Łotwy o uzyskanie miejsca w Radzie Ligi Narodów. W związku z tym odbyła się rewizyta w Warszawie szefa łotewskiego MSZ Vilhelmsa Muntersa 30 III–1 IV 1936 r. W jej trakcie uzgodniono wspólne stanowisko w kwestiach polityki zagranicz-nej, a także sondowano możliwości zwiększenia wymiany gospodarczej. Ponadto minister V. Munters przedstawił projekt współpracy państw Europy Środkowej od Skandynawii aż po Bałkany. Projekt ten był bardzo zbieżny z polską ideą Międzymorza z lat 20. Tendencje do poro-zumienia między dyplomacja polską a łotewską były poparte spotkaniami wojskowych wyższego szczebla, m.in. głównodowodzący armii łotewskiej generał Janis Balodis był bardzo przychylny Polakom. Mimo tak sprzyjających warunków nieraz były widoczne ślady nieufności czy niechęci. Spowodowane to było nieprzychylnymi doniesieniami prasowymi, wytaczanymi z obu stron25.

W maju 1934 r. nastąpił przewrót polityczny na Łotwie w wyniku, którego władzę objął K. Ulmanis. Polityka przez niego reprezentowana charakteryzowała się dwoma obliczami. Z jed-nej strony był to manifest przyjaźni wobec narodu polskiego oraz podkreślanie chęci utrzymywa-nia dobrych stosunków. Z drugiej – prześladowania mniejszości narodowych, w tym polskiej i działania mające na celu zapewnienie dominacji Łotyszów. Formy działań władz były różne: od zacierania nazw polskich, poprzez wydawanie propagandowych broszur, kończąc na zamykaniu polskich instytucji kulturalnych. Tym działaniom przeciwstawiali się polscy konsulowie, jednak na tle prześladowań nie doszło do załamania się stosunków polsko-łotewskich, tak jak to miało miej-

23 Ibidem, s. 112, 122. 24 Przewodniczyli jej ze strony polskiej Jan S. Medyński, a z łotewskiej pułkownik. L. Bolszteins. 25 P. Ł o s s o w s k i, op. cit., s. 42-44.

59

sce w 1931 r. Wpłynęła na to postawa polskiego MSZ, który nakazał uspokoić miejscowych Pola-ków i nie wdawać się w różnego rodzaju inicjatywy, mogące mieć zabarwienie polityczne. Mimo to podjęto poufne rozmowy mające na celu zakończenie prześladowań, szczególnie w dziedzinie oświaty i kultury. Nie przyniosły one jednak żadnego rozwiązania i polityka władz łotewskich w zakresie łotyszyzacji była nadal kontynuowana. Doprowadziła ona także do konfliktu z III Rzeszą, i w takich okolicznościach decydujące było stanowisko polskich władz, o którego poparcie zabiegał zarówno rząd Łotwy, jak i Niemiec. Strona polska zdecydowała się nie interwe-niować, a jedynie prosić o umiar w postępowaniu z polską ludnością. Ponadto obawiała się o zbytnie zbliżenie Łotwy z Litwą, z którą Polska miała nadal nieuregulowane kwestie. A to mo-głoby z kolei doprowadzić do przeciwstawienia się państw bałtyckich Polsce. Dlatego domagano się od władz Litwy całkowitego uregulowania spornych kwestii i nawiązania stałych stosunków dyplomatycznych. Te wszystkie okoliczności wpłynęły na to, iż Łotwa stała się miejscem rywaliza-cji Polski i Litwy o wpływy. Poseł Charwat często interweniował u ministra Muntersa pod różny-mi pretekstami, oskarżając władze Łotwy o sprzyjanie Litwie oraz o antypolskie działania. Z kolei Łotwa dążyła do wyznaczenia jej jako mediatora w sporze polsko-litewskim, co zdecydowanie odrzucała Warszawa, gdyż uważała, że jej postawa nie będzie neutralna26.

W latach 30. zauważalny był wzrost kontaktów kulturalnych na linii Warszawa–Ryga. W tę działalność włączyli się głównie harcerze, artyści, ale także naukowcy. Kontakty te miały pozytyw-ny wpływ na stosunki między państwami. Dużą rolę odegrała także turystyka. Mimo ciągnących się negocjacji w sprawie konwencji turystycznej i wizowych utrudnień polski Orbis i łotewski Cel-trans od 1936 r. organizowały kilkudniowe wycieczki, które większym powodzeniem cieszyły się u obywateli Łotwy niż Polski27.

W Polsce większym zainteresowaniem cieszyły się wyjazdy na roboty sezonowe (szczególnie w rolnictwie) niż turystyka. Mimo trudnych warunków i niższych zarobków, Polacy wyjeżdżali, gdyż w swoim kraju mieli trudności ze znalezieniem pracy na wsi. Często łotewscy pracodawcy nie dotrzymywali warunków umów, a polskie konsulaty nie były w stanie objąć pomocą wszyst-kich swoich obywateli. Największym jednak problemem była dewaluacja łata w 1936 r., która mogła spowodować odpływ polskich pracowników na skutek niekorzystnego kursu. Ostatecz-nie udało się tę sprawę załatwić polubownie. Ważnym krokiem ku regulacji przepływu osób przez granicę było zawarcie układu w sprawie robotników rolnych w 1938 r. Było to spowodo-wane większym zapotrzebowaniem na siłę roboczą w rolnictwie. Mimo wyraźnego wzrostu emigracji sezonowej Polaków na Łotwę, wymiana handlowa już nie rosła w takim samym tem-pie. Zmienił się przede wszystkim przedmiot eksportu. Przed kryzysem dominował węgiel i zboże, obecnie były to lokomotywy i sól. Nadal utrzymywało się ujemne dla Łotwy saldo, co powodowało niezadowolenie i niechęć do importu towarów z Polski. Ponadto we wrześniu 1936 r. zakończono wreszcie prace nad delimitacją granicy polsko-łotewskiej, pozostawiając ją w większości spornych odcinków w niezmienionym stanie, w zamian za zgodę na korzystanie przez polskie służby z urządzeń, czy torów kolejowych po stronie łotewskiej28.

W marcu 1938 r. poseł F. Charwat został przeniesiony na placówkę w Kownie, a jego miejsce zajął Jerzy Kłopotowski w randze chargé d’affaires ad interim, który kilka miesięcy później otrzymał rangę posła. W ostatnich miesiącach przed wojną stosunki z państwami bałtyckimi, w tym z Ło-twą, cieszyły się szczególnym zainteresowaniem polskiego MSZ. Przykład może stanowić wizyta Szefa Sztabu Generalnego Wojska Polskiego generała Wacława Stachiewicza, a także ministra

26 Ostatecznie zdecydowano się na rozmowy na neutralnym gruncie w Tallinie. 27 A. S k r z y p e k, Stosunki…, s. 125-127. 28 Ibidem, s. 132.

60

spraw zagranicznych J. Becka29. Przedmiotem rozmów było ustalenie wspólnego stanowiska w zakresie polityki w Europie Środkowo-Wschodniej. Latem 1939 r. z niepokojem obserwowano działania niemieckie w państwach bałtyckich. Szczególnie widoczne było odprężenie w stosun-kach niemiecko-łotewskich po zawarciu układu o nieagresji, mimo iż społeczeństwo łotewskie było wyraźnie wrogo nastawione do Niemców. Informacje z ostatnich dni sierpnia 1939 r. prze-kazywane do MSZ w Warszawie z placówek na Łotwie świadczyły, iż rząd łotewski popierał Pol-skę w działaniach wobec Niemiec, jednak było to tylko wsparcie niejawne30.

Tuż po wybuchu wojny polsko-niemieckiej, rząd łotewski ogłosił 2 IX 1939 r. neutralność. W pierwszej fazie kampanii wrześniowej Łotwa okazywała sympatię narodowi polskiemu, jed-nak w miarę wzrastającej przewagi niemieckiej, rząd łotewski przyjmował coraz bardziej nie-chętnie stanowisko wobec Polski. Na teren Łotwy ewakuowała się część żołnierzy z rozbitych dywizji, jednak zgodnie z warunkami neutralności zostali oni internowani. Ostatnim wydarze-niem w stosunkach polsko-łotewskich w okresie dwudziestolecia międzywojennego było ze-rwanie stosunków przez stronę łotewską po wyjeździe rządu polskiego do Rumunii. Mimo tego aktu do czerwca 1940 r. przez teren Łotwy odbywał się przerzut polskich żołnierzy na zachód31.

Stosunki między Polską a Łotwą w znacznej mierze charakteryzowały się tendencją do stabi-lizacji i normalizacji. Były to relacje dwóch nowopowstałych państw, które nie miały wcześniej-szej tradycji współpracy. Początkowy okres miał charakter przejściowy ze względu na działania wojenne, zmierzające do ustalenia granic państwowych. Później nastąpiło ochłodzenie w rela-cjach ze względu na nieufność i podejrzliwość strony łotewskiej, spowodowaną polskimi dzia-łaniami na Litwie. W połowie lat 20. przystąpiono do wyjaśnienia spornych spraw, w tym sto-sunku do polskiej mniejszości. Duże znaczenie miały także wymiana gospodarcza oraz emigra-cja sezonowa polskich pracowników, które przyczyniły się do wprowadzenia nowej jakości w relacjach obydwu państw. Również nie bez wpływu na ich stan pozostawała wymiana kultu-ralna i początki turystyki, dzięki którym doszło do zbliżenia i wzajemnego poznania.

29 Wizyty odpowiednio 26–27 VI 1938 r. i 13–15 VII 1938 r. 30 Ibidem, s. 140-141. 31 Ibidem, s. 142-144.

61

Michał Przeperski Uniwersytet Warszawski

„WODZU PROWADŹ NA KOWNO!” KRYZYS POLSKO-LITEWSKI Z MARCA 1938 R. NA ŁAMACH POLSKIEJ PRASY

W nocy z 10 na 11 III 1938 r. na granicy polsko-litewskiej, koło miejscowości Marcinkańce do-szło do brzemiennego w skutki incydentu zbrojnego, w następstwie którego śmierć poniósł żoł-nierz Korpusu Ochrony Pogranicza, Stanisław Serafin. Nie było to pierwsze tego rodzaju zdarze-nie, jednak żadne z poprzednich nie wywołało takich reperkusji1. W atmosferze wzrastającego napięcia, rząd polski wystosował 17 III 1938 r. ultimatum do rządu Republiki Litewskiej z żąda-niem nawiązania stosunków dyplomatycznych. Miało to oznaczać, że Litwa uznaje oficjalnie Rzeczpospolitą i jej granice, czego nie chciała uczynić od chwili swego powstania. Kowno przyjęło polskie warunki 19 III, co zapoczątkowało okres swoistej normalizacji stosunków wzajemnych. Stanisław Cat-Mackiewicz pisał o stosunkach polsko-czechosłowackich zaostrzających się u progu roku 1938: „Beck […] poruszył strunę patriotyzmu polskiego współczującego z rodakami za kor-donem […] Na mocy prawa patriotyzmu Polaków […] zawtórowała mu cała polska prasa”2. Czy podobnie zgodne głosy da się zaobserwować względem konfliktu z Litwą?

Aby to zbadać, przeanalizuję najbardziej miarodajne w mojej ocenie tytuły prasowe, repre-zentujące największe ugrupowania polityczne, przy czym publikacje „Słowa” prześledzę przede wszystkim ze względu na szczególną bliskość Wilna względem litewskiej granicy, która wy-ostrzała optykę autorów tego tytułu. Za najbardziej reprezentatywne dla zróżnicowanej we-wnętrznie prasy piłsudczykowskiej uznałem „Gazetę Polską” i wspomniane już „Słowo”. Pierwszy dziennik był organem Obozu Zjednoczenia Narodowego od grudnia 1937 r., drugi prezentował poglądy kresowej prawicy konserwatywnej, tzw. wileńskich żubrów3. Reprezentan-tem zgoła innego nurtu w łonie Sanacji był redagowany przez Januarego Grzędzińskiego tygo-dnik „Czarno na białem”, bliski tworzącym się od jesieni 1937 r. klubom demokratycznym4. Stanowisko jawnie opozycyjne wobec rządu prezentował „Warszawski Dziennik Narodowy”, następca (od 1935 r.) „Gazety Warszawskiej” (jednej z najstarszych polskich gazet), pełniący rolę organu Stronnictwa Narodowego. Z drugiej strony opozycyjnej sceny politycznej plasował się „Robotnik”, organ Polskiej Partii Socjalistycznej, natomiast w centrum tygodniki „Piast” i „Zielony Sztandar”, najważniejsze pisma Stronnictwa Ludowego; pierwsze było oficjalnym organem SL, natomiast drugie Andrzej Paczkowski określa jako porte-parole Wincentego Witosa5. Wreszcie pomiędzy prasą ludową i endecką należy umiejscowić nieoficjalny organ Stronnictwa Pracy, dziennik „Nowa Prawda”6. Wymienione gazety donosiły o rozwoju konfliktu polsko-litewskiego, a następnie o dokonującej się normalizacji, przede wszystkim publikując wiadomo-ści w formie krótkich wiadomości agencyjnych i krótkich artykułów informacyjnych, opartych

1 W. P o b ó g - M a l i n o w s k i, Najnowsza Historia Polityczna Polski, t. 2, Gdańsk 1990, s. 845. 2 S. M a c k i e w i c z (C a t ), Historia Polski od 11 listopada 1918 r. do 5 lipca 1945 r., Londyn 1993, s. 303. 3 A. P a c z k o w s k i, Prasa polska w latach 1918–1939, Warszawa 1980, s. 144, 154. 4 Ibidem, s. 274. 5 Ibidem, s. 200. 6 Ibidem, s. 194-195.

62

na korespondencjach własnych, a także za pomocą publicystyki. Badając oba typy przekazów warto zwrócić uwagę zarówno na merytoryczną zawartość, jak i na ich formę. Z tego punktu widzenia można cały kryzys polsko-litewski z marca 1938 r. podzielić na trzy wyraźne fazy. W taki też sposób przedstawię moją analizę tego zagadnienia.

Pierwszą częścią konfliktu polsko-litewskiego spowodowanego zdarzeniem pod Marcinkań-cami była faza gwałtownie rosnącego napięcia w stosunkach wzajemnych, co w prasie znajduje odzwierciedlenie pomiędzy 13 a 17 III 1938 r. Komunikat Polskiej Agencji Telegraficznej o zdarzeniu wydany został dopiero 13 III i tego też dnia pojawiły się pierwsze wiadomości w „Gazecie Polskiej”, „Warszawskim Dzienniku Narodowym” i „Słowie”, nie ma ich natomiast w „Robotniku” oraz „Nowej Prawdzie”; także w „Piaście” (który był tygodnikiem) pojawiają się dopiero 20 III. „Gazeta Polska” drukuje je na pierwszej stronie, mówiąc od razu o „prowokacji litewskiej na pograniczu polskim i o bandyckim napadzie policji litewskiej na patrol KOP”7. Bardziej wstrzemięźliwy WDN pisze o „poważnym incydencie na granicy polsko-litewskiej”8; równie spokojny jest ton „Słowa”, piszącego o „zbrojnym incydencie pod Marcinkańcami”9. Dzień później, 14 III, „Nowa Prawda” pisała o „powstałym ostatnio incydencie”10, a – co zna-mienne – informację swoją publikowała w głębi numeru, w odróżnieniu od wymienionych wcześniej tytułów, gdzie Marcinkańce znalazły się od razu na pierwszej stronie. Charaktery-styczne jest, że w czasie pierwszej fazy konfliktu bardzo skąpe informacje na temat sporu pol-sko-litewskiego publikował „Robotnik”. Gdy zabrał głos 14 III, nie wspomniał o zdarzeniu pod Marcinkańcami, ale o antylitewskiej audycji wyemitowanej przez polską rozgłośnię w dniu 13 III. Dopiero 15 III można w „Robotniku” przeczytać o „zajściu” na granicy litewskiej11 i podobnie jak w przypadku „Nowej Prawdy”, nie była to informacja z pierwszej strony. Po upływie tygodnia „Piast” pisał, że „incydent, którego ofiarą padł żołnierz polski ma charakter zasadzki zorganizowanej przez władze litewskie”12, w zbliżony sposób odniósł się do zdarzenia „Zielony Sztandar”, pisząc o „zajściu na granicy polsko-litewskiej” i jednoznacznie przypisując za nie winę Litwinom13. „Czarno na białem” przechodzi do porządku dziennego nad samym zdarzeniem pod Marcinkańcami i odpowiedzialnością za jego spowodowanie. Część przywoły-wanych artykułów informacyjnych zawiera wspomniany urzędowy komunikat, wydany przez władze polskie, zastrzegający władzom prawo do podjęcia dalszych niezbędnych kroków, suchy i oficjalny w tonie. W takim wypadku wspomniany komunikat stanowił sedno merytoryczne informacji, a stosunek gazety wobec zdarzenia był prezentowany m.in. za pomocą określenia wartościującego to, co stało się pod Marcinkańcami. Aż do 17 III przede wszystkim w „War-szawskim Dzienniku Narodowym” i „Gazecie Polskiej”14 skrzętnie odnotowywano gorączkowe reakcje władz litewskich na protesty polskich władz i protesty społeczne w Polsce, a prowoka-

7 „Gazeta Polska”, 13 III 1938, s. 1. 8 „Warszawski Dziennik Narodowy”, 13 III 1938, s. 5. Informacja pojawia się dopiero na stronie 5, ponieważ

pierwsze cztery strony poświęcono prezentacji osoby Jana Ludwika Popławskiego i jego spuścizny – 12 III przypadała trzydziesta rocznica jego śmierci.

9 „Słowo”, 13 III 1938, s. 1. 10 „Nowa Prawda”, 14 III 1938, s. 6. 11 „Robotnik”, 15 III 1938, s. 2. 12 „Piast”, 20 III 1938, s. 2. 13 „Zielony Sztandar”, 20 III 1938, s. 4. 14 Nie może dziwić ścisła zbieżność treści prasy ozonowej i endeckiej w sprawie litewskiej, ze względu na

bardzo zbliżone koncepcje geopolityczne SN i OZN. J. M a j c h r o w s k i, Silni – zwarci – gotowi. Myśl polityczna Obozu Zjednoczenia Narodowego, Warszawa 1985, s. 67.

63

cyjne działania litewskie zestawiano z prześladowaniem mniejszości polskiej na Litwie15. Szcze-gólne miejsce na łamach polskich dzienników zajęła relacja z pogrzebu Stanisława Serafina. WDN pisał o „pogrzebie ofiary obłędnej nienawiści” oraz, że „Polska wstrząśnięta jest skryto-bójczym mordem dokonanym na polskim żołnierzu przez Litwinów”16; „Słowo” pisało znacz-nie bardziej neutralnie o „pogrzebie żołnierza”17, a „Gazeta Polska” o „pogrzebie zdradziecko zabitego żołnierza”18, chociaż dopiero na dziewiątej stronie. Szczególnie podniosły ton miało opisywane przez „Słowo” wydawanie przez Litwinów zwłok polskiego pogranicznika. Doko-nano tego z wyjątkową pompą, co gazeta zdawała się interpretować jako próbę ułagodzenia polskiego gniewu19. Niezwykle intensywnie eksponowana była fala społecznych antylitewskich protestów. Według relacji WDN młodzież narodowa stawiała bardzo zdecydowane i agresywne żądania, m.in. „marszu nad Bałtyk”20; „Słowo” także informowało o wzroście nastrojów antyli-tewskich21. „Gazeta Polska” spierała się z WDN co do charakteru protestów młodzieży, które ta pierwsza zapisywała na konto sukcesów OZN, podczas gdy prasa narodowa uważała je za zasługę organizacji młodzieży narodowej22. Charakterystyczne, że informacje o licznych wiecach i demonstracjach antylitewskich oraz o społecznych odruchach oburzenia zamieszczane były przede wszystkim przez prasę prawicową, podczas gdy prasa centrowa oraz lewicowa poświęca-ła im niewiele miejsca. Jeżeli jednak je publikowano, to dotyczyły głównie działań i reakcji czynników oficjalnych: polskiego senatu i władz litewskich23, a więc postępowano zgoła od-wrotnie, aniżeli było to w przypadku prasy prawicowej. „Robotnik” oraz „Nowa Prawda” pierwsze strony wydań z 12–17 III poświęciły niemalże w całości Anschlussowi Austrii i interpre-tacji tego wydarzenia, jako wielkiego zagrożenia dla Polski. Wstrzemięźliwe stanowisko „Robot-nika” dobrze charakteryzuje fakt, że referował on stanowiska innych gazet w rubryce Przegląd prasy, gdzie napisano, że „o incydencie […] pisze się w prasie bardzo wiele”24. Znacznie radykal-niej występowała przeciwko polityce Becka „Nowa Prawda”, a wyraźnym dowodem jej niechęci wobec postawy zajętej przez polski MSZ wobec Anschlussu i implikacji, jakie wypływały stąd dla Polski, była sprawa wypowiedzi Hitlera, która została zniekształcona przez PAT. Kanclerz Rze-szy stwierdził, że napawa go goryczą, że polski dostęp do morza biegnie przez ziemie niemiec-kie, podczas gdy ta część wypowiedzi została przez PAT zupełnie pominięta, aby nie kompro-mitować ugodowej polityki Becka wobec Niemiec25. Dla redaktorów „Nowej Prawdy” rosnące napięcie w stosunkach z Litwą było tworzone sztucznie i odgórnie sterowane, służąc jedynie odwróceniu uwagi od zasadniczych problemów polskiej polityki zagranicznej, dlatego też przez całą pierwszą fazę konfliktu ilość informacji na temat Anschlussu była wyraźnie większa niż na temat konfliktu z Litwą. Warto zauważyć, że „ozonowa” „Gazeta Polska” poświęcała sporo uwagi międzynarodowym reperkusjom konfliktu, jednakże publikowane informacje pozwalały przede wszystkim lepiej uzasadnić pretensje polskie i zdyskredytować władze litewskie m.in.

15 „Gazeta Polska”, 14 III 1938, s. 2; „Warszawski Dziennik Narodowy”, 14 III 1938, s. 2; „Gazeta Polska”,

16 III 1938, s. 1-2. 16 „Warszawski Dziennik Narodowy”, 15 III 1938, s. 1. 17 „Słowo”, 15 III 1938, s. 9. 18 „Gazeta Polska”, 15 III 1938, s. 1. 19 „Słowo”, 17 III 1938, s. 1. 20 „Warszawski Dziennik Narodowy”, 16 III 1938, s. 1. 21 „Słowo”, 16 III 1938, s. 1. 22 „Gazeta Polska”, 17 III 1938, s. 8. 23 „Robotnik”, 17 III 1938, s. 6; „Nowa Prawda”, 15 III, s. 5. 24 „Robotnik”, 16 III 1938, s. 3. 25 „Nowa Prawda”, 16 III 1938, s. 1.

64

pisząc o niezadowoleniu państw bałtyckich z postawy Kowna26. Wiadomości niewygodne dla siebie Sanacja starała się zamieść pod dywan. Świadczyła o tym konfiskata dwóch dodatków nadzwyczajnych „Nowej Prawdy” z 17 III27, traktujących m.in. o aktywnej roli, jaką w utrzyma-niu pokoju miałby, według słów Litwinowa, odegrać Związek Radziecki28.

W pierwszej fazie konfliktu bardzo niewiele było wypowiedzi publicystycznych na temat konfliktu polsko-litewskiego. Na łamach „Słowa” swoje poglądy odważnie wypowiadał Cat-Mackiewicz; tytuły jego felietonów mogą szokować, np. Żądamy normalizacji stosunków polsko-litewskich jako rekompensaty za dokonanie Anschlussu29. Tytuł ten od razu sugeruje, że Anschluss jest porażką polityki polskiej, którą należy zrekompensować. Na poziomie dosłownego tekstu czy-telnik napotykał na propozycje normalizacji stosunków dyplomatycznych, otwarcia granicy i wzajemnego traktatu o poszanowaniu praw mniejszości do języka, szkoły i instytucji kultural-nych. Niejednoznaczność poglądów Cata wypunktowała dzień później „Nowa Prawda”, opa-trzywszy obszerny cytat z artykułu komentarzem: „Krótko mówiąc p. Cat zamierza wojować z Litwą, bo jakże inaczej zrozumieć jego słowa o »nieobliczalnych konsekwencjach«”30. Wydaje się, że jest to trafne odczytanie intencji autora, co potwierdzają jego dalsze teksty. W artykule Dysconto Anschlussu karci on niekonsekwencję polityki Becka, a w dzień później analizuje funda-mentalne kwestie w stosunkach polsko-litewskich w felietonie Dwa lata katastrofy, zauważając, że od śmierci Piłsudskiego Polska prowadziła bardzo pasywną politykę wobec północno-wschodniego sąsiada. W końcu, 17 III publikuje tekst Czekamy na działania rządu, napisany w odpowiedzi na wezwanie wystosowane przez marszałka Rydza-Śmigłego do członków koła poselskiego OZN w dniu 16 III31. Mackiewicz daje do zrozumienia, że należy pójść za „najwyż-szym autorytetem wojskowym”, który „wydał hasło”; jednocześnie jednak „Litwin to […] w ogóle dla nas nie cudzoziemiec”32. Może się więc wydawać, że wojowniczy Cat domaga się swoistego Anschlussu Litwy przez Polskę, a co najmniej chodzi mu o Anschluss kulturowy, nieko-niecznie poparty siłą militarną, jak w przypadku Niemiec i Austrii. Litwa miałaby znaleźć się w polskiej strefie wpływów, trudno jednak do końca pojąć, jak miałaby taka sytuacja wyglądać. Z taką wizją rozwoju stosunków polski-litewskich polemizował z Catem na łamach „Nowej Prawdy” Stanisław Sopicki w artykule pod wymownym tytułem: Powołujmy się na prawo, a nie na siłę! Według niego „interes polski wymaga nierobienia żadnych trudności państwom zagrożo-nym przez imperializm germański”33, a za takie uważał Litwę. Zauważał także, że łączenie sprawy Austrii z Litwą „za granicą będzie robić jak najgorsze wrażenie”34, czego Cat nie brał pod uwagę w swoich rachubach. Warto zauważyć, że cały impet Sopickiego kieruje się jedynie przeciwko Catowi, a nie przeciwko MSZ, który długo „uważnie badał sytuację”, posługując się językiem depeszy PAT z 13 III.

Z chwilą złożenia przez rząd polski noty dyplomatycznej, wieczorem 17 III, konflikt polsko-litewski wszedł w fazę kulminacji napięcia w stosunkach wzajemnych. Wszystkie ukazujące się następnego dnia w Polsce dzienniki zostały w pełni zdominowane przez kwestię ultimatum polskiego i publikowały treść polskiej noty. Jako pierwsza napisała o nim „Nowa Prawda”,

26 „Gazeta Polska”, 16 III 1938, s. 2. 27 „Nowa Prawda”, 18 III 1938, s. 1. 28 „Nowa Prawda. Dodatek nadzwyczajny”, 17 III 1938, nr 2, s. 1. 29 „Słowo”, 14 III 1938, s. 1. 30 „Nowa Prawda”, 15 III 1938, s. 3. 31 „Gazeta Polska”, 17 III 1938, s. 1. 32 „Słowo”, 17 III 1938, s. 1. 33 „Nowa Prawda”, 16 III 1938, s. 7. 34 Loc. cit.

65

jednak cały nakład dodatku nadzwyczajnego z wieczora 17 III został skonfiskowany, o czym wspomniałem wcześniej. Pozostałe gazety wypowiadały się od dnia następnego. Polska postawiła Kownu ultimatum35 – ogłaszało „Słowo”, w podobnym tonie pisał WDN36, o „ultymatywnej nocie rządu polskiego”37 można przeczytać w „Gazecie Polskiej”, a „zatarg polsko-litewski” opisują „Piast”38 i „Robotnik”39. Szczególnym przypadkiem są tutaj wspominane już dodatki nadzwyczajne do „Nowej Prawdy”, których nagłówki krzyczały Pokój lub Wojna!40, co w wymo-wie przypominało raczej język dzienników rewolwerowych, aniżeli poważnego dziennika poli-tycznego41. Nie warto jednak wyciągać zbyt daleko idących wniosków z takiej, a nie innej treści dodatków nadzwyczajnych, które musiały zawierać chwytliwe hasła, aby w ogóle zostały kupio-ne. Co więcej, nakłady obu dodatków nadzwyczajnych zostały skonfiskowane. W takiej sytuacji organ PPS jawi się jako najbardziej umiarkowany. Dowodzi tego natężenie i zabarwienie emo-cjonalne określeń używanych przez redakcję na początku pierwszej i na początku drugiej fazy konfliktu: z „zajścia” powstał „zatarg”, podczas gdy tytuły sanacyjne „prowokacją litewską” usprawiedliwiały „ultymatywną notę rządu”. O ile Sanacja i prasa prawicowa starały się pobu-dzać społeczne niezadowolenie wobec Kowna, o tyle prasa lewicowa i centrowa starają się mo-że nie zignorować, ale na pewno zmniejszyć znaczenie toczących się wypadków. Ton informacji w dniach 18 i 19 III jest niezwykle bojowy na łamach WDN, „Gazety Polskiej” i „Słowa”, o wiele bardziej umiarkowane stanowisko zajmował w dalszym ciągu „Robotnik”. Zresztą to właśnie dlatego to ostatnie pismo zostało skonfiskowane 19 III (nr 78), redakcji udało się jed-nak wydać z datą 19 III kolejny numer (79). Perturbacje z konfiskatami dotknęły w tym dniu także WDN i „Nową Prawdę”, co ciekawe, wszystkie pisma poddano retorsjom za krytykowa-nie polityki zagranicznej Becka, dwa ostatnie zaś głównie za obszerne informowanie o wspomi-nanej już „pomyłce” PAT w wywiadzie Hitlera. Dla „Nowej Prawdy” 18 III był dniem ostat-nim, dzień później gazeta została zamknięta przez władze42 i wznowiła działalność ponownie dopiero 11 IV, jako „Nowa Rzeczpospolita”.

Jakie informacje docierały do czytelnika w trakcie osławionych „dwóch dni litewskich”43? In-formowano m.in. o tym, że mocarstwa interweniowały w Kownie namawiając Litwinów do poko-jowego rozwiązania konfliktu44, że marszałek Rydz-Śmigły przybył do Wilna45, a także o koncen-tracji wojsk polskich nad granicą46. Musiało to oczywiście sprawiać wrażenie przygotowań do kroków agresywniejszych, ale warto pamiętać, że jeszcze w pierwszej fazie kryzysu pojawiały się informacje o koncentracji wojsk litewskich nad granicą z Polską. Niezwykle szeroki oddźwięk w każdym z analizowanych tytułów wywierały manifestacje popierające politykę władz wobec Litwy: WDN pisze o protestującej młodzieży jagiellońskiego Krakowa47 oraz o manifestacjach

35 „Słowo”, 18 III 1938, s. 1. 36 „Warszawski Dziennik Narodowy”, 18 III 1938, s. 1. 37 „Gazeta Polska”, 18 III 1938, s. 1. 38 „Piast”, 27 III 1938, s. 5. 39 „Robotnik”, 18 III 1938, s. 1. 40 „Nowa Prawda. Dodatek nadzwyczajny”, 17 III 1938, nr 1, s. 1. 41 O problemach definicyjnych z tym określeniem: A. P a c z k o w s k i, Prasa codzienna Warszawy w latach 1918–

1939, Warszawa 1983, s. 93-94. 42 „Czarno na Białem”, 27 III 1938, s. 8. 43 Określenie publicysty Jana Turonia. „Czarno na białem”, 3 IV 1938, s. 1. 44 „Słowo”, 18 III 1938, s. 1. 45 „Gazeta Polska”, 19 III 1938, s. 1. 46 „Słowo”, 19 III 1938, s. 1. 47 „Warszawski Dziennik Narodowy”, 18 III 1938, s. 7.

66

w grodzie Unii Lubelskiej48; „Słowo” odnotowuje imponującą manifestację Wilna49, a „Robot-nik” i „Gazeta Polska” opisują demonstrację stolicy na cześć Naczelnego Wodza i armii50. Tytuł informacji o protestach w Warszawie z pierwszej strony „Słowa” z 18 III 1938 r. jest niezwykle wymowny: Marszałku, prowadź nas na Kowno!51. Jak widać gazety do czasu zdystansowane, a na-wet próbujące bagatelizować rosnące napięcie, nie mogły zignorować oczywistego faktu maso-wych demonstracji. Tak więc nie tylko wspomniany „Robotnik”, ale również „Nowa Prawda” odnotowywała protesty w Warszawie, chociaż nie na pierwszej stronie52. Napięcie widziane przez pryzmat przekazu prasowego było niezwykle wysokie. Sugerowano, że na Litwie wyczu-walne jest w jeszcze większym stopniu: „Słowo” pisało o gorączkowych naradach w Kownie53, a „Piast” relacjonował, że „rozeszła się w Kownie pogłoska, że wojska polskie przeszły granicę litewską i posuwają się w kierunku Kowna”54. Wśród tekstów mających na celu podsycanie nastrojów antylitewskich, zajadłością wyróżnia się artykuł Litwa zamieszczony w WDN55. Pod-kreśla on ogromne znaczenie mniejszości polskiej na Litwie kowieńskiej (szacuje ilość Polaków na ok. 25% ogółu ludności!) a także jej fatalne położenie (m.in. rząd kowieński miał masowo rozstrzeliwać Polaków i polonofilów). W końcu wyraża przekonanie, że przełamanie „muru chińskiego” zamkniętej granicy doprowadzić musi do upadku nieprzyjaznego Polakom reżimu. Prześmiewczy charakter ma za to artykuł Armia litewska i jej ugrupowanie, opublikowany w ostat-nim numerze „Nowej Prawdy”, gdzie autor przytoczywszy dokładne dane na temat bojowej siły armii litewskiej, w konkluzji sugeruje, że jest ona bardzo słabym przeciwnikiem dla każdej prak-tycznie armii56.

Milczący do tej pory socjaliści 18 III opublikowali we wstępniaku Polska i Litwa swoją opinię na temat kryzysu: „W pewnych ugrupowaniach konserwatywnych i narodowych dojście do porozumienia chociażby wstępnego polsko-litewskiego traktowane bywa jako rodzaj rekompen-saty za fakt przyłączenia Austrii do »Trzeciej Rzeszy« […] ODRZUCAMY TĘ KONCEPCJĘ [tak w oryginale – przyp. M. P.] – dziwaczną i lekkomyślną. Obie grupy zagadnień nie mają ze sobą nic wspólnego”57. Z kolei Tadeusz Katelbach, prezentujący pierwszy z serii swoich zasad-niczych artykułów w „Gazecie Polskiej”58, zaznacza, że Polska nie zamierza dłużej czekać na normalizację stosunków z Litwą. Pisze jednocześnie, że część Litwinów istotnie jej pragnęła, a udaremniały ją rządzące koła nacjonalistyczne. Opisując stanowisko Polski jako jedyne słusz-ne, podkreśla, że „Litwa znalazła się w ślepej ulicy” i nie ma innego wyjścia, jak tylko przyjąć żądania polskie, a dodatkowo zwraca uwagę na pogarszające się relacje Kowna z sojusznikami: Łotwą i Estonią. Warto zauważyć, że 18 III przypadały imieniny marszałka Rydza-Śmigłego, będące ważnym świętem w kalendarzu politycznym końca lat 30. Tymczasem o ile w przeszłych latach zdjęcie marszałka dominowało na pierwszej stronie „Gazety Polskiej”, o tyle w 1938 r. było ono wyraźnie mniejsze, zajmując niespełna 1/3 strony. Może to oznaczać, że pomimo wszelkich starań nie udało się Rydzowi dorównać pozycji Piłsudskiego w obozie sanacyjnym59.

48 „Warszawski Dziennik Narodowy”, 19 III 1938, s. 1. 49 „Słowo”, 19 III 1938, s. 4. 50 „Gazeta Polska”, 19 III 1938, s. 5. 51 „Słowo”, 18 III 1938, s. 1. 52 „Nowa Prawda”, 18 III 1938, s. 3; „Nowa Prawda. Dodatek nadzwyczajny”, 17 III 1938, nr 2, s. 1. 53 „Słowo”, 19 III 1938, s. 1. 54 „Piast”, 20 III 1938, s. 2. 55 „Warszawski Dziennik Narodowy”, 18 III 1938, s. 5. 56 „Nowa Prawda”, 18 III 1938, s. 7. 57 „Robotnik”, 18 III 1938, s. 1. 58 „Gazeta Polska”, 18 III 1938, s. 1. 59 J. M a j c h r o w s k i, op. cit., s. 74.

67

Dzień później przypadały imieniny Marszałka Piłsudskiego, co stało się dla Katelbacha oka-zją do wyrazistego zamanifestowania stanowiska elity OZN. W zręczny sposób, łączący legendę Piłsudskiego (którego zdjęcie zdecydowanie zdominowało pierwszą stronę „Gazety Polskiej”) i bieżące wymagania polityczne, zastosował Katelbach cytat z rozmowy z Marszałkiem z roku 1934: „Niech Litwini nie będą za pewni siebie, bo jeszcze nie wiadomo co z nimi będzie […] Kiedy byłem w Genewie powiedział mi Stresemann [szef niemieckiego MSZ – przyp. M. P.], mówiąc o Litwie »Das ist Nichts«”60. Inaczej zgoła pisał, nieprzychylny agresywnym planom roztaczanym w prasie sanacyjnej Aleksander Ładoś, ukrywający się pod pseudonimem W. Nie-naski. W artykule opublikowanym w skonfiskowanym numerze 105 „Nowej Prawdy” – Wiedeń i... Litwa61 przestrzegał on, że może dojść do prawdziwej „awantury na wschodzie”, która do-prowadzi do wojny światowej oraz, że tak naprawdę społeczeństwo powinno żądać nie rekom-pensat, ale zaprzestania polityki proniemieckiej. Krytyce z nieco innej perspektywy poddane zostały „dni litewskie” przez Jana Turonia, publicystę ”Czarno na białem”, który z większego dystansu pisał w imieniu redakcji: „dalecy jesteśmy od tego, by uważać pochody tłumów na ulicach za jakąś manifestację woli narodu”. Sprzeciwiał się też politycznemu dyskontowaniu przez OZN manifestacji, które Sanacja uznawała za propagandowy sukces62.

Podsumowując warto więc zauważyć, że w drugim etapie konfliktu pogłębiła się zasadnicza linia podziału pomiędzy prasą sanacyjną (z wyjątkiem „Czarno na białem”) i prawicową, a cen-trową i lewicową. Większość tytułów prasowych propagowała skupienie się wokół marszałka Śmigłego-Rydza i uczestnictwo w masowych manifestacjach poparcia. Pojawiały się informacje krytyczne, jednak nie były one głoszone tak zdecydowanie, jak wyrazy poparcia dla Rydza i – w mniejszym stopniu – Becka63.

Razem z przyjęciem przez Litwę polskiego ultimatum rozpoczął się trzeci etap konfliktu: fa-za normalizacji, a dla części prasy także opiewania sukcesu. O tym, że „Litwa przyjęła warunki Polski” można było przeczytać w „Gazecie Polskiej”64, w podobnym, nieomal triumfalnym tonie odnotował to wydarzenie „Warszawski Dziennik Narodowy”65. „Robotnik” pisał o „li-kwidacji zatargu polsko-litewskiego”66, co oznaczało, że dla socjalistów wraz z przyjęciem ulti-matum wszelkie kwestie polityczne zostały rozwiązane, o czym dobitnie świadczy użycie słowa „likwidacja”. Jednak stało to w sprzeczności z publikacjami „Gazety Polskiej” i WDN, które sugerowały, że przyjęcie ultimatum to droga do rozciągnięcia wpływów polskich na teren Litwy. „Piast” zajmował de facto stanowisko zbliżone do „Robotnika”: dla ludowców także zakończono „zatarg polsko-litewski”, a jednocześnie informowali oni o konfliktach politycznych na Litwie, wywołanych ugodową postawą rządu67. W zasadzie jednak nie sposób znaleźć w prasie ludowej żadnych oznak triumfalizmu, właściwych zwłaszcza organowi OZN.

Specyficzną postawę przyjęło „Słowo”, kreujące się na reprezentanta braterstwa pomiędzy Litwą i Polską. „W kilka godzin po tym jak groziła nam bratobójcza wojna, mamy dwie pojed-nawcze deklaracje, polskiego MSZ i prezesa litewskiego komitetu na Wileńszczyźnie”68 –

60 „Gazeta Polska”, 19 III 1938, s. 1. 61 „Nowa Prawda”, 18 III 1938, s. 6 (skonfiskowany nr 105). 62 „Czarno na białem”, 3 IV 1938, s.1. 63 E. D. W y n o t jr., Polish politics in transition. The Camp of National Unity and the struggle for Power 1935–1939,

Athens 1974, s. 199. 64 „Gazeta Polska”, 20 III 1938, s. 1. 65 „Warszawski Dziennik Narodowy”, 20 III 1938, s. 1. 66 „Robotnik”, 20 III 1938, s. 1. 67 „Zielony Sztandar”, 3 IV 1938, s. 1. 68 „Słowo”, 20 III 1938, s. 1.

68

wspomniane oświadczenia zajmują prawie 1/2 pierwszej strony. Jednocześnie jednak w felietonie Cata dotyczącym bieżących wydarzeń, obok tonu nostalgicznego, głoszącego potrzebę pokojo-wego zbliżenia z Litwą, widać nutę rozczarowania: można było „powiększyć ilość żądań w ulti-matum i narzucić Litwie traktat chroniący mniejszość polską na Litwie i inne żądania”69.

Trzeba pamiętać, że Mackiewicz widział w „normalizacji” stosunków z Litwą rekompensatę za Anschluss. W istocie żadnej rekompensaty Polska nie otrzymała, pomimo nawiązania wzajem-nych stosunków. Tymczasem „Gazeta Polska” nie ma wątpliwości – zamieszczone w numerze z 20 III przemówienie szefa OZN, generała Skwarczyńskiego jest jednoznacznie triumfalistycz-ne, a jego tytuł Nowe osiągnięcie Rzeczpospolitej!70, nie pozostawia najmniejszych co do tego wątpli-wości. W tym samym numerze Katelbach nawiązuje do prób Piłsudskiego uregulowania sto-sunków z Litwą w grudniu 1927 r., podkreślając: „Dopiero wczoraj w dniu imienin zmarłego Wodza słowa »pokój z Litwą« przyoblekły się w kształty realne”. W takim też świetle jasne jest, dlaczego Beck wyznaczył datę odpowiedzi litewskiej właśnie na 19 III. Wydawałoby się, że lepszą datą byłby 18 III, ze względu na budowanie kultu nowego Wodza, Rydza-Śmigłego, jednakże magia Piłsudskiego w dalszym ciągu była Sanacji potrzebna – dlatego też dodatkowe legitymizowanie ultimatum, jako dokańczanie dzieła Marszałka było niezbędne. Rydzowi nieja-ko na pocieszenie pozostawia Katelbach słowa: „Radosny nastrój, który od wczoraj panuje w całej Polsce nie osłabia […] postawy jaką […] manifestował zespolony jedną ideą cały naród polski. Stanął on zwarcie i entuzjastycznie obok swej armii i Wodza Naczelnego, Marszałka Śmigłego-Rydza71.

Stopniowo, po kulminacji konfliktu w dniach 17–19 III, emocje opadały, co sprzyjało chłodniejszej ocenie wydarzeń, które na kilka dni rozpaliły głowy w Polsce i na Litwie. Cat- Mackiewicz w „Słowie” pisał o potrzebie konsekwentnej polityki wiązania Litwy z Polską w chwili, gdy niejasny plan „rekompensaty za Anschluss” legł w gruzach. Głównym tematem prasowej dyskusji stało się „co zrobić, by zatrzeć wrażenie przymusu, który był konieczny, ale niewątpliwie dla pojednawczej polityki nie jest zbyt dobrą auspicją”72. Już dwa dni później „Ga-zeta Polska” opublikowała przemówienie Becka w senacie, w którym wyraził on opinię, że jeżeli krew poległego żołnierza KOP utrwali „porozumienie między dwoma sąsiadującymi narodami […] to zginął w szlachetnej sprawie”73. Czy Beck rzeczywiście wierzył, że tak się stanie? Wiele wskazuje, że nie zdawał sobie sprawy z tego, jak wielkim kosztem osiągnięto niewielkie w rze-czywistości ustępstwa litewskie. Mieczysław Niedziałkowski pisał w „Robotniku”: „Czy należa-ło uciec się aż do formy ultimatum, aż do koncentracji wojsk? Tu mamy poważne zastrzeże-nia”74. Stanisław Kozicki na łamach „Warszawskiego Dziennika Narodowego” dawał do zro-zumienia, że według narodowców „rzecz nie jest […] wcale zakończona, a właściwie jest dopie-ro rozpoczęta, a treść przyszłego układu jest całkowicie pod znakiem zapytania”; według tej wizji, Litwa miała oprzeć się na Polsce niejako z czysto pragmatycznego punktu widzenia, miało być to rozwiązanie „jedynie sensowne z punktu widzenia interesów litewskich”75. Z kolei „Czarno na białem” deklaruje, że „demokracja polska z największą uwagą śledzić będzie dalszy rozwój stosunków z Litwą […] odróżniając rzeczy koniunktury od rzeczy istotnych […] nie

69 Loc. cit. 70 „Gazeta Polska”, 20 III 1938, s. 2. 71 Ibidem, s. 4. 72 „Słowo”, 22 III 1938, s. 1. 73 „Gazeta Polska”, 24 III 1938, s. 1. 74 „Robotnik”, 27 III 1938, s. 3. 75 „Warszawski Dziennik Narodowy”, 23 III 1938, s. 3.

69

dopuści do jakichkolwiek prób zamącenia tej rzetelnej, historycznej pracy”76. Nacisk położony jest na przyszłą pokojową współpracę z Litwinami. W tym samym numerze stwierdza się, że nawet całkowite włączenie Litwy do Polski nijak nie mogło dać podobnego przyrostu potęgi jak w wypadku III Rzeszy i Anschlussu Austrii77.

Widać zatem, że polityka Becka była optymalna z punktu widzenia OZN, nieco zbyt kunkta-torska dla endecji, zbyt niezdecydowana i dla Cata, a lekkomyślna dla socjalistów i demokratów skupionych wokół tygodnika „Czarno na białem”; ludowcy nie wyrażali na łamach prasy swej opinii w tej dyskusji. Co więcej, Cat-Mackiewicz podkreślał, że choć wojskowo Polska odniosła sukces, to dyplomatycznie przegrała78; podobnie rozumował Benedykt Elmer na łamach „Ro-botnika”79. Tymczasem odpowiadając przede wszystkim Mackiewiczowi, Bogusław Miedziński na łamach „Gazety Polskiej” stwierdził, że krytyka wobec posunięć Becka i rządu jest „ograni-czona […] do niewielkiego odłamu polskiej myśli politycznej”, a wypływać miałaby ona według niego „z pewnego maksymalizmu” [oczekiwań wobec polskiej polityki zagranicznej – przyp. M. P.]80. Miedziński nie uważał, że osiągnięto zbyt mało zbyt dużym kosztem, lecz podobnie jak Beck sądził, że polskie umiarkowanie może być atutem. Dzień wcześniej Mackiewicz opubliko-wał artykuł zdecydowanie podważający tą linię argumentacji zauważając, że naród litewski ode-brał „ultimatum polskie jako wielkie swoje poniżenie. Zgodził się na nie, bo musiał”81. Według Cata polska dyplomacja zupełnie bezzasadnie oczekuje na przychylne Warszawie działania li-tewskie – działanie takie wyjść musi ze strony polskiej.

W dzień po artykule Miedzińskiego, 26 III 1938 r. marszałek Edward Rydz-Śmigły przemó-wił do Koła Parlamentarnego OZN – było to dopełnienie swoistego kryzysowego cyklu zapo-czątkowanego spotkaniem Śmigłego-Rydza z posłami OZN 16 III, w przeddzień złożenia ul-timatum. Można w pewnym stopniu uznać to przemówienie za ostateczne zamknięcie kryzysu polsko-litewskiego w Polsce, choć wydaje się, że właściwszą datą są pierwsze dni kwietnia, gdy posłowie Ńkirpa i Charwat objęli swe poselstwa w Warszawie i Kownie. Nie zmieniało to jednak faktu, że OZN zamierzał w dalszym stopniu wyzyskiwać wzbudzoną jednolitość społeczeństwa w polityce wewnętrznej82. W przemówieniu Rydz stwierdził: „muszę […] stwierdzić, że w tych dniach, o których mówię, można było obserwować jeden niebywale znamienny objaw: […] wszystkie recepty, wszystkie hasła, głoszone tak często i z taką uporczywością, ustąpiły miejsca gorącemu a powszechnemu pragnieniu zamanifestowania jedności wtedy, kiedy Polska jest w poważnej sytuacji”83. Wydaje się, że słowa marszałka pasują także do tytułów prasowych z czasu kryzysu polsko-litewskiego.

Największą jednolitość przekazu stricte informacyjnego można napotkać w dziennikach z 18 i 19 III 1938 r. W pierwszej, a w szczególności w trzeciej fazie konfliktu widoczna była rozbieżność pomiędzy analizowanymi przeze mnie tytułami, a szczególnie wyróżniały się cha-decka „Nowa Prawda” i lewicowy „Robotnik”, do którego zbliżała się prasa ludowa. „War-szawski Dziennik Narodowy” i „Gazeta Polska” informowały o bieżących wydarzeniach wy-czerpująco i w duchu popierającym politykę rządu. Jeżeli chodzi o publicystykę, dwie ostatnie gazety brzmiały zgodnym chórem w pierwszym i drugim etapie kryzysu, gdy wspólnie mobili-

76 „Czarno na białem”, 27 III 1938, s. 1. 77 Ibidem, s. 2. 78 „Słowo”, 23 III 1938, s. 1. 79 „Robotnik”, 22 III 1938, s. 3. 80 „Gazeta Polska”, 25 III 1938, s. 1. 81 „Słowo”, 24 III 1938, s. 1. 82 E. D. W y n o t jr., op. cit., s. 199-201. 83 „Gazeta Polska”, 27 III 1938, s. 1.

70

zowały opinię publiczną do wieców i aktywnych manifestacji; etap trzeci przyniósł już rozbież-ności w ocenie skutków ultimatum. „Słowo” przedstawiało wyrazistą koncepcję polityki wobec Litwy, która choć ryzykowna, wpisywałaby się w pewnym stopniu w zamierzenia Sanacji, a nawet szłaby o krok dalej. Mackiewicz zarzucał rządowi niekonsekwencję i miał sporo racji, jednak jego słowa o rekompensacie za Anschluss brzmią bardzo niejednoznacznie – trudno wy-obrazić sobie, że za taką uznałby traktat chroniący mniejszość polską na Litwie. „Nowa Praw-da” była do końca radykalna i ośmieszała posunięcia Becka, nieco mniej skrajny był „Robot-nik”, głoszący hasła pokojowego współistnienia. Na tym tle rozwagą i przenikliwością myśli wyrażało się „Czarno na białem”, rozprawiające się z pozorami spontanicznej kampanii inspi-rowanej przez OZN.

Czy więc prasa polska mówiła jednym głosem w sprawie konfliktu polsko-litewskiego? Wy-daje się, że takiej tezy nie da się obronić. Prawdą jest, że głosy sprzeciwu były wyważone, a wy-stępujący przeciwko polityce zagranicznej Sanacji poddawani byli represjom (znamienny casus „Nowej Prawdy”), jednak opozycji wobec rządu nie dało się nie zauważyć. Ludowcy, unikający krytycznych wypowiedzi mogących drażnić władzę, ograniczali się przez cały czas trwania kry-zysu przede wszystkim do bezpiecznego powtarzania komunikatów PAT, wobec czego nie sposób dopatrzyć się w ich postawie pierwiastków opozycyjności. Inaczej jest w przypadku socjalistów oraz chadeków z SP, którzy stanowili, razem z inteligencją gromadzącą się w klu-bach demokratycznych, trzon sił przeciwnych polityce rządu. Endecja poparła działania antyli-tewskie, a nawet zarzucała Sanacji opieszałość i niezdecydowanie, podobnie konserwatyści wi-leńscy. Tak więc cytowany wcześniej marszałek Rydz-Śmigły konsolidację społeczeństwa mógł dostrzec na ulicach, ale nie w kioskach.

Na sam koniec warto zauważyć to, co w debacie prasowej z marca 1938 r. się nie pojawiło i zadać sobie kilka pytań. Dlaczego mało kto zauważał w Polsce, że wystosowanie wobec Litwy ultimatum oznaczającego zagrożenie bytu narodowego państwa litewskiego, w praktyce jest kwestionowaniem ładu wersalskiego, któremu Polska zawdzięczała niepodległy byt? Zaślepienie dotyczyło nie tylko tego. Przez cały okres dwudziestolecia interpretowano naród w kategoriach etnicznych, dlaczego wobec tego nie zwracano uwagi na szczególny charakter granicy polsko-litewskiej, będącej typowym przykładem pogranicza przejściowego, o nieostrych granicach et-nograficznych? Ciekawe jest, że powoływano się na wspólną przeszłość jako czynnik spajający nie zauważając w ogóle, że ta sama, wspólna tradycja może podlegać zupełnie odmiennym in-terpretacjom84. W końcu żadna, literalnie żadna gazeta nie zająknęła się nawet na temat tego, że w normalnej sytuacji politycznej działania rządu polskiego z marca 1938 r. byłyby w ogóle nie do pomyślenia! Cóż, można zawsze próbować usprawiedliwiać prasę mówiąc, że burza dziejowa nie jest sprzyjającym czasem dla teoretyzowania…

84 M. K u l a, Wybór tradycji, Warszawa 2003, s. 241-253.

71

Krzysztof Niewiadomski Uniwersytet Warszawski

DWIE PODRÓŻE, DWIE ROSJE. MOJA PODRÓŻ DO ROSJI ANTONIEGO SŁONIMSKIEGO I MYŚL W OBCĘGACH STANISŁAWA CATA-MACKIEWICZA Sukces bolszewików i stworzenie przez nich Związku Sowieckiego otworzyło niewątpliwie

nowy rozdział w długiej historii stosunków polsko-rosyjskich. Odmienność zaistniałej sytuacji uwidoczniała się przede wszystkim w dwóch płaszczyznach. Po pierwsze, dobrze znaną carską Rosję zastąpił nowy, wprowadzający wcześniej nieznane rozwiązania, twór polityczny. Po drugie, tak żywy, niemal organiczny strumień kontaktów, jaki łączył ziemie Kongresówki z imperium Romanowych, został znacznie ograniczony. Polacy wiedzieli całkiem sporo o wydarzeniach, jakie rozegrały się za wschodnią granicą w czasie rewolucji i wojny domowej (choć wtedy o ustabilizo-wanej linii demarkacyjnej nie mogło być – rzecz jasna – mowy). Wielu z naszych rodaków znala-zło się wszak w samym centrum carskiego państwa w momencie, w którym rozgorzał pożar paź-dziernika. Ich relacje krążyły nie tylko w nieoficjalnym, oralnym obiegu, ale znalazły także swoje miejsce na rynku wydawniczym, że wspomnę tylko Przez płonący Wschód Ferdynanda Goetla czy Bolszewizm i bolszewików w Rosji Jana Parandowskiego. Koniec wojny polsko-sowieckiej przyniósł stabilizację stosunków między oboma państwami, która nie oznaczała jednak normalizacji. Wro-gość panująca między rządami przełożyła się na ograniczenie przepływu informacji i, zwyczajnej w sytuacji sąsiedztwa, wymiany kulturowo-cywilizacyjnej. Związek Sowiecki de facto „zamroził” w latach 20. swoją zachodnią granicę, izolując się nie tyle od Polski, co od całego świata burżuazji. Wieloletnie, choć trudne związki łączące Polaków i Rosjan zostały prawie całkowicie zerwane. Powstała specyficzna sytuacja, w której zaciekawieniu opinii publicznej Drugiej Rzeczpospolitej rewolucyjnymi procesami toczącymi się na wschodzie towarzyszyło swoiste embargo na informa-cje, a przywilej oglądania z bliska sowieckiej rzeczywistości podlegał reglamentacji. Nieliczne pu-blikowane w Polsce relacje opisujące sytuację panującą w Rosji sowieckiej wychodziły przeważnie spod pióra ludzi, którzy przebywali tam służbowo: Henryk Korab-Kucharski pracował jako kore-spondent francuskiej prasy, a Stefan Starzyński był sekretarzem generalnym Mieszanej Komisji Reewakuacyjnej1.

Zmianę sytuacji przyniosło odprężenie, które charakteryzowało stan stosunków polsko-sowieckich z początku lat 30.: traktat o nieagresji podpisano w styczniu 1932 r., a 25 VII 1932 r. miała miejsce jego ratyfikacja. Na kanwie wspomnianego procesu, władze sowieckie wprowadziły nieco bardziej liberalną politykę wizową i w granice Rosji zaczęto wpuszczać intelektualistów, głównie dziennikarzy, niezwiązanych z KPP. Sowietom zależało prawdopodobnie na efektach propagandowych: zbliżeniu na niwie polityki zagranicznej powinna towarzyszyć zmiana image Związku z oblężonej twierdzy komunizmu na otwarte, chwalące się swoimi osiągnięciami, nowo-czesne państwo. Polscy ludzie pióra skwapliwie skorzystali z nadarzającej się okazji wypełnienia luki informacyjnej, skonfrontowania pogłosek z rzeczywistością oraz bezpośredniego doświad-czenia alternatywnego modelu rozwiązań polityczno-gospodarczych. Ich wyprawy nie odbywały się jednak w sposób całkowicie swobodny. Organizowała je specjalna agenda rządu sowickiego –

1 J. K o c h a n o w s k i, Podróż do innego świata. Polskie reportaże z Rosji radzieckiej. 1922–1936, [w:] Polacy i Rosjanie.

100 kluczowych pojęć, red. A. M a g d z i a k - M i e s z e w s k a, M. D u c h n i a k, P. K o w a l, Warszawa 2002, s. 96.

72

Inturist, która wytyczała dosyć krótkie trasy wycieczek ograniczone do propagandowo ważnych punktów oraz otaczała gości ścisłą „opieką”2.

Wśród intelektualistów poznających Rosję sowiecką doby „wielkiego przełomu” znaleźli się Stanisław Cat-Mackiewicz oraz Antoni Słonimski. Obaj opisali swoje wrażenia z podróży do ZSRS w seriach artykułów, które wydano następnie w postaci książkowej. Ich wyprawy dzielił niewielki dystans czasowy: redaktor „Słowa” przebywał za wschodnią granicą trzy tygodnie w pierwszej połowie 1931 r.3, a autor Czarnej wiosny znalazł się tam niemal dokładnie rok póź-niej4. Pokrywają się także miejsca odwiedzane przez autorów relacji: zarówno Mackiewicz, jak i Słonimski uniknęli wizyt w kołchozach lub wielkich kombinatach przemysłowych, a swoje opowieści snują głównie wokół faktów zaobserwowanych w Moskwie i w Leningradzie. Cat pojechał ponadto do Niżnego Nowogrodu i do Kijowa. Co ciekawe, nie wszyscy polscy bada-cze odnotowują fakt odwiedzenia przez wileńskiego dziennikarza stolicy Ukrainy5, a z tekstu źródła jednoznacznie przecież wynika, że znalazła się ona na trasie podróży: „Chodziłem tam [w Kijowie] dwa dni po ulicach”6.

Jak już wspomniano teksty Mackiewicza i Słonimskiego nie są jedynymi reportażami opowia-dającymi o Rosji początku lat 30. Przeciwnie – wpisują się w szerszą grupę tekstów, które podjęły tę tematykę. Ograniczamy narrację tej pracy do analizy tylko dwóch wspomnianych już źródeł, ponieważ w pewnym sensie wyznaczają one ramy polskich interpretacji sowieckiej rzeczywistości pierwszej połowy lat 30. Z jednej strony mamy do czynienia z relacją zadeklarowanego antyko-munisty, który jechał do Rosji sowieckiej z wyznaczoną sobie misją dokonania rozpoznania wro-ga. Postawa ta dosyć wyraźnie kontrastowała z wprowadzonym oficjalnie, chociaż pozornym, nastrojem odwilży7. Z drugiej zaś strony, czytamy tekst intelektualisty o lewicowej wrażliwości. Słonimski niewątpliwie sympatyzował z socjalistami, ale trudno nazwać go dziennikarzem poli-tycznym. Reprezentował raczej postawę moralisty niż ideologa8. Konstatacja ta wynika z dominu-jącej w jego pismach tendencji do ujmowania fenomenów życia politycznego z perspektywy nace-chowanej emocjonalnie etyki, w której centrum znajdowało się dobro tzw. prostego człowieka9. Przyjęcie takiego aksjomatu zbliżało Słonimskiego do socjalizmu, ale nie wpisywało go bezpo-średnio w ramy tego projektu politycznego. Trafną jest więc diagnoza, która mówi, że skamandry-ta „bardzo chciał uwierzyć, [...] bardzo – sercem – był po stronie socjalizmu”10. Widzimy tutaj ciekawą, rodzącą wiele sprzeczności postawę niezdecydowania, nieokreślenia politycznego – żarli-wej wierze nie towarzyszy wszak jednoznaczna, racjonalna, doktrynalna deklaracja. Z tego powo-du należy definiować Słonimskiego, nieco wbrew jego własnym słowom, nie jako socjalistę par excellence, ale właśnie jako intelektualistę o lewicowej wrażliwości.

Już od początku, w płaszczyźnie warunkowanych światopoglądowo przed-sądów, rysuje się zatem ciekawe napięcie charakteryzujące relację między źródłami: te same rozwiązania syste-

2 Z. Z i ą t e k, Autentyzm rozpoznań społecznych, [w:] Literatura polska 1918–1975, t. 2, red. A. B r o d z k a,

S. Ż ó ł k i e w s k i, Warszawa 1993, s. 688; J. K o c h a n o w s k i, op. cit., s. 101. 3 S. C a t - M a c k i e w i c z, Teksty, red. J. J a r u z e l s k i, Warszawa 1990, s. 452. 4 E. P o g o n o w s k a , „Entuzjazm jest uczuciem bardzo męczącym”. „Moja podróż do Rosji” Antoniego Słonimskiego,

[w:] Reportaż w dwudziestoleciu międzywojennym, red. K. S t ę p n i a k, M. P i e c h o t a, Lublin 2004, s. 187. 5 S. C a t - M a c k i e w i c z, op. cit., s. 452 (informacja o marszrucie Mackiewicza znajduje się w przygotowanym

przez J. Jaruzelskiego kalendarium życia i twórczości pisarza); A. C h o m i u k, Wobec Rosji sowieckiej. Obraz społeczeństwa totalitarnego w reportażach Stanisława Mackiewicza i Melchiora Wańkowicza, [w:] Reportaż w dwudziestoleciu…, s. 170.

6 S. C a t - M a c k i e w i c z, Myśl w obcęgach. Studia nad psychologią społeczeństwa Sowietów, Warszawa 1998, s. 71. 7 J. J a r u z e l s k i, Stanisław Cat-Mackiewicz. 1896–1966. Wilno–Londyn–Warszawa, Warszawa 1994, s. 54. 8 E. P o g o n o w s k a, op. cit., s. 184. 9 Nie bez powodu słynny wiersz J. Tuwima nosił tytuł Do prostego człowieka. 10 M. S h o r e, Kawior i popiół. Życie i śmierć pokolenia oczarowanych i rozczarowanych marksizmem, Warszawa 2008, s. 145.

73

mowe komentowali konserwatywny sceptyk i pełen nadziei (ale i obaw) wobec Sowietów lewi-cujący literat, który chciał skonfrontować swoje marzenia o państwie sprawiedliwości społecznej z rzeczywistością, dążył do sprawdzenia snu jawą: „Czy jadę do kraju czerwonego terroru, czy do państwa żywego socjalizmu, o którym przecież każdy z nas marzył od dziecka?”11. Kontrast rysuje się nie tylko w przypadku przyjmowanego a priori nastawienia względem komunizmu, charakteryzuje on także rosjoznawcze kompetencje autorów. Słonimski biegle władał językiem rosyjskim, doskonale znał kulturę wschodnich sąsiadów oraz miał biograficzne doświadczenie związane z życiem w carskiej Rosji. Trzeba jednak pamiętać, że większość życia spędził w War-szawie – tak bardzo po 1918 r. oddalonej od Moskwy – a wiedza o dawnym systemie i zaintere-sowania skupione w sferze sztuki nie koniecznie musiały okazywać się pomocnymi w procesie interpretowania rzeczywistości komunistycznej Rosji. Nieco inaczej sytuacja wyglądała w przy-padku Mackiewicza, który na stałe przebywał w Wilnie, miał kontakty z rosyjską arystokracją, a swoje zainteresowania skupiał na sprawach związanych z Europą Wschodnią. Można wręcz powiedzieć, że jedną ze specjalizacji dziennikarskich Cata była sowietologia, co niewątpliwie czyniło go obserwatorem lepiej przygotowanym do konfrontacji ze stalinowskim reżimem. Warto w tym miejscu lojalnie wspomnieć o tym, że nie poruszam się po naukowej terra incognita, a opisywane źródła znalazły się już w polu zainteresowań innych badaczy. Praca nie wyważa jednak dawno otwartych drzwi, ponieważ omawiane relacje z podróży do Sowietów interesowa-ły do tej pory przede wszystkim literaturoznawców lub medioznawców, a nie historyków12. Z tego powodu ograniczam pytania o poetykę źródeł, a nacisk kładę na rozważenie kwestii związanych z przydatnością analizowanych relacji do badań historycznych.

Wiele o charakterze omawianych tekstów mówią ich tytuły. Mackiewicz wydał broszurę pod tytułem: Myśl w obcęgach. Studia nad psychologią społeczeństwa Sowietów, który nie tylko już na wstępie formułuje diagnozę stawianą Rosji sowieckiej, ale wskazuje także na rodzaj przeprowadzanej analizy. Redaktor „Słowa” pisał dziełko o ambicjach politologicznych. Postawił sobie na wstę-pie pięć kluczowych pytań13, a następnie poszukiwał na nie odpowiedzi. Z tego powodu czytel-nik nie dostaje do ręki zapisu podróży, ma do czynienia z przetworzonym, uporządkowanym tematycznie zbiorem analiz. Moja podróż do Rosji Antoniego Słonimskiego odsyła natomiast do znanego gatunku literackiej relacji z podróży. Nie bez znaczenia pozostaje też użycie zaimka dzierżawczego, który stanowi wyraźny sygnał subiektywizacji narracji14. Jeśli konstrukcyjnym zabiegiem zastosowanym przez Mackiewicza było osnucie opowieści wokół pięciu fundamen-talnych pytań, to autor Czarnej wiosny w podobny sposób wyzyskuje wprowadzenie dwóch fik-cyjnych towarzyszy podróży: Sceptyka oraz Entuzjasty. Zabieg ten ułatwia podmiotowi narracji, który ciągle gra swoim niezdecydowaniem, wypowiadanie ocen – robi to za niego któryś z „ko-legów”. Dodatkowy efekt to stworzenie, dzięki udzieleniu głosu każdej ze stron ewentualnego konfliktu opinii, wrażenia obiektywizmu15. Poetyka źródeł, a zwłaszcza wprowadzone rozwią-zania konstruujące narrację, znajdują swoje odzwierciedlenie w warstwie semantycznej tekstów:

11 A. S ł o n i m s k i, Moja podróż do Rosji (w 1932 roku), Łomianki 2007, s. 5. 12 A. M a l i s z e w s k a - P o k r z y w a, Socjalisty i monarchisty podróż do Rosji sowieckiej, „Fraza”, 2002, nr 38;

E. P o g o n o w s k a, op. cit.; A. C h o m i u k, Wobec Rosji sowieckiej. Obraz społeczeństwa totalitarnego w reportażach Stanisława Mackiewicza i Melchiora Wańkowicza, [w:] Reportaż w dwudziestoleciu…; K. A d a m c z y k, Antoniego Słonimskiego podróż po Rosji, [w:] Reportaż w dwudziestoleciu…

13 Mackiewicz zastanawiał się nad: relacjami między rosyjskim patriotyzmem a nowym patriotyzmem państwowym, polityką narodowościową ZSRS, wpływami Azji na Rosję, młodzieżą wychowywaną w ramach kultury komunistycznej, rosyjskim palimpsestem – fenomenem nakładania się na siebie warstw kultury starej Rosji i nowej kultury marksistowskiej. S. C a t - M a c k i e w i c z, Myśl w obcęgach…, s. 12.

14 K. A d a m c z y k, op. cit., s. 207. 15 A. M a l i s z e w s k a - P o k r z y w a, op. cit., s. 249.

74

Mackiewicz prezentuje więcej jednoznacznych, racjonalnych ocen, podczas gdy Słonimski stara się spoglądać na obserwowaną rzeczywistość z dwóch perspektyw. W Myśli w obcęgach znajdzie-my mniej obrazków życia codziennego mieszkańców sowieckiej Rosji; Moja podróż do Rosji jest natomiast przepełniona próbami plastycznego opowiedzenia o oglądanych miejscach. Decyzja Mackiewicza o nieprezentowaniu swojej podróży w linearny sposób skutkuje ograniczeniem informacji, które mogłyby pozwolić zrekonstruować jego wyprawę. Z zupełnie inną sytuacją mamy do czynienia przy lekturze relacji Słonimskiego, w której aż roi się od fragmentów odda-jących specyfikę podróżowania po ZSRS. Za przykład niech posłuży kapitalny ustęp opowiadają-cy o tym, jak poeta wymknął się swojej „tłumaczce”16 – towarzyszce Bronstein i samotnie wędro-wał po Moskwie odwiedzając, pod pretekstem zainteresowania prasowymi ofertami kupna bądź sprzedaży drobnych przedmiotów, zwykłych mieszkańców stolicy „czerwonego cara”17.

Wspomniano już wcześniej o łączącej oba źródła względnej paralelności czasu podróży oraz odwiedzanych miejsc. Oczywiście nie jest to reguła uniwersalna – każdy z autorów opisał także takie sytuacje, których drugi albo nie doświadczył, albo nie uznał za warte przedstawienia. Ta-kim swoistym dla Myśli w obcęgach tematem jest chociażby zagadnienie polityki narodowościowej, prowadzonej przez państwo sowieckie, które zajęło sporo miejsca w dziełku Mackiewicza, po-nieważ korespondowało z politycznymi ideami autora. Idée fixe wileńskiego dziennikarza był bowiem jagielloński projekt łączącej narody Europy Środkowo-Wschodniej Rzeczypospolitej18. Nie mógł więc nie wykorzystać okazji i konfrontował własne idee z polityką Sowietów, prowa-dzoną wobec części etnosów, mających wchodzić w skład jagiellońskiego mocarstwa. Cat za-uważył, że komuniści prowadzą dość liberalną politykę narodowościową: prześladują lokalne separatyzmy tylko wtedy, gdy uznają je za przejaw kontrrewolucji, a często sami stymulują wręcz kulturowy rozwój mniejszości (chociażby przez propagowanie używania języków etnicznych)19. Są to trafne obserwacje, lata 20. stanowiły złoty okres rozwojowy dla kultur narodów składo-wych Związku Sowieckiego, a dopiero następna dekada była świadkiem odwrócenia tego tren-du20. Słonimski pomija tę problematykę, ponieważ nie jest nią zainteresowany. Bardziej intere-sują go kwestie związane z uwikłaniem kultury w strukturę państwa totalitarnego. Wprawdzie Mackiewicz też pisze o sowieckich pisarzach, kinie i teatrze, ale nie czyni spraw związanych ze sztuką jednym z głównych obszarów swojego zainteresowania. Znajdziemy jednak pola wspól-ne, czyli takie fragmenty sowieckiej rzeczywistości, które równie silnie zajmują zarówno Cata, jak i Słonimskiego. Mają one szczególne znaczenie dla nas, ponieważ pozwalają na zestawienie ocen, formułowanych przez obu autorów, umożliwiają obserwację podobieństw i różnic w ich indywidualnych dyskursach o Rosji sowieckiej.

Jednym z takich wspólnych tematów jest kwestia religii. Obaj autorzy odwiedzają muzeum antyreligijne, obaj obserwują katolickie msze święte. Mackiewicz i Słonimski w podobny sposób określają rodzaj propagandy, stosowanej we wspomnianych placówkach: „Muzea religijne nie są skonstruowane w celu perswazji, lecz przede wszystkim w celu złej, wściekłej, obrzydliwej chęci wyśmiania, wydrwienia religii”21; „Ma to [przemieszanie dzieł chrześcijańskiej sztuki sakralnej z wyobrażeniami bogów charakterystycznymi dla religii kultur tradycyjnych] na celu obudzenie

16 Świetnie znający j. rosyjski Słonimski nie potrzebował żadnej tłumaczki. Towarzyszka Bronstein pełniła – rzecz

jasna – funkcję wywiadowczego opiekuna Polaka. 17 A. S ł o n i m s k i, op. cit., s. 27-30. 18 Zwięzłe omówienie poglądów Mackiewicza na kwestie narodowościowe można znaleźć w artykule:

E. S z a k a l i c k i, Stanisław Cat Mackiewicz – portret ideowy, „Arcana”, 1997, nr 13, s. 105-120. 19 S. C a t - M a c k i e w i c z, Myśl w obcęgach…, s. 69-73. 20 G. H o s k i n g, The First Socialist Society. A History of the Soviet Union from Within, Cambridge Mss. 1993, s. 244-249. 21 S. C a t - M a c k i e w i c z, Myśl w obcęgach…, s. 81.

75

w zwiedzającym nie tylko obrzydzenia, ale i wesołości”22. Różnią się jednak w ocenach tego, co dzieje się z religią w państwie sowieckim. Dla Mackiewicza wizyta w kościele katolickim jest ważnym przeżyciem metafizycznym, dostrzega on w postawie wiernych heroizm, widzi ich wiarę w kontekście prześladowań:

Ludzie tu przychodzą, narażając wszystko, za ścianami tego kościółka panuje przemoc, terror i cała ogromna siła państwa, zwrócona całą swą nienawiścią przeciwko modlitwom, szeptanym w tym kościółku. I modlitwy te wydają się świętsze niż gdzie indziej […] i aż straszno pomyśleć o tym, który by złamał ślub czy przysięgę tu, w tych świętych, świętych, po trzykroć świętych, biednych ścianach złożoną23.

Cat nie zatrzymuje się na poziomie konfesyjnej egzaltacji, wymienia konkretne sposoby, za pomocą których państwo komunistyczne walczyło z religijnością swoich obywateli. Kończy zaś swój opis prześladowań efektowną konstatacją: „Ten, kto się u nas modlić oduczył, kto pacierza zapomniał, niech pojedzie do Rosji. Tam mu się wargi same poruszą w modlitwie żarliwej”24. Postawa Słonimskiego przeczy tej tezie. Ciężko szukać w Mojej podróży do Rosji świadectwa na-wrócenia wywołanego obserwacją sytuacji, w jakiej znaleźli się chrześcijanie pod władzą bol-szewików. Poeta dziwi się nie tyle skalą represji, co raczej łatwym sukcesem Sowietów:

Jest rzeczą zadziwiającą, jak szybko została zlikwidowana tysiące lat licząca tradycja religijna. Wszystkim, któ-rzy mówią o rzeczach wiecznych i niezmiennych w naturze człowieka, poleciłbym zająć się nieco tym zwycię-stwem bolszewików nad cerkwią, a nawet nad samą potrzebą wiary25.

Widzimy tutaj skrajną odmienność ocen. Nie idzie już nawet o różnice poetyk, jakimi wyra-żono obie opinie. Mackiewicz i Słonimski obserwują tę samą sowiecką rzeczywistość początku lat trzydziestych, ale formułują przeciwstawne wnioski: pierwszy dostrzega heroizm męczenni-ków, którzy poświadczają niezmienność owych „rzeczy wiecznych”, a drugi akcentuje sukces kampanii ateizacyjnej i stara się udowodnić, że wspomniane „rzeczy wieczne” nie istnieją. Roz-bieżności tej nie sposób rozstrzygnąć obiektywnie, przyznanie racji któremuś z tych stanowisk byłoby bowiem motywowane światopoglądowo. Nie można się jednak zgodzić z tezą Słonim-skiego o zwycięstwie nad „samą potrzebą wiary”. Ateistyczna racjonalizacja świata nie dopro-wadziła przecież do eliminacji czynników irracjonalnych ze świata ludzkich wyobrażeń. Zresztą sam poeta podaje w swojej relacji dowód przeczący konstatacji głoszącej śmierć potrzeby wiary. Opisał przecież scenę, w której rosyjski chłop klęka przed mumią Lenina umieszczoną w mo-skiewskim mauzoleum. „Czyż to nie jakiś fetyszym?”26 – pyta Słonimski. Co ciekawe, Mackie-wicz dostrzega ten sam fenomen i formułuje następujący komentarz: „teza, że epoka religii minęła, nie znajduje sobie potwierdzenia w państwie Sowietów”27. To zdanie Cata dobrze kore-sponduje ze stawianymi przez współczesnych historyków tezami o istnieniu fenomenu „religio-podobnego komunizmu”28.

Bezsprzecznie można zaś stwierdzić, że Mackiewicz wykazał się o wiele większą spostrze-gawczością przy dostrzeganiu skali represji stosowanych wobec Kościołów Chrześcijańskich. Autor Czarnej wiosny twierdzi bowiem, że główną przyczyną sukcesu bolszewików w walce z religią było wysokie opodatkowanie praktyk kultowych. Tezę swoją opatruje dosyć beztroskim

22 A. S ł o n i m s k i, op. cit., s. 80. 23 S. C a t - M a c k i e w i c z, Myśl w obcęgach…, s. 77. 24 Ibidem, s. 83. 25 A. S ł o n i m s k i, op. cit., s. 79. 26 Ibidem, s. 79. 27 S. C a t - M a c k i e w i c z, Myśl w obcęgach…, s. 99. 28 Termin ten stosuję za: M. K u l a, Religiopodobny komunizm, Kraków 2003. Na temat powiązań sfery sacrum

z komunistyczną praktyką sprawowania władzy patrz: R. I m o s, Wiara człowieka radzieckiego, Kraków 2007.

76

komentarzem: „Ludzi wierzących uderzono nie tylko w głowę, ale i w brzuch, i mam wrażenie, że ten drugi cios był niebezpieczniejszym”29. Co więcej, Słonimski dochodzi do wniosku, że bolszewikom udało się pokonać Cerkiew bez tworzenia nowych męczenników! Opinie te nie znajdują swojego potwierdzenia zarówno w świetle krwawej walki z prawosławiem z pierwszej połowy lat 20.30, jak i w kontekście intensyfikacji prześladowań wywołanej rozpoczęciem kolek-tywizacyjnej kampanii oraz stopniowej stalinizacji społeczeństwa31. Rozbieżność sądów na te-mat sytuacji chrześcijaństwa w Rosji sowieckiej wydaje się być dobrym przykładem tego, w jakim stopniu światopoglądy autorów rzutowały na formułowane przez nich oceny. Mackie-wicz patrzy na sytuację oczyma konserwatywnego katolika, dla którego zmagania chrześcijan z systemem komunistycznym stanowią doskonały argument do pokazania z jednej strony bar-barzyństwa Sowietów (tylko barbarzyńcy mogą bowiem walczyć z Chrystusem), a z drugiej – moralnej przewagi starego świata. Słonimski prezentuje natomiast optykę laickiego intelektuali-sty, dla którego wojna wypowiedziana religii nie jest przejawem walki dobra ze złem, ale stanowi interesujący fragment rewolucjonizacji archaicznego porządku. Nie można oczywiście powie-dzieć, że poeta staje po stronie propagandy ateistycznej. Jest on bezstronnym obserwatorem ciekawych procesów.

Inny temat, który posłuży do skontrastowania treści zawartych w źródłach, to sprawa oby-czajów seksualnych. Mackiewicz pisze o nich w kontekście demitologizowania obrazu sowiec-kiej Rosji. Twierdzi, że powstało wiele mitów, które w zupełnie nieprawdziwym, skrajnie nega-tywnym świetle przedstawiają realia życia za wschodnią granicą Polski. Cat stara się rozwiewać te nieprawdziwe – jego zdaniem – przekonania nie z sympatii do bolszewików, ale z przyczyny pragmatycznej: komunizm to niebezpieczeństwo dla Polaków i dla całej Europy, a więc lepiej skupić się na wskazaniu rzeczywistych obszarów zagrożenia, niż karmić się nieprawdziwymi legendami. Jednym z mitów, które dementuje, jest przekonanie o tym, że „w Rosji panuje roz-pusta”32. Cat stara się udowodnić, iż mimo że prawo rozwodowe jest w Związku Sowieckim nad wyraz liberalne, to propaganda państwowa stara się napiętnować przypadki częstego roz-wiązywania małżeństw. W tym celu propaguje się wzorce zachowań erotycznych, które należy kojarzyć ze wstrzemięźliwością, a nie z rozpustą. Redaktor „Słowa” wskazuje na „purytański kierunek ideologii bolszewickiej w stosunku do podniet erotycznych”33. Mackiewicz konstatuje także, że Rosja sowiecka nie zmaga się z problemem prostytucji, a rozwiązłości seksualnej nie sprzyja powszechne ubóstwo społeczeństwa. Co ciekawe, spostrzeżenie braku prostytucji w państwie sowieckim należało do lajtmotiwów polskich relacji z ZSRS, pisanych w latach 30. J. Kochanowski uważa, że podróżnicy po prostu nie zauważyli istniejącego zjawiska, a opty-mizm w kwestii rozwiązania problemów związanych z najstarszym zawodem świata malał wraz z długością pobytu w Rosji: „im pobyt był dłuższy, tym mniej zachwytów, a więcej trwogi”34.

Również Słonimski poświęcił w swoim opisie podróży nieco miejsca zagadnieniom związa-nym z życiem seksualnym. Skupił się raczej na samej procedurze zawierania małżeństw i opisał swoją wizytę w Zagsie – sowieckim odpowiedniku urzędu stanu cywilnego. Słonimski podkreśla liberalizm zachowań i maksymalne uproszczenie procedur. Cały akt zawarcia małżeństwa przy-pomina zwykłą czynność biurokratyczną. Interesująco wygląda konfrontacja spostrzeżeń Sło-

29 A. S ł o n i m s k i, op. cit., s. 79. 30 O. F i g e s, A People’s Tragedy. The Russian Revolution 1891–1924, Londyn 1997, s. 749-749; R. P i p e s, Rosja

bolszewików, Warszawa 2005, s. 371-394. 31 G. H o s k i n g, op. cit., s. 235. 32 S. C a t - M a c k i e w i c z, Myśl w obcęgach…, s. 36. 33 Ibidem, s. 38. 34 J. K o c h a n o w s k i, op. cit., s. 107.

77

nimskiego z paradokumentalnym filmem Dzigi Wiertowa Człowiek z kamerą (1929 r.). Można w nim zaobserwować organizację przestrzenną Zagsu, w której dominuje doskonale znane z każdego urzędu „okienko”. O ile opis poety zgadza się z realiami przedstawionymi we wspo-mnianym filmie, to zdanie: „Jegomość ten, jak zeznał, brał ślub cztery razy, a ostatni dwa mie-siące temu”35 – kłóci się z przedstawianym przez Mackiewicza wzorem trwałego, socjalistyczne-go małżeństwa. Istnieje możliwość potraktowania tej sprzeczności jako wyniku przypadku – Słonimski po prostu trafił na „niebieskiego ptaszka”, a z tej jednostkowej obserwacji nie wiele wynika. Wydaje się jednak, że nie będzie zbyt dużym ryzykiem interpretacyjnym, jeśli stwierdzi-my, że obaj autorzy poruszają się w odmiennych sferach: Cat pisze o rzeczywistości postulowa-nej w propagandzie, a autor Okna bez krat stara się uchwycić praktykę życia codziennego. Nawet jeśli Słonimskiemu udało się zaobserwować jednostkowy fakt wpisujący się w ogólną tendencję, to i tak nie znaczy to, że przeprowadzona przez Mackiewicza analiza przekazywanych publicz-nie treści na temat zachowań seksualnych jest bezwartościowa. Przeciwnie, Cat słusznie zauwa-żył rozdźwięk między sferą rozwiązań prawnych, a oficjalnymi wzorcami zachowań. W kilka lat po jego podróży do Rosji sytuacja uległa normalizacji – wydany w 1936 r. nowy kodeks rodzin-ny wprowadził mniej rewolucyjne regulacje (w tym zakaz aborcji)36.

Słonimski relacjonuje także sytuację, w której jedna z chcących zawiązać małżeństwo par zo-staje cofnięta przez urzędników, ponieważ istniało podejrzenie, że narzeczona stara się ukryć swoje nieproletariackie pochodzenie. Nie wykluczone, że poeta był świadkiem nieudanej próby realizacji typowego dla ówczesnej sytuacji w Rosji fortelu: „Dla kobiet dobrym sposobem ma-skowania niewłaściwego pochodzenia społecznego było małżeństwo”37. Wypada zatrzymać się jeszcze nad jedną opinią Słonimskiego: „Swoboda kojarzenia się i rozłączania wnosi niewątpli-we uzdrowienie do stosunków seksualnych”38. Po raz kolejny możemy dzięki niej zaobserwo-wać, jak duże różnice światopoglądowe dzieliły autorów źródeł. To, co dla Mackiewicza stano-wiło zaprzeczenie tradycyjnego, właściwego modelu rodziny, dla Słonimskiego było postępem i uzdrowieniem.

Rzeczywistość Rosji początku lat 30. to przede wszystkim kolektywizacja wsi oraz realizacja planu pięcioletniego, a co za tym idzie intensywna industrializacja rosyjskiej gospodarki. Autorzy omawianych tekstów marginalnie traktują oba te wielkie procesy. Dotyczy to zwłaszcza kampa-nii wymierzonej w „kułactwo”, o której niejako mimochodem wspomina jedynie Mackiewicz. Przemilczenie tego kluczowego dla dalszych dziejów Rosji procesu można jednak dosyć łatwo zrozumieć – odwiedzający ZSRS Polacy obserwowali głównie realia życia w wybranych wielkich miastach39. Inaczej sprawa ma się z industrializacją. Słonimski wprost zadeklarował, że nie zaj-muje go piatiletka, ponieważ:

Mnie przede wszystkim i jedynie interesuje, jak eksperymenty sowieckie odbijają się na człowieku. Nigdy w dziejach świata nie umieszczono człowieka w takiej temperaturze i pod takim ciśnieniem, i dlatego ciekawe są tu nawet kalectwa psychiczne. Przemysł sam w sobie nie jest tu ani twórczy, ani interesujący40.

Mackiewicz nie zajął podobnego, podkreślającego nade wszystko wagę spojrzenia antropo-logicznego, stanowiska, ale całość jego książki wskazuje, że także dla niego analizowanie pro-

35 A. S ł o n i m s k i, op. cit., s. 42. 36 R. P i p e s, op. cit., s. 358. 37 O. F i g e s, Szepty. Życie w stalinowskiej Rosji, Warszawa 2008, s. 115. 38 A. S ł o n i m s k i, op. cit., s. 42. 39 Mackiewicz wspomina wprawdzie w kilku miejscach (s. 21, 35), że był na sowieckiej wsi, ale zupełnie nie

rozwija tego wątku. 40 A. S ł o n i m s k i, op. cit., s. 103-104.

78

blemów związanych z kondycją komunistycznego społeczeństwa (tytułowa psychologia społe-czeństwa Sowietów) stanowi ważniejsze zadanie, niż śledzenie budowy kolejnych zakładów przemysłowych. Cat nie byłby jednak sobą, gdyby w dosadnych słowach nie skrytykował reali-zowanej w ZSRS polityki gospodarczej: „Uważam sowiecki system gospodarczy za idiotyzm”41. Swoją opinię uzasadniał następnie stwierdzeniami pokazującymi nierównomierność rozwoju poszczególnych gałęzi gospodarki i nielogiczność sytuacji, w której rozwija się przemysł ciężki przy jednoczesnym występowaniu poważnych problemów aprowizacyjnych42. Zastanawiające jest to, że żaden z naszych autorów nie zauważył powiązań, istniejących między rewolucyjnymi zmianami ekonomicznymi, wprowadzanymi w wyniku pięciolatki, a stopniową stalinizacją so-wieckiego społeczeństwa. Mackiewicz skupiał się na powierzchniowej krytyce komunistycznej doktryny, a Słonimski twierdził, że przemysł nie jest twórczy. A tymczasem „Wielki przełom” z lat 1928–1932 zniszczył dawne więzi łączące rodziny i społeczności. Dał początek nowemu rodzajowi społeczeństwa, w którym ludzi określało się przez ich stosunek do państwa”43.

Zdawkowe potraktowanie tematu industrializacji przesuwa problematykę ekonomiczną z analizy rozwiązań systemowych do spostrzeżeń, dotyczących życia codziennego Rosjan. Auto-rzy obu źródeł dostrzegają ubóstwo i wspomniane już problemy aprowizacyjne. W tekście Mac-kiewicza do rangi symbolu urasta sprawa pończoch – zdaniem autora nie sposób zobaczyć na sowieckich ulicach kobiet noszących jedwabne pończochy, a znakomita większość obywatelek przywdziewa „kosmate pończoszyska sowieckie”44. Cat przedstawia poruszający obraz kobiet, które zakładają europejskie pończochy do teatru, ale po zakończeniu przedstawienia, a przed wyjściem na ulicę, chronią je przez założenie na górę wyrobów pończochopodobnych. Scena ta pokazuje nie tylko ubóstwo, Mackiewiczowi chodzi o coś więcej – stara się zobrazować, jak wywołane błędną doktryną ekonomiczną braki w zaopatrzeniu stają się czynnikiem degradacji cywilizacyjnej społeczeństwa. Tą obserwacją Cat doskonale zresztą oddaje faktyczne bolączki sowieckiej gospodarki – przemysł tekstylny rzeczywiście przeżywał w czasie pięciolatki poważny kryzys45.

Także Słonimski wskazuje na ubóstwo nękające mieszkańców sowieckiej Rosji. Wielokrotnie na kartach Mojej podróży do Rosji pojawiają się informacje, świadczące o brakach zaopatrzenio-wych oraz o niskiej jakości usług oferowanych w ZSRS. Kulminacyjny moment następuje w momencie powtórnego przekroczenia granicy i powrotu do Polski. Jeszcze po stronie so-wieckiej jeden z pograniczników stara się złapać uciekającego z Rosji bezprizornego, który stanowi niejako symboliczne wcielenie rosyjskiej nędzy46. Jednym z pierwszych wspomnień, związanych z powrotem do kraju, jest zaś odczucie satysfakcji związanej ze spożywaniem normalnego, smacznego posiłku47. W przypadku Słonimskiego sowieckie problemy związane z ubóstwem i ze znacznym obniżeniem standardów życia codziennego mają większe znaczenie, niż w Mac-kiewiczowskiej interpretacji komunistycznego państwa. Dla Cata stanowiły one po prostu kolej-ny dowód na barbarzyństwo proponowanych przez komunizm rozwiązań ustrojowych. U Sło-nimskiego stać się one muszą jedną z przyczyn ograniczenia entuzjazmu. Musimy pamiętać o kontekście Wielkiego Kryzysu, który dostarczył europejskiej lewicy najwyrazistszego potwier-dzenia błędności systemu kapitalistycznego. Dającą nadzieję odpowiedzią miał być Związek

41 S. C a t - M a c k i e w i c z, Myśl w obcęgach…, s. 67. 42 Ibidem, s. 86. 43 O. F i g e s, Szepty…, s. 114. 44 Ibidem, s. 35. 45 G. H o s t i n g, op. cit., s. 152. 46 A. S ł o n i m s k i, op. cit., s. 124. 47 Ibidem, s. 125.

79

Sowiecki, który stawał się „ojczyzną antykapitalistycznego porządku ekonomicznego, kładącego kres anarchii zysku”48. Jeśli obserwacje Słonimskiego wiodą do konstatacji, że komunizm wyru-gował z Rosji anarchię zysku, ale na to miejsce wprowadził anarchię biedy, to cały rewolucyjny projekt traci swoje uzasadnienie. Zwłaszcza, że w myśli autora Mojej podróży do Rosji aksjomatem, mającym organizować życie polityczne, było dobro prostego człowieka, a człowiek ten nie znajdował w sowieckiej nędzy warunków do wzrastania. Pozostaje albo porzucenie marzeń, albo podtrzymywanie dosyć utopijnej wiary, że jednak da się przeprowadzić gruntowną zmianę społeczną, bez powtarzania błędów popełnionych w Rosji. Słonimski twierdzi ponadto, że nawet skrajna bieda, jakiej doświadczają prości obywatele Związku, nie odbierze im jednej, naj-istotniejszej wartości – wiary w lepsze jutro: „tamci ludzie w Rosji żyją źle, ale żyją nadzieją przyszłości”49. Co więcej, ta sama wiara ma być tym, co ocala proletariusza Zachodu: „A czym ma żyć człowiek pozbawiony chleba i pracy w Europie? Całą treścią jego życia jest wiara w rewolucję. I to jest prawda, której trudno jest przeciwstawić słowa zimnego rozumowania”. Ciężko polemizować z tak postawioną tezą – można się z nią zgadzać, bądź nie. Najlepiej zaś potraktować ją jako świadectwo ideowej postawy lewicowych środowisk pokolenia oczarowa-nego marksizmem.

Przyjrzyjmy się jeszcze najogólniejszym ocenom sytuacji panującej w sowieckiej Rosji po-czątku lat 30. ubiegłego wieku. Mackiewicz podkreśla zawrotną dynamikę procesów znaczących historię państwa sowieckiego: „Rosja […] jest państwem, w którym dziś odbywa się rewolucja, płonie rewolucja, dziś ma miejsce wielkie, straszne trzęsienie ziemi wszelkich pojęć, wszelkich poglądów”50. Również Słonimski wskazuje na skalę i tempo zmieniających Rosję rewolucyjnych procesów – wystarczy przypomnieć jego opinię o tym, dlaczego nie chce zajmować się planem pięcioletnim. Dynamizm, ciągła zmienność sytuacji to jedna strona sowieckiej monety. Druga to element statyczny, którym jest struktura okrzepłego już państwa totalitarnego51. Na jakie ele-menty tej struktury zwracają najwięcej uwagi Słonimski i Mackiewicz? Przede wszystkim na wszechobecną indoktrynację. Cat stwierdza, że „robotnik w Rosji nie może uchylać się od pro-pagandy. Nie może zatkać uszu na politykę”52. Posługuje się także metaforą człowieka uzależ-nionego od morfiny: Rosjanom brakuje dóbr potrzebnych do podtrzymywania bieżącej egzy-stencji, zamiast ich podsuwa się społeczeństwu propagandowe kłamstwa, które działają jak narkotyk – wprowadzając ludność w stan rewolucyjnej histerii, nie dają prawdziwego, faktycznie życiodajnego pożywienia. Drugą kluczową metaforą, stworzoną przez Mackiewicza, jest tytuło-wa „myśl w obcęgach”, obrazowo oddająca konsekwencje działania państwowego systemu propagandy. Spostrzeżenia Słonimskiego nie odbiegają od tej wizji. Poeta dostrzega ogromną rolę, jaką odgrywa w sowieckiej Rosji opanowanie przestrzeni komunikacji publicznej przez monopol partii. Bardzo celnym spostrzeżeniem poety jest zdanie: „W kraju, gdzie żyje się sło-wem, odpowiedzialność za słowo jest ogromna”53. Opinia ta dobrze oddaje specyfikę wszech-ogarniającej propagandy, doprowadzającej do sytuacji, w której kreujący rzeczywistość totalitar-ny dyskurs staje się ważniejszy od realnie istniejących fenomenów – prawdziwe życie zostaje zastępowane życiem w słowie, w nowomowie. Słonimski kontynuuje ten wątek i dochodzi do wniosku (korespondującego z twierdzeniami Mackiewicza), że propaganda unicestwia samo-dzielne myślenie: „Częściej jeszcze idą po drodze najłatwiejszej i najbezpieczniejszej, tzn.

48 F. F u r e t, Przeszłość pewnego złudzenia. Esej o idei komunistycznej w XX w., Warszawa 1996, s. 199. 49 A. S ł o n i m s k i, op. cit., s. 121. 50 S. C a t - M a c k i e w i c z, Myśl w obcęgach…, s. 14. 51 Wprowadzam tutaj współczesną terminologię. Autorzy źródeł nie nazywali ZSRS w ten sposób. 52 S. C a t - M a c k i e w i c z, Myśl w obcęgach…, s. 57. 53 A. S ł o n i m s k i, op. cit., s. 48.

80

w ogóle nie myślą, ale wygłaszają obowiązujące formuły i konwencjonalne proletariackie ogól-niki”54. Dla Cata taka sytuacja stanowi najgorszą formę zniewolenia – „katorgę myśli”55.

Drugim aspektem państwa totalitarnego, który został dobitnie zaakcentowany przez obu au-torów, jest terror. Mackiewicz od początku zauważa represyjność sowieckiego reżimu i traktuje ją jako oczywistość, niezbywalną cechę komunizmu. Słonimski ma z totalitarnym terrorem o wiele większy problem. Jego spostrzeżenia dotyczące tego tematu na zmianę rażą naiwnością i imponują trzeźwością. Znajdziemy w Mojej podróży do Rosji fragment, w którym autor opisuje akcję oddziałów GPU, otaczających dworzec kolejowy, łapiących wszystkich bezdomnych i wysyłających ich pociągami na zesłanie. Poeta komentuje całą sytuację w następujący sposób: „Prawdopodobnie dostaną tam pracę i będzie się im może lepiej spało niż na kamiennej podło-dze dworca”56. Zdanie to dobrze pokazuje, że oczywista dziś wiedza o specyfice sowieckiego systemu represji mogła na początku lat 30. być niedostępna nawet dla intelektualistów tej miary, co Słonimski. Trzeba jednak także pamiętać, że istnieli ludzie – chociażby Mackiewicz – którzy nie mieli podobnych złudzeń.

Są takie fragmenty Mojej podróży do Rosji, w których autor wypowiada bardziej przenikliwe są-dy o państwowym terrorze sowieckim. Nawet cytowany ustęp o akcji GPU kończy się stwier-dzeniem, że (mimo stworzenia szansy na polepszenie warunków bytowania bezdomnych) zła-mano podstawowy, moralny aksjomat życia społecznego – prawo prostego człowieka do samo-stanowienia o swoim życiu. Słonimski trafnie dostrzega także niebezpieczną biurokratyzację aparatu terroru oraz zwraca uwagę na to, że podstawowym doświadczeniem egzystencjalnym sowieckiego społeczeństwa jest życie w ciągłym strachu. Ogrom represji każe wreszcie zasta-nowić się poecie nad tym, czy aby na pewno wspaniałe cele uświęcają tak drastyczne środki: „Czy poczucie kolektywizmu i konstrukcji opłaca się wpajać za pomocą terroru i ślepej wiary w doktrynę?”57.

Nie sposób przedstawić w ograniczonych ramach tej pracy wszystkich punktów, w których budowane przez Mackiewicza i Słonimskiego narracje o sowieckiej Rosji spotykają się lub rozcho-dzą. Idzie raczej o wskazanie pewnych podstawowych tendencji, charakteryzujących intelektualne ścieżki, po których poruszali się autorzy źródeł. Owe główne tendencje doskonale unaoczniają się we fragmentach zamykających teksty58. Mackiewicz przestrzega przed niebezpieczeństwem: „po-jedźcie do Bolszewii. Jakże na tamtym terytorium wydadzą się wam małe nasze spory”59. Widzimy tutaj konsekwentne trzymanie się linii rozumowania, która każe traktować Sowietów jak wrogów, nie uznaje kompromisów i stara się stworzyć wrażenie, że opiera się na racjonalnej, chłodnej, przewidującej najgorsze konsekwencje analizie. Nie znajdziemy podobnej pewności w ustępie kończącym Moją podróż do Rosji. Słonimski wyjawia w nim, że tuż po powrocie do Polski, warszaw-ski tragarz zapytał go: „No, jak tam jest?”. Poeta odparł: „Trudno tak odpowiedzieć w paru sło-wach. I źle, i dobrze.” Książka kończy się następującym stwierdzeniem: „Teraz wiem, co myśli o mnie tragarz niosący moją walizkę. Myśli o mnie jak o wrogu. Nie ma stanowisk pośrednich. Kto nie z nami, ten przeciw nam. Z uczuciem dławiącej samotności idę przez miasto”60. W tej perspektywie nie ma miejsca na Mackiewiczowską pewność, przeciwnie – charakteryzuje ją

54 Ibidem, s. 49. 55 S. C a t - M a c k i e w i c z, Myśl w obcęgach…, s. 110. 56 A. S ł o n i m s k i, op. cit., s. 67. 57 Ibidem, s. 119. 58 W przypadku studiów Mackiewicza jest to zamknięcie głównej części, po której następują jeszcze fragmenty

poświęcone morderstwu carskiej rodziny oraz interpretacji wydarzeń, które doprowadziły do upadku samodzierżawia. 59 S. C a t - M a c k i e w i c z, Myśl w obcęgach…, s. 101. 60 A. S ł o n i m s k i, op. cit., s. 125-126.

81

dojmujące zagubienie intelektualisty-humanisty, wtłoczonego pomiędzy wielkie systemy ideolo-giczne, a własne, idealistyczne wyobrażenia o sprawiedliwości społecznej i o wy-idealizowanym prostym człowieku.

Na koniec wypada jeszcze odpowiedzieć na pytanie o wartość analizowanych tekstów, jako źródeł historycznych. Po pierwsze, Myśl w obcęgach oraz Moja podróż do Rosji stanowią pierwszorzęd-ny materiał do badania postrzegania Związku Sowieckiego przez Polaków. Po drugie, oba teksty tworzą element portretu polskiego inteligenta doby międzywojnia. Twierdzenie to jest możliwe po zaakceptowaniu dwóch tez: pierwszej – że w omawianych źródłach wyraziście odbijają się świato-poglądy autorów (co do tego nie ma chyba wątpliwości) i drugiej – że rekonstruowane na podsta-wie obu relacji postawy nie są wyjątkowe, ale wpisują się w pewne ogólniejsze konteksty, miesz-czące się w rozpowszechnionych w dwudziestoleciu międzywojennym modelach inteligenckiej refleksji na światem. Analizowane teksty mogą wreszcie być przydatne do rekonstruowania frag-mentów obrazu życia codziennego sowieckiej Rosji. Trzeba jednak pamiętać, że w takich bada-niach odegrają jedynie rolę pomocniczą. Wynika to zarówno z uwarunkowań zewnętrznych wo-bec tekstów (istnieje wiele innych, lepszych źródeł pozwalających mówić o sowieckiej codzienno-ści), jak i z wewnętrznych ich właściwości – mowa tutaj o ograniczeniach związanych z fragmenta-rycznością (zarówno przestrzenną, jak i czasową) oraz ze specyfiką pozycji zajmowanych przez autorów (zdecydowana stronniczość Mackiewicza i naiwność Słonimskiego).

83

Katarzyna Sobijanek

Uniwersytet Łódzki

UTOPIA KOMUNISTYCZNA PIERWSZEJ DEKADY XX W. NA PRZYKŁADZIE CZERWONEJ GWIAZDY A. BOGDANOWA, WSPÓŁTWÓRCY PROLETKULTU

Twórczość – najwyższy, najbardziej złożony rodzaj pracy.

Dlatego jej metody opierają się na metodach pracy. A. Bogdanow, Proletarskaja Kultura1

Rosja to kraj wyrazistych kontrastów i paradoksów, które wchłonęła w siebie tajemnicza dusza

rosyjska, znajdująca swoje odbicie w kulturze, polityce, religii i mentalności Rosjan. Jednym z jej fenomenów jest siła kolektywu, pojecie obshchiny2, zakorzenione w świadomości rosyjskiej poczu-cie wspólnoty, z drugiej zaś strony – kult jednostki w osobie władcy, mnogość wybitnych twórców i działaczy, oryginalnych myślicieli i wynalazców, nowatorów w dziedzinie nauki i techniki. Wiek XX obfitował na gruncie rosyjskim w różnorodne prądy myślowe i kierunki artystyczne, w anta-gonistyczne idee polityczne, które poza areną państwową znalazły swoje odzwierciedlenie w kultu-rze. Zjawisko szeroko ujętej utopii – myśli utopijnej, utopii społecznej, metafizycznej, literackiej, socjalizmu utopijnego, również odcisnęło swoje piętno na rosyjskiej rzeczywistości minionego wieku, w szczególności przełomu XIX i XX w. „Utopizm, jak i ponure wizje świata – jak słusznie zauważa Witold Parniewski – stymulowany był zarówno zjawiskami kryzysowymi schyłku epoki, jak i rewolucją naukowo-techniczną i wstrząsami społecznymi początku stulecia”3.

Kluczowym pojęciem dla niniejszej pracy jest pojecie utopii, dlatego koniecznym jest odpowie-dzenie sobie na pytanie: czym jest utopia? Odpowiedź wbrew pozorom nie jest jednoznaczna. W zależności od dziedziny naukowej, którą reprezentuje badacz, jak i analizowanego przedmiotu badawczego, znaczenie utopii ulega rozszerzeniu, redukcji lub też przesunięciu. Przy charaktery-styce utopii4 innymi wyznacznikami będzie posługiwał się socjolog, filozof, kulturolog czy literatu-roznawca, który zasadniczo będzie koncentrował się na badaniu utopii jako gatunku literackiego, uwzględniając strukturę tekstu, kompozycję i czasoprzestrzeń. Zauważmy jednak, że utopia jest zjawiskiem szerszym aniżeli tylko prądem ideowym czy też zjawiskiem społecznym i literackim. „To rezultat specyficznego systemu myślowego, specyficznej mentalności, wyobraźni i wiary, właściwej typowi duchowemu utopisty. To wizja świata kreowanego zgodnie z tym systemem, z tym sposobem myślenia, wizja wyobrażonej doskonałej rzeczywistości ziemskiej, materialnej, społecznej, ale również i pozamaterialnej, metafizycznej, pozaświatowej, w której nie ma miejsca na zło istniejące w aktualnych warunkach, rzeczywistości empirycznie niesprawdzalnej […], choć

1 А . Б о г д а н о в, Пути пролетарского творчества. Тезисы, [w:] Литeрaтурные манифесты. От символизма до

„Октября”, сост. Н.Л. Б р о д с к и й, Н.П. С и д о р о в, Москва 2001, s. 334. 2 W. Mildon zauważa, że archetyp soobshchnosti, będącej wyższą, bardziej zacieśnioną formą wspólnoty, jest

społecznym i psychologicznym archetypem Rosji, który stał się określającą cechą ustroju socjalistycznego, sprzyjającą praktycznej realizacji jego założeń. В . М и л ь д о н, Санскрит во льдах, или возвращение из Офира, Москва 2006, s. 94.

3 W. P a r n i e w s k i, Szkice z dziejów myśli utopijnej (od Platona do Zinowiewa), Łódź 2000, s. 103. 4 Utopia, [w:] Słownik rodzajów i gatunków literackich, red. G. G a z d a, S. T y n e c k a - M a k o w s k a, Kraków

2006, s. 776-780; J. S z a c k i, Spotkania z utopią, Warszawa 1980, s. 11-27; Słownik wyrazów obcych PWN, red. J. T o k a r s k i, Warszawa 1980; Encyklopedia PWN, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=3991950.

84

najczęściej, w mniemaniu jej kreatorów, realnej, prawdopodobnej, dającej się spełnić”5. Dodajmy, że poza czynnikiem wiary, będącym istotnym elementem w kreowaniu utopijnego modelu rze-czywistości, paradygmaty nauki są wykorzystywane w celu jego uzasadnienia.

Niniejsza praca badawcza oscyluje wokół utopii komunistycznej Aleksandra Bogdanowa pt. Czerwona gwiazda, powstałej na gruncie materialistycznej i proletariackiej ideologii, charakteryzującej powstały niespełna dziesięć lat później Proletkult (skrót utworzony od pojęcia Proletariacka Kultura), czyli organizację kulturalno-oświatową i artystyczną działającą w Rosji w latach 1917–1923. Jed-nym z jej założycieli był A. W. Łunaczarski. Manifesty Proletkultu zakładały całkowitą negację „starej” kultury i zastąpienie jej modelem „czystej” kultury proletariackiej. Pod tą nazwą działała też w latach 20. grupa literacka, którą cechował likwidatorski stosunek do dorobku kultury prze-szłości. „Proletkultowcy” prowadzili aktywną działalność edytorską, ich organem teoretycznym z siedzibą w Moskwie było czasopismo „Proletarskaja Kultura”. Zgodnie z określeniem J. Sałaj-czykowej „teoretycy Proletultu lansowali pogląd, że proletariat może „wypracować” od podstaw całkowicie nową kulturę, bez udziału przedstawicieli innych klas społecznych. Uważali, że bazą dla tworzenia nowej kultury mogą być tzw. Proletkulty, działające praktycznie poza kontrolą państwa, a cechą sztuki proletariackiej powinien być ścisły związek z ideałami i światopoglądem proletariatu oraz tematyka zaczerpnięta z życia robotnika”6. Bogdanow w analizowanym utworze ściśle prze-strzega wytyczonych przez „nową kulturę” reguł i teorię próbuje przełożyć na praktykę życia bo-haterów literackich, nacechowanych powszechną wówczas tendencją do kreowania postaci-abstrakcji, owianych rewolucyjną romantyką, a więc „kosmicznym romantyzmem”7. Określenie „kosmiczny” można w tym wypadku traktować dosłownie, jako że zasadnicza część akcji powieści rozgrywa się na Marsie.

W związku z powyższym, przedmiotem naszych rozważań będzie utopia literacka z elementa-mi utopii polityki, reprezentująca określony model myślenia, z wyraźnym rytem ideologicznym. Warto nadmienić, że utopie powstałe na gruncie prozy rosyjskiej w pierwszej dekadzie XX w. znajdziemy m.in. w twórczości W. Majakowskiego, A. Płatonowa i P. Kropotkina.

Aleksandr Bogdanow (właściwie A. Malinowski, 1873–1928), rosyjski filozof i działacz poli-tyczny, ekonomista, czołowy teoretyk Proletkultu, z zawodu lekarz – w 1926 r. zorganizował w Moskwie pierwszy w świecie Instytut Transfuzji Krwi. Od 1896 r. członek partii socjaldemokra-tycznej; członek Komitetu Centralnego; ostro krytykowany za poglądy przez W. Lenina i G. Ple-chanowa został w 1909 r. wydalony z partii. Łączył marksizm z energetyzmem W. Ostwalda i empiriokrytycyzmem E. Macha i R. Avenariusa. Propagował potrzebę pracy ideologicznej wśród proletariatu, która czynić z niego miała klasę świadomych organizatorów produkcji. Był autorem dwóch powieści utopijnych: wspomnianej wyżej Czerwonej Gwiazdy (Krasnaja Zvezda, 1908) i Inżynier Menni (Inżenier Menni, 1912).

Powieść Czerwona Gwiazda jest klasycznym przykładem utopii. Już sam podtytuł: powieść-utopia (roman–utopija) sugeruje gatunkową klasyfikację. Konstrukcja świata przedstawionego i plan treści potwierdzają zaś przynależność powieści do tekstów utopijnych. Leonid (Lenni)8 to główny bohater, przedstawiciel Ziemian, który odbywa podróż na czerwoną planetę (kolor czerwony jest elementem znaczącym – konotuje proletariacką rewolucję) w towarzystwie Marsjan, którym prze-wodzi uznany uczony Menni. Mieszkańcom czerwonej planety potrzebny jest kontakt między obu

5 W. P a r n i e w s k i, op. cit., s. 11. 6 J. Sałajczykowa, T. Załęska, Rosyjska Literatura Radziecka. Wybrane zagadnienia, cz. 1, Gdańsk 1978, s. 9. 7 Ibidem, s. 11. 8 Lenni – zdrobnienie prawdopodobnie odwołujące czytelnika do osoby W. Lenina, uwzględniając linię

polityczną autora i działalność rewolucyjną samego bohatera.

85

planetami z powodu zagrażającego deficytu energii w ich wysoce zmechanizowanym kolektywie o imponującym ilorazie inteligencji. Podróż wehikułem kosmicznym, a następnie pobyt na czer-wonej planecie stwarzają mu możliwość zapoznania się z osiągnięciami wyższej cywilizacji i spo-sobem funkcjonowania „czerwonej” społeczności, włączając takie elementy jak: wychowanie, edukacja, praca – będąca podstawą egzystencji, wypoczynek, relacje między osobnikami, gospo-darka planowa i kierowanie kolektywem. Ważnym elementem jest typowe dla utopii użycie kon-trastu między tym, co ziemskie, a więc złe, niedoskonałe, niesprawiedliwe, a tym, co niesie ze sobą nowa, doskonalsza, pełniejsza rzeczywistość. Motyw podróży został rozbudowany, w fabułę wpleciono wątek miłosny, powrót Ziemianina na planetę jest stanem tymczasowym – ukochana kosmitka zabiera go z Rosji, tonącej we krwi i naznaczonej walką klas (zwycięstwo przechyla się na stronę rewolucji i klasy robotniczej – „Najgorsze za nami. Walka będzie długa i ciężka, ale zwycię-stwo przed nami… Nowa walka będzie łatwiejsza…”9).

Powróćmy jednak do kontrastu między modelem rzeczywistości zastanym na Marsie i sytuacją społeczno-polityczną na Ziemi. Lenni jest zachwycony nowym światem, pięknym, symetrycz-nym10 (cecha charakterystyczna dla świata utopijnego), dynamicznie rozwijającym się, doskonale skonstruowanym. Podkreśla walory architektoniczne i odmienne, korzystniejsze dla rozwoju i życia człowieka warunki klimatyczne (zielonkawo-niebieskie niebo, czerwona roślinność, czyste powietrze). Domy mieszkalne to jednopiętrowe budynki z dachem zbudowanym z niebieskawego przezroczystego szkła, zapewniającym stały dostęp do bladoniebieskiego, uspokajającego światła. Przezroczystość zabudowań, nosząca charakter estetyczny i pragmatyczny, jest częstym rozwiąza-niem w konstrukcji utopijnego świata, np. kryształowy pałac u N. Czernyszewskiego w powieści Co robić? czy szklane domy w Przedwiośniu S. Żeromskiego, krytykowanym w antyutopiach (np. w powieści My Je. Zamiatina) jako czynnik permanentnej kontroli, nadzoru nad obywatelami pań-stwa. Funkcjonalna i sterylna zabudowa urbanistyczna zachwyca swoim porządkiem i umiejętnym zagospodarowaniem przestrzeni. Zasada harmonii, odpowiedniości i podobieństwa dotyczy nie tylko zabudowań, ale i mieszkańców czerwonej planety. Marsjanie są podobni do siebie, trudno rozróżnić ich płeć i określić wiek. Strój jest prosty, nie krępujący ruchów, wspólny dla wszystkich – jest to rezultat wyboru (prawie nikt nie korzysta z prawa do noszenia oryginalnego odzienia). Ascetyczny strój i styl życia nie znoszący zbytku i luksusu, również charakteryzują utopię, zwłasz-cza komunistyczną. Spójrzmy na Józefa Stalina preferującego prostotę w swym ubiorze, oszczęd-ność i materialną skromność, którą starał się wpoić swoim dzieciom, zakazując im kupowania modnej i nowej odzieży, póki stara się nie zniszczy.

Powodem do dumy dla Marsjan jest uniformizacja, wyrugowanie indywidualizmu – jednostka nic nie znaczy i nie przedstawia wartości sama w sobie, nawet pomniki wznosi się nie osobom, ale wydarzeniom, takim jak odkrycie rozpadu i syntezy wszystkich pierwiastków chemicznych, likwi-dacja śmiertelnej epidemiologicznej choroby czy pierwsza ekspedycja na Ziemię zakończona śmiercią badaczy. Każdy element życia jest dookreślony, ma swoje miejsce. Podstawą egzystencji jest praca, będąca pasją Marsjan. Wysoka mechanizacja, ułatwiająca wykonywanie pracy, pozwoliła na osiągniecie poziomu, w którym możliwe jest przejście do nieograniczonej swobody pracy i pracowania nawet do 15 (!) godzin dziennie. Maszyny stają się źródłem piękna, harmonii, wzo-rem dla Marsjan. „Setki robotników pewnie poruszały się między maszynami i ani ich kroki ani

9 А. Бо г д а н о в, Красная Звезда, [w:] У светлого яра Вселенной, серия Мир приключений, Москва 1989, s. 70. 10 Świat utopijny jest „ukształtowany na zasadzie regularności […] Wszystko w mieście utopijnym podciągnięte

jest pod sznur. Klasy społeczne, zawody, instytucje, wszystko jest regularne” – zauważa R. Ruyer w L’utopie et les utopias, tłum. K. K u r p i s z, Paryż 1950, s. 42-43. Cyt. za: W. Pa r n i e w s k i, Utopia Bogdanowa „Czerwona Gwiazda”, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria”, R. 28 (1990), s. 193.

86

głosy nie były słyszalne pośród morza dźwięków. W wyrażeniu ich twarzy niedostrzegalne było napięcie czy zatroskanie, obecna była skupiona uwaga […]. Były nieuchwytne i niewidzialne z boku te nici, które wiązały kruchy mózg ludzki z niezłomnymi organami mechanizmu”11. W rezultacie żywa istota zlewa się ze stalową maszyną, tworząc nowy organizm, nową jakość, o której napisze A. Gastiew w 1919 r. „zmechanizowany kolektywizm”, pozbawiony cech per-sonalizmu i skrajnie anonimowy, gdzie nie ma ludzkiego oblicza, a „są normalizowane kroki są twarze bez ekspresji, jest dusza pozbawiona liryki, emocja mierzona nie krzykiem ani śmiechem, lecz manometrem i taksometrem”12. Pojęcie „zmechanizowany kolektywizm” wyrażało stosu-nek człowieka nowej epoki do świata, który przejawiał się w aktywności obywatelskiej, wysokiej świadomości rewolucyjnej i entuzjastycznym podejściu do pracy. Taka postawa zakładała do-browolną rezygnację z tego, co intymne i indywidualne na rzecz tego, co kolektywne, anonimo-we i utylitarne. J. Sałajaczykowa pisze o „micie Proletariusza, zafascynowanego pracą, maszyną i techniką, doznającego jedynie uczuć i wrażeń »produkcyjnych«”13. Kult pracy, dobrze zilustro-wany w powieści, był elementem apoteozy militarnego okresu rewolucji, szeroko wykorzysty-wanym przez „proletkultowców”.

Jednocześnie całkowite zmechanizowanie pracy nadało wykonywanym obowiązkom nowy charakter. Zatarło wyraźną granicę między pracą fizyczną i umysłową, a w konsekwencji ufor-mowało „społeczeństwo robotników-uczonych, którzy wspólnie myślą nad dalszym doskona-leniem kolektywnego życia […] Niezakłócony przebieg procesu produkcyjnego, bezkonfliktowe współdziałanie jednostki i społeczeństwa możliwe jest również dzięki doskonałej, opartej na naukowych postawach organizacji pracy, planowaniu i zarządzaniu”14. Dodajmy, że planowanie i zarządzanie należą do priorytetów utopii socjalistycznych czy komunistycznych. A podkreśle-nie znaczenia pracy stanowi wyraźny rys kultury proletariatu i przekonania autora utopii, że praca i kolektywizm pracy stanowią punkt oparcia dla realizacji celów ogólnych i drogi prze-kształcenia świata, a także pokonują ograniczoność zarówno autorytarnej, jak i indywiduali-stycznej kultury. Kult pracy spełnia przy tym istotną funkcję wychowawczą15. Zaznaczmy przy tym, że kolektywizm jest jedną z podstawowych kategorii mentalności rosyjskiej, która na prze-strzeni wieków była wykorzystywana w odmienny sposób i dla różnych celów (porównaj hasła: „klasowość”, „naród”, obshchina). Cechą niezmienną kolektywizmu jest bez wątpienia wartość zjednoczenia i zbiorowości, które zapewniają poczucie siły i bezpieczeństwa, i pozwalają od-dzielić się od mocno zindywidualizowanej kultury zachodniej16.

Kolejnym ważnym elementem utopii w duchu komunizmu jest pojęcie wspólnej własności. Planeta jest dobrem wspólnym. Wytwory ludzkiej działalności są także dobrem wspólnym, a roszczenie sobie praw do własności prywatnej jest przejawem atawizmu, zauważalnym jedynie w sferze dziecięcych i młodzieńczych instynktów, zwłaszcza w okresie identyfikacji płciowej. Dopiero późniejszy okres dojrzewania niweluje pozostałości przeszłości i przywraca właściwy stosunek do materii. Zgodnie z nauką Marsjan ta ewolucja jest naturalnym, ogólnym prawem życia: rozwój organizmu powtarza w skrócie rozwój gatunku, tak więc rozwój osobowości po-

11 А. Бо г д а н о в, Красная Звезда…, s. 23. 12 А. Га с т е в, Контуры пролетарской культуры, [w:] Литературные манифесты…, s. 331. 13 J. Sa ł a j c z y k o w a, T. Z a ł ę s k a , op. cit., s. 12. 14 W. Pa r n i e w s k i, Utopia Bogdanowa „Czerwona Gwiazda”…, s. 145. 15 O procesie kolektywnego wychowania w kształtowaniu się kultury proletariatu сzytaj w pracach Bogdanowa:

Основные элементы исторического взгляда на природу (1899), Познание с исторической точки зрения (1901), Эмпириомонизм (1905-1906), Из психологии общества (1906), Всеобщая организационная наука (1912), Роль коллектива в истории (1914), Наука об общественном сознании (1918).

16 A. d e L a z a r i, Kolektywizm, [w:] Idee w Rosji. Mentalność rosyjska, red. A. de L a z a r i, Katowice 1995, s. 43.

87

wtarza rozwój społeczeństwa. W tej prawidłowości można się dopatrywać cech ewolucjonizmu, którego zwolennikiem był Bogdanow.

W organizacji świata nie zapomniano i o zagadnieniach związanych ze sztuką. W literaturze opiewana jest ekstaza miłości, ekstaza zachwytu nad przyrodą, spokój dobrowolnej śmierci. Przy czym sztuka musi być użyteczna i musi mieć wymiar praktyczny, w przeciwnym razie staje się sztucznym, zbędnym tworem, co ma miejsce na Ziemi. Ów zarzut stanowi jeden z zasadniczych punktów programu Proletkultu, który afirmował utylitaryzm sztuki i zgodność z ideologią proleta-riatu. Bogdanow jest jednoznaczny w ocenie funkcjonalności kultury, której nadrzędnym celem jest przekształcenie całego życia, całego świata na podstawie ideału maksymalnego uzasadnienia. „Kultura klasy – pisał – to zbiór jest zorganizowanych form i metod”17.

W zarysowanym modelu rzeczywistości utopijnej, doprecyzujmy – komunistycznej, nie zabra-kło również komentarza pojęć „wolność” i „przymus”. Mieszkańcy czerwonej planety zdają się być wolni i niczym nie przymuszeni. Żyją dostatnio, tzn. każdemu według potrzeb. Nie znają „burżuazyjnych” więzów małżeńskich i rodzinnych, decydują o ilości podejmowanej pracy, mogą w spokoju zakończyć swoje życie, nie są obciążeni żądzą posiadania czego lub kogokolwiek. Brak w ich myśleniu chęci panowania nad innymi, pragnienia wywyższania się z powodu swych zasług czy osiągnięć, a także używania względem pozostałych osobników przemocy. Brak również insty-tucji odpowiedzialnej za czuwanie nad praworządnością obywateli, czy też kodeksu regulującego funkcjonowanie w danej społeczności. Użycie przemocy jest zjawiskiem nader rzadkim, wynikają-cym najczęściej z choroby i wymagającym izolacji chorego od kolektywu. Kluczem do osiągnięcia takiego stanu społecznego, niewątpliwie na drodze ewolucji, jest odpowiednie świadome wycho-wanie ukierunkowane na wykształcenie w młodych osobnikach pożądanych nawyków myślowych i priorytetów. W tym względzie można poddać w zwątpienie postulowaną wcześniej wolność wyboru i prawo do samostanowienia. Wcielanie utopii w życie łączy się bowiem z mniej lub bar-dziej zawoalowaną formą przymusu. Dlatego, jak twierdzi M. Jastrun, „tylko poezja może nam zaofiarować świat wolny od przymusu czasu i ciężaru przestrzeni. W lirykach, nawet umiejscowio-nych w takim czy innym krajobrazie, rzecz dzieje się wszędzie i nigdzie, zawsze i nigdy”18.

Reasumując, elementy utopii znajdujące swoje uzasadnienie w analizowanej powieści Czerwona Gwiazda to: całkowite uspołecznienie środków produkcji, zniesienie społecznego podziału pracy, przekształcenie pracy w pierwszą potrzebę życiową, egalitaryzm, kolektywizm, planowanie, kiero-wanie, zapewniające niezwykle dynamiczny rozwój sił wytwórczych, co z kolei przynosi pełne zaspokojenie potrzeb19, siła i znaczenie wychowania, uniformizm, myślenie perspektywiczne, odcięcie od przeszłości, będącej synonimem atawizmu, wyizolowana czasoprzestrzeń. Konieczne jest również podkreślenie charakteru wyżej wymienionej utopii, która jest nie tylko wytworem wyobraźni i wizją idealnego społeczeństwa, ale utopią polityki20, a dokładniej, utopią komuni-styczną, opartą na teoriach naukowych i pisaną w duchu konkretnej ideologii, mającej na celu propagowanie reprezentowanego systemu politycznego i pozyskiwanie jego zwolenników. Na uwagę zasługuje również intencja autora Czerwonej Gwiazdy, który głęboko wierzył w możliwość realizacji wizji społeczeństwa socjalistycznego w duchu kultury proletariatu, którą kreślił w licz-nych rozprawach naukowych i okazjonalnie w utworach beletrystycznych, będących bardziej przy-stępną formą propagowania swoich poglądów i idei.

17 А. Б о г д а н о в, Программа культуры, [w:] i d e m, Вопросы социализма: Работы разных лет, Москва 1990, s. 331. 18 M. J a s t r u n, Poezja i rzeczywistość, [w:] Eseje wybrane, Wrocław 1971, s. 9. 19 W. P a r n i e w s k i, Utopia Bogdanowa „Czerwona Gwiazda”…, s. 148. 20 „Znaczenie utopii polityki – zauważa J. Szacki – polega na tym, że dokonuje ona połączenia utopizmu z walką

o praktyczne – tu i teraz – przeobrażenie społeczeństwa jako całości. Jest ona upraktycznieniem utopizmu i uwzniośleniem polityki”. J. S z a c k i, op. cit., s. 140.

89

Anna Stępniak Uniwersytet Łódzki

NOBLOWSKA LEKCJA, CZYLI CIEMNA STRONA LITERACKIEJ NAGRODY NOBLA

W ZWIĄZKU RADZIECKIM NA PRZYKŁADZIE KANDYDATURY BORYSA PASTERNAKA

Czym jest nominacja i otrzymanie prestiżowej Nagrody Nobla? W potocznym rozumieniu zwykłego śmiertelnika wielkim zaszczytem, wyróżnieniem, prestiżem, nobilitacją, podwyższe-niem statusu materialnego, co wiąże się z materialnym wymiarem nagrody i intelektualnym zadośćuczynieniem. W realiach Związku Radzieckiego to skojarzenie nie było już takie oczy-wiste, pojawiały się skrajnie przeciwne semantyczne konotacje. Skojarzenie Nagrody Nobla ze wstydem, poniżeniem, strachem przed przyjęciem, represjami politycznymi, utratą obywatel-stwa, nakazem wyjazdu z kraju i wykluczeniem ze społeczeństwa właściwie nie występuje. Niestety nakreślona przez autora pracy ciemna strona noblowskiego medalu była realnością dla kilku pisarzy radzieckich, którzy dostąpili zaszczytu nominacji, chociaż to sformułowanie wydaje się w świetle powyższych opisów co najmniej nie na miejscu, przewrotne i gorzkie.

Gorzki smak nagrody najintensywniej poczuł jej laureat z 1958 r. Borys Pasternak. Nomi-nacja i przyznanie już na wstępie cieszyły się złą sławą i rzuciły tragiczne światło na ostatnie, wypełnione goryczą i twórczym zwątpieniem, lata życia Pasternaka. Trzeba pamiętać, że Dok-tor Żywago, powieść, za którą otrzymał nominację, ukończona zimą 1955–1956, od początku spotkała się z niechęcią ze strony ówczesnych władz. Pisarzowi zarzucano „antyrosyjski wy-dźwięk powieści”, który miałby przejawiać się w ukazaniu mrocznych stron rewolucji paź-dziernikowej i wojny domowej, będących jedynie źródłem cierpień dla radzieckiego narodu. Wówczas wciąż wyraźne były sygnały osłabienia cenzury w związku z odwilżą po śmierci Stalina, co stwarzało realne perspektywy druku powieści w kraju. Jednak w marcu 1956 r. wysłannik włoskiego wydawcy odwiedził Pasternaka na jego daczy w Pieriediełkinie, ku wiel-kiemu zaskoczeniu pisarza, który nie przypuszczał, że powieść może zainteresować czytelni-ków i wydawców na Zachodzie. Na fali entuzjazmu autor oddał jeden egzemplarz maszyno-pisu Doktora Żywago włoskiemu redaktorowi. Dalsze losy powieści okazały się dramatyczne, ponieważ, chociaż Pasternak dał prawo publikować po włosku i w innych językach, to tym samym w ojczyźnie uzyskał pewność, że nie może liczyć na możliwość publikacji. Decyzja publikowania powieści na Zachodzie spotkała się z krytyką wielu przyjaciół, także ówczesnej partnerki życiowej Pasternaka, Olgi Iwińskiej, która uważała, iż wybór Borysa może utrudnić czy wręcz uniemożliwić wydanie innych jego utworów na terenie ZSRR.

Dnia 16 VIII 1957 r. miało miejsce publiczne potępienie decyzji Pasternaka podczas po-siedzenia Sekretariatu Związku Pisarzy Radzieckich. Aleksy Surkow, ówczesny naczelnik twierdził wręcz, że przekazanie maszynopisu Doktora Żywago na Zachód było zdradą państwa. Atmosfera skandalu, która towarzyszyła wydaniu powieści miała głębsze przyczyny wynikają-ce ze zmiany sytuacji politycznej ZSRR. Dobiegał końca czas „odwilży” po śmierci Stalina, a w związku z tym także tymczasowy liberalny stosunek do wszelkich przejawów sztuki. Zmianie uległ także stosunek władz do osoby samego Pasternaka, którego ponownie oskar-

90

żano o „oderwanie się od rzeczywistości”1. Jednakże wciąż napływały sygnały zainteresowa-nia i uznania dla postawy i twórczości Pasternaka zarówno z Zachodu, jak i samej Rosji. 22 XI 1957 r. pojawiło się w sprzedaży pierwsze włoskie wydanie Doktora Żywago.

Popularność i zainteresowanie twórczością pisarza w Rosji rosły wprost proporcjonalnie do niechęci radzieckich władz względem jego osoby.

Wielu ludzi pragnęło spotkać się z nim osobiście. Taką chęć wyrazili na przykład liczni uczestnicy odbywa-jącego się w Moskwie Międzynarodowego Kongresu Slawistów. Odmówiono im pod pretekstem, że pisarz źle się czuje. Mimo to, niektórzy nie zniechęcili się, pokonali trudności i odwiedzili go w Pieriediełkinie [na daczy za Moskwą – przyp. A. S.], między innymi Roman Jacobson, Henryk Birnbaum i Nils Ake Nilsson2.

Odwiedzający go wówczas goście ze Szwecji po raz pierwszy próbowali wybadać stosunek Pasternaka do ewentualnej jego nominacji do Nagrody Nobla, ale wyczuli brak wiary w realną możliwość jej otrzymania:

W rozmowie ze Szwedami, którzy sondowali jego stosunek do możliwości przyznania mu Nagrody Nobla oświadczył, że nie sprzeciwia się. Jednakże nie traktował zbyt poważnie takiej możliwości. Jego kandydatu-rę rozpatrywano od 1947 roku pięciokrotnie, lecz zawsze ktoś go ubiegał3.

O stosunku pisarza do możliwości przyznania mu Nagrody Nobla i prawdopodobnych z te-go faktu wynikających konsekwencji dowiadujemy się z jego korespondencji z kuzynką Olgą Freidenberg jeszcze na jesieni w 1954 r., gdy dotarły do niego pogłoski o jego kandydaturze do nagrody za rok 1954. W liście pisarz, jak się później okazało zupełnie słusznie, spekuluje na temat negatywnej reakcji władz i konieczności składania przezeń szczegółowych wyjaśnień:

Przy pierwszym ruchu słusznie zadano by mi pytania o najbardziej zasadnicze moje poglądy i nie ma siły na świecie, która zmusiłaby mnie odpowiedzieć na nie jak odpowiadają wszyscy bez wyjątku. A wszystko to zaostrza się i staje się straszniejsze im silniejsze, owocniejsze i zdrowsze staje się w ostatnim czasie moje życie. I muszę żyć głucho i tajemniczo. Raczej obawiałem się, by ta plotka nie stała się prawdą niż pragnąłem tego, choć przecież to przyznanie pociąga za sobą obowiązkowy wyjazd dla odebrania nagrody, wylot w szeroki świat, wymianę myśli – lecz z kolei nie miałbym sił, by wyjechać jako zwykła nakręcana lalka, jak jest przyjęte, a mam życie, rodzinę, powieść, i jak by to wszystko się zaostrzyło. Przecież to niewola babilońska! Widocznie Bóg był łaskaw i to niebezpieczeństwo minęło […] Lecz było mi radośnie nawet przypuszczalnie znaleźć się w szeregu, w którym byli Hamsun i Bunin, choćby w wyniku nieporozumienia okazać się obok Hemingwaya. Jestem dumny z jednego: ani na minutę nie zmieniło to toku godzin mojego prostego, bezimiennego, nieznanego nikomu pracowitego życia4.

Szansa otrzymania nagrody wyraźnie wzrosła, głównie za sprawą popularności powieści. Kandydatura Pasternaka, zgłoszona do komisji przez Alberto Moravia, miała być uzgodniona z władzami Szwecji, ONZ, USA i ZSRR. Brano pod uwagę również kandydaturę Szołocho-wa, autora Cichego Donu. Wybór Pasternaka przez Szwedzką Akademię władze radzieckie po-traktowały jako afront polityczny. 23 X 1958 r. sekretarz Szwedzkiej Akademii Nauk Anders Österling oficjalnie ogłosił, że laureatem Nagrody Nobla w dziedzinie literatury został Borys Pasternak. Swoją decyzję uzasadnił w sposób następujący: „Za znaczące zasługi dla współcze-snej liryki, a także w obszarze wielkiej prozy rosyjskiej”5. Otrzymawszy telegram od sekretarza Szwedzkiej Akademii Nauk Pasternak odpowiedział nań dopiero 29 X 1958 r. lakonicznymi

1 Z. Z b y r o w s k i, Borys Pasternak. Życie i twórczość, Bydgoszcz 1996, s. 314-315. 2 Ibidem, s. 316. 3 Loc. cit. 4 Б. Л. П а с т е р н а к, Переписка Бориса Пастернака, Москва 1990, s. 235. 5 Е. П а с т е р н а к, Нобелевская премия Бориса Пастернака, „Новый мир”, № 2 (1990), s. 192.

91

słowy: „Jestem wdzięczny, szczęśliwy, dumny i zawstydzony”6. Jewgienij Pasternak, syn pisa-rza, który dopiero po 30 latach mógł otwarcie skomentować wydarzenia dotyczące jesieni 1958 r. wspominał, że zewsząd docierały gratulacje, od sąsiadów, przyjaciół. Zinaida Neuhaus – druga żona pisarza – obmyślała już kreację na uroczystą galę wręczenia nagród. Wydawało się, że wszelkie niesnaski i trudności związane z publikacją powieści w kraju, wezwania do KC i Związku Pisarzy Pasternak ma już za sobą, jako że Nagroda Nobla jawiła się pełnym i abso-lutnym zwycięstwem, uznaniem i czcią okazaną całej literaturze rosyjskiej.

Niestety 25 X rano w gabinecie Pasternaka zjawił się Konstanty Fiedin, sekretarz Związku Pisarzy ZSRR, który zażądał niezwłocznej odmowy przyjęcia nagrody, grożąc nagonką i oczernieniem pisarza w gazetach. Pasternak nie zamierzał rezygnować z okazanych mu za-szczytu i szacunku. Syn pisarza Jewgienij wspomina, iż ojciec za honor bycia laureatem Na-grody Nobla gotów był ponieść dowolne wyrzeczenia, zresztą nie wierzył, by odmowa przy-jęcia nagrody mogła istotnie zapobiec nieprzyjemnościom. W swoim liście do prezydium Związku Pisarzy Borys Pasternak z dumą twierdził:

Uważam, że można napisać Doktora Żywago i pozostać Sowietem. […] Przekazałem powieść włoskiemu komunistycznemu wydawnictwu i czekałem na ocenzurowane wydanie rosyjskie. Zgodziłem się poprawić wszystkie fragmenty, które były nie do przyjęcia. Wydawało mi się, że możliwości sowieckiego pisarza są znacznie szersze, niż w rzeczywistości. Oddając powieść w postaci, w jakiej była liczyłem, że obejdzie się z nią przychylna ręka jakiegoś przyjaznego krytyka. Wysyłając dziękczynny telegram do Szwedzkiej Akade-mii nie sądziłem, że nagroda została przyznana za powieść, tylko za całokształt działalności twórczej, jak zresztą uargumentowano w dokumentach. Mogłem tak przypuszczać, jako że moja kandydatura do nagro-dy była wysuwana jeszcze w okresie, gdy powieść nie istniała i nikt o niej nie wiedział. Nic nie zmusi mnie, bym zrezygnował z okazanego zaszczytu mnie, współczesnemu pisarzowi, żyjącemu w Rosji, więc i so-wieckiemu. Ale pieniądze z nagrody jestem gotów przekazać dla Komitetu Rady pokoju. Zdaję sobie spra-wę, że pod presją społeczeństwa zostanie podniesiony problem mojego wykluczenia ze Związku Pisarzy. Nie oczekuję od Was sprawiedliwości. Możecie mnie rozstrzelać, zesłać, zrobić wszystko, co chcecie. Z gó-ry Wam wybaczam. Jednak nie spieszcie się. To nie przysporzy Wam ani szczęścia, ani sławy. I pamiętajcie, że za parę lat i tak będziecie musieli mnie rehabilitować. Przecież w Waszym fachu to nie pierwszy tego ty-pu przypadek7.

Groźba Konstantego Fiedina dotycząca fali szykan i oszczerstw w prasie spełniła się już rankiem 26 X 1958 r. Tego dnia w gazecie Prawda ukazał się artykuł Dawida Zasławskiego pod wiele mówiącym tytułem: Hałas reakcyjnej propagandy wokół chwastu literackiego, w którym autor czynił aluzje do żydowskiego pochodzenia Pasternaka, nazywał go zdrajcą, sprzedaw-czykiem i nierobem. Żonę Pasternaka Zinaidę najbardziej oburzyły słowa komentujące styli-styczną warstwę twórczości Pasternaka: „Skomplikowane wierszoklectwo obce jest jasnemu i czystemu ładowi rosyjskiego języka literackiego”8.

Dumna i niezależna postawa pomogła Pasternakowi wytrzymać napór przykrości, gróźb i napiętnowania związanych z publikacją, których pisarz doświadczył w pierwszym tygodniu od otrzymania nominacji. Ogromowi krytyki wypływającej z krajowych gazet i środowisk literackich przeciwstawiała się nieustająca fala wsparcia i obrony w zachodniej prasie. Para-doksalnie reperkusje publikacji Doktora Żywago i Nagrody Nobla oprócz strat politycznych dla ZSRR niebywale wzmocniły autorytet pisarza na całym świecie. Niestety zarówno głosy po-tępienia jak i żarliwej otuchy powoli przestawały interesować zmęczonego psychicznie pisa-rza. Ponadto nieprzyjemne następstwa niefortunnej nominacji zaczęły dotykać także bliskich pisarza. Po rozmowie z Olgą Iwińską, którą w ramach wymierzenia kary Pasternakowi zwol-

6 Ibidem, s. 192. 7 Loc. cit. 8 B. P a s t e r n a k, Listy do Ziny, Warszawa 2004, s. 268.

92

niono z pracy, 29 X Pasternak wysłał do Sztokholmu telegram o następującej treści: „W zgo-dzie ze znaczeniem, jakie miała przyznana mi nagroda dla społeczeństwa, w którym funkcjo-nuję i do którego należę, powinienem odmówić jej przyjęcia. Proszę mojej dobrowolnej od-mowy nie uważać za obelgę”9. Drugi telegram wysłany do Komitetu Centralnego brzmiał: „Pozwólcie Iwińskiej wrócić do pracy. Zrezygnowałem z nagrody”10.

Jewgienij Pasternak wspominał po latach, że wstrząs, jakiego pisarz doznał po podjęciu fa-talnej decyzji o rezygnacji z nagrody był tak silny, że odwiedziwszy go na daczy w Pieriedieł-kinie feralnego dnia nie poznał własnego ojca: „Zobaczyłem szarą, bez krzty życia twarz, zmęczone, pełne nieszczęścia oczy, na wszystkie próby zagadnięcia odpowiadał jedno i to samo: „Teraz to już bez znaczenia, odmówiłem przyjęcia nagrody”11.

Znając późniejsze wydarzenia możemy z całą stanowczością powiedzieć, że ofiara, którą złożył na ołtarzu społecznym Pasternak nie spełniła oczekiwanej funkcji, ponieważ już ni-komu nie była potrzebna. Przede wszystkim nie zmniejszyła natężenia politycznej nagonki i nie ulżyła w społecznym potępieniu. Fakt ten nie znalazł oczekiwanego poparcia wśród zawiedzionych obywateli ani pisarzy. Przeciwnie, koledzy Pasternaka po fachu, moskiewscy pisarze zwracali się z prośbą do władz, aby pozbawiły go obywatelstwa i wysłały za granicę. Władimir Siemiczastny, ówczesny pierwszy sekretarz KC Komsomołu podczas wystąpienia na plenum KC Komsomołu powiedział wręcz: „Pasternak jest emigrantem wewnętrznym i niech rzeczywiście stanie się emigrantem, niech sobie wyjedzie do swojego kapitalistycznego raju… Jego odejście z naszego środowiska odświeżyłoby powietrze”12. W liście do Nikity Chruszczowa, opublikowanym w „Prawdzie” 2 XI 1958 r. Pasternak przekonywał, że jest związany z Rosją, ponieważ tu się urodził, żył i pracował, zatem nie może sobie wyobrazić życia poza nią. Wyjazd z kraju jest dla niego jednoznaczny ze śmiercią, prosi zatem o niesto-sowanie wobec niego tak drastycznych rozwiązań. Prawdopodobnie autor Doktora Żywago spędziłby swoje ostatnie lata z dala od ojczyzny, gdyby nie fakt, że na czele Komitetu Obrony Pasternaka stanął Jawaharlal Nehru, który kazał podpisać pisarzowi zaaprobowane przez przełożonych listy adresowane do Nikity Chruszczowa i oświadczenie do gazety „Prawda”, w którym deklaruje, iż dobrowolnie, bez nacisków odrzucił nagrodę. I nie jest ważne, czy teksty listów były dobre czy złe, ile prawdziwej skruchy lub poczucia własnej wartości zawie-rały, ważne, że nie wyszły spod ręki samego Pasternaka i były podpisane pod przymusem. Najwięcej goryczy budzi jednak świadomość, iż poniżenie jakiego doznał, gwałt na jego woli nie były nikomu do niczego potrzebne. Mimo, iż Borys Pasternak postąpił zgodnie z żąda-niami, 27 X 1958 r. usunięto go ze Związku Pisarzy ZSRR: wszyscy uczestnicy posiedzenia jednomyślnie potępili zdradzieckie zachowanie Pasternaka. Przyjęto także postanowienie: O czynach członka Związku Pisarzy ZSRR B. Pasternaka, nie licujących z mianem pisarza radzieckie-go13. Jednocześnie zwrócono się do rządu z prośbą o pozbawienie go radzieckiego obywatel-stwa.

Zaszczytna nominacja i otrzymanie Nagrody Nobla miało dla Pasternaka różne następ-stwa. Rozgłos i uznanie chroniły go w pewnym sensie przed skrajnymi represjami, ale jedno-cześnie wywołały lawinę negatywnych konsekwencji, które utrudniały codzienne funkcjono-

9 Е. П а с т е р н а к, Нобелевская премия…, s. 193. 10 Ibidem, s. 193. 11 Loc. cit. 12 B. P a s t e r n a k, Listy do Ziny…, s. 269. 13 Ibidem, s. 271.

93

wanie. Pomijano nazwisko Pasternaka jako tłumacza na afiszach sztuk teatralnych wystawia-nych na scenach MCHAT-u i Teatru Małego.

Dochodziło do chuligańskich incydentów, w przekonaniu pisarza, jeśli nie organizowanych, to przynajm-niej inspirowanych przez władze. Między innymi jego daczę w Pieriediełkinie obrzucono kamieniami. To-warzyszyły temu wyzwiska o wydźwięku antysemickim. U Iwińskiej założono podsłuch14.

Po 30 latach od przyznania Pasternakowi Nagrody Nobla prawda o okolicznościach i fa-talnych konsekwencjach nominacji Szwedzkiej Akademii z 1958 r. ujrzała światło dzienne. Stało się tak na okoliczność wystawy pod tytułem Świat Pasternaka, którą 1 XII 1989 r. zorga-nizowało Muzeum Sztuk Pięknych w Moskwie. Wówczas wystawę odwiedził szwedzki mini-ster Berner, który przywiózł tam dyplom laureata Nagrody Nobla dla Borysa Pasternaka. Medal miał być wręczony synowi pisarza 9 XII na uroczystej gali wręczenia Nagród Laure-atom z 1989 r. w Akademii Szwedzkiej.

Pasternaka rehabilitowano po śmierci. Pośmiertnie też przyznano mu prawo do szczęścia, radości i dumy wynikających z zaszczytu przyznania prestiżowej nagrody. Najwięcej rozgory-czenia i żalu budzi jednak świadomość, że to nie względy polityczne przesądziły o tragicznych i gorzkich ostatnich miesiącach życia Pasternaka, który odczuwał ciężar przymusowej rezy-gnacji z nagrody do końca swoich dni. Pisarz i jego bliscy byli zdruzgotani i wstrząśnięci wra-żeniem, jakie zrobiło na jego towarzyszach, kolegach po fachu, przyjaciołach przyznanie mu Nagrody Nobla. Był bowiem przekonany, że okażą dumę i radość w związku z zaszczytem, jaki spotkał pisarza radzieckiego. Środowisko literackie potępiło go jednoznacznie, choć można było przyjmować różne stanowiska w tej sprawie, łącznie z przeciwstawieniem się niesłusznej decyzji Związku Pisarzy15. Olga Iwińska wspominając ostatnie lata z Pasternakiem napisała, że za skandal i gorycz okoliczności Nagrody Nobla winę ponoszą nie przeciwnicy polityczni pisarza, a zawistni literaci. Powołując się na przykład przewodniczącego oddziału kultury KC Dymitra Polikarpowa twierdziła, iż prawdziwi politycy chcieli złagodzić atmosferę skandalu i opublikować powieść w zmienionym przez cenzurę wariancie.

14 Z. Z b y r o w s k i, op. cit., s. 320. 15 Ibidem, s. 318.

95

Katarzyna Nowak Uniwersytet Łódzki

KARYKATURALNY OBRAZ SĄSIADÓW – ROSJANIE W HUMORZE POLSKIM

OKRESU PRL

Stosunek Polaków do ich wschodnich sąsiadów zdeterminowany był sytuacją polityczną po

II wojnie światowej, tj. zwierzchnictwem Związku Radzieckiego nad państwem polskim. Rosjanie byli utożsamiani z radzieckim systemem ideologicznym i widziani przez pryzmat polityki – często przypisywano im głupotę, brak ogłady i zakłamanie1. Stworzono wizerunek „człowieka radzieckiego” uwikłanego w sprzeczności komunizmu. Polacy z jednej strony utożsamiali się z mieszkańcami ZSRR ze względu na podobieństwa w sytuacji ekonomicznej i politycznej spowodowanej panującym systemem, a także przynależnością do rodziny ludów słowiańskich. Z drugiej strony, traktowali ich jako najeźdźców, wrogów, z którymi należy walczyć. Pogłębione było to różnicą w przynależności do kręgów kulturowych – podczas gdy Polska znalazła się w kręgu kultury zachodnioeuropejskiej, ZSRR był „rozerwany” pomiędzy oddziaływania europejskie i azjatyckie. Nakładały się na to różnice religijne – konflikt między katolicyzmem a prawosławiem. Historycznie uwarunkowana wzajemna nieufność między Polakami a Rosjanami przerodziła się w niechęć na skutek ostentacyjnego głoszenia haseł przyjaźni polsko-radzieckiej i innych zabiegów propagandowych mających na celu legitymizowanie podległości politycznej i ekonomicznej Polski wobec ZSRR. Sprawiało to, że symbole, slogany i święta komunistyczne były często wyśmiewane w wymyślanych i powtarzanych przez Polaków dowcipach.

Analizując treść dowcipów o Rosjanach można odtworzyć, jak Polacy widzieli ich kolektywną tożsamość złożoną z trzech kodów konstruowania. Kod pierwotności odnosi się do zagadnień etniczności i rasy – zauważamy tutaj odniesienia do wyglądu (np. mongoidalne rysy2) czy pochodzenia. Kod ucywilizowania mówi o tradycjach i przyjętych normach – widoczne są odwołania do państwowych tradycji samodzierżawienia (pojawiający się motyw cara), chłopskiego trybu życia, alkoholizmu etc. Kod świętości definiuje, jakie wartości uznawane są za istotne i co przynależy do sfery sacrum – przejawia się on m.in. w stosunku do religii prawosławnej, ateizmu i statusie popów3.

Z treści dowcipów wyłania się wizerunek Rosjanina nieokrzesanego, biednego, a do tego cwanego i naiwnego zarazem. Łatwowierność pomieszaną z egoizmem możemy odnaleźć w dowcipie:

Polak, Anglik, Francuz i Rosjanin lecą samolotem. Nastąpiła awaria silnika i trzeba skakać, ale są tylko trzy spadochrony. Pierwszy wyskoczył Rosjanin, z nim Anglik. Francuz proponuje Polakowi losowanie, komu przypadnie trzeci spadochron. – Nie trzeba. Dałem Ruskowi gaśnicę – mówi Polak4.

1 Ibidem, s. 92-93. 2 Ibidem, s. 90. 3 Z. B o k s z a ń s k i, Stereotypy a kultura, Wrocław 2001, s. 102-106. 4 A. Ż m u d a, Dowcipy z PRL-u po raz drugi, Rzeszów 2005, s. 34.

96

Wielokrotnie podkreślany jest brak obycia, zacofanie cywilizacyjne:

Żołnierz radziecki wybrał się do warszawskiej restauracji na piwo. Kelnerka przynosi kufel piwa i tekturową podstawkę. Po paru minutach zamówienie zostaje powtórzone. Kelnerka znowu przynosi kufel i podstawkę, bo poprzedniej podstawki nie ma. Po trzecim, czwartym piwie podstawki też znikają. Kolejne piwo kelnerka przynosi bez podstawki. Zdziwiony Rosjanin pyta: – A co, waflia uże niet?5

Głupota i nieumiejętność stosownego zachowania się często skontrastowane są z zachowaniami Amerykanów, które przedstawiane są jako nowoczesne, postępowe czy po prostu mieszczące się w normie. Konfrontacja Amerykanina z Rosjaninem zwykle kończy się ośmieszeniem tego drugiego, ujawnieniem jego braku błyskotliwości i zaściankowego sposobu myślenia.

Rozmawia rosyjski żołnierz z amerykańskim. Amerykanin chwali się jak to u nich jest dobrze w armii, że mają dobry sprzęt, że dobrze ich szkolą itp. Aż doszło do tematu „wyżywienie”. Amerykanin mówi, że oni dostają dziennie równowartość 8 tys. kalorii. Na to Rosjanin: – Kłamiesz! Żaden człowiek nie zje dziennie 30 kilogramów ziemniaków!6

Rosjanin przebywający na Zachodzie przedstawiany jest zwykle jako osoba niezorientowana, niedoinformowana, która nie potrafi zrozumieć panujących stosunków. Warunki tam panujące zadziwiają go lub wprowadzają w konsternację, prowadząc do nieporozumień. Podkreśla się ograniczenia czy wręcz niemożność podróżowania obywateli ZSRR i ukazuje te jednostki, którym udało się zetknąć z warunkami panującymi poza ich państwem. Nawet socjalistyczna Polska ma budzić ich zdziwienie i nasuwać porównania z własną ojczyzną:

Rosjanin przyjechał do Polski w stanie wojennym. Zamieszkał w hotelu, skąd chce zadzwonić do znajomych. Podnosi słuchawkę i słyszy: – Rozmowa kontrolowana. Rozmowa kontrolowana. Zdumiony odkłada słuchawkę i z podziwem mówi sam do siebie: – Ot kultura, ot Europa, uprzedzają...7

Dodatkowo zauważalny jest brak porozumienia Rosjan z mieszkańcami państw zachodnich, wynikający poniekąd z różnic cywilizacyjnych, a poniekąd z problemów językowych. Wiąże się to z insynuowaniem braku wykształcenia mieszkańców ZSRR, a także z nieporozumieniami wynikającymi z podobieństw w brzmieniu i różnic semantycznych poszczególnych wyrazów. Widoczne jest to na przykładzie:

Z polowania wracają Rosjanie, ciągnąc za sobą niedźwiedzia. Zauważa ich Amerykanin i wskazując na misia pyta: – Grizli? – Niet, strelali!8

Porównanie z Amerykanami wykorzystywane jest także do ukazania różnic w sytuacji politycznej i ekonomicznej państw. Wyśmiewane są elementy składające się na totalitarny charakter ZSRR: ideologia komunistyczna, brak wolności słowa, niemożność istnienia opozycji, terror etc. Katastrofalna sytuacja gospodarcza i wynikająca z niej nędza ludności skontrastowana jest z życiem na Zachodzie, które wydaje się spokojne, godziwe i szczęśliwe. Za przykład może posłużyć humorystyczne pytanie:

5 S. K o b y l i ń s k i, Kawały czyli Anegdoty polityczne z PRL i nie tylko, Warszawa 2005, s. 48. 6 http://www.wcipy.pl/dowcipy,rosja-i-rosjanie,114.html [dostęp z dn. 14 III 2009]. 7 http://www.wmatlan.else.com.pl/dowcipyg.htm [dostęp z dn. 14 III 2009]. 8 http://o-rosjanach.dowcipy.pl/index.php/o_rosjanach_6 [dostęp z dn. 14 III 2009].

97

– Co ma wspólnego ZSRR z USA? – W obydwu krajach rubel jest bezwartościowy9.

Prześmiewczo traktowana jest także propaganda państwowa zestawiona z realną sytuacją kraju. Podczas gdy rząd informuje o coraz to nowych sukcesach gospodarczych, ludzie cierpią głód, brakuje im podstawowych produktów, znajdują się na skraju egzystencji. Powtarzają slogany mówiące o dobrobycie panującym w kraju, nie wierząc w nie i tęskniąc po kryjomu do oficjalnie krytykowanego zachodnioeuropejskiego stylu życia. To zakłamanie, współistniejące z pragnieniem dostatniego życia zauważyć możemy w tym oto dowcipie:

W jednym z moskiewskich przedszkoli pani pyta dzieci: – W jakim kraju dzieci mają najładniejsze zabawki? – W Związku Radzieckim! – odpowiadają chórem dzieci. – A w jakim kraju dzieci mają najładniejsze ubranka? – W Związku Radzieckim! – znów odpowiadają dzieci. – A w jakim kraju żyją najbardziej szczęśliwi ludzie? – W Związku Radzieckim! – jeszcze raz odpowiadają dzieci. Nagle nauczycielka zauważa, że jedno z dzieci stoi w kącie i płacze. – Wowa, dlaczego płaczesz? – Bo ja tak bardzo chciałbym mieszkać w Związku Radzieckim!...10

Każda próba sprzeciwienia się istniejącemu porządkowi lub choćby krytykowania go spotyka się z prześladowaniami ze strony władz. Rozbudowany aparat represji czyni ludzi apatycznymi i biernymi, sprawia, że większość buntów jest tłumiona u ich zarania. Terror jest posunięty tak daleko, że na pozór niewinne czynności poczytywane są za zbrodnie zasługujące na srogą karę. Każde słowo, wymówione nie tylko publicznie, ale też prywatnie, w gronie rodziny czy znajo-mych, powinno być przemyślane i zgodne z linią partii. Każdy jest podejrzany, a więc każdego może spotkać kara:

Ile lat dostałeś? – pytają się więźniowie łagru nowego współwięźnia.

– 15 lat. – A za co? – Za nic. – Nie kłam, za nic dawali 10...11

Terror powodował wzajemną nieufność i atmosferę podejrzliwości, a także paraliżował wszelkie inicjatywy społeczne, nie będące całkowicie zgodne z panującą ideologią. Wyraźnie sprzeczna z prawem działalność władz i niemożność oficjalnego mówienia o niej budziła jed-nocześnie przerażenie i chęć ukazania absurdalności takiego stanu rzeczy.

Jakie były ostatnie słowa towarzysza Koncuniewa przed popełnieniem samobójstwa? – Towarzysze! Nie strzelajcie!12

Wyśmiewani są także przedstawiciele władz, których obarcza się winą za zaistniałą sytuację. Wytyka się im plebejskie pochodzenie, brak wykształcenia i predyspozycji intelektualnych do sprawowania wysokich urzędów. Obrazuje to żart:

Rok 1980. Moskwa, ceremonia otwarcia Igrzysk Olimpijskich. Na trybunę wchodzi Leonid Breżniew, wyciąga tekst przemówienia i zaczyna: – O, o, o, o, o.

9 http://www.stalin.website.pl/dowcipy-z.html [dostęp z dn. 14 III 2009]. 10 http://o-rosjanach.dowcipy.pl/index.php/o_rosjanach_4 [dostęp z dn. 14 III 2009]. 11 http://www.rosjapl.info/rosja/dowcipy_o_rosjanach.php [dostęp z dn. 14 III 2009]. 12 http://dowcipy.rozrywkowo.pl/rosjanie.php?from=10 [dostęp z dn. 14 III 2009].

98

Szybkim krokiem podchodzi do niego jeden z organizatorów igrzysk i mówi: – Towarzyszu sekretarzu generalny, tekst przemówienia zaczyna się nieco wyżej, a to, co teraz czytacie, to kółka olimpijskie!13

Krytyka spotyka także naukowców – zarzuca się im, że są zupełnie podporządkowani wła-dzy, a wyniki ich pseudobadań zależne od ideologii partyjnej. Uczeni radzieccy traktowani są z lekceważeniem, przypisuje się im głupotę i ograniczone horyzonty myślowe. Cenne osiągnię-cia nauki radzieckiej są przemilczane lub deprecjonowane. Za jej zadanie uznaje się jedynie legi-tymizowanie systemu politycznego i utrwalanie przekonania o świetności ZSRR, nie zaś docho-dzenie do prawdy. Widoczne jest to w opowiadaniu o domniemanych procedurach przeprowa-dzania badań i wyciąganych z nich wnioskach:

W Związku Radzieckim przeprowadzany jest eksperyment naukowy. Z wysokiej wieży spuszczono kota i zapaloną latarkę. Z faktu, że spadły równocześnie wysnuto wniosek, iż kot osiągnął prędkość światła14.

To prześmiewcze traktowanie władzy oraz czynników i instytucji mających ją wspierać spra-wia, że przedmiotem żartów staje się nie tylko absurdalność systemu, ale także jego korzenie ideologiczne. Zwolennicy komunizmu uznawani są za ograniczonych, otępiałych i niezdolnych do samodzielnego myślenia.

– Kto to jest komunista? – Człowiek, który przeczytał dzieła Marksa i Lenina. – A kto to jest antykomunista? – Ten, który je zrozumiał15.

Nieumiejętność prawidłowego rozumowania i brak kompetencji u rządzących postrzegany jest jako jedna z przyczyn sytuacji ekonomicznej – biedy i braku perspektyw na przyszłość. Czynniki te, obok wpływu tradycji, mają być źródłem nadużywania alkoholu przez Rosjan. Mo-tyw Rosjanina – pijaka pojawia się bardzo często, alkoholizm staje się wręcz nieodłącznym ele-mentem wizerunku naszego sąsiada. Wedle polskich dowcipów pije on wódkę przy każdej oka-zji, zawsze ma ją przy sobie i traktuje jak produkt pierwszej potrzeby. Ilustruje to przykład:

Rosja – głód i nędza. Syn do ojca:

– Tato, tato wódka podrożała czy to znaczy że będziesz mniej pić? – Nie to znaczy, że będziesz mniej jeść16.

Kolejnym elementem pojawiającym się w dowcipach o Rosjanach jest ich stosunek do religii. Ukazuje się ich rozdarcie między tradycyjną religijnością a koniecznością zaprzeczania istnieniu Boga. Obywatel ZSRR jest z jednej strony zabobonny, wierzy w zjawiska nadprzyrodzone i jest silnie związany z tradycją, z drugiej zaś oficjalnie deklaruje ateizm, składając hołdy przeznaczone wcześniej istocie boskiej symbolom komunistycznym. Trudności w określeniu swojego stosunku do religii zasygnalizowane są w dowcipie:

Działo się to w czasach, kiedy władza radziecka zaciekle zwalczała religię jako opium dla ludu i zabobon. Nauczycielka na lekcji oznajmiła dzieciom, że Bóg nie istnieje, więc nie muszą sobie nim zawracać głowy. Jako praktyczny dowód zaproponowała: – Wszystkie dzieci robią figę i unoszą rączki do góry. Zobaczycie, że się nic nie stanie, bo nie ma Boga! Wszystkie dzieci z wyjątkiem jednego posłusznie podniosły rączki.

13 http://www.rosjapl.info/rosja/dowcipy_o_rosjanach.php [dostęp z dn. 14 III 2009]. 14 M. R y c h l e w s k i, Absurdy PRL-u. Antologia, Warszawa 2006, s. 23. 15 http://email.dowcipy.pl/index.php/_kto_to_jest_komunista_7081 [dostęp z dn. 14 III 2009]. 16 http://www.wcipy.pl/dowcipy,rosja-i-rosjanie,114.html [dostęp z dn. 14 III 2009].

99

– A ty czemu, Abramku, nie zrobiłeś figi? – Bo to jest tak, proszę pani. Jeśli Boga nie ma, to komu ja tę figę pokazuję? A jeśli jest – to po co sobie psuć stosunki?17

Wszystkie wyżej wymienione cechy implikowały niechętny stosunek Polaków do Rosjan, którzy uznawani byli za najeźdźców, narzucających zwierzchność polityczną i eksploatujących kraj ekonomicznie. Znalazło to swoje odzwierciedlenie w dowcipach o wywożeniu polskiego węgla i mięsa na wschód oraz panowaniu niekorzystnych dla Polski stosunków handlowych. Wśród społeczeństwa polskiego istniało przekonanie o konieczności obrony przez przed Rosjanami oraz, mający swe korzenie w okresie zaborów, lęk przed rusyfikacją. Żartobliwe przepowiednie o zastąpieniu języka polskiego przez rosyjski i inwazji kulturowej wzmagały niechęć do Rosjan, będących dla Polaków prototypem obcych. Winą za nieszczęścia narodu polskiego obarczano właśnie ich, poprzez projektowanie nienawiści do systemu na stosunek wobec społeczeństwa rosyjskiego.

Kilku robotników siedzi w knajpie przy wódce. Jeden z nich zaczyna nagle: – Chętniej pracowałbym w Moskwie za darmo przez całą dobę niż w Nowym Yorku godzinę za parę dolarów. Usłyszał to siedzący przy sąsiednim stoliku oficer radziecki i mówi: – Jestem z was dumny, towarzyszu! Takich sojuszników nam trzeba. Jaki jest wasz zawód? – Grabarz, towarzyszu kapitanie18.

Poprzez analizę dowcipów polskich z okresu PRL, których przykłady przedstawione zostały powyżej, wyłania się nie do końca spójny, lecz bogaty w szczegóły obraz Rosjan. Składa się na niego zespół cech, częściowo ukształtowany już we wcześniejszym okresie (m.in. odwołania do Rosji carskiej), oraz przekonań o sposobach postępowania i postrzegania świata. Jego podstawą są stereotypowe wyobrażenia przedstawione w wyolbrzymiony i przerysowany sposób. Reasu-mując Rosjanie przedstawiani są jako ludzie biedni, niewykształceni i nieokrzesani, a do tego niestroniący od alkoholu. Zbrodniczy system, w jakim przyszło im żyć i, którego współtwórca-mi są, zdemoralizował ich oraz skłonił do konformizmu i nieszczerości. Pozostają oni rozdarci pomiędzy przywiązaniem do tradycji związanych z religią prawosławną a narzucanym przez państwo ateizmem. Oficjalnie oddają cześć symbolom komunistycznym i uczestniczą w świę-tach państwowych, nienawidząc ich potajemnie. Nawet w codziennym życiu posługują się no-womową, by ustrzec się przed oskarżeniami o nieprawomyślność. Mimo swojej głupoty i naiw-ności traktują Polaków z wyższością i pogardą.

W tak zrekonstruowanym wizerunku trudno dopatrzeć się pozytywów, co może wynikać z faktu, że humor bazuje właśnie na tym, co drażliwe, odbiegające od normy, negatywne. Dobór wyśmiewanych cech, a także sposób ich prezentowania wiąże się z polskim i rosyjskim zaprogramowaniem kulturowym, determinującym wzajemne postrzeganie obu nacji19. Trudno pogodzić polski indywidualizm z rosyjskim kolektywizmem, zamiłowanie do wolności czy wręcz anarchii z potrzebą silnej władzy, przywiązanie do godności i honoru z wolą wygodnego i bezpiecznego życia20.

Pokusiwszy się o skonfrontowanie tego wizerunku z obrazem rzeczywistości, opartym na statystykach i analizie materiału źródłowego, możemy stwierdzić, że nie jest on pozbawiony

17 http://zsrr.dowcipy.pl [dostęp z dn. 14 III 2009]. 18 M. R y c h l e w s k i, op. cit., s. 23. 19 A. L a z a r i, Polskie i rosyjskie zaprogramowanie kulturowe (szkic problemu), [w:] Polacy i Rosjanie – przezwyciężanie

uprzedzeń, red. A. L a z a r i, T. R o n g i ń s k a, Łódź 2006, s. 147-155. 20 M. Ż a k o w s k a, Polacy, [w:] Zaprogramowanie kulturowe narodów Europy, red. A. L a z a r i, O. N a d s k a k u ł a,

M. Ż a k o w s k a, Łódź 2007, s. 161.

100

podstaw. Jednak przejaskrawione i przerysowane wyobrażenie o naszych wschodnich sąsiadach jest jedynie konstruktem, składającym się z projekcji rzeczywistości i jej interpretacji. Można zastanawiać się, czy obraz ten zgodny jest z rzeczywistymi cechami, postawami i zachowaniami Rosjan, lecz niezaprzeczalnie pozwala on scharakteryzować jego twórców. Odbija się w nim cynizm podporządkowanych, a „cynizm społeczny oznacza wizję świata pozbawioną złudzeń co do rzeczywistych intencji ludzi, a w każdym razie skłonność dopatrywania się niskich pobudek egoizmu, manipulacji i wyzysku tam, gdzie w sferze werbalnej wypowiadane są szczytne ideały”21. Wyraża on także brak zaufania do władzy, jest wynikiem poczucia niemożności zmienienia zafałszowanej rzeczywistości. Daje to więc możliwość poznania postaw i cech Polaków. W dowcipach wyrażone zostają ich obawy, tęsknoty, hierarchia wartości. Mówi zatem więcej o nich samych, niż tych, których pragnęli wyśmiać.

21 P. B o s k i, J. W i ę c k o w s k a, Stosunki polsko-rosyjskie: historia ostatniego półwiecza w obrazach, pamięci i ocenach

Polaków, [w:] Polacy i Rosjanie…, s. 23-55.

103

Piotr Jagła Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu

ANALIZA IKONOGRAFICZNA SERII MONET FILIPA II MACEDOŃSKIEGO1

Przedmiotem mojego artykułu są trzy kwestie związane z analizą i propagandowym zna-czeniem przedstawień, a także sposobu umieszczania napisu na serii monet Filipa II Mace-dońskiego (359–336 p.n.e.). Władca ten był twórcą imperium macedońskiego, po bitwie pod Cheroneją (338 r.) uzależnił obszar Grecji i rozpoczął wraz z Grekami inwazję na Persję (336 r.). Niestety, przedwczesna śmierć uniemożliwiła mu dokończenie dzieła, które historia przekazała doskonale do tego celu przygotowanemu Aleksandrowi Wielkiemu. Ponieważ w moich rozważaniach podstawowe znaczenie mają odniesienia do konkretnych bóstw, dlate-go należy podkreślić, że ogromną część monet Filipa Macedońskiego można ze względu na wyobrażone bóstwo podzielić na cztery grupy2:

a) Z Zeusem. Na awersie głowa Zeusa w zwyczajowym wieńcu oliwnym lub nietypowym – laurowym3 (taką identyfikację uzasadnia wyobrażenie owoców, które zdobią również wie-niec na głowie Apollona, któremu laur był poświęcony4). Na rewersie mężczyzna (identyfi-kowany jako Filip5) jadący na koniu, w kausji6, unoszący prawą rękę w geście pozdrowienia lub jeździec trzymający w ręce gałąź, która często przypomina palmową.

b) Z Apollonem. Na awersie głowa Apollona w wieńcu (również z owocami), który zwy-czajowo identyfikuje się jako laurowy. Na rewersie dwukonny zaprzęg wyścigowy.

c) Z Karanosem. Na awersie męski profil w diademie identyfikowany jako założyciel dyna-stii królów macedońskich i państwa macedońskiego – Karanos7. Na rewersie galopujący jeź-dziec (sporadycznie z gałęzią, która niekiedy przypomina palmową).

d) Z Heraklesem. Na awersie głowa Heraklesa w skalpie z lwa. Na rewersie np. jego atry-buty: maczuga i łuk, a także protoma lwa, jeździec na koniu (również z gałęzią) lub piorun.

1 Przedstawione wnioski mogą stać się częścią rozprawy doktorskiej na temat: Religia w polityce Filipa II

Macedońskiego, którą piszę pod opieką Pani Profesor UAM M. Musielak. Zagadnienia filologiczne pomagała mi analizować Pani Doktor M. Stuligrosz.

2 Sylloge Nummorum Graecorum, V, 3, Macedonia, London 1976, tabl. XLV-XLVI; M. M i e l c z a r e k, Mennictwo starożytnej Grecji. Mennictwo okresów archaicznego i klasycznego, Warszawa–Kraków 2006, s. 92-93, 249; Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu, red. E. W i p s z y c k a, Warszawa 1979, tabl. VIII, s. 257.

3 Mniej więcej w tym samym czasie monety przedstawiające Zeusa w wieńcu laurowym miano zacząć wybijać w Lokrach Epidzefiryjskich (IV w. p.n.e.), a także miastach Związku Arkadyjskiego (od ok. 364 r. p.n.e.). M. M i e l c z a r e k, op. cit., s. 85, 172.

4 Na monetach, ze względu na trudność w przedstawianiu szczegółów w skali mikro, identyfikacja pewnych gatunków roślin, z której np. został upleciony wieniec, może mieć charakter umowny. O ile bowiem np. bluszcz, palma lub silfion są bez trudu rozpoznawalne, o tyle oliwka poświęcona Zeusowi i laur – Apollonowi są w zasadzie nie do odróżnienia. Z zasady więc, jeśli Zeus nosi wieniec, to musi on być oliwny, a jeśli Apollon, to – laurowy.

5 N. G. L. H a m m o n d, Filip Macedoński, Poznań 2002, s. 155, 162. 6 Przypominające płaski kapelusz, macedońskie nakrycie głowy; Suda, s. v. . Persowie mieszkańców

jednej z europejskich satrapii nazywali yauna takabara – „Grekami noszącymi kapelusze”. J. M. B a l c e r, Historia 37, 1988, s. 7. Cyt. za: N. G. L. H a m m o n d, Starożytna Macedonia, Warszawa 1999, s. 31.

7 I d e m, Filip Macedoński…, s. 155, 162; i d e m, Starożytna Macedonia…, s. 78, 188.

104

Zaznaczam, że z moich dotychczasowych poszukiwań wynika, że łączenie danego awersu z takim, a nie innym rewersem miało charakter dość stały. Można jednak założyć, że zdarzały się odstępstwa i modyfikacje.

1) Na uwagę zasługuje, że Filip jako pierwszy z królów Macedonii kazał przedstawiać na swych monetach króla bogów8. Dziwi, iż tak długo Macedonia nie miała monet z Zeusem, którego sie-dziba, jak wierzono, znajdowała się na leżącej w granicach Macedonii górze Olimp9. Bóg ten był również ojcem Heraklesa, prapradziada Temenosa, od którego wywodziła się rządząca Macedonią dynastia Temenidów10. Była ona więc greckiego pochodzenia, a także pielęgnowała na swym dwo-rze grecką kulturę11.

Zdaniem Hezjoda, potomkami Zeusa, oprócz tesalskich Magnetów wywodzących się od jego syna Magnesa, mieli być również Macedończycy, wywodzący się od jego brata Makedo-na12. W dziełach autorów greckich Macedończycy byli jednak często przedstawiani jako bar-barzyńcy lub nie w pełni Hellenowie, mówiący „po macedońsku” (). Jest jednak

prawdopodobne, że język macedoński był dialektem języka greckiego13. Umieszczanie na monetach macedońskich króla bogów, czczonego przez wszystkich Helle-

nów, można próbować wiązać ze wzrostem potęgi Macedonii i helleńską polityką jej króla, Fili-pa II Macedońskiego.

Niezwykły jest sposób przedstawiania Zeusa, który zamiast wieńca oliwnego nosi często wieniec laurowy (z owocami). Laur w Grecji związany był przede wszystkim z kultem boga Apollona, w którym pełnił funkcję oczyszczającą ze zmazy przelanej krwi. Przykład dał tu sam Apollon, który na polecenie Zeusa oczyścił się dzięki laurowi z doliny Tempe po zabójstwie Pytona, strzegącego wyroczni w Delfach. Po ustanowieniu tam miejsca swego kultu i na pa-miątkę tych wydarzeń, ustanowił igrzyska pytyjskie, w których nagrodą był wieniec laurowy14. W tym samym znaczeniu laur funkcjonował np. w Trojdzenach w micie opowiadającym o oczyszczeniu Orestesa po zabójstwie matki Klitajmnestry15.

Również Rzymianie wykorzystywali laur do religijnych oczyszczeń, więc zwyczaj ten mogli przejąć od Greków. W ich wierzeniach laur był związany nie tylko z Apollinem, lecz także rzymskim odpowiednikiem Zeusa – Jowiszem. Zwyczaj ozdabiania laurem pochodu triumfal-nego na cześć Jowisza miał być wyrazem religijnego oczyszczenia ze zmazy przelanej krwi16. W drzewo laurowe nigdy nie miał uderzać piorun Jowisza17.

Podobnie jak dziś, również w starożytności, znano lecznicze właściwości owoców i liści tej rośliny (zwłaszcza olejku laurowego). Wyciąg z lauru powodował wymioty. Stosowano go także przeciw suchotom, reumatyzmowi, bólom głowy, uszu, macicy, a także wielu innym chorobom.

8 M. M i e l c z a r e k, op. cit., s. 92. 9 Hom., Il. VIII, 442-442; s. VIIa, 1, 15, 8; Hesychios s. v. 10 Hdt. VIII, 137; Paus. II, 18, 7; N. G. L. H a m m o n d, Starożytna Macedonia…, s. 34-36. 11 I d e m, Filip Macedoński…, s. 67-71; i d e m, Starożytna Macedonia…, s. 42-46, 65-69; A. R y ś, Filip II

Macedoński w ocenie mówców attyckich IV w. p.n.e., Gdańsk 2002, s. 37-49. 12 Hes., Katalog kobiet, fragm. 7. 13 N. G. L. Hammond, Starożytna Macedonia…, s. 31-33; idem, Filip Macedoński…, s. 19-21; Greek lands in history.

Macedonia 4000 years of greek history and civilization, ed. M. B. Sakellariou, Ekdotike Athenon s.a. 1983, s. 54-59. 14 Ael., VH, III,1,49ff.; podobnie: Scholia In Pindarum, Ode P hyp scholion c, Ode P hyp scholion a; Paus. X, 5, 9. 15 Paus., II, 31, 8. 16 Plin., HN, XV, 125ff.135.138; Fest. 117, 13ff. 17 Plin., HN, XV, 134; Plu., Moralia 665d.

105

Podobnie jak wiele roślin znajdował zastosowanie również w innych sferach życia człowieka, np. budownictwie, stolarstwie, hodowli, winiarstwie18.

Do symboliki wieńca laurowego, tym razem jako atrybutu Apollona, odwołał się Filip wtedy, gdy walczył z tymi, którzy sprofanowali sanktuarium Apollona w Delfach. Wieńce laurowe pojawiają się w opisie bitwy na Krokusowym Polu (352 r.), w której Filip ostatecznie ich pokonał19:

Filip zaś, jak gdyby był mścicielem nie Tebańczyków, ale świętokradczego czynu, kazał wszystkim żołnierzom ustroić się w laurowe wieńce i podążał do walki jakby pod wodzą samego boga. Fokejczycy spostrzegłszy bo-skie emblematy, ponieważ świadomość przestępstwa wywołała u nich trwogę, odrzucili broń i porwali się do ucieczki. Krwią swoją i życiem płacili za profanację świętych wierzeń. Nie do wiary, jak bardzo ta wyprawa rozsławiła imię Filipa wśród wszystkich plemion: jego uważano za rękę karzącą za świętokradztwo i za mści-ciela sponiewieranej religii; tylko on jeden – mówiono – powstał, aby zadość uczynić za występek, który wi-nien być oczyszczony siłami całego świata. On więc stał się godny tego, by zająć najbliższe miejsce po bogach, gdyż on pomścił ich majestat. Lecz na wiadomość o wyniku wojny Ateńczycy, nie chcąc wpuścić Filipa do Grecji, obsadzili Przesmyk Termopilski20.

Za zasługi dla Apollona, rada Amfiktionii Delfickiej przyznała mu dwa głosy, zamiast wyklu-czonych Fokejczyków21. Od tego momentu Filip, jako mściciel Apollona i zdecydowanie najsil-niejszy militarnie członek Amfiktionii, miał moralne prawo i polityczne środki, aby zwiększać swoje wpływy w Helladzie.

Współczesny Filipowi Teofrast (372–287 r.) wyszczególnia w Helladzie, oprócz góry Parnas, na stoku której leżą Delfy, również górę Olimp, jako miejsce, gdzie można było często spotkać laur22. Nikander z Kolofonu (III w. p.n.e.?) dodaje jeszcze leżącą pomiędzy górami Olimp i Ossa dolinę Tempe, skąd miał pochodzić laur służący do oczyszczenia Apollona23. Najpraw-dopodobniej przez dolinę Tempe przeszedł Filip z wojskiem, gdy zmierzał (bezpośrednio?) z Macedonii na Krokusowe Pole24.

Przedstawienie Zeusa w wieńcu z lauru można próbować tłumaczyć chęcią podkreślenia, że jest to Zeus z góry Olimp, czyli oryginalny, macedoński, Zeus Olimpijski. Z drugiej zaś strony, wyobrażenie go w sposób, który nawiązywał do religijnego wymiaru zwycięstwa Filipa w bitwie na Krokusowym Polu, mogło być sygnałem skierowanym do Hellenów, że Filip, jako potomek Zeusa i król leżącej u podnóża Olimpu Macedonii, jest swego rodzaju „mężem opatrznościo-wym”, który zaczyna walczyć z chaosem na terenie Hellady. Tak właśnie pojmował dziejową rolę Filipa sędziwy mówca Izokrates, a w przyszłości powierzał mu zadanie pokonania Persji25.

Zeusa w wieńcu laurowym można by więc uznać za prototyp Zeusa Filippiosa, któremu mało-azjatyccy Hellenowie wystawiali ołtarze, gdy wojska Filipa rozpoczęły inwazję na Persję i wy-zwalały miasta helleńskie. Uważam, że przydomek Filippios można by rozumieć jako odnoszący się do „Zeusa opiekującego się Filipem jako wyrazicielem jego boskiej woli”26.

Pojawienie się Filipa II Macedońskiego na helleńskiej scenie politycznej było dla Hellenów jak grzmienie od strony Olimpu.

18 Lorbeer, [w:] RE XIII, col. 1438-1439. 19 D. S. XVI, 35. 20 Justyn, Epitome, VIII, 2, tłum. I. Lewandowski. 21 D. S. XVI,1.60; Paus., X, 3 ,3; 8, 2. 22 Thphr., HP IV, 5, 3. 23 Nic., Alex. 197. 24 D. S. XVI, 35. 25 Isoc., Philipus, 9.13-16.30.37.56.68-71.76-77.86.95.113-114.120.128-129.154; Epist II, 15; Epist III, 2-3.6;

Panathenaicus, 72-86; A. R y ś , op. cit., s. 69-78. 26 Tod, GHI, 191, v. 5-6.

106

2) Wyróżniającą cechą prawie wszystkich monet Filipa Macedońskiego jest obecność na

nich motywów hippicznych, tzn. jeźdźca lub zaprzęgu (mogą one mieć związek ze zwycię-stwami w igrzyskach olimpijskich, pytyjskich, istmijskich, nemejskich). Nie można nie zauwa-żyć, że taki typ przedstawienia doskonale współgra ze znaczeniem imienia króla, bowiem to po grecku „lubiący konie, miłośnik koni”27.

3) Kolejną kwestią jest sposób umieszczania na rewersach monet Filipa napisu

(„Filipa”). Zajmował on w przybliżeniu połowę obwodu przy krawędzi nad

przedstawieniem (na monetach z Apollonem – tuż poniżej). Bardzo często był dzielony fragmentem przedstawienia, np. uniesioną ręką jeźdźca lub łbem konia. Pra-

wie wszystkie te elementy występują na interesujących mnie monetach z Zeusem na awersie i Filipem jadącym konno w lewo, pozdrawiającym uniesieniem ręki, na rewersie (istnieje jeszcze seria z Zeusem na awersie i z jeźdźcem z palmą jadącym w prawo na rewersie).

Odstępstwem jest napis, który ma przestawione sekwencje: , zamiast lo-

giczniejszego: . W ten sposób, aby odczytać imię, należałoby monetę obrócić

o 360 stopni. Mając na uwadze, że układ liter sugeruje, aby zaczynać czytanie od , które

w języku greckim ma kilka znaczeń (m.in. „gdzie”, „dokąd”, „gdziekolwiek”28), to można by napis potraktować jako kalambur i czytać , a także łączyć z przedstawie-

niem. Proponuję, aby czytać go: „Gdziekolwiek (moneta) Filipa – Filip pozdrawia”. Przy tłuma-czeniu – „dokąd”, i potraktowaniu jako skrótu imienia, otrzymujemy: „Dokąd

Filipie?”, co harmonizuje z przedstawieniem króla jako pozdrawiającego jeźdźca. Powyższe rozważania pokazują, że Filip II Macedoński mógł w bardzo twórczy i w orygi-

nalny sposób wykorzystywać monety do propagandowych celów. Na koniec należałoby chyba postawić pytanie, czy związek Jowisza z laurem u Rzymian, największych obok Macedończy-ków zdobywców świata antycznego, nie pozostawał w jakimś związku z tradycją macedońską?

27 Liddell-Scott, s. v. 28 Liddell-Scott, s. v.

107

ANEKS

Zdjęcie 1: Medal z profilem Filipa II Macedońskiego

Zdjęcie 2: Moneta z Apollonem w wieńcu laurowym, dwukonnym zaprzęgiem i napisem FILIPPOU

108

Zdjęcie 3: Moneta z Zeusem w wieńcu laurowym, Filipem na koniu i napisem POU FILIP

Zdjęcie 4: Moneta z Zeusem w wieńcu laurowym, jeźdźcem na koniu i napisem FILIP POU

109

Weronika Burman Uniwersytet Wrocławski

INSCENIZACJA OSADNICTWA ŻYDOWSKIEGO NA DOLNYM ŚLĄSKU W LATACH

1945–1950. WOKÓŁ PROBLEMATYKI „PRODUKTYWIZACJI” LUDNOŚCI

Fotografia stanowi medium, które ma utrwalać przeszłość. To stwierdzenie pozornie nie bu-dzi większych wątpliwości. Pojawiają się one, kiedy zapytamy o wygląd tej historii oraz o to, jak jest kadrowana. Nie jest przecież istotne tylko to, że zdjęcie czy też cały album mówi coś, ale także i to, że mówi o czymś w pewien określony sposób. To problem fotografii jako źródła do badań historycznych i kulturowych. W jaki sposób ją czytać czy też interpretować? Jaki jest stosunek fotografii do rzeczywistości? Czego jest ona śladem? W XIX w. wierzono (a być może chciano wierzyć) w obiektywizm obrazu fotograficznego, w prawdziwy świat odtwarzany zu-pełnie biernie przez maszynę. Do dziś trwają debaty nad prawdą obrazu zapisanego na kliszy czy też jej funkcją kreacyjną. To pytanie bardzo aktualne, bo czy fotografia tworząc archiwum obrazów, przybliża nas do poznania i opisania rzeczywistości czy ją też zaciemnia, tworząc pe-wien wyidealizowany lub wyreżyserowany sposób narracji?

W niniejszej pracy moim głównym materiałem do badań jest dziewięć niepublikowanych al-bumów fotograficznych, przedstawiających historię powojennych Żydów na Dolnym Śląsku. Są to: Rolnik Żydowski (dwa albumy), Rychbach (4 albumy), Rychbach – Gierzcze Puste, Wrocław, Wro-cław – Wałbrzych. Jest to zbiór, przy którym rozważania na temat prawdy fotografii, kreowania wyobrażeń o rzeczywistości są szczególnie doniosłe. Przeszłość Jidiszer Jiszew in Niderszlezje, utrwalona na kliszy fotograficznej pokazuje bardzo zróżnicowaną opowieść. Każdy spośród 9 albumów jest odrębną, zamkniętą i spójną narracją historyczno-kulturową. Nie ma jednej ukazanej wizji przeszłości. Każdy z nich jest dostosowany do odbiorcy. Sposób ukazania powo-jennego osadnictwa żydowskiego był zgodny z profilem działania adresata na rzecz Żydów na Dolnym Śląsku. Przykładowo w zbiorze przygotowanym dla Jointu, została stworzona wizja osadnictwa zorganizowanego, ale takiego, które potrzebuje kolejnych wielkich dotacji. Fotogra-fia opowiada o potrzebach społeczności żydowskiej na Dolnym Śląsku. Żydzi mają gospodar-stwa, ale potrzeba je wyremontować; mają konie, ale potrzeba im nowoczesnych narzędzi do pracy, maszyn. Z kolei dla CKŻP przedstawiono wizję socrealistyczną (obrazy pracy, świąt poli-tycznych i rocznic, działania władz). Na zdjęciach ukazani zostali m.in. pracownicy, a pod zdję-ciem podpisano: „pracownicy wykonujący 130% normy”. A przecież bez tego sformułowania zauważylibyśmy dwie osoby współpracujące ze sobą w fabryce.

Autorzy nie podkreślają tożsamości portretowanych osób, a wręcz przeciwnie – tworzą ob-raz społeczeństwa zintegrowanego, laickiego (synagoga i cmentarz pojawiają się nie w kontek-ście religijnym, a jako ślad przeszłości). I tu nasuwa się już pytanie – kto jest nadawcą zdjęć? Fotograf czy organizacja, do której były kierowane albumy?

Autorstwo albumów przypisywane jest Bronisławowi Eidlerowi. Niewiele wiadomo na jego temat. Nie znalazłam o nim właściwie żadnych informacji poza tymi, które podano pod jego fotografią na karcie albumowej. Możemy wyczytać z tekstu, że jest autorem fotografii jak i stron tytułowych, a także, że urodził się w 1900 r. w Stryju. Był więźniem obozów koncentracyjnych w Krakowie-Płaszowie, Dachau i Gross Rosen. Znalazłam jednak przesłanki, które kwestionują

110

autorstwo Eidlera. Mianowicie na odwrocie fotografii pochodzącej ze zbiorów ŻIH, przedsta-wiającej synagogę w Rychbachu, jest sygnaturka niemiecka z datą 1938 r. Możliwe, że nie jest to jedyna fotografia przedwojenna. Jeśli tak by było, albumy stałyby się kolażem zdjęć z różnych okresów, które zostały złożone ze sobą w celu przekazania odpowiedniej wizji osadnictwa. To jest jedynie hipoteza, która z pewnością zasługuje na dogłębne badania archiwalne.

Co do datowania tych albumów, to jest to kwestia na chwilę obecną nierozstrzygnięta. Na karcie tytułowej pojawia się informacja o latach 1945–1946, które te zbiory mają opisywać. Wiadomo jednak, że były tworzone znacznie później, a mianowicie w 1947 r. Wskazują na to chociażby zdjęcia z przedstawień teatru dziecięcego z dawnego Rychbachu (ob. Dzierżoniów), który rozpoczął działalność w 1947 r.

W pracy zamierzam zanalizować zagadnienie „produktywizacji” Żydów na Dolnym Śląsku. Praca niniejsza stawia sobie za cel ogólne omówienie tej problematyki w fotografii. Obraz, który wyłania się z fotografii jest dość specyficzny, a porównany z tekstami z czasopism (np. z „Pionie-ra” czy „Nowego Życia”), jest przez nie uzupełniany. Zdjęcie jest wieloznaczne, wieloaspektowe. Tekst pełni rolę dookreślenia i definiowania elementów na obrazie fotograficznym. Pomimo to, że są to źródła zupełnie od siebie niezależne, to można je ze sobą zestawiać. Fotografie te nie były ujawniane w prasie, a z kolei w albumach pojawiają się tylko krótkie sformułowania1. Mogą być one jednak interpretowane z perspektywy wydarzeń i sposobu ich opisu w prasie2.

Chciałabym zacząć od samego terminu „produktywizacja”. Jest to pojęcie zaczerpnięte bez-pośrednio z czasopism powojennych, które zostało przetransponowane do literatury przedmio-tu, różnego typu opracowań historycznych, historyczno-kulturowych czy też socjologicznych3.

Zastanawia mnie znaczenie „produktywizacji”. Profesor Bożena Szaynok definiuje je jako „zmianę struktury zawodowej społeczności żydowskiej”4. Istotne przy tym określeniu jest to, że źródło tego pojęcia jest związane z hasłami propagandowymi, a więc ściśle wiąże się z tą retory-ką. Myślę, że w literaturze przedmiotu to określenie powinno zostać zapisywane w cudzysłowie, aby pozbawić je tej konotacji. Terminologia z czasopism powojennych nie powinna, moim zdaniem, bezpośrednio pojawiać się w opracowaniach bez krytyki pojęcia.

Czasopisma i albumy „mówią” prawie tym samym tonem o zmianie struktury zawodowej spo-łeczności żydowskiej. Przedstawiają granicę, owo limes między przedwojenną historią (a właściwie wyobrażeniami, stereotypami i mitami dotyczącymi pracy Żydów), a powojenną, w której to spo-łeczeństwo żydowskie „upodabnia się do reszty normalnych społeczeństw świata”5. Otóż ta dro-

1 Warto zwrócić uwagę na wielokrotne wykorzystanie tych samych klisz w różnych albumach i zmianę podpisu, która

temu towarzyszy. Tekst jest często w trzech językach w obrębie jednej karty: po polsku, angielsku i w jidysz. I co ciekawe niektóre znaczenia nie nakładają się, a wręcz dotyczą innych problemów. Toteż uważam, że doskonale pokazuje nam to, jak dostosowywano fotografie dla konkretnego odbiorcy (rozumianego jako organizacja).

2 Właściwie nie chodzi tu o same wydarzenia, co o sposób, w jaki Żydzi byli opisywani przez samych Żydów, a w jaki przez Polaków. Nie ma jednak wiele różnic w tym opisie. Zwracam także uwagę na mówienie o Żydach jako o obywatelach polskich, a nie o mniejszości żydowskiej.

3 Do najistotniejszych prac historycznych, historyczno-kulturowych, socjologicznych z punktu widzenia współczesnych badań nad powojenną historią Żydów na Dolnym Śląsku należą w szczególności następujące publikacje: Sz. B r o n s z t e j n, Z dziejów ludności żydowskiej na Dolnym Śląsku po II wojnie światowej, Wrocław 1993; J. E g i t, Grand Illusion, Toronto 1991; I. H u r w i c -N o w a k o w s k a, Żydzi polscy 1947–50. Analiza więzi społecz-nej ludności żydowskiej, Warszawa 1997; B. S z a y n o k, Ludność żydowska na Dolnym Śląsku 1945–50, Wrocław 2000; E. W a s z k i e w i c z, Ludność żydowska na Dolnym Śląsku w latach 1945–48, [w:] Z badań nad dziejami Dolnego Śląska po II wojnie światowej, red. S. D ą b r o w s k i, Wrocław 1993, s. 47-56; i d e m , Kongregacja Wyznania Mojżeszowego na Dolnym Śląsku na tle polityki wyznaniowej Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. 1945–68, Wrocław 1999.

4 B. S z a y n o k, op. cit., s. 20. 5 J. W a s i l e w s k i, Wielkie dzieło przebudowy społeczeństwa żydowskiego. Na Dolnym Śląsku tworzy się i wykuwa nowa

rzeczywistość, „Pionier. Dziennik Dolnośląski”, R. 2 (1946), s. 9.

111

ga do „normalności”, rozumianej jako synonim pracy (w domyśle fizycznej), prowadząca do przekształcenia nie tylko struktury zawodowej, ale – jak chcieli powojenni dziennikarze – przede wszystkim do zmian w świadomości społeczeństwa, zachodzących w jego myśleniu i działaniu. „Produktywizacja” była hasłem do jednoczenia się z innymi narodami, a nawoływała do pozo-stania w kraju i jego odbudowy, wyznaczała nowe priorytety. Poniekąd była to gwarancja na stworzenie nowej rzeczywistości, a co za tym idzie – na zacieranie przedwojennych czy też nazi-stowskich klisz, których źródła tkwią znacznie głębiej w historii. Obraz Żyda-pasożytnika, Żyda, który wiecznie knuje, miał ulec degradacji poprzez uznanie społeczności żydowskiej za tę, która na nowo się odrodziła. Miało to wydźwięk jednoznacznie propagandowy, ale miało służyć zmianie i polepszeniu stosunków (a właściwie odbioru) przede wszystkim między Polakami a Żydami. Hasło „produktywizacji” jest więc odcięciem się od „niechlubnej” przeszłości i sta-nowi otwarcie nowego rozdziału zarówno w dziejach Żydów, jak i Polaków oraz innych grup etnicznych. To hasło ma być zbliżeniem do innych narodów, ale i próbą pogodzenia się z prze-szłością, zaakceptowaniem wyobrażeń, które narosły wokół niej6.

Do analizy problematyki „produktywizacji” posłużą mi fotografie z albumów, których adre-satem było CKŻP. Wybrałam je jako najbardziej adekwatne do tematu pracy, a zarazem z ko-nieczności ograniczenia materiału do analizy. Ogólny schemat narracji w zbiorach fotograficz-nych dla CKŻP przedstawiał wizję socrealistyczną. Były to obrazy dotyczące pracy i władzy na Dolnym Śląsku. Niezwykle ważna jest tu rola podpisu, który zmienia interpretację samej foto-grafii, dookreślając ją. W albumach dla CKŻP silny nacisk został położony na wizerunek wła-dzy, która jest już ukształtowana, ma swoich przedstawicieli znanych z imienia i nazwiska (np. Jakub Egit). Reprezentanci władzy z Wojewódzkiego Komitetu Żydów we Wrocławiu czy Po-wiatowego Komitetu Żydów w Dzierżoniowie są ukazani przy pracy, pozujący ze swoimi atry-butami – piórem i stosem dokumentów. Ukazani najczęściej w popiersiu, en face, w pozycji sie-dzącej, na tle gabinetu z drewnianymi meblami. To komunikat, że władza jest w pełni świadoma swoich obowiązków, pracująca na rzecz społeczności żydowskiej.

Istotne jest w tej wizji osadnictwa zaprezentowanie świąt politycznych oraz rocznic upamięt-niających tragiczne wydarzenia przeszłości. W albumie Rychbach zostały umieszczone zdjęcia z obchodów 1 maja z zorganizowanymi pochodami, przemówieniami na rynku, z tłumem ludzi wokół. Procesje mają charakter odświętny, z niesionymi sztandarami. To podkreślenie własnej tożsamości (napisy na proporcach są w języku jidysz), ale i ukazanie wzajemnych harmonijnych relacji z Polakami (święta były obchodzone wspólnie). Kolejna granica w historii wzajemnych stosunków etnicznych. Polacy i Żydzi świętują razem. Trudno nie dostrzec tu wydźwięku pro-pagandowego. Kontrastującym do święta 1 maja jest rocznica getta warszawskiego. Tu nie zo-stały przedstawione pochody, uroczystości, zgromadzenia czy przemówienia. Rocznica ta poja-wia się tylko na jednym zdjęciu i jest zaznaczona poprzez transparent wiszący na jednej z głów-nych ulic, w centrum Rychbachu. Rocznica getta warszawskiego jest bezpośrednim odwołaniem do tragicznej i trudnej historii. Od tej przeszłości Frakcja Żydowska PPR chciała się wyraźnie odciąć. Należy budować nową rzeczywistość, odbudowywać kraj, dbać o „polskość ziem”. My-ślę, że w duchu tej retoryki obchody te powinny zostać niewidoczne w całym albumie.

Kolejny punkt to obraz działań tej władzy. WKŻ, ORT oraz partie polityczne, jak PPR czy też syjoniści zajmowali się organizacją kursów zawodowych. Cel przygotowania do zawodu był jed-nak zróżnicowany w zależności od profilu organizacji. I tak PPR, ORT i WKŻ zamierzały przygo-tować kadrę pracowników w celu polepszenia sytuacji Żydów na Dolnym Śląsku, umożliwienia im

6 Dziennikarze żydowscy, piszący dla „Nowego Życia”, musieli najpierw zaakceptować wyobrażenie o swoim

narodzie, o mitach dotyczących własnej przeszłości, aby mogli się od tego odciąć.

112

podniesienia kwalifikacji. Z kolei dla syjonistów był to jedynie środek, istotny element do two-rzenia państwa żydowskiego w Izraelu, przygotowania środowiska (stąd też tworzone kibuce). Istotna była także walka z analfabetyzmem. Tutaj szczególną rolę odegrała organizacja ORT, która prowadziła zajęcia zarówno dla dzieci, jak i dla dorosłych. Dość sporo miejsca w albu-mach (Rychbach, Rychbach – Gierzcze Puste, Rychbach – Wrocław) jest poświęcone na działalność TOZ-u, czyli ówczesnej służby zdrowia. Nie było większej potrzeby tuż po wojnie niż zorgani-zowanie pomocy medycznej i leków. Zdjęcia w albumach pokazują wzorową postawę lekarzy i pielęgniarek, gabinety lekarskie dobrze wyposażone w środki medyczne. Miejsce udzielania porad lekarskich jest już w pełni ukształtowane. Ma poczekalnie, krzesła, niezbędny sprzęt me-dyczny. To komunikat, że władza działa skutecznie, przeznacza wystarczające kwoty na naj-większe skupisko społeczności żydowskiej w powojennej Polsce. To wyraz pochwały za ich działalność. Profesor Szaynok pisała, że „WKŻ oceniał pomoc od CKŻP jako znikomą, infor-mował o przysyłaniu na Dolny Śląsk przez CKŻP chorych, którym nie zapewniono żadnej pomocy. Irytację wywołał także fakt przydzielenia przez CKŻP większych funduszy mniejszym ośrodkom np. Katowicom”7. Konfrontacja tych dwóch obrazów jest skrajnie różna. Pierwszy z nich ma gloryfikować władzę, a drugi jest pisany od strony doświadczeń władz lokalnych WKŻ.

Życie kulturalne na Dolnym Śląsku na fotografii jest zagadnieniem dość marginalizowanym w albumach. Pojawiają się nieliczne zdjęcia przedstawień teatru żydowskiego we Wrocławiu, a także teatru dziecięcego, domu kultury w dawnym Rychbachu oraz jedna karta dotycząca wysta-wy Rafała Modzelewskiego, utrzymana w duchu polskiego romantyzmu (gloryfikacja cierpienia narodu).

Można by uznać, że albumy dla CKŻP są wykonywane według schematu, który stanowią punkty wytyczone przez Komisarza dla Spraw Produktywizacji Ludności Żydowskiej na Woje-wództwo Wrocławskie. Statutowym celem Komisarza miała być „produktywizacja ludności żydowskiej, obywateli polskich, wyzutych przez faszyzm, wojnę i emigracje ze swych siedzib, jak również dla racjonalnego włączenia obywateli polskich do twórczej pracy dla odbudowy kraju”8.

Szczegółowe zadania Komisarza określono w 6 punktach: 1. Zatrudnianie Żydów w przemyśle, rolnictwie i handlu. 2. Zakładanie wyposażenia technicznego i kredytowanie gospodarstw rolnych, spółdzielni. 3. Regulowanie osadnictwa i przesiedlania Żydów. 4. Opieka nad matkami, dziećmi i osobami niezdolnymi do pracy. 5. Ewidencja ludności żydowskiej. 6. Promowanie zbliżenia polsko-żydowskiego. Fotografie stanowią odpowiedź na te postulaty. Ukazują wcielanie w życie tych zadań. Obraz

„produktywizacji” w albumach przypisywanych Eidlerowi wytycza dwa kierunki. Pierwszy z nich to wizja pracy na wsi. To zdjęcia z różnych zabiegów uprawiania ziemi, działalność w ramach kół rolniczych i kibuców. Rolnicy ukazywani są w charakterze typów postaci, ze swoimi atrybutami – w otoczeniu zwierząt hodowlanych (dorodnych, tłustych) czy też na polu przy orce, z końmi. Spotyka się też zdjęcia grupowe, ukazujące chłopów z widłami na tle siana lub traktora. To obraz wytężonej pracy, wspólnej i harmonijnej. Jest kilka kart, które przedstawiają cykl dnia rolników: praca w polu, odpoczynek, wspólny posiłek na wolnym powietrzu. Rolnicy są ukazani jako ci

7 B. S z a y n o k, op. cit., s. 34. 8 Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Akta Komisarza Wojewódzkiego dla Spraw Produktywizacji Ludności

Żydowskiej na Województwo Wrocławskie VI/698, s. 94.

113

produktywni, pracujący z wielkim wysiłkiem i zaangażowaniem (prasa pisała m.in. o pierwszych bąblach na palcach żydowskich).

Obraz pracy w obu albumach Rolnika Żydowskiego ma określony schemat budowania narracji. Rozpoczyna się od ogólnego spojrzenia z zewnątrz na budynki gospodarcze, dalej ukazano inwen-tarz zwierzęcy (bogactwo, dorodność, tłuste krowy, świnie)9. Rolnicy są portretowani ze zwierzę-tami, w otoczeniu urodzajnej przyrody. Doją krowy, czyszczą obory, dbają o nowy dobytek. Po-jawiają się uzyskane z pieniędzy Jointu sprzęty i maszyny. Jedno ze zdjęć ma znamiona niemal iko-ny. To przeniesienie schematu figury Dobrego Pasterza na obraz rolnika, który pochylony i skulo-ny trzyma w objęciach owcę.

Drugi obraz to praca w spółdzielniach przemysłowych o charakterze warsztatów. Na Dolnym Śląsku działało 69 spółdzielni żydowskich branży metalowej, odzieżowej, skórzanej i spożywczej. W 1948 r. zatrudniały 10 tys. Żydów i stanowiły 75% wszystkich spółdzielni Dolnego Śląska10. To model Żyda-robotnika wielkoprzemysłowego. Żydzi podejmowali pracę w hutach i kopalniach Dolnego Śląska, gazety żydowskie chętnie pisały o tych, co na wzór radziecki bili zawrotne rekor-dy. A. Goldsztejn oceniał, że w 1946 r. „minimum połowa Żydów na Dolnym Śląsku utrzymywa-ła się z pracy produkcyjnej”11.

Zdjęcia są ustawione identycznie, postaci są sfotografowane w tym samym stylu: popiersie z niewielkim tłem w górnej partii, ukazane z atrybutami pracy – maszynami, szczypcami, nożyca-mi. Robotnicy najczęściej zgrupowani są na zdjęciach po dwóch lub trzech. Często jeden pomaga drugiemu. To wizja harmonijnej i braterskiej pracy. Podpisy odwołują się do propagandowej reto-ryki. Młode pracownice wykonujące po 130% normy przywołuje obraz pracy socrealistycznej, wspólnej, dla całości społeczeństwa. Fotografie są tu uzupełnione tekstami. Słowo naprowadza na interpre-tację, odbiór obrazu. Nadaje mu inne znaczenie.

Plan realizują nie tylko pracownicy fabryk, ale i lekarze z TOZ-u, nauczyciele z ORT-u, władza (urzędnicy), handlarze, remontujący, budujący, sprzątający. Każdy ma się przydać w tym dziele odbudowy. Każdy z tych wizerunków ma wymowę propagandową, odwołującą się do haseł wspólnej pracy na rzecz państwa, ale państwa „tu i teraz”.

Ten typ fotografii to ogólny wizerunek powstania i osiedlania się na stałe Żydów na Dolnym Śląsku. Przeciwstawiać go można poczuciu tymczasowości, goszczenia na swoich terenach w ramach diaspory. Jest to kolejna granica, którą stanowi przeformułowanie stereotypu Żyda-przybysza na Żyda-osadnika, Żyda-rolnika (względnie Żyda-pracownika fabryk). To pseudono-woczesne spojrzenie na Żydów jako na „zawsze obcych”. Ich tożsamość musi się zmieniać, ale jest rozpatrywana z punktu widzenia całości, a nie poszczególnych jednostek. Na zdjęciach przypi-sywanych Eidlerowi jest to dobrze widoczne. Te zdjęcia mają pokazać typy postaci, a nie pojedyn-cze jednostki i ich starania o odbudowę kraju. Żydzi są potraktowani jako jedna grupa etniczna, bez wskazania na indywidualne różnice. Już to, że fotografie są multiplikowane i powielane w różnych albumach, niezależnie od tego czy dotyczą Wrocławia, Wałbrzycha, czy Rychbachu (ob. Dzierżoniów), odzwierciedla myślenie o typach miejsc czy osób. Obrazy dotyczące pracy na roli i życia w małych miasteczkach, są niemalże wizerunkiem lokalnego, małego Izraela12.

9 Zwierzęta hodowlane (zwłaszcza świnie) pokazują, że religia nie była istotnym elementem życia powojennych

Żydów, a także, że rola tradycji została ograniczona. Albumy pokazują laicką społeczność. Z kolei we wspomnieniach Jakuba Egita Grand Illussion, jest mowa o tym, że tradycja i religia była szczególnie ważna dla odradzającego się społeczeństwa żydowskiego.

10 M. G r y n b e g, Żydowska spółdzielność pracy w Polsce w latach 1945–1949, Warszawa 1986. 11 A. G o l d s z t e j n, Ludność żydowska Dolnego Śląska 1945–1948, Wrocław 1968, s. 54. 12 Myślę, że określenie „mały Izrael” w pełni oddaje warunki życia na Dolnym Śląsku. Liczba Żydów jest

nieznana dokładnie. Określa się ją na 70–90 tys. na początku 1947 r.

114

W pracy przedstawiłam najważniejsze wątki dotyczące produktywizacji Żydów. Nakreśliłam obraz, który wynikał z albumów fotograficznych, obrazujących powojenną historię Żydów na Dolnym Śląsku. To obraz – jak można się przekonać – o wyraźnym oddźwięku propagando-wym, prożydowski i sprzyjający kształtowaniu nowej i nowoczesnej rzeczywistości. Został on skierowany do darczyńców dla Jointu i osobno do Centralnego Komitetu Żydów Polskich. For-my przedstawienia się różniły, ale mają wiele wspólnego. Przykładowo dla każdej z tych organi-zacji powstały wizerunki gloryfikujące osadnictwo żydowskie, przedstawiane, jako wielka szansa dla społeczności żydowskiej. Dlaczego wybrano na tereny osadnicze Dolny Śląsk? Jakub Egit, przewodniczący WKŻ pisał: „Budować nowe żydowskie życie na Dolnym Śląsku […] dlatego, że na Dolnym Śląsku znajdowały się obozy koncentracyjne dla Żydów, którzy cały czas uparcie demonstrowali swoją polskość, a po wyzwoleniu natychmiast przystąpili do utrwalania tej pol-skości. […] dlatego, że w południowych powiatach Dolnego Śląska […] nie było poważnych spustoszeń w rezultacie działań wojennych”13. To racjonalne przesłanki ku tworzeniu tutaj osadnictwa. Jednostki szukały miejsca, w którym będą mogły czuć się bezpiecznie. „Prawo obywatelstwa na Dolnym Śląsku okupili swą krwią i pracą. […] Żydzi, którzy w powszechnie znany tragiczny i bestialski sposób zostali pozbawieni swych najbliższych, pragną zapomnieć o tragedii i rozpocząć nowe życie w środowisku ludzi wzajemnie sobie przyjaznych i potrafią-cych się wzajemnie zrozumieć. Pragnienie przyjaźni i wzajemnego zrozumienia panujące zazwy-czaj w rodzinach może obecnie przy ich braku być urzeczywistnieniem jedynie społeczności jednorodnej. Nie dziwnym więc jest pęd Żydów do tworzenia jednolitych skupisk o tych sa-mych zainteresowaniach duchowych”14. I to początkowo, wg autora/autorów zdjęć, Żydzi zna-leźli. Tu okazano im zainteresowanie, dano pracę, dom, mieli dobre warunki. To obraz jednak niezwykle starannie wyreżyserowany, nieprawdziwy i idealistyczny. Jak pisze WKŻ w swoich raportach, Żydzi otrzymywali głodowe racje żywnościowe, stosunki z urzędnikami nie były najlepsze, mieli także ogromne problemy ze znalezieniem pracy, domu, czy z aprowizacją. Te fotografie to marzenie o tym, jak powinno wyglądać powojenne osadnictwo żydowskie na Dol-nym Śląsku. Hasło „produktywizacji” jest równie wyolbrzymione. Żydzi musieli pracować, znaleźć jakieś zajęcie. I nie ma w tym żadnego fenomenu. Pojawia się jednak, gdy próbujemy mityzować ich historię gospodarczą, stosunek do pracy i stawiać granicę między okresem przedwojennym, a sytuacją powojenną.

13 J. E g i t, Rok życia żydowskiego na Dolnym Śląsku, „Nowe Życie”, 15 VII 1946. 14 Archiwum ŻIH, Wydział Produktywizacji CKŻP, 11 bp., memoriał w sprawie osadnictwa Żydów na terenie

Dolnego Śląska z 23 VI 1945.

115

ANEKS

116

117

118

119

121

Marta Rudnicka Uniwersytet Łódzki

ZAGADNIENIE „HANDLU WEWNĄTRZNIEMIECKIEGO” W CZASIE NEGOCJACJI

NAD UKŁADEM ZASADNICZYM MIĘDZY REPUBLIKĄ FEDERALNĄ NIEMIEC

I NIEMIECKĄ REPUBLIKĄ DEMOKRATYCZNĄ

„Handel wewnątrzniemiecki” (Innerdeutsche Handel), początkowo nazywany „handlem

wewnątrzstrefowym” (Interzonenhandel), posiadał szczególny, jedynie sobie właściwy charakter. Stąd określany był często jako handel sui generis. Specyfika ta wynikała między innymi z faktu, że nie podlegał regułom handlu zagranicznego, ale też nie był handlem wewnętrznym w prostym tego słowa znaczeniu. Niektóre rozwiązania były charakterystyczne tylko dla niego. Wymiana handlowa odbywała się między dwoma nieuznającymi się wzajemnie państwami, w których obowiązywały odmienne systemy społeczne i gospodarcze i które przynależały do przeciwstawnych bloków politycznych i ekonomicznych. Na relacje te wpływało ponadto wiele czynników zewnętrznych, wynikających z klęski w II wojnie światowej oraz dwubiegunowości stosunków międzynarodowych.

Początki „handlu wewnątrzniemieckiego” sięgają okresu jeszcze przed powstaniem dwóch państw niemieckich1. Artykuł 14 umowy poczdamskiej mówił, że „w okresie trwania okupacji Niemcy będą traktowane jako jednolita całość gospodarcza”. W praktyce mocarstwa okupacyjne prowadziły odmienną politykę gospodarczą w swoich strefach. Mimo tego w latach 1946–1949 zawartych zostało siedem porozumień, tzw. układów międzystrefowych (Interzonenabkommen) dotyczących wymiany handlowej między różnymi strefami okupowanymi. W okresie tym doszło też do pierwszego poważnego załamania się kontaktów handlowych między strefami zachodnimi i strefą radziecką, co spowodowane było reformą walutową z 1948 r. i tzw. pierwszym kryzysem berlińskim. Wprawdzie wymiana ta została wznowiona w roku następnym, gdy kryzys został zażegnany a w kwestii wymiany handlowej zawarte zastało kolejne krótkoterminowe porozumienie, konieczne było jednak opracowanie nowych zasad współpracy. Wynikało to z faktu, że w 1949 r. powstały dwa państwa niemieckie. Negocjacje nad układem stanowiącym podstawę dwustronnej wymiany handlowej trwały do 20 IX 1951 r., kiedy to został podpisany tzw. Układ Berliński2. Porozumienie to, w brzmieniu z 16 VIII 1960 r.3 wraz z późniejszymi

1 J. S k i b i ń s k i, Dwa państwa niemieckie. Stosunki gospodarcze w ich politycznym uwarunkowaniu, Warszawa 1974;

V. H o r n u n g, Zehn Jahre Grundlagenvertrag zwischen der Bundesrepublik Deutschland und der Deutschen Demokratischen Republik (1972–1982), Rheinfelden 1985, s. 49; D. N a k a t h, Zur Geschichte der Deutsch-deutschen Handelsbeziehungen Die besondere Bedeutung der Krisenjahre 1960/61 für die Entwicklung des innerdeutschen Handels, Berlin 1993, s. 8-14.

2 „Abkommen über den Handel zwischen den Währungsgebieten der Deutschen Mark (DM-West) und den Währungsgebieten der Deutschen Mark der Deutschen Notenbank (DM-Ost)”.

3 We wrześniu 1960 r., w odpowiedzi na wprowadzenie przez NRD ograniczeń w ruchu tranzytowym do i z Berlina oraz obowiązkowych legitymacji dla dyplomatów zagranicznych, RFN wypowiedziała Układ Berliński z 20 IX 1951 r. Ponieważ NRD, przy groźbie niewystarczającej pomocy ze strony ZSRR i innych krajów bloku wschodniego, mogła znaleźć się w trudnym położeniu ekonomicznym, zaproponowała w październiku 1960r. podjęcie rozmów nad nowym układem handlowym. W tej sytuacji RFN, nie chcąc zrywać stosunków handlowych, wycofała się z wypowiedzenia układu, jeszcze przed upływem terminu wypowiedzenia. D. Nakath, op. cit., s. 54; H. Haftendorn, Deutsche Außenpolitik

122

zmianami i uzupełnieniami pozostawało podstawą prawną „handlu wewnątrzniemieckiego” do zjednoczenia obu państw w 1990 r.

Istotne jest, że Republika Federalna Niemiec i Niemiecka Republika Demokratyczna przez cały ten okres nie uznawały się, ani nie prowadziły żadnych rozmów na płaszczyźnie politycznej. Handel był jedynym obszarem komunikacji, przy czym tutaj również rozmowy nie toczyły się na poziomie rządów. O ile ze strony NRD rozmowy prowadzili przedstawiciele ministerstwa (Ministerium für Außenhandel und innerdeutschen Handel), stronę RFN reprezentował urząd powierniczy (Treuhandstelle für den Interzonenhandel). Powiernictwo to działało od 1950 r. jedynie z upoważnienia rządu RFN, dopiero w 1953 r. uzyskało nadzór ze strony ministra gospodarki i związane zostało wytycznymi rządu4. We wspomnianym układzie nie ma ponadto mowy, iż zawarty został on między RFN i NRD, a mówi się jedynie o obszarach walutowych obu marek. Sformułowanie to pozwalało po pierwsze utrzymać stan nieuznawania się obu państw, a po drugie układ objął w ten sposób swym zasięgiem również Zachodni i Wschodni Berlin.

Aż do lat 70. handel był jedynym obszarem komunikacji między RFN i NRD. Przyczynił się on przy tym do zbliżenia obu krajów na płaszczyźnie politycznej. Jednym z kierunków zachodnioniemieckiej polityki odprężenia zapoczątkowanej w 1966 r. przez tzw. Wielką Koalicję (CDU/CSU/SPD) było pobudzenie kontaktów handlowych. W tym celu rząd wydał między innymi gwarancje dla długoterminowych dostaw, a także wprowadził dynamiczny kredyt bezodsetkowy, tzw. Swing5. Działania na płaszczyźnie politycznej, przy stałym wspieraniu rozwoju stosunków handlowych, podjął utworzony w grudniu 1969 r. rząd koalicji socjalliberalnej (SPD/FDP), na czele którego stanął Willy Brandt. Pierwszym efektem nowej polityki wschodniej Bonn były układy ze Związkiem Radzieckim i Polską z 1970 r. (tzw. Układy Wschodnie) oraz układ czterech mocarstw w sprawie Berlina z 3 IX 1971 r. Podjęte zostały również rozmowy z NRD, najpierw nad układami tranzytowym i komunikacyjnym, a od połowy 1972 r. nad układem o podstawach normalizacji stosunków między RFN i NRD (tzw. Układ Zasadniczy). Nadal jednak stosunki między oboma państwami miały charakter „wyjątkowy”.

Nie uznając obszaru NRD za „zagranicę”, RFN również „handlu wewnątrzniemieckiego” nie uznawała za handel zagraniczny. Stosunki te miały charakter „szczególny”. Obowiązywała wymiana bezcłowa uregulowana na podstawie list towarowych. Listy te, pod względem ilościowym i jakościowym, ustalane były corocznie. Bezpośrednie płatności między przedsiębiorstwami były niedozwolone. Obrót płatniczy odbywał się poprzez rozliczenia na trzech, specjalnie do tego celu stworzonych, podkontach w bankach emisyjnych obu państw. Jednostką płatniczą była tzw. jednostka rozliczeniowa (Verrechnungseinheit – VE), która odpowiadała wartości każdej z walut niemieckich w stosunku 1:1. Rzeczywista siła nabywcza obu marek nie miała znaczenia. Ponadto obie strony mogły korzystać ze Swingu. W praktyce stosowany był on wyłącznie dla zrównoważenia finansowych należności NRD. W 1972 r. wyniósł on 585 milionów VE6.

zwischen Selbstbeschränkung und Selbstbehauptung. 1945–2000, Stuttgart-München 2001, s. 151; G. W i t t i g, Chruschtschows Berlin-Krise 1958 bis 1963. Drohpolitik und Mauerbau, München 2006, s. 107-128.

4 Do zadań Powiernictwa należało kierowanie wymianą towarową między oboma państwami, a także prowadzenie w imieniu rządu RFN rozmów w sprawach gospodarczych z przedstawicielami NRD.

5 V. H o r n u n g, op. cit., s. 52; D. N a k a t h, op. cit., s. 16-17. 6 Bonn już w 1951 r. przyznał pierwsze kredyty techniczne (30 milionów jednostek rozrachunkowych), a potem

stopniowo doszedł w 1958 r. do 200 milionów jednostek rozrachunkowych. Zasady Swing, na korzyść NRD, zmieniły się w 1968 r. (wymiana not 9 XII 1968 r.; Willi Kleindienst (RFN) i Heinz Behrendt (NRD); na 6 lat). Odtąd

123

Ten szczególny status „handlu wewnątrzniemieckiego” był uznawany przez państwa założycielskie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG). Do układów rzymskich z marca 1957 r. dołączony został protokół dodatkowy7, w którym handel między RFN i NRD uznany zostały za handel wewnętrzny. W praktyce więc, z pewnymi wszak ograniczeniami8, NRD została włączona w obszar handlowy Wspólnoty. W literaturze pisano o statusie quasi-członka dla Niemieckiej Republiki Demokratycznej9.

Niemiecka Republika Demokratyczna traktowała natomiast handel z Republiką Federalną Niemiec jako handel zagraniczny. Ze względu na korzyści ekonomiczne była ostrożna w poruszaniu zagadnień politycznych na tym obszarze. Działania polityczne negatywnie wpływały na jej korzyści ekonomiczne.

Znaczenie „handlu wewnątrzniemieckiego” dla obu krajów było duże, przyczyny tego zjawiska były jednak różne. Dla NRD handel ten miał znaczenie ekonomiczne. Wymiana handlowa z RFN stanowiła 10% ogólnych obrotów z zagranicą. Kraj ten był jej najważniejszym zachodnim partnerem handlowym. Nie istniały tu problemy językowe; bliskie sąsiedztwo dawało możliwość szybkich, w razie potrzeby, dostaw; korzystne warunki wymiany dawały możliwość oszczędności (Swing, brak ceł). Co ważne, Niemiecka Republika Demokratyczna miała w ten sposób dostęp do produktów deficytowych, zachodnich nowości technicznych, a także, mimo pewnych ograniczeń, do rynku EWG. Oddziaływanie polityczne tego handlu należy oceniać, z punktu wiedzenia NRD, niekorzystnie. Związek Radziecki niechętnie patrzył na jakiekolwiek uzależnienie tego państwa od RFN. Również w stosunkach z innymi krajami bloku wschodniego uprzywilejowana pozycja handlowa NRD nie była mile widziana. „Handel wewnątrzniemiecki” sprzyjał też niekontrolowanym kontaktom między obywatelami obu państw. Korzyści ekonomiczne przemawiały jednak zdecydowanie za utrzymaniem handlu na dotychczasowych zasadach10.

W przypadku RFN sytuacja wyglądał odwrotnie. „Handel wewnątrzniemiecki” stanowił niewielki udział w obrotach RFN ze światem zewnętrznym (1,9%). Podobnie było z Berlinem Zachodnim (1–2%). Handel miał jednak duże znaczenie polityczne. Po pierwsze, był ogniwem łączącym dwie części Niemiec, wzmacniał świadomość jedności narodu oraz sprzyjał tworzeniu kontaktów międzyludzkich. Po drugie, był ważny ze względu na sytuację Berlina Zachodniego. Istniejący system handlowy obejmował Berlin Zachodni i w ten sposób podkreślał związek tego miasta z RFN. Ewentualne wprowadzenie ograniczeń w handlu dawało ponadto możliwość nacisku na NRD, by ta nie utrudniała komunikacji między Republiką Federalną Niemiec i Berlinem Zachodnim11.

Uwagi odnośnie struktury „handlu wewnątrzniemieckiego” oraz jego znaczenia dla obu państw niemieckich pozwolą lepiej zrozumieć przebieg rozmów nad układem o podstawach normalizacji stosunków między RFN i NRD, czyli tzw. Układem Zasadniczym. Należy przy tym pamiętać, że kwestia „handlu wewnątrzniemieckiego” stanowiła tylko jeden z wielu tematów rozmów

kredyty mogły osiągnąć wysokość 25% wartości wywozu (eksportu) NRD w poprzednim roku. Z 200 milionów Swing wzrósł w roku następnym do 360 milionów, a w 1972 r. do 585 milionów.

7 Akten zur Auswärtigen Politik der Bundesrepublik Deutschland, 1972, Bd. 2, München 2003 [dalej: AAP], dok. 271, przypis 3, s. 1264.

8 Np. procedura konsultacyjna; kredyty nie dłuższe niż na 5 lat. 9 V. H o r n u n g, op. cit., s. 51; W. B r u n s, Von der Deutschland-Politik zur DDR-Politik?, Opladen 1989, s. 100. 10 S. M i c h a ł o w s k i, Rozwój wymiany handlowej NRD–RFN w procesie normalizacji ich wzajemnych stosunków,

Opole 1983, s. 73-78; V. H o r n u n g, op. cit., s. 56; AAP, dok. 271, s. 1265–1267; G. W i t t i g, op. cit., s. 107. 11 S. M i c h a ł o w s k i, op. cit., s. 89-92; V. H o r n u n g, op. cit., s. 55; W. B r u n s, op. cit., s. 99; AAP, dok. 271,

s. 1263-1265; G. W i t t i g, op. cit., s. 107.

124

i w żadnym wypadku nie najważniejszy. Negocjacje ze strony RFN prowadził sekretarz stanu Egon Bahr, a NRD reprezentował sekretarz stanu Michael Kohl. Rozmowy, mające początkowo charakter ogólnej wymiany poglądów, rozpoczęły się 15 VI 1972 r. Od 16 VIII 1972 r. miały charakter negocjacji i zakończyły się parafowaniem układu 8 IX oraz jego podpisaniem 21 XII 1972 r. Sprawa handlu była przedmiotem zarówno oficjalnych rozmów obu delegacji, jak również spotkań w cztery oczy Bahra i Kohla. Wątek ten poruszony został również przy okazji spotkania Egona Bahra z Erichem Honeckerem we wrześniu 1972 r.12

Przystępując do rozmów oba kraje miały określone cele, jakie chciały osiągnąć w kwestii handlu. Celem Republiki Federalnej Niemiec było umieszczenie w układzie zapisu, potwierdzającego obowiązywanie dotychczasowego systemu handlowego. System ten miał „szczególny” charakter, a więc jego potwierdzenie w Układzie Zasadniczym podkreśliłoby „szczególność” całościowych wzajemnych relacji dwóch państw niemieckich. Maksymalistyczne potraktowanie w układzie zagadnień współpracy służyć miało podtrzymaniu i dalszemu rozwijaniu więzów między Niemcami z NRD i RFN. Utrzymanie spoistości narodu, który po II wojnie światowej znalazł się w dwóch odmiennych systemowo państwach, było głównym celem polityków z Bonn13. Niemiecka Republika Demokratyczna zmierzała natomiast do jak najbardziej ogólnikowego potraktowania tego zagadnienia w układzie. Głównym celem były zapisy o prawnomiedzynarodowym uznaniu, równouprawnieniu, niedyskryminacji i in.; kwestie praktyczne, w tym handel, miały zostać uzgodnione dopiero po wejściu w życie, ewentualnie podpisaniu, Układu Zasadniczego. Na działania NRD miały również wpływ toczące się równolegle negocjacje nad przedłużeniem układu o Swingu.

Podstawą rozmów od czerwca do września 1972 r.14 był projekt przedłożony na pierwszym spotkaniu przez przedstawiciela NRD Michaela Kohla. Sprawa niemiecko-niemieckich stosunków handlowych, wraz z innymi kwestiami wzajemnych kontaktów, została poruszona w punkcie 8 projektu porozumienia. Założono w nim, że obie strony potwierdzą swoją gotowość do współpracy, zgodnie z normami prawa międzynarodowego oraz dla obopólnej korzyści, na obszarze gospodarki, nauki i techniki, komunikacji, poczty i łączności, służby zdrowia, kultury i sportu, ochrony środowiska, a także na innych obszarach15. Na tym etapie rozmów NRD uważała, że wystarczy w układzie jedynie wyrazić gotowość współpracy i wymienić obszary tej współpracy. Konkretnymi regulacjami powinny się zająć właściwe urzędy, ale dopiero po wejściu w życie, ewentualnie po podpisaniu, Układu Zasadniczego. Odrzucając propozycje uszczegółowienia punktu 8, Michael Kohl stwierdził, iż negocjacje nad detalami mogą tę kwestię niepotrzebnie skomplikować. Dodał, że jest to niewskazane, jeśli układ ma być gotowy do podpisania w ciągu dwóch, trzech miesięcy16.

Taktyka Egona Bahra w tym okresie zmierzała do przekonania strony wschodnio-niemieckiej o konieczności umieszczenia, w obustronnym interesie, zapisu iż istniejące porozumienia odnośnie handlu będą dalej obowiązywały. Układ Zasadniczy nie powinien, jego

12 E. B a h r, Zu meiner Zeit, München 1996, s. 404; Dokumente zur Deutschlandpolitik, Reihe VI, Bd. 2, Teilband 1,

1. Januar 1971 bis 31. Dezember 1972, München 2004 [dalej: DzD, Bd. 2/1], dok. 169, s. 601-602. 13 AAP, dok. 227, s. 1029. 14 Spotkania w Berlinie Wschodnim i Bonn: 15 VI, 21/22 VI, 28 VII, 2/3 VIII, 16/17 VIII, 30/31 VIII. 15 DzD, Bd. 2/1, dok. 294A, 3; art. 8, s. 3. 16 D. N a k a t h, Die Verhandlungen zum Deutsch-deutschen Grundlagenvertrag 1972. Zum Zusammenwirken von SED-Politbüro

und DDR-Außenministerium bei den gesprächen mit der BRD, Berlin 1993, s. 31; Dokumente zur Deutschlandpolitik, Reihe VI, Bd. 2, Teilband 2, Die Bahr-Kohl-Gespräche 1970–1973, München 2004 [dalej: DzD, Bd. 2/CD], dok. 297, s. 2; dok. 300, s. 1; dok. 320, s. 9; dok. 322, s. 3; dok. 323, s. 7, 33-34; dok. 329, s. 17; dok. 332, s. 4; dok. 333, s. 88-89; dok. 336, s. 1-3.

125

zdaniem, zagrozić temu co już istniało17. Ponadto domagał się, by zostały wyznaczone ramy dla dalszych negocjacji na poszczególnych obszarach. Cząstkowym spełnieniem tego żądania było uzupełnienie w połowie sierpnia artykułu 8 o stwierdzenie, że oba państwa nie tylko wyrażą gotowość współpracy na wymienionych obszarach, ale również zawrą konieczne w tym względzie porozumienia18. Nierozwiązana pozostała natomiast sprawa sformułowania o „normach prawa międzynarodowego”, na których to – według NRD – miała się opierać współpraca. Egon Bahr stwierdził, iż w punkcie tym chodzi o kwestie praktycznych stosunków, a więc zwrot o normach prawa międzynarodowego (entsprechend den Normen des Völkerrechts) powinien zostać usunięty. Jego zdaniem, zasady na jakich miały się opierać wzajemne stosunki winny znajdować się w innym miejscu tekstu porozumienia, nie było więc potrzeby ich powtarzania. Delegacja Niemieckiej Republiki Demokratycznej nie zgodziła się z taką argumentacją i odmówiła usunięcia zapisu19.

Do sukcesów tego pierwszego etapu rozmów nad punktem 8 (handel wymieniony jako jeden z obszarów współpracy) zaliczyć można tylko zgodę co do obszarów przyszłej współpracy. Obie strony gotowe były przy tym dołączyć do porozumienia protokół dodatkowy, gdzie rozwiązane miałyby zostać problematyczne kwestie.

Na spotkanie w połowie września 1972 r. Republika Federalna Niemiec przygotowała własne propozycje ujęcia artykułu 8 (od tej pory artykułu 7!) Układu Zasadniczego. Do listopada 1972 r., czyli momentu zakończenia negocjacji i parafowania porozumienia, to one były podstawą rozmów 20.

Obie strony zgodziły się, iż w ustępie pierwszym wyrażą gotowość uregulowania, w toku normalizacji wzajemnych stosunków, swoich praktycznych i humanitarnych problemów. W ustępie drugim zobowiązały się zawrzeć umowy celem rozwijania i popierania, na bazie Układu Zasadniczego, obopólnie korzystnej współpracy w dziedzinie gospodarki, nauki i techniki, komunikacji, obrotu prawnego, poczty i telekomunikacji, zdrowia, kultury, sportu, ochrony środowiska i w innych dziedzinach. Ustęp trzeci zawierał informację, że szczegółowe kwestie zostały uregulowane w protokole dodatkowym21. Brzmienie tego artykułu zostało ustalone w czasie dwóch rund rokowań we wrześniu 1972 r. Co istotne, delegacja Niemieckiej Republiki Demokratycznej zrezygnowała z zapisu o odwołaniu się do norm prawa międzynarodowego. Było to możliwe po kolejnym wyraźnym zapewnieniu przedstawicieli Republiki Federalnej Niemiec, że układy między oboma państwami, w tym na wymienionych w punkcie 7 obszarach, mogą mieć tylko prawnomiędzynarodwy charakter22.

Dużo większe trudności przyniosło uzgodnienie przez obie strony treści protokołu dodatkowego. Główny ciężar prac spadł tutaj na komisję roboczą23. Na wniosek RFN, pierwszy zapis protokołu odnosił się do handlu24. Punkt ten zakładał, że handel między Republiką Federalną Niemiec i Niemiecką Republiką Demokratyczną będzie rozwijany na podstawie istniejących umów. RFN i NRD podpiszą wieloletnie porozumienia mające na celu wspieranie

17 DzD, Bd. 2/CD, dok. 294, s. 12; dok. 297, s. 4; dok. 300, s. 6; dok. 303, s. 6; dok. 304, s. 28; dok. 309A, s. 3;

dok. 317A, s. 7; dok. 320, s. 11; dok. 321, s. 2; dok. 324, s. 14-15; dok. 329, s. 6; dok. 333, s. 55; dok. 341, s. 7. 18 DzD, Bd. 2/CD, dok. 303, s. 6; dok. 311, s. 36-37; dok. 317A, s. 7; dok. 319, s. 5; dok. 322, s. 4; dok. 323, s. 13;

dok. 326, s. 4; dok. 328, s. 12. 19 DzD, Bd. 2/CD, dok. 303, s. 6; dok. 304, s. 10; dok. 305, s. 4. 20 Spotkania w Berlinie Wschodnim i Bonn: 13/14 IX, 26–28 IX, 10–12 X, 24–26 X, 1–4 XI, 6 XI. 21 Tekst polski art. 7: „Zbiór Dokumentów PISM”, 1972, nr 12, s. 2102. 22 DzD, Bd. 2/CD, dok. 348B (jednobrzmiący z 347E), s. 3; dok. 351, s. 7-8. 23 Skład grupy roboczej: NRD – Hans Bernhardt, dr Günter Bühring, Gerhard Breitbarth; RFN – Jurgen

Weichert, Walter-Jürgen Lehmann, dr Reinhard Renger. 24 DzD, Bd. 2/CD, dok. 348B (jednobrzmiący z 347E), s. 4.

126

rozwoju stosunków gospodarczych, dostosowanie przestarzałych uregulowań oraz poprawę struktury handlu25. Problemy stwarzała tym razem głównie delegacja RFN, która próbowała, między innymi, wprowadzić zapis o dalszym obowiązywaniu istniejących porozumień w dziedzinie handlu. Zdanie to miało więc brzmieć: Handel między NRD i RFN będzie dalej rozwijany na bazie istniejących i dalej będących w mocy porozumień (und fortgeltende). Niemiecka Republika Demokratyczna odrzuciła tę propozycję. Równolegle przedstawiciele RFN zaproponowali, aby przewidywane w tym ustępie sformułowanie, że przestarzałe uregulowania zostaną dostosowane, przenieść do listu, który Kohl i Bahr wymieniliby przy podpisaniu układu. Według Bonn, w liście tym mogłyby się również znaleźć zapisy, przewidywane wcześniej w ustępie drugim punktu pierwszego protokołu dodatkowego do artykułu 7 Układu Zasadniczego, o zobowiązaniu do zawarcia długoterminowych porozumień, celem wspierania dalszego rozwoju stosunków gospodarczych i poprawy struktury handlu. Również ta propozycja nie spotkała się z przychylnym nastawieniem delegacji NRD26.

Koniec października 1972 r. przyniósł ostateczne uzgodnienie treści protokołu dodatkowego. Było to możliwe, gdyż Egon Bahr przestał sprzeciwiać się sformułowaniu o dostosowaniu przestarzałych regulacji, a także zrezygnował z wyraźnego umieszczenia w tekście oświadczenia, iż Układ Berliński będzie dalej obowiązywał. Sprawa wymiany listu i jego treści pozostawała nadal otwarta.

Koncepcja wymiany listów, zaproponowana przez RFN, stanowiła – moim zdaniem – ostatnią próbę wymuszenia na NRD zapisu o dalszym obowiązywaniu istniejących porozumień w dziedzinie handlu. Oficjalna argumentacja RFN mówiła o potrzebie wyraźnego zasygnalizowania dalszego obowiązywania całego systemu handlowego między oboma krajami niemieckimi, tak aby członkowie EWG nie zakwestionowali protokołu dodatkowego z 1957 r.27 Zgodnie z projektem RFN, w piśmie tym miało znaleźć się oświadczenie, że obie strony są gotowe prowadzić negocjacje nad wieloletnim porozumieniem. Przy tej okazji powinny zostać omówione kwestie: zmian na liście towarów, porozumienia o wzajemnych dostawach maszyn oraz regulacji Swing. Ponadto obie strony miały się zgodzić na dalsze obowiązywanie dotychczasowego systemu handlowego oraz poczynić kroki celem dostosowania przestarzałych uregulowań28.

W czasie dyskusji nad tym dokumentem delegacja NRD stwierdziła, że część tych zapisów znajduje się już w protokole dodatkowym. Odnośnie wypunktowanych zagadnień (Maschinenlieferung i Swing) oczekiwałaby dodatkowo ustnej interpretacji, że chodzi o przedłużenie tych układów. Przedstawiciele RFN postawili natomiast warunek, że w ostatnim zdaniu umieszczony zostanie zapis o dostosowaniu przestarzałych uregulowań, o ile NRD zgodzi się na wyraźne stwierdzenie, że dotychczasowy system handlowy będzie nadal obowiązywał29. Ostatnim akordem tej dyskusji była propozycja NRD z listopada 1972 r., w której ta ostatnia godziła się na zapis, iż „dotychczasowy system handlowy będzie dalej obowiązywał”, o ile w ciągu ośmiu dni nastąpią zadowalające postępy w toczących się równolegle negocjacjach, odnośnie porozumień w sprawie Swingu i dostaw maszyn. Chodziło tutaj o przedłużenie dotychczas obowiązujących regulacji30. Na takie oświadczenia Michaela Kohla, Egon Bahr

25 DzD, Bd. 2/CD, dok. 394, s. 4; dok. 396, s. 3-4; dok. 402A, s. 4; tekst ostateczny ibidem, dok. 418G, s. 1;

tekst polski: „Zbiór Dokumentów PISM”, 1972, nr 12, s. 2108. 26 DzD, Bd. 2/CD, dok. 358C, s. 1; dok. 360, s. 35-36; dok. 361, s. 2; dok. 368B, s. 2. 27 DzD, Bd. 2, dok. 205, s. 693-694; DzD, Bd. 2/CD, dok. 397, s. 69. 28 AAP, dok. 346, s. 1587 i 1593; DzD, Bd. 2/CD, dok. 394, s. 4; dok. 394E, s. 1; dok. 397, s. 65-70. 29 DzD, Bd. 2/CD, dok. 394, s. 4; przypisy w dok. 394E, s. 1; dok. 397, s. 68. 30 Porozumienia z 6 XII 1968 r. o Swing i o dostawach maszyn (budowlanych).

127

odpowiedział iż nie może teraz stwierdzić, czy takie rozwiązanie jest możliwe31. Nie znalazłam informacji, by później powrócono do tego wątku.

W czasie ostatniego spotkania przed parafowaniem układu (6 XI 1972 r.) obie strony odstąpiły w końcu od swoich żądań. Odnośnie sprawy wymiany dodatkowych not uznano, że nie wniosłyby one nic nowego do statusu „handlu wewnątrzniemieckiego”. Sprawę regulacji Swingu odroczono. Obie strony wyraziły chęć kontynuowania rozmów i podpisania w tej kwestii porozumienia. Politycy z Bonn nadmienili jednak, iż muszą się zmienić zasady przyznawania Swingu32.

Wpływ na większą ugodowość obu stron miały, między innymi, zbliżające się wybory w Republice Federalnej Niemiec. Parafowanie Układu Zasadniczego przed wyborami miało duże znaczenie dla koalicji socjalliberalnej, gdyż mogło wpłynąć korzystnie na wyniki obu partii w przedterminowych wyborach, zaplanowanych na 19 XI 1972 r. Politycy SPD i FDP uważali, że będzie to plebiscyt, w którym społeczeństwo wypowie się za lub przeciw wschodniej i niemieckiej polityce rządu33. Na trwałości koalicyjnego rządu Willego Brandta zależało również Niemieckiej Republice Demokratycznej, gdyż fakt ten gwarantował ratyfikowanie uzgodnionego porozumienia. Od opozycji CDU/CSU nie oczekiwano w NRD ani konstruktywnej postawy, ani możliwości kompromisu. Potwierdzało to wystąpienie przewodniczącego frakcji parlamentarnej CDU/CSU Rainera Barzela, w którym stwierdził, że w razie zwycięstwa chadecji układ nie zostanie podpisany, póki NRD nie zaprzestanie strzelać do uciekinierów w Berlinie34. Ponadto należy pamiętać, że rozmowy nad Układem Zasadniczym były jednym z elementów procesu zbliżenia na linii Wschód – Zachód. Istniał więc nacisk innych państw na RFN i NRD, tak aby doszło między nimi do porozumienia i proces mógł być kontynuowany. W pierwszej kolejności chodziło o dojście do skutku planowanej Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE). Ponieważ oba państwa niemieckie były zainteresowane porozumieniem, kwestie sprzeczne – w tym sprawa niemiecko-niemieckiego handlu – straciły na znaczeniu i przestały zagrażać parafowaniu układu.

Podpisany 21 XII 1972 r. Układ Zasadniczy został ratyfikowany 11 V 1973 r., większością głosów koalicji SPD/FDP, przez Bundestag. W pierwszym czytaniu w Bundesracie, posiadająca większość CDU/CSU odrzuciła go. W drugim czytaniu głosowała przeciwko niemu już tylko Bawaria, tak więc układ przeszedł. Bawaria złożyła jeszcze skargę do Federalnego Trybunału Konstytucyjnego, ta została jednak oddalona. 6 VI 1973 r. prezydent Gustav Heinemann podpisał układ. Rada Państwa NRD ratyfikowała Układ Zasadniczy 13 VI 1973 r. Siedem dni później wymieniono listy ratyfikacyjne i układ wszedł w życie.

Podsumowując, należy stwierdzić, że zapis dotyczący handlu w Układzie Zasadniczym nie zmienił nic we wzajemnych stosunkach handlowych obu państw niemieckich. Musiał jednak zostać w nim uwzględniony, ponieważ miał dla obu stron duże znaczenie polityczne i ekonomiczne. Mimo, że stał się częścią regulacji na płaszczyźnie międzypaństwowej, nie stracił swojego „szczególnego” statusu. Było to możliwe dlatego, iż oba kraje uważały te rozwiązania gospodarcze za korzystne dla siebie. Użyte w protokole dodatkowym do artykułu 7 Układu Zasadniczego sformułowanie o dalszym rozwijaniu handlu na podstawie istniejących

31 DzD, Bd. 2, dok. 204, s. 692-693; DzD, Bd. 2/CD, dok. 408, s. 11. 32 AAP, dok. 346, s. 1587; dok. 381, s. 1730-1732; DzD, Bd. 2/CD, dok. 397, s. 70; dok. 414, s. 1;

Porozumienia z 12 grudnia 1974 r. przedłużało dotychczasową praktykę przyznawania bezprocentowego kredytu technicznego tzw. Swing do końca 1981 r. i podwyższało jego górną granicę do 850 mln VE rocznie.

33 A. B a r i n g, Machtwechsel. Die Ära Brandt-Scheel, Stuttgart 1982, s. 499; E. B a h r, op. cit., s. 423. Wyniki wyborów: SPD 45,8%, CDU 35,2%, CSU 9,7%, FDP 8,4% (271 mandatów SPD/FDP, 225 CDU/CSU).

34 A. B a r i n g, op. cit., s. 497-498.

128

porozumień uznać można, według mnie, za zrealizowanie głównego celu RFN. Mimo, że nie wspomniano wprost o Układzie Berlińskim ani o dalszym obowiązywaniu układów czy całego systemu handlowego między oboma państwami niemieckimi, zapis ten wystarczył, aby utrzymany został „szczególny” charakter tych stosunków handlowych. Świadczy o tym orzeczenie Federalnego Trybunału Konstytucyjnego z 31 VII 1973 r., w którym stwierdzono, że sformułowanie dotyczące handlu wyraźnie wskazuje, że obie strony układu nie uważają swoich stosunków handlowych względem siebie za handel zagraniczny35. Zapis ten był więc zgodny z zasadą, że Niemiecka Republika Demokratyczna jest częścią Niemiec i w stosunkach z Republiką Federalną Niemiec nie może być uważana za zagranicę. Przekonanie to potwierdziły w 1973 r. także państwa EWG, utrzymując formułę o specjalnym statusie „handlu wewnątrzniemieckiego” i dalszym obowiązywaniu protokołu dodatkowego z 1957 r.36

Nie można mówić przy tym o klęsce założeń Niemieckie Republiki Demokratycznej. Głównym celem tego kraju było uznanie prawnomiędzynarodowe oraz członkostwo w Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ) i to zostało osiągnięte. Pewne ustępstwa w artykule 7 wyniknęły z faktu, że nastawała na nie RFN zainteresowana praktycznymi ułatwieniami dla obywateli. Ustępstwa obu negocjujących stron wzajemnie się zrównoważyły.

35 D. N a k a t h, Die Verhandlungen…, s. 34. 36 R. B i s k u p, Deutschlands offene Handelsgrenze. Die DDR als Nutznießer des EWG-Protokolls über den innerdeutschen

Handel, Frankfurt am Main–Berlin 1976, s. 14-26 i n.; S. M i c h a ł o w s k i, op. cit., s. 121-122.

129

Dominika Babicz Uniwersytet Łódzki

HISTORIA BANKOWOŚCI CENTRALNEJ W POLSCE W LATACH 1828–1945

Bank Centralny jest jedną z najważniejszych instytucji w gospodarce państwa, odpowiada za

stabilność narodowego pieniądza, działa na rzecz bezpieczeństwa całego systemu bankowego, a także finansowego. Jego prawidłowe funkcjonowanie daje podstawy rozwoju gospodarczego.

Bank Polski 1828–1885

Historię polskiego banku emisyjnego można rozpocząć w roku 1828, kiedy to 29 I 1828 r.1 powołano w Warszawie (Królestwo Polskie połączone unią personalną z Rosją) Bank Polski. Powstał on dzięki niezwykłej konsekwencji i wytrwałości ministra skarbu księcia Ksawerego Druckiego – Lubeckiego. Do sukcesu tego przyczyniły się, obok jego osobistych umiejętności (nie posiadał wykształcenia ekonomicznego) i oddania sprawie, przychylność i zaufanie, jakim obdarzali go Aleksander I i Mikołaj I. Swoje starania Lubecki rozpoczął już w momencie mia-nowania na ministra, czyli w roku 18212. W jego zamyśle Bank miał być najważniejszym i najpo-tężniejszym instrumentem, dzięki któremu umocniłaby się niezawisłość ekonomiczna i poli-tyczna kraju. Zmiany w gospodarce zapoczątkował przywróceniem równowagi budżetowej przy pomocy bezwzględnego egzekwowania podatków. Nie przysporzyło mu to zwolenników w społeczeństwie, ale poprawiło kondycję Skarbu Królestwa. Kolejnym jego sukcesem było umożliwienie eksportu zboża na Wschód poprzez zniesienie bariery celnej, a także zmniejszenie zadłużeń majątków ziemskich dzięki uchwaleniu prawa o Towarzystwie Kredytowo-Ziemskim. I tak po siedmiu latach Postanowienie królewskie w sprawie utworzenia i zakresu działania Banku Pol-skiego zostało ostatecznie zatwierdzone.

Był to bank państwowy, zatem kapitał zakładowy pochodził z funduszy rządowych i wyno-sił 30 mln zł3. Miał prawo emisji biletów, która zależała od ilości srebra (były one wymienialne na monety). Zgodnie z postanowieniem główne czynności banku to: „wypłata dochodu stałego i jego umorzenie; przyjmowanie depozytów, tudzież sum dla przekazów lub na procent od rzą-du, instytutów i osób prywatnych; obroty funduszów bankowych na wzrost handlu, ustalenie kredytu i rozkrzewienie przemysłu narodowego”4. Bank odpowiadał za obieg pieniężny, obsłu-gę długu publicznego, a ponadto zajmował się udzielaniem pożyczek krótko i długotermino-wych prywatnym przedsiębiorcom, skupowaniem dewiz. Najpoważniejszą pozycją po stronie aktywnej bilansu były „pożyczki i zaliczenia”, i tak np. ich udział w roku 1835 był na poziomie 54,7%, a dominował kredyt otwarty, stanowiący ok. 80% tej pozycji5.

1 L. G l u c k, Bank Polski 1828–1885. Dla upamiętnienia 160 rocznicy otwarcia Banku Polskiego, Warszawa 1988, s. 23. 2 W. M o r a w s k i, Bank Polski (1828–1885), „Gazeta Bankowa”, 2008, nr 41, s. 52. 3 Ibidem, s. 53. 4 Postanowienie królewskie w sprawie utworzenia i zakresu działania Banku Polskiego z dn. 29 I 1828 r., art. 6.

Cyt. za: L. G l u c k, op. cit., s. 214. 5 Ibidem, s. 72.

130

Bank Polski miał również niewątpliwie udział w rozwoju kilku ważnych ośrodków życia prze-mysłowego. Były to m.in.: Zakłady Starachowickie, Huta Bankowa, Zakłady Żyrardowskie, Fa-bryka Maszyn w Warszawie, Papiernia w Jeziornie, Warzelnia Soli w Ciechocinku6.

Bank Polski funkcjonował prawidłowo do 29 XI 1830 r., kiedy to wybuchło powstanie listo-padowe. W tym czasie Bank zajmował się przede wszystkim zabezpieczeniem wartości powierzo-nych, a także zapewnieniem prawidłowego obiegu pieniężnego. Lecz wkrótce w kraju zaczęły się problemy z wymianą biletów kasowych, ponieważ brakowało kruszcu na drobne monety. W wy-niku tego handel mieszkańców był utrudniony. Rząd Tymczasowy podporządkował Bankowi Polskiemu mennicę oraz podjął decyzję o emisji jedno- i dwuzłotowych biletów bankowych. Z powodów technicznych wyemitowane zostały jedynie bilety jednozłotowe, które potocznie nazywano „powstańczym” banknotem. W sumie do obiegu wypuszczono ich ok. 735 tys.7 Jed-nakże po zakończeniu powstania nie zostały one uznane za legalne przez władze rosyjskie z po-wodu herbu z wizerunkiem Orła i Pogoni.

Począwszy od upadku powstania rozpoczęły się problemy z utrzymaniem autonomiczności Banku. Zmieniło się kierownictwo i próbowano prowadzić politykę w myśl założeń Ksawerego Lubeckiego bez niego samego, ponieważ w czasie powstania wyjechał do St. Petersburga z nadzie-ją na uzyskanie zgody Mikołaja I na utrzymanie swobód konstytucyjnych, a gdy to okazało się niemożliwe, nie powrócił do kraju. Władze rosyjskie rozpoczęły proces rusyfikacji. Wprowadzono obowiązek znajomości języka rosyjskiego przez pracowników banku, w 1841 r. na miejsce zło-tówki wprowadzono rubla (w przeliczeniu 1 rubel = 6,66 zł), a kapitał zakładowy banku ustalono na wysokość 8 mln rubli8. Bilety kasowe i bankowe opiewające na złote były wymieniane do koń-ca 1851 r. Zmieniono herb Królestwa Polskiego na dwugłowego orła rosyjskiego z dotychczaso-wym herbem Królestwa na piersi. W 1864 r. po raz pierwszy prezesem Banku Polskiego został Rosjanin – Aleksander Kruze. W latach 60. Rada Administracyjna powołała Komitet, który miał opracować reformę Banku Polskiego. Planowano zmienić strukturę władzy, a kapitał zakładowy w wysokości 10 mln rubli w połowie miał być wniesiony przez Bank Polski, a w połowie przez akcjonariuszy9. Planowano również zmiany w zakresie kontroli nad bankiem, która miała być powierzona pięcioosobowej „kuratorii”, będącej pod przewodnictwem kontrolera generalnego. Zmienić miał się również zakres czynności banku, a także przewidywano rozbudowę sieci oddzia-łów terenowych. Ostatecznie jednak projekt ten nie został nigdy zatwierdzony i wprowadzony w życie. Powodem tego mogło być m.in. utworzenie banku centralnego Rosji (Bank Państwa). Następnie, 15 V 1870 r. minister finansów wydał rozporządzenie, które jeszcze bardziej przybliża-ło Bank Polski do likwidacji i obejmowało następujące sprawy:

wstrzymanie udzielania pożyczek hipotecznych, pożyczek dla zakładów przemysłowych, pożyczek na zakup bydła i nawozów, pożyczek pod zastaw kamieni szlachetnych i przedmiotów ze złota i srebra;

wstrzymanie przyjmowania weksli z zabezpieczeniem hipotecznym;

wstrzymanie corocznego zasilania funduszu (kapitału) rezerwowego z czystego zysku Banku;

wprowadzenie do zakresu czynności Banku Polskiego wszelkich operacji, które wykonuje Bank Państwa, a których Bank Polski dotychczas nie prowadził;

sprzedaż nieruchomości bankowych;

6 A. M i k o s, Ustrojowa Pozycja Banku Centralnego w Polsce, Warszawa 2006, s. 7. 7 L. G l u c k, op. cit., s. 42. 8 W. M o r a w s k i, op. cit., s. 54. 9 L. G l u c k, op. cit., s. 129.

131

pozbawienie Banku prawa emisji biletów bankowych i wycofanie biletów będących w obiegu10.

Przez następne piętnaście lat Bank Polski funkcjonował jako zwyczajny bank handlowy. W skutek tego 1 I 1886 r. władze rosyjskie postawiły Bank Polski w stan likwidacji11. Czynności z tym związane, prowadzone przez warszawski kantor Banku Państwa, zakończyły się 1 I 1894 r.12

Tabela nr 1: Prezesi Banku Polskiego

Nazwisko Lata

Ludwik Jelski 1828–1831

Józef Lubowidzki 1832–1842

Józef Tymowski 1842–1855

Benedykt Niepokoyczycki 1855–1862

Aleksander Laski 1862–1863

Aleksander Kruze 1864–1870

Teofil Roguski 1870–1875

Teodor Baumgarten 1875–1885

Gustaw Diersen 1885–1886

Źródło: W. Morawski, Bank Polski (1828–1885), „Gazeta Bankowa”, 2008, nr 41, s. 54.

Z brzmienia nazwisk prezesów Banku Polskiego można wywnioskować, że większość z nich były to osoby pochodzenia polskiego, wyjątkiem jest Kruze i dwóch ostatnich prezesów, kiedy to Bank był coraz bliższy likwidacji.

Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa 1918–1924

Od likwidacji Banku Polskiego na terenie Polski działały banki emisyjne państw zaborczych, tak więc w obiegu znajdowały się ruble rosyjskie, marki niemieckie i korony austriackie. Po wybu-chu I wojny światowej, gdy Niemcy wyparli wojska rosyjskie, powołali Generalne Gubernatorstwo Warszawskie, a w nim Polską Krajową Kasę Pożyczkową, która swoją działalność rozpoczęła 26 IV 1917 r.13, wprowadzając do obiegu marki polskie. Była to instytucja kasowo-bankowa, która miała prawo emisji marki polskiej. Po odzyskaniu niepodległości Polska Krajowa Kasa Pożycz-kowa stała się instytucją bankową państwa polskiego i władzę w niej przejął zarząd polski. Posta-nowiono, że będzie ona istniała do czasu, gdy zostanie powołany Bank Polski. Pełniła więc funk-cję tzw. instytucji zastępczej do 1924 r.

Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa nie tylko pełniła zadania instytucji emisyjnej, ale również m.in. udzielała wsparcia finansowego Skarbowi Państwa i przedsiębiorcom w formie pożyczek. Okres powojenny był czasem trudnym dla gospodarki. Był to czas odbudowy i integracji niemal wszystkich dziedzin życia. Potrzeby finansowe państwa były coraz większe, a przychody z podat-

10 A. M i k o s, op. cit., s. 15; L. G l u c k, op. cit., s. 131-132. 11 Ibidem, s. 136. 12 Loc. cit. 13 A. M i k o s, op. cit., s. 16.

132

ków nie były w stanie ich pokryć. Dlatego też zarówno rząd, jak i przedsiębiorcy zaczęli korzystać z pożyczek PKKP. Kredyty te pochodziły z emisji, co doprowadziło do inflacji, a następnie w roku 1923 do hiperinflacji (kurs dolara z kilku tys. podniósł się do 9 mln marek)14.

Nasilająca się destabilizacja gospodarki i niezadowolenie społeczne wymusiło konieczność re-formy. Władysław Grabski został powołany na Ministra Skarbu. Opracowano ustawę O naprawie Skarbu Państwa i Reformie Walutowej z 11 I 1924 r.15 Ustawa zawierała postanowienia z zakresu po-datków, ustalenie warunków likwidacji Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej, a także powołania banku emisyjnego, jako banku akcyjnego z udziałem państwa, co dawało niezależność od rządu, gwarancje stabilności polityki pieniężnej i zwiększenia zaufania społeczeństwa do tej instytucji.

Bank Polski Spółka Akcyjna (1924–1939)

Prezesem Banku został mianowany Stanisław Karpiński na pięcioletnią kadencję. Do jego obowiązków należał nadzór nad całą działalnością Banku i przewodniczenie Radzie Banku czyli głównemu organowi kierowania instytucją (prezes banku, wiceprezes banku, 12 członków i 3 zastępców). Ponadto miał on prawo do zawieszania ustaw Rady Banku i Dyrekcji, a zobowią-zany był do składania Ministrowi Skarbu comiesięcznych sprawozdań z działalności Banku. Dnia 20 I 1924 r. prezydent RP Stanisław Wojciechowski podpisał statut Banku Polskiego S.A. i od 28 IV 1924 r.16 Bank rozpoczął wykonywanie swych czynności. Zastąpiono markę polską złotym, w przeliczeniu 1 złoty był wart 1,8 mln marek polskich. Emisja złotego odbywała się na zasadach systemu dewizowo-złotowego, czyli jego obieg musiał być pokryty w 30% zapasami srebra i złota, walut zagranicznych i dewiz wymienialnych na złoto.

Bank Polski S.A. odpowiedzialny był przede wszystkim za utrzymanie stabilności polskiego złotego, regulowanie obiegu pieniężnego, pełnił obowiązki na rzecz Skarbu Państwa, zajmował się również czynnościami kredytowymi jak bank komercyjny. Obok Centrali i Oddziału Głównego w Warszawie Bank Polski S.A. posiadał oddziały w większych miastach Polski, niektóre z nich przejęte po polskiej Krajowej Kasie Pożyczkowej. W 1938 r. sieć oddziałów wraz z zastępstwami rozrosła się do prawie 300 jednostek17.

Władzami Banku były:

Walne Zgromadzenie Akcjonariuszy;

Rada Banku;

prezes i wiceprezes Banku oraz dyrekcja;

Komisja Rewizyjna. Bank niestety nie funkcjonował bez zakłóceń, miał problemy ze zbyt dużym deficytem budże-

towym. W 1925 r. miał miejsce kryzys proinflacyjny, który ujawniał się załamaniem kursu złotego i inflacją. Spowodowane to było m.in. wzrastającą emisją biletów zdawkowych i bilonu. Koniecz-na była interwencja rządu. Pojawił się jednak problem, jak obronić kurs złotego. Premier Grabski miał w tym względzie odmienne zdanie od rządu, uważając, że należy bronić kursu złotego. Wła-dze Banku uznały zaś, że sprzedaż walut obcych spowodowałaby jedynie wyczerpanie zapasów i że należy pozostawić kurs rynkowi. Konflikt ten doprowadził do podania się Grabskiego do dymisji.

W konsekwencji 13 XI 1927 r. nastąpiła druga w historii Polski reforma pieniężna, ustalona w Planie stabilizacyjnym, który powstał w porozumieniu z przedstawicielami banków amerykańskich.

14 C. L e s z c z y ń s k a, Bank Polski 1924–1939, Warszawa 1988, s. 11. 15 E a d e m, Rzut oka na dzieje polskiej bankowości centralnej, http://www.nbp.pl/Publikacje/Historia/rzut.pdf, s. 9. 16 E a d e m, Bank…, s. 19; e a d e m, Rzut…, s. 9. 17 A. M i k o s, op. cit., s. 35.

133

Rząd zobowiązał się do utrzymania równowagi budżetowej, zniesienia ograniczeń dewizowych, a kapitał zakładowy miał zostać podwyższony do 150 mln zł. Międzynarodowe konsorcjum ban-kowe miało udzielić Polsce pożyczki na kwotę 6 mln dolarów i 2 mln funtów szterlingów, czyli łącznie ok. 540 mln zł, a faktyczny koszt pożyczki wynosił 9%18.

Kolejne trudności były związane z Wielkim Kryzysem lat 30., kiedy to państwa stanęły w obli-czu wielkich trudności finansowych. Polskie władze zastanawiały się, jaką przyjąć metodę walki z osłabianiem się waluty. Ostatecznie postanowiono utrzymać parytet złota. W 1933 r.19 Polska przystąpiła do tzw. „bloku złotego”. Stosowała się do zasad tego bloku do roku 1936, lecz gdy zapasy złota i dewiz diametralnie się kurczyły, nie dało się utrzymać swobody transferowej. W następstwie tego faktu w kwietniu 1936 r., po burzliwych dyskusjach wprowadzono reglamen-tację obrotów płatniczych z zagranicą. W październiku tego samego roku Francja, Szwajcaria i Holandia przeprowadziły dewaluację, nazywaną „wyrównaniem walutowym”, w Polsce zaś za-częto się obawiać o kurs złotego. Rząd kolejny raz opowiedział się za jego nienaruszalnością.

Przedstawiona tabela obrazuje sytuację Banku przed i po Wielkim Kryzysie. Dokładnie widać, jak duży spadek dewiz nastąpił w latach 1929–1935. Była to zmiana o 742 mln zł. W 1935 r. dewi-zy spadły do poziomu jednej piątej z okresu przed kryzysem. Zmiana pozostałych pozycji bilansu nie była aż tak duża i gwałtowna, jak w przypadku dewiz.

Tabela nr 2: Pozycje aktywów w bilansie Banku oraz obieg pieniężny w latach 1929–1935 (w mln zł)

XII 1929 r. XII 1932 r. XII 1935 r.

Złoto dewizy netto 1 227 485 230

Weksle 704 585 689

Pożyczki 77 114 109

Bilety skarbowe – – 63

Kredyt Skarbu – 90 190

Papiery procentowe 83 106 141

Razem Kredyty 864 895 1 192

Obieg pieniężny 1 600 1 325 1 411

Źródło: C. Leszczyńska, Bank Polski 1924–1939, Warszawa 1988, s. 79.

Bank Polski S.A. w okresie II wojny światowej

Przed wojną przygotowano Bank, aby w czasie stanu wojennego mógł wykonywać swoje za-dania. Przywilej emisji przedłużono do 1954 r. Dnia 2 IX 1939 r.20 zebranie akcjonariuszy za-twierdziło zmiany w statucie Banku. Największe z nich to przekazanie Radzie Banku uprawnień walnego zgromadzenia akcjonariuszy, zwiększenie rozmiarów działalności kredytowej i limitów zakupów papierów wartościowych. Przeprowadzono również ewakuację walorów i dokumen-tów oddziałów Banku. Następnie, 5 IX władze Banku udały się do Paryża, gdzie pozostały do 1 VII 1940 r.21, po czym udały się do Londynu. Po upadku państwa we wrześniu 1939 r. Bank Polski S.A. został podzielony na dwie części, które do końca wojny pracowały oddzielnie.

Podczas pobytu Banku na emigracji istotną kwestią było chronienie wywiezionego z kraju zło-ta. Oprócz tego instytucja ta zajmowała się również kwestiami związanymi z likwidacją przedwo-

18 C. L e s z c z y ń s k a, Bank…, s. 44-46; e a d e m, Rzut…, s. 12. 19 E a d e m, Bank…, s. 44-46. 20 E a d e m, Rzut…, s. 16. 21 A. M i k o s, op. cit., s. 38.

134

jennych transakcji z zagranicą. Jeżeli chodzi o transakcje z klientami prywatnymi, to spraw tego typu Bank w tym czasie nie prowadził. Zajmował się natomiast finansowaniem części wydatków rządu polskiego.

Na zajętych terenach Polski władze niemieckie wprowadziły do obiegu markę niemiecką ja-ko prawny środek płatniczy. Początkowo funkcjonowała ona obok biletów Banku Polskiego, jednakże te później wycofano z obiegu. Pomimo braku polskiej waluty, Bank Polski nie został zlikwidowany. Ograniczono jednak jego funkcje – zajmował się wyłącznie zarządzaniem bu-dynkami mieszkalnymi Banku, wypłatami emerytur oraz pobieraniem wpłat od przedwojennych dłużników.

W kwietniu 1946 r. Bank ponownie został połączony, a złoto powróciło do kraju. Nie zo-stały mu jednak przywrócone czynności bankowe, ponieważ utworzony w 1945 r. Narodowy Bank Polski22 zaczął pełnić funkcję banku emisyjnego na uwalnianych ziemiach polskich. W okresie późniejszym Bank Polski został postawiony w stan likwidacji, która zakończyła się ostatecznie 1952 r.

Podsumowując okres ponad stuletniej działalności bankowości centralnej, należy podkreślić, że duży wpływ na kształtowanie się kierunków jej działań miało podłoże historyczne – brak nie-podległego państwa polskiego, następnie jego powstanie i burzliwy okres II wojny światowej. Bank z tamtego czasu różnił się od obecnego Banku Centralnego głównie zakresem czynności, nie był on bowiem wyłącznie bankiem centralnym. Obok takich funkcji jak emisja pieniądza i obsługa Skarbu Państwa, zajmował się czynnościami zwykłego banku komercyjnego, obsługiwał przedsiębiorców i osoby prywatne w zakresie udzielania pożyczek. Założenia i decyzje władz Banku podejmowane przez te wszystkie lata dały jednak podstawy do stworzenia obecnego sys-temu bankowości centralnej.

22 C. L e s z c z y ń s k a, Bank…, s. 94.

135

ANEKS

Zdjęcie nr 1: Gmach Banku Polskiego przy placu Bankowym w Warszawie

Zdjęcie nr 2: Sto marek polskich z 1919 r.

Zdjęcie nr 3: Pięć złotych polskich z 1831 r.

137

Malwina Łańcuchowska Uniwersytet Łódzki

DZIEJE NARODOWEGO BANKU POLSKIEGO W LATACH 1945–2004

Narodowy Bank Polski – jako centralny bank państwa jest ważną instytucją finansową,

która posiada uprawnienia władcze w stosunku do sektora bankowego oraz, przede wszyst-kim, odpowiada za kształtowanie i realizację polityki pieniężnej. Jego pozycję ustrojową okre-śla Konstytucja oraz inne ustawy bankowe – w głównej mierze ustawa o Narodowym Banku Polskim1. Aby jednak zrozumieć, jak ważną rolę w polskiej gospodarce na przestrzeni lat odegrał Narodowy Bank Polski, należy cofnąć się do początków jego powstania, a w szcze-gólności do okresu od 1945 r.

Rozpoczęcie działalności przez NBP 1945–1948

Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 15 I 1945 r., który zaczął obowią-zywać od 2 II 1945 r., powołał do życia Narodowy Bank Polski. Jednak geneza powstania Na-rodowego Banku Polskiego sięga już roku 1944, kiedy to w Moskwie narodziła się koncepcja utworzenia nowej instytucji banku centralnego niezależnie od faktu, iż na emigracji w Londynie nadal formalnie funkcjonował Bank Polski S.A. Bank ten cieszył się dobrą opinią ze względu na rozwinięcie i obronę dokonań reformy Grabskiego z 1924 r. NBP został powołany do życia przez proradziecki rząd w celu przejęcia od Banku Polskiego jego zadań oraz dostosowania działalności banku centralnego do potrzeb wprowadzanego ustroju socjalistycznego – dlatego równoczesne funkcjonowanie obu instytucji nie było przypadkiem, ale zabiegiem umyślnym. Konieczny był bowiem okres przejściowy, dlatego Banku Polskiego nie zlikwidowano od razu, lecz dopiero w 1952 r.2

Przez pierwsze lata swojej działalności NBP funkcjonował w oparciu o regulacje statutu Banku Polskiego tzn. został utworzony nowy statut, ale w rzeczywistości zawierał on zapisy niejako skopiowane ze statutu Banku Polskiego. Organami ówczesnego NBP byli: Prezes NBP, Rada Banku i Zarząd. Działalność NBP była nadzorowana przez Ministra Skarbu, który dodat-kowo mógł powołać spośród urzędników państwowych Komisarza Banku. Wiązało się to z ogromnym uzależnieniem banku centralnego od Ministra Skarbu. Na początku działalności siedziba NBP mieściła się w Krakowie i Łodzi. Centrala składała się z dziewięciu jednostek: Generalnego Sekretariatu Wydziału Ekonomicznego, Wydziału Kredytowego, Zagranicznego, Personalnego, Administracyjnego, Skarbca Emisyjnego, Generalnej Księgowości oraz Biura Rozrachunków Dewizowych3.

W tym okresie Narodowy Bank Polski posiadał wyłączne prawo do emitowania biletów bankowych na terenie państwa polskiego. Rada Ministrów na wniosek Ministra Skarbu określała wysokość emisji, dodatkowo emitowane bilety bankowe musiały być zabezpieczone całym ma-jątkiem państwowym i dochodami Skarbu Państwa4.

1 A. M i k o s, Ustrojowa pozycja Banku Centralnego w Polsce, Warszawa 2006, s. 123. 2 R. H u t e r s k i, Niezależność Banku Centralnego, Toruń 2000, s. 183-184. 3 A. M i k o s, op. cit., s. 61-68. 4 Dekret z dnia 15 I 1945 r. o Narodowym Banku Polskim, Dz. U. nr 4, art. 14 i nast.

138

Wśród pozostałych zadań NBP, określonych Dekretem, wymienić należy:

dyskonto weksli i kuponów od papierów wartościowych;

udzielanie pożyczek i otwieranie kredytów pod zastaw papierów wartościowych o stałym oprocentowaniu, weksli, dewiz, towarów;

kupno i sprzedaż papierów wartościowych, komunalnych i hipotecznych;

otwieranie rachunków żyrowych i przyjmowanie wkładów;

kupno i sprzedaż pieniędzy zagranicznych, złota, srebra;

sprzedaż przekazów i wypłat na własne oddziały;

przyjmowanie weksli i innych dokumentów do inkasa;

przyjmowanie depozytów na przechowanie i do administracji;

załatwianie zleceń komisowych z dziedziny bankowej;

udzielanie kredytów pod zastaw obligacji Skarbu Państwa i poręczonych przez państwo5.

Ponadto 5 II 1945 r. Ministerstwo Skarbu zaakceptowało program działalności NBP na naj-bliższe lata.

Działalność NBP w latach 1948–1958

Istotne zmiany w tym okresie przyniósł dekret Rady Ministrów z dnia 25 X 1948 r. o reformie bankowej. Pierwotny zakres działalności NBP określony statutem został znacznie rozszerzony. NBP był odpowiedzialny za wykonywanie zadań związanych z emisją i organizacją obiegu pie-niężnego, sporządzał plany kredytowe (które musiały odpowiadać ustaleniom narodowego planu gospodarczego), zapewniał dopływ środków kredytowych zgodnie z założeniami planu, zajmował się również realizacją obrotów kasowych Skarbu Państwa. Do zadań Narodowego Banku Polskie-go należała także ocena udziału banków w realizacji planu kredytowego, co w efekcie sprowadza-ło się do kontroli ich działalności. Dekret ten określał również kierunki centralizacji bankowości. Po pierwsze, banki w dużej mierze podporządkowane były Ministrowi Skarbu. Po drugie, ich zadania sprowadzały się w istocie do zapewnienia finansowania realizacji zadań ustalonych w cen-tralnym planie gospodarczym oraz sprawdzania czy zasoby finansowe w przedsiębiorstwach są wykorzystywane zgodnie z odgórnymi zaleceniami.

Rozrostowi zadań NBP oraz ewolucji ustroju gospodarczego towarzyszyło ograniczenie dzia-łalności innych banków aż do ich likwidacji w latach 1948–1952. Zmiany te miały na celu likwida-cję banków prywatnych oraz pozostawienie kilku banków państwowych, które miałyby wyłącz-ność na obsługę poszczególnych dziedzin gospodarki. Wszystko sprowadzało się do ograniczenia roli banków do wykonywania zadań planowych oraz pozbawienia ich możliwości decyzyjnych. Natomiast Narodowy Bank Polski został przekształcony w wyspecjalizowaną administracyjną agendę rządu6. Działalność NPB w latach 1958–1989

W latach 60. i 70. NBP funkcjonował jako typowy „monobank”, który pełnił funkcję emisyjną, kredytową, rozliczeniową, depozytową i dewizową. Idea „monobank” wynikała z koncepcji go-spodarki planowanej, która zakładała stopniową utratę przez pieniądz zdolności do pełnienia swoich klasycznych funkcji, a w stadium ostatecznym tzn. w fazie gospodarki komunistycznej zakładano, że pieniądz wyjdzie wogóle z użycia. W takim systemie nie było miejsca ani dla kla-

5 Ibidem, art. 19. 6 A. M i k o s, op. cit., s. 80-81.

139

sycznego banku centralnego, ani dla banków komercyjnych, które miały tylko wykonywać polece-nia centrum i nie mogły ze sobą konkurować. Doskonałym rozwiązaniem było więc utworzenie „monobank”, który skupiał funkcje banku centralnego i sektora banków komercyjnych. Przyjęte założenia były powodem postępującego do połowy lat 70. przejmowania przez NBP innych insty-tucji bankowych. Wówczas NBP był równocześnie wiodącym bankiem centralnym, bankiem finansującym rolnictwo i przemysł, a po wchłonięciu w 1975 r. Powszechnej Kasy Oszczędności, również dominującym bankiem oszczędnościowym7.

Istotne próby zmian funkcjonowania banku centralnego zostały podjęte na fali ruchu „Solidar-ności” w 1980 i 1981 r. Odrzucono wtedy centralne planowanie na rzecz samodzielności, samofi-nansowania i samorządności przedsiębiorstw. Przyjęte założenia znalazły odniesienie do regulacji z zakresu bankowości8. Dzięki dorobkowi dwóch poprzednich lat w 1982 r. sejm uchwalił nowe ustawy o NBP i prawie bankowym. Na mocy nowych przepisów NBP uniezależnił się od Ministra Finansów oraz w pewnym zakresie również od rządu, uzyskał prawo do samodzielnego przedkła-dania sejmowi założeń polityki pieniężno-kredytowej, zmieniły się również zasady powoływania władz banku centralnego (prezes NBP powoływany był przez sejm na wniosek premiera). Istotną reorganizacją, jaka miała miejsce w tym okresie, było wydzielenie w 1988 r. Powszechnej Kasy Oszczędności ze struktur NBP, co znacznie ograniczyło zasięg jego działalności. Rok 1989 przy-niósł kolejne zmiany – rząd podjął decyzję o wydzieleniu działalności komercyjnej z banku cen-tralnego, tworząc na bazie oddziałów operacyjnych NBP dziewięć regionalnych banków komer-cyjnych9. Dzięki tej decyzji na rynku pojawiły się nowe podmioty, które odegrały ważną rolę w kształtowaniu systemu banków komercyjnych.

Sytuacja NBP w latach 1989–2004

Wszystkie zmiany dotyczące zasad funkcjonowania banku centralnego w tym okresie wiązały się z budową gospodarki rynkowej. Polska stawała się państwem demokratycznym, coraz bardziej otwartym na świat. W okresie tym zmienił się porządek instytucjonalny, układ właścicielski – re-formy dotyczyły praktycznie wszystkich dziedzin życia. Odpowiedzialność za przeprowadzenie całej operacji spoczęła na wicepremierze i ministrze finansów Leszku Balcerowiczu. Przyjęty pro-gram stabilizacyjny został oparty na następujących zasadach: działaniu na rzecz zrównoważenia budżetu, liberalizacji i urealnieniu poziomu cen, kontroli poziomu płac w sektorze państwowym, wprowadzeniu ograniczonej wymienialności złotego i ujednoliceniu kursu walutowego. W wyniku zliberalizowania rynku walutowego powstała sieć prywatnych kantorów. Podniesiono również stopy procentowe (w ujęciu realnym), zamierzano też poddać ścisłej kontroli podaż pieniądza. Duża część reform miała na celu stworzenie opartego na nowych regułach tzw. dwupoziomowe-go systemu bankowego, w którym miejsce właściwe dla banku centralnego miał zająć NBP10.

W roku 1989 oprócz wspomnianego już wydzielenia dziewięciu banków komercyjnych, które rozpoczęły działalność operacyjną, uchwalono też nowe ustawy o NBP i prawie bankowym. Na mocy nowych regulacji NBP funkcjonował jak bank centralny, typowy dla rozwiniętej gospodarki rynkowej, a jego podstawowym celem działania była stabilizacja złotego. Ponadto do kompetencji NBP należało kształtowanie i realizacja polityki pieniężnej oraz czuwanie nad stabilnością i roz-wojem całego sytemu bankowego. W wyniku zmiany Konstytucji, która miała miejsce w kwiet-niu 1989 r. poczyniono też istotne zmiany w zakresie niezależności NBP od Rządu i innych

7 R. H u t e r s k i, op. cit., s. 184. 8 A. M i k o s, op. cit., s. 81-82. 9 R. H u t e r s k i, op. cit., s. 185. 10 http://www.nbp.pl/Publikacje/Historia/rzut.pdf, s. 24 [dostęp z dn. 3 V 2009].

140

organów administracji państwowej. Nastąpiło przeniesienie uprawnień powoływania i odwoły-wania prezesa NBP z sejmu na prezydenta11. Kolejne zmiany odnoszące się do zagadnienia niezależności banku centralnego nastąpiły na mocy nowelizacji ustawy o Narodowym Banku Polskim z dnia 14 II 1992 r. Były one wynikiem w dużej mierze dotychczasowych doświadczeń z prowadzonej polityki pieniężnej, a także toczących się dyskusji odnośnie regulacji, kształtujących przyszłe funkcjonowanie Europejskiego Systemu Banków Centralnych. Z punktu widzenia polity-ki pieniężnej najważniejszym elementem tych zmian było wprowadzenie sześcioletniej kadencji prezesa NBP oraz precyzyjne określenie sytuacji, w których prezes NBP może zostać odwołany przed upływem kadencji. Wprowadzenie powyższych regulacji zmieniło znacznie relacje między NBP a sejmem12.

Aby NBP mógł realizować postawione cele, niezbędne były dalsze działania na rzecz zwięk-szenia jego niezależności w podejmowaniu decyzji. Autonomia NBP była budowana stopniowo i wyrażała się przede wszystkim w mechanizmie powoływania i odwoływania apolitycznych władz oraz zapisach statutowych określających jego cele. W 1997 r. nowe reguły nabrały rangi konstytu-cyjnej (art. 227 Konstytucji):

1. Centralnym bankiem państwa jest Narodowy Bank Polski. Przysługuje mu wyłączne prawo emisji pieniądza oraz ustalania i realizowania polityki pieniężnej. Narodowy Bank Polski odpowiada za wartość polskiego pieniądza.

2. Organami Narodowego Banku Polskiego są: Prezes Narodowego Banku Polskiego, Rada Polityki Pieniężnej oraz Zarząd Narodowego Banku Polskiego.

3. Prezes NBP jest powoływany przez Sejm na wniosek Prezydenta Rzeczypospolitej na 6 lat.

4. W skład Rady Polityki Pieniężnej wchodzą: Prezes Narodowego Banku Polskiego jako przewodniczący oraz osoby wyróżniające się wiedzą z zakresu finansów, powoływane na 6 lat, w równej liczbie przez Prezydenta Rzeczypospolitej, Sejm i Senat.

5. Rada Polityki Pieniężnej ustala corocznie założenia polityki pieniężnej i przedkłada je do wiadomości Sejmowi równocześnie z przedłożeniem przez Radę Ministrów pro-jektu ustawy budżetowej. Rada Polityki Pieniężnej, w ciągu 5 miesięcy od zakończe-nia roku budżetowego, składa Sejmowi sprawozdanie z wykonania założeń polityki pieniężnej.

Nowa Konstytucja wpłynęła na zmianę pozycji NBP w stosunku do innych instytucji publicz-nych, ale również związała politykę pieniężną z nowym organem NBP – Radą Polityki Pieniężnej. Natomiast w artykule 3 Ustawy o NBP doprecyzowano nadrzędny cel funkcjonowania NBP jako „utrzymanie stabilnego poziomu cen przy jednoczesnym wspieraniu polityki gospodarczej rządu, o ile nie ogranicza to podstawowego celu NBP”. NBP został wyposażony w bardzo bogaty ze-staw narzędzi, niezbędnych do realizacji celu zasadniczego, są to np. stopy procentowe NBP, operacje otwartego rynku, rezerwa obowiązkowa, polityka kursowa. Decyzja odnośnie tego, które z narzędzi zostanie wykorzystane, uzależniona jest od bieżącej sytuacji makroekonomicznej oraz od skuteczności podejmowanych działań. W praktyce NBP opracowuje, a potem realizuje tzw. Strategie polityki pieniężnej13. Można stwierdzić, że do 1997 r. koncentrowano się na pośrednim oddziaływaniu na poziom cen przez sterowanie podażą pieniądza. W latach następnych politykę pieniężną oparto na strategii tzw. bezpośredniego celu inflacyjnego (BCI). W Średniookresowej strate-

11 A. M i k o s, op. cit., s. 82-83. 12 M. S o b o l, Polityka Narodowego Banku Polskiego w drodze do Euro, Warszawa 2008, s. 94-95. 13 Bankowość na świecie i w Polsce. Stan obecny i tendencje rozwojowe, red. L. O r ę z i a k, B. P i e t r z a k, Warszawa

2001, s. 94-206.

141

gii polityki pieniężnej na lata 1999–2003, przyjętej w październiku 1998 r. za główny cel polityki pie-niężnej uznano doprowadzenie do obniżenia stopy inflacji do poziomu 4% do 2003 r. Do naj-ważniejszych przyczyn przyjęcia strategii BCI należały: narastająca niestabilność relacji wiążących zmiany podaży pieniądza z poziomem cen oraz przekonanie o skuteczności strategii BCI w do-kończeniu procesu dezinflacji. Z perspektywy 2004 r. należy stwierdzić, że cel nadrzędny NBP, tj. obniżenie poziomu inflacji do 4% został już osiągnięty w roku 2002.

Wykres: Wskaźnik cen towarów i usług nabywanych przez ludność (poprzedni rok =100)

Źródło: http://www.nbp.pl/Publikacje/Historia/rzut.pdf.

W 2003 r. Rada Polityki Pieniężnej przyjęła Strategię polityki pieniężnej po 2003 r., w której po-

twierdzono słuszność strategii BCI nawet po zakończeniu procesu dezinflacji. Zadaniem władz monetarnych jest utrzymywanie inflacji na odpowiednio niskim poziomie oraz koncentracja na działaniach niezbędnych do włączenia Polski do strefy Euro w najbliższej przyszłości14.

Rola Narodowego Banku Polskiego w procesie integracji europejskiej

Jednym z najważniejszych celów Polski w ostatnich latach było przystąpienie do Unii Euro-pejskiej. W intensywnych pracach na rzecz uzyskania członkostwa aktywnie uczestniczył rów-nież Narodowy Bank Polski. Proces członkostwa w UE zapoczątkowało podpisanie w grudniu 1991 r. Układu Europejskiego ustanawiającego stowarzyszenie między Rzeczpospolitą Polską a Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi. W układzie wskazano, że jednym z warunków dalszej integracji jest zbliżenie istniejącego i przyszłego ustawodawstwa w zakresie prawa bankowego do standardów Unii Europejskiej. Na szczycie w Kopenhadze w czerwcu 1993 r. zostały określone warunki członkostwa dla państw kandydujących, które dotyczyły m.in. osiągnięcia stabilności instytucji gwarantujących porządek demokratyczny, ugruntowania go-spodarki rynkowej, osiągnięcia potencjału pozwalającego sprostać konkurencji państw Unii oraz spełnienia określonych norm regulacyjnych. W kwietniu 1994 r. Polska złożyła formalny wnio-sek o przystąpienie do UE. Natomiast w wyniku decyzji podjętych na szczycie Unii Europej-skiej, który odbył w grudniu 1997 r. w Luksemburgu, w marcu 1998 r. nastąpiło oficjalne roz-poczęcie negocjacji z państwami kandydującymi do członkostwa w UE. W latach 1998–1999 i 2000 r. dokonano rewizji polskiego prawa również w zakresie bankowości centralnej w celu

14 http://www.nbp.pl/Publikacje/Historia/rzut.pdf, s. 24 [dostęp z dn. 3 V 2009].

142

dostosowania go do standardów wspólnotowych. Narodowy Bank Polski jako centralny bank państwa uczestniczył i nadal uczestniczy w pracach odnoszących się pośrednio i bezpośrednio do zagadnień z zakresu bankowości15.

Strategicznym celem Polski stała się integracja z Unią Gospodarczą i Walutową, w związku z czym polityka NBP w latach 1999–2003 została zdominowana przez działania mające na cele spełnienie kryteriów traktatu z Maastricht (dotyczyły one m.in. stabilności cen, kursu walutowego, poziomu długookresowych stóp procentowych).

NBP stał się członkiem Europejskiego Systemu Banków Centralnych z dniem 1 V 2004 r. tzn. od momentu akcesu do Unii Europejskiej. Natomiast członkostwo w unii walutowej uza-leżnione jest od długookresowego spełnienia kryteriów konwergencji. Jeśli kryteria te zostaną spełnione, to dla zwykłych obywateli będzie to oznaczać „pożegnanie” z narodowym pienią-dzem, natomiast dla NBP pełne uczestnictwo w ESBC oznacza rezygnację z samodzielnego prowadzenia polityki pieniężnej16.

Narodowy Bank Polski uczestniczył aktywnie na wszystkich płaszczyznach działań podejmo-wanych w zakresie integracji europejskiej: brał udział w negocjacjach, dostosowywał struktury i działalność banku centralnego do wymogów uznawanych w ESBC oraz przygotowywał sektor bankowy do standardów unijnych.

Podsumowanie

Współczesne funkcje banku centralnego, który jest bankiem banków, bankiem państwa i ban-kiem emisyjnym, ukształtowane zostały na poszczególnych etapach funkcjonowania i rozwoju bankowości centralnej. System socjalistyczny zakładał istotne ograniczenie roli centralnego banku państwa. Wszystkie jego działania podporządkowane były rządowi, a jego funkcje wynikały z założeń planu centralnego. W latach 80. i 90. XX w. nastąpiła przemiana i wiodące znaczenie zaczęto przypisywać zasadom gospodarki rynkowej. Po tych istotnych przeobrażeniach nastąpił wzrost znaczenia instytucji centralnego banku państwa. Wiąże się to z szeroko zarysowanymi zmianami w zakresie jego kompetencji i podstawowych funkcji, istotnym wpływem na rozwój gospodarki i coraz częściej podnoszoną kwestią niezależności w relacjach z innymi organami pań-stwa. W chwili obecnej rola banku centralnego staje się coraz bardziej ponadnarodowa w związku z integracją wspólnotową. Szeroka współpraca pomiędzy bankami centralnymi poszczególnych państw europejskich znalazła swoje odzwierciedlenie w utworzeniu Unii Ekonomicznej i Mone-tarnej, Europejskiego Systemu Banków Centralnych i Europejskiego Banku Centralnego. Warto również zaznaczyć, że przystąpienie Polski do strefy Euro oznacza dla banku centralnego kolejne zmiany. Zmianie ulegnie cel i zadania NBP, zmienią się również kompetencje poszczególnych jego organów17.

15 A. M i k o s, op. cit., s. 139-140. 16 http://www.nbp.pl/publikacje/O_Euro/korzysci_euro_2004.pdf [dostęp z dn. 3 V 2009]. 17A. M i k o s, op. cit., s. 163-168.

143

Dorota Wilczyńska

Uniwersytet Łódzki

REGLAMENTACJA DEWIZOWA W POLSCE I JEJ KONSEKWENCJE DLA GOSPODARKI

Na przestrzeni wieków reglamentację dewizową można było zaobserwować w wielu krajach. Jednym z nich była Polska. Niosło to za sobą liczne konsekwencje gospodarcze, które będą opisywane w poniższej pracy. Przestawione zostaną ograniczenia w handlu dewizami w latach 80. i 90. oraz szeroko pojęty proces dolaryzacji wraz z wpływem na gospodarkę.

Ogólne przyczyny powstania reglamentacji dewizowej

Pojęcie reglamentacji wywodzi się z języka francuskiego. Słowo reglamentation w języku praw-niczym oznacza ograniczenie, podporządkowanie jakiejś działalności zasadom ustalonym przez przepisy prawa. W Polsce prawo dewizowe charakteryzuje się pewnymi specyficznymi kon-strukcjami i pojęciami. Jest ono regulowane ustawą z 27 VII 2002 r. – Prawo dewizowe1. Oprócz konstrukcji prawnych miała i ma ona ogromny wpływ na gospodarkę i jej funkcjonowanie.

Z pierwszymi ograniczeniami dewizowymi możemy się spotkać już w starożytnych Sparcie i Rzymie. Obowiązujące wówczas zakazy skierowane były jedynie do określonych stanów lub nawet osób – nie obowiązywały powszechnie. W kolejnych epokach występowały w takich krajach jak Anglia, Francja czy Austria. Początkowo były one tylko nakazem stawiania do dys-pozycji państwa całości lub części dochodów uzyskanych za granicą, w wyniku działań wojen-nych lub handlowych2.

W Europie pierwsze ograniczenia dewizowe zostały wprowadzone w latach 1914–1918. Po-wodem tych działań było zniszczenie funkcjonującej do tej pory waluty złotej, która nie była jedyna, jednak umożliwiała wymianę na terenie niemalże całego starego kontynentu (tzw. gold standard), w systemie powiązanych ze sobą bilansów płatniczych. Razem z wybuchem I wojny światowej nastąpił masowy wypływ kapitałów z państw. A także potrzeba pokrycia powstałej w ten sposób luki kruszcem i dewizami. W konsekwencji zabroniono wywozu złota i uniemoż-liwiono jego wymienialność na gotówkę. Miało to na celu ograniczenie możliwości wypływu wartości poza obręb danego kraju. W trudnej sytuacji znalazły się państwa biorące udział w wojnie. Ich bilans płatniczy wykazywał ujemne tendencje. Dodatkowo, biorąc pod uwagę konieczność importu materiałów i produktów, przy zahamowanej normalnej wymianie waluto-wej, polityka dyskontowa i dewizowa okazały się bezskuteczne3.

Jednym z rozwiązań powstałej sytuacji było administracyjne narzucenie reglamentacji de-wizowej. Wykształcenie tej koncepcji zakazywało wymiany dewizowej wyłączając jedynie administracyjnie określone przypadki. Po zakończeniu wojny sytuacja powoli zaczęła wracać do normy, jednak kryzys gospodarczy z lat 30. spowodował ostateczne odejście od stosowa-

1 Prawo dewizowe, Dziennik Ustaw 2002, nr 141, poz. 1178. 2 K. Z a w a r t o w s k a, „Monitor Prawa Celnego i Podatkowego”, 5 X 1996, s. 176-179. 3 A. J e z i e r s k i, C. L e s z c z y ń s k a, Historia gospodarcza Polski, Warszawa 2001, s. 226-227.

144

nia parytetu złota. W konsekwencji upowszechniała się deprecjacja walut, a także ostrzejsze, postępujące ograniczenia.

Zakończenie II wojny światowej oraz konsekwencje gospodarczo-polityczne doprowadziły do zarysowania rozłamu na terenie Europy. Nastąpił podział na blok państw kapitalistycz-nych i socjalistycznych, w których bardzo różnie traktowano podejście do kwestii reglamenta-cji dewizowej.

Państwa z gospodarką wolnorynkową reprezentowane przez kraje Europy Zachodniej wy-raźnie dążyły do likwidacji ograniczeń w swobodnej wymianie walut, która była dokonywana poprzez konsekwentne zawieranie porozumień finansowych i gospodarczych oraz tworzenie organizacji międzynarodowych. W lipcu 1944 r. w Bretton Woods w stanie New Hampshire odbyła się United Nations Monetary and Financial Conference, wynikiem której było podpisa-nie porozumienia. Uczestnicy konferencji powołali do życia Międzynarodowy Bank Budowy i Rozwoju (The International Bank of Reconstruction and Development – IBRD), a także Mię-dzynarodowy Fundusz Walutowy (International Monetary Fund – IMF). Wzięło w niej udział 730 delegatów z 44 państw. Postanowienia, będące efektem tego porozumienia, nakładały na każde państwo obowiązek utrzymania jednoprocentowych wahań w zakresie utrzymania kur-sów wymiany walut. System ten funkcjonował do początku lat 70. Załamanie nastąpiło w efek-cie rosnących obciążeń4.

Kraje z gospodarką centralnie planowaną przyjęły reglamentacje do porządku dziennego. Stała się ona integralną częścią prawa dewizowego. Posiadanie na własność walut obcych, dewiz czy złota poddane zostało kontroli. Państwo objęło monopol nie tylko nad tymi elementami, ale także nad handlem zagranicznym. Działalność finansowa i gospodarcza objęte były planem, zgodnie z którym realizowany był obrót dewizami.

Reglamentacja dewizowa w Polsce do 1980 r.

System reglamentacji dewizowej na terenie Polski zmieniał się od skrajnej ingerencji państwa w zapewniający daleko posuniętą liberalizację. Analizując poszczególne etapy podejścia do ograniczeń dewizowych, należy zacząć od roku 1918, gdyż do tego roku Polska nie była suwe-rennym krajem i nie realizowała bezpośrednio polityki gospodarczej. Dlatego właśnie nie doty-czyły jej ograniczenia dewizowe wprowadzone w innych krajach europejskich podczas I wojny światowej. Dopiero w okresie międzywojennym wprowadzono do Polski pierwsze tego typu ograniczenia. Odnosiły się one do praw posiadania walut zagranicznych oraz dewiz. Zasadniczo przyjmowano je jako czynnik regulujący stabilność walutową. Do 1936 r. Polsce udało się za-chować liberalizm w obrocie dewizowym. Jednak 26 IV dekretem prezydenta RP wprowadzono ograniczenia. Miały one na celu poprawę aktywności gospodarczej. Przyjęto bowiem założenie, że będzie to podstawowy instrument polityki finansowej. Jak można było się spodziewać, ruch ten nie przyniósł oczekiwanych rezultatów, gdyż nie istniał zakaz posiadania walut obcych, dewiz czy złota. Zakaz obrotu stał się zatem fikcją.

Po wojnie główny wpływ na kształtowanie się polityki i prawa dewizowego w Polsce miał ZSRR. Tak jak w innych krajach z obowiązującą gospodarką centralnie planowaną, wprowa-dzony został generalny zakaz dokonywania obrotu dewizami. Pozostawiono jednak zwolnienia z tego zakazu, które były uzależnione od wydania odpowiednich zezwoleń zarówno ogólnych, jak i indywidualnych. W praktyce było to niezwykle skomplikowane i – z ekonomicznego punku widzenia – nieefektywne, gdyż w tym okresie obowiązywał swoisty monopol na handel zagra-

4 Ibidem, s. 451.

145

niczny i wymianę walutową. Został on usankcjonowany ustawą dewizową z roku 19525, która silnie ograniczała nieplanowy obrót płatniczy z gospodarkami innych państw. Osoby fizyczne oraz jednostki gospodarki nieuspołecznionej obowiązywał szereg nakazów, zakazów, ograni-czeń, oraz obowiązków, od których odstępstwa możliwe były tylko w dobrze uzasadnionych przypadkach. Wprowadzone zakazy dotyczyły posiadania oraz wywozu walut obcych, złotych lub platynowych monet, a także obrotu tymi aktywami bez zgody odpowiedniego organu wła-dzy państwowej.

Po 1957 r. zaczęto łagodzić przepisy ograniczające obrót dewizami przez osoby fizyczne. Tendencja to miała na celu pozyskanie aktywów od ludności. Aby to umożliwić powołany zo-stał do życia m.in. rachunek walutowy. Podstawowe instrumenty reglamentacji dewizowej sto-sowane względem osób fizycznych zostały przesunięte na dalszy plan, nie zniesiono ich jednak całkowicie.

Reglamentacja dewizowa w Polsce po 1980 r.

Kolejnym istotnym elementem kształtowania się polskiej reglamentacji dewizowej była ustawa z końca lutego 1989 r.6 Była ona bezpośrednim wynikiem przystosowań gospodarki do warunków wolnej konkurencji. W tym czasie w Polsce miały miejsce liczne procesy przemiany gospodarczej i politycznej. Ich efektem była całkowita zmiana koncepcji interwencjonizmu państwowego oraz obrotu dewizami. Zniesiono powszechnie obowiązujący zakaz obrotu tymi instrumentami, pozostawiono tylko pewne ograniczenie wynikające bezpośrednio z ustawy7. Zjawiskiem obcym dla gospodarki polskiej od rozpoczęcia wojny było wprowadzenie wymie-nialności złotego. Realizacją tego zadania zajmował się Narodowy Bank Polski. Ponadto znie-siono monopol na kupno i sprzedaż walut obcych wprowadzając instytucję kantoru. Dystrybu-owały one zatem istniejące już instrumenty finansowe. Możliwość ich zakładania miały osoby prywatne lub podmioty gospodarcze, takie jak banki państwowe, czy przedsiębiorstwa handlu wewnętrznego. Dobrym znakiem było wydanie przez Narodowy Bank Polski ok. 2 tys. pozwo-leń na prowadzenie kantorów. Ich klientami były głównie osoby fizyczne oraz prywatni przed-siębiorcy. Również w sektorze uspołecznionym nastąpił szybki rozwój transakcji walutowych.

Podsumowując procesy gospodarcze, które miały miejsce w latach 80. w Polsce należy uwi-docznić rozwój rynku walutowego. Niedobór towarów, nielegalny rynek walut obcych był po-wszechnym zjawiskiem w większości krajów socjalistycznych. Wyjątkowo duże rozmiary przyjął on w Polsce. Było to wynikiem szeregu okoliczności, takich jak np. podtrzymywanie tradycji przechowywania walut obcych, które niejednokrotnie sięgały przełomu wieków czy zapocząt-kowanej w latach 70. inflacyjnej polityki makroekonomicznej, prowadzącej do szybko narastają-cego niedoboru towarów w gospodarce. Nielegalny rynek walut obcych był również spowodo-wany wprowadzoną strategią obsługi długu zagranicznego, która zakładała wykorzystanie walut obcych znajdujących się w rękach ludności na szeroką skalę. Interesująca, choć trudna do zwe-ryfikowania, jest kwestia źródła powstawania w Polsce bardzo szerokiego, nielegalnego rynku walutowego. Najprawdopodobniej państwo świadomie tolerowało jego rozwój, przymykając oko na sygnały o istnieniu nielegalnego obrotu. Miało to miejsce pod wpływem lobby urzędni-ków państwowych wyjeżdżających za granicę i korzystających z zawyżonego rynkowego kursu zachodnich walut w Polsce8.

5 Prawo dewizowe, Dziennik Ustaw z 1952, nr 21, poz. 133. 6 Prawo dewizowe, Dziennik Ustaw z 21 II 1989, nr 6, poz. 33. 7 Loc. cit. 8 K. Z a w a r t o w s k a, op. cit.

146

Obieg pieniądza w gospodarce Polski Przedstawione powyżej zjawiska zapoczątkowały daleko idące zmiany w sferze obiegu pie-

niądza w gospodarce na terenie Polski. Krążenie to zostało zintegrowane w dwojaki sposób. Pierwszy to wyeliminowanie przeszkód w swobodnym obrocie walutą polską i drugi, o nieco bardziej negatywnym oddźwięku, to proces dolaryzacji złotego, czyli rozszerzenie wykorzysty-wania walut obcych w obiegu wewnętrznym.

Wspomniana wcześniej swoboda krążenia pieniądza wymusza scharakteryzowanie zmian szybkości jego obiegu w gospodarce. W latach 80. i na początku 90. doszukuje się jej przyczyn w procesach inflacyjnych, gdyż ich zwiększenie powoduje ucieczkę od tracącego na wartości pieniądza w stronę innych inwestycji. Powoduje to spadek realnego popytu na „czysty” pieniądz oraz przyspieszenie tempa jego wydawania, co w konsekwencji prowadzi do wzrostu szybkości jego obiegu w gospodarce. Ma to jednak miejsce głównie w gospodarkach rynkowych. Gospo-darka polska w latach 80. nie była taką gospodarką, chociaż bez wątpienia zmierzała w tym kierunku9. Zatem przyjmując założenie Zbigniewa Polańskiego zawarte w książce Pieniądz i system finansowy w Polsce, ograniczenie przyczyn zwiększenia tempa obiegu pieniądza w gospo-darce tylko do procesów inflacyjnych nie jest w pełni zgodne z rzeczywistością – zubaża opis procesu, który miał miejsce. Oprócz przyczyn inflacyjnych można położyć zdecydowany nacisk na sam proces zmian zachodzących w systemie finansowym przez całe lata 80. Według tej teorii „przyspieszenie szybkości obiegu pieniądza mogło nastąpić tylko dlatego, że miały miejsce zmiany, które stopniowo zmniejszyły dezintegrację obiegu pieniężnego”10.

Poniższa tabela przedstawia wysokość agregatów M1, M2 i M2 po odjęciu wartości przypa-dającej na rachunki walutowe.

Tabela: Szybkość obiegu pieniądza w latach 1981–1989

rok dla M1 dla M2 dla M2 bez rachunków walutowych

1981 2,54 1,47 1,53

1982 3,48 2,07 2,16

1983 3,91 2,25 2,34

1984 4,24 2,37 2,50

1985 4,21 2,36 2,55

1986 4,28 2,32 2,58

1987 4,37 2,23 2,69

1988 5,04 2,39 3,08

1989 5,70 1,53 4,14

Źródło: Rocznik statystyczny Dochodu Narodowego 1986, s. 51; Rocznik Statystyczny 1991, GUS, s. 119, 157.

M1 to agregat pieniężny uznawany za główną miarę podaży pieniądza w gospodarce. Jest to

ujęcie wąskie, obejmujące bazę monetarną oraz rachunki podmiotów gospodarczych płatne na żądanie (głównie rachunki oszczędnościowo-rozliczeniowe). Ogólnie rzecz biorąc, są to środki

9 Z. P o l a ń s k i, Pieniądz i system finansowy w Polsce. Lata 1982–1993, Warszawa 1995. 10 Loc. cit.

147

posiadające największą płynność, mogą być one niemalże natychmiast wykorzystane w transakcjach gospodarczych. M2 natomiast zawierają w sobie wszystkie elementy agregatu M1 oraz depozyty terminowe, takie jak lokaty 2 lub 3-miesięczne. Agregat ten jest również trakto-wany jako jeden z podstawowych mierników podaży pieniądza w gospodarce11.

Podsumowując informacje zawarte w tabeli można zauważyć, że w latach 1981–1989 do-chodowa szybkość obiegu pieniądza dla M1 wzrosła o 124,4%, rosnąc średnio o 9,4% rocznie. Natomiast szybkość obiegu krajowej waluty w ujęciu agregatu M2 wzrosła o 170,59% na prze-strzeni tego czasu, czyli średnio o 11,7% rocznie. Widać zatem, że w latach 80. nastąpiło znacz-ne przyspieszenie obrotu pieniądza w Polsce.

Rysunek nr 1: Porównanie szybkości obiegu pieniądza w Polsce w latach 1981–1989

Źródło: Opracowanie własne na podstawie zamieszczonej powyżej tabeli.

Na powyższym rysunku można zauważyć, że do połowy lat 80. nie było w gospodarce

znacznych rozbieżności pomiędzy agregatem M2, a tymże agregatem pomniejszonym o ra-chunki walutowe. Można zatem wnioskować, że nie stanowiły one (rachunki walutowe) znacz-nej wartości. Natomiast bliżej lat 90. można zaobserwować znaczne powiększenie ich udziału w szybkości obiegu pieniądza w Polsce. Nie poprawiało to również sytuacji w gospodarce pol-skiej, która w ówczesnym czasie znajdowała się w katastrofalnym stanie. Proces dolaryzacji

Słabo zintegrowane zmiany w wewnętrznym systemie finansowym Polski oraz tempo zmian lokalizacji pieniądza spowodowały, że zachodzące w latach 80. zmiany miały mocno proinfla-cyjny charakter. Zdecydowany brak powiązań między procesami inwestycyjnymi i oszczędza-niem powodowały znaczny problem kontrolowania podaży kredytów i pieniądza krążącego

11 Ibidem, s. 64-65.

148

w gospodarce. Dodatkowo również proinflacyjny charakter w latach 80. miał wzrost znaczenia i roli walut obcych w gospodarce Polski12.

Dopiero z początkiem 1989 r. zezwolono na wewnętrzny swobodny obrót walutami obcymi, jednak już wcześniej istniało na to ciche przyzwolenie władz. Pozwolenie to spowodowało, że większa ich część znajdowała się w rękach gospodarstw domowych i sektora prywatnego. Moż-na to zaobserwować na Rysunku nr 2. Ponadto od połowy lat 80., kiedy zaczęto rozluźniać ograniczenia, wprowadzone razem ze stanem wojennym, wykorzystanie walut obcych i ich udział w obiegu krajowym zaczęły rosnąć13.

Rysunek nr 2: Udział rachunków walutowych w agregacie M2 w latach 1981–1989

Źródło: Opracowanie własna na podstawie materiałów Narodowego Banku Polskiego.

Narastanie znaczenia walut obcych w latach 80. w rozliczeniach wewnątrzpaństwowych po-

wodowało stopniowe wypieranie waluty polskiej – PLZ. Jednak zjawisko to, podobnie jak wzrost szybkości obiegu pieniądza w gospodarce jest typowym zjawiskiem w sytuacji nasilają-cych się procesów inflacyjnych. Ponadto, zjawisko dolaryzacji było reakcją na to, że polski sys-tem finansowy nie spełniał zadań integracyjnych. Przejawem było coraz częstsze wykorzysty-wanie waluty obcej w transakcjach bieżących oraz niektórych o charakterze kapitałowym. Do-datkowo brak możliwości wymiany dolarów na PLZ, a także ich centralną reglamentację, posia-danie i dysponowanie dewizami zapewniało mniej lub bardziej bezpośrednie powiązanie eko-nomiczne z zagranicznymi kontrahentami.

Integracja działania podmiotów gospodarczych przez rozwój obiegu walut obcych była za-tem nie tylko wynikiem szybko postępującej deprecjacji złotego, lecz także wiązała się ze słabo-ściami funkcjonowania obiegu złotego i systemu finansowego, odziedziczonych po modelu nakazowo-rozdzielczym.

12 K. Z a w a r t o w s k a, op. cit. 13 Z. P o l a ń s k i, op. cit., s. 69.

149

Można by się zatem doszukiwać pozytywnych wartości w tym procesie, ponieważ ułatwiając integrację działalności podmiotów gospodarczych rozwój obiegu walut obcych sprzyjał budo-wie mechanizmów rynkowych. W sumie jednak proces ten należy traktować przede wszystkim jako przejaw rozpadu struktury instytucjonalnej starego systemu gospodarczego oraz efekt błędnej polityki w dziedzinie kształtowania stosunków monetarnych, szczególnie wyraźnej w drugiej połowie lat 80.14 Gospodarka monetarna w latach 90.

Kluczowym aspektem lat 90. było wprowadzenie ustawy Prawo dewizowe w grudniu 1993 r.15 Stanowiła ona dalszą próbę ujednolicenia prawa polskiego z prawem Międzynarodowego Fun-duszu Walutowego o zakazie ograniczania swobodnego dysponowania środkami pieniężnymi w dokonywaniu transakcji handlowych i usługowych na skalę międzynarodową. Układ stwo-rzony w Brukseli w 1991 r. zobowiązał Polskę do dostosowania swojego prawodawstwa do standardów prawnych obowiązujących w krajach Wspólnoty Europejskiej. Zapewniono jednak ustawodawcy swobodę wyboru tempa i implementacji prawa dewizowego obowiązującego w tych krajach. Zgodnie z przekazem układu Polska zobowiązała się do stopniowego zliberali-zowania istniejących ograniczeń dewizowych oraz niewprowadzania nowych, w odniesieniu do przepływu kapitału i związanych z nim płatności bieżących. Jedyne ograniczenia zgodnie z art. 62 układu dotyczą możliwości zaciągania kredytów w walutach obcych. Pamiętać jednak trzeba, że ograniczenia te nie mogą dyskryminować żadnego z państw, w tym państw Wspólnoty Eu-ropejskiej. Całkowite ujednolicenie systemu prawnego, obowiązującego w większej części Eu-ropy, niewątpliwie ułatwiło dokonywanie obrotu dewizowego oraz umożliwiło dostęp do inwe-stycji, bez obaw o przekraczanie granic administracyjnych innych krajów. Podsumowanie

Na gruncie ustawy Prawo dewizowe16, reglamentacja jest to zestaw przepisów regulujących ob-rót płatniczy z zagranicą, zakres rozporządzania walutą zagraniczną na terenie danego państwa oraz dysponowanie mieniem znajdującym się poza granicami kraju rozporządzającego, a także zasady gospodarki instrumentami zapłat pochodzących z zagranicy. Ponadto pamiętać należy, że reglamentacja obejmuje nie tylko obroty dewizowe, ale również szeroko pojęte stosunki wa-lutowe, w których występuje obcy pieniądz w postaci gotówkowej oraz wszelkie dokumenty upoważniające do otrzymania go w danym kraju.

Ingerencja państwa w postaci reglamentacji dewizowej w zasoby waluty dostępnej w gospo-darce daje możliwość wpływania na popyt i podaż zasobów złota, dewiz oraz walut obcych, w celu utrzymania niezbędnych rezerw w państwie. Wpływa również na równowagę w bilansie płatniczym kraju, popierając określone przychody dewizowe. Prawdziwe jest zatem stwierdze-nie, że reglamentacja dewizowa ma na celu racjonalne kształtowanie stosunków walutowych z zagranicą z punktu widzenia państwa. Indywidualna sytuacja polityczno-gospodarcza państwa kreuje liczbę i rodzaj ograniczeń w swobodnej wymianie walut17.

Obecnie obowiązująca ustawa z dnia 27 VII 2002 r. (Prawo dewizowe)18 dzieli ograniczenia na dwie grupy: nakazy i zakazy dewizowe. Dokładnie zostały one określone w II rozdziale ustawy.

14 Z. P o l a ń s k i, op. cit., s. 70. 15 Prawo dewizowe, Dziennik Ustaw z 1993, nr 39, poz. 175. 16 Prawo dewizowe, Dziennik Ustaw z 2002, nr 141, poz. 1178. 17 K. Z a w a r t o w s k a, op. cit. 18 Prawo dewizowe, Dziennik Ustaw z 2002, nr 141, poz. 1178.

150

Nakazy, czyli obowiązki, rozumieć należy jako określone zachowania uczestników obrotu. Większość z nich ma na celu zapewnienie pozostawienia do dyspozycji państwa wpływów walu-towych z zagranicy w celu zabezpieczenia ich ściągalności19. Zakazy natomiast są formą ograni-czenia swobody w dokonywaniu określonych czynności dewizowych, mającą na celu ochronę bilansu płatniczego i interesów dewizowych państwa. Powszechnie obowiązująca zasada, która zakłada, że co nie jest zabronione, jest dozwolone, znajduje swoje zastosowanie również w tym przypadku. Zatem dokonywanie czynności obrotu dewizowego nie wymaga konieczności uzy-skiwania dodatkowych pozwoleń. Ogólnie ujmując, poczyniono zdecydowane kroki w celu liberalizacji obrotu dewizowego, jednak pełna swoboda nie została jeszcze osiągnięta. Sytuacja ta zostanie zmieniona w momencie przyjęcia przez Polskę na swoją walutę euro.

19 Loc. cit.

151

Karolina Patora Uniwersytet Łódzki

EWOLUCJA SYSTEMU FINANSOWEGO JAPONII W LATACH 1918–1990

Rozwój gospodarki Japonii przebiegał odmiennie w porównaniu do gospodarek światowych.

Miały na to w dużej mierze wpływ działania rządu, izolujące politycznie Japonię. Tamtejszy ustrój różnił się zatem w wielu aspektach od ustrojów panujących w krajach zachodnich. O początkach powstawania właściwych ram systemu finansowego Japonii można mówić od momentu restauracji Meiji z 1868 r.1 Warto przyjrzeć się, jak system, którego podstawę od tego czasu stanowił sektor bankowy, mierzył się ze zmianami dokonującymi się na świecie i w samej Japonii.

Celem pracy jest zaprezentowanie szeregu historycznych zdarzeń, mających najistotniejszy wpływ na przemiany instytucjonalne zachodzące w Japonii w latach 1918–1990 oraz ocena zakresu interwencjonizmu państwowego wraz z jego implikacjami. Badaniu poddany został okres, w którym dokonywały się najbardziej znaczące reformy. Duża rozpiętość poddanego analizie przedziału czasowego umożliwiła całościowe spojrzenie na większość, ważnych z punk-tu widzenia celu pracy, wydarzeń.

Praca składa się z dwóch części. W części pierwszej: Japonia w latach 1918–1945 przedstawio-no strukturę konglomeratów finansowych, czyli zaibatsu, mających istotne znaczenie dla rozwoju gospodarczego kraju. Następnie scharakteryzowano politykę ekonomiczną państwa, jej prze-mianę i wpływ na kształt sektora bankowego. W części drugiej: Japonia w latach 1946–1990 opi-sano szereg reform, które miały wpływ na powojenny system finansowy Japonii oraz na efek-tywność gospodarowania w latach 1950–1980. Na zakończenie rozdziału dokonano wyliczenia głównych czynników, które doprowadziły do kryzysu lat 90.

Japonia w latach 1918–1945

Gospodarka Japonii po I wojnie światowej była nastawiona na rolnictwo, choć stopniowo zaczynało postępować jej uprzemysłowienie2. Bazując na technologiach zagranicznych, Japonia przy relatywnie niskich kosztach produkcji zajmowała coraz wyższe miejsca w rankingach go-spodarek światowych. W latach 20. i 30. XX w. rząd centralny chciał wzmacniać swoją potęgę militarną, dzięki czemu szczególnie szybko rozwijał się przemysł ciężki3. Niewątpliwie dużą rolę w rozwoju gospodarki okresu międzywojennego odegrały zaibatsu – potężne grupy przedsię-biorstw przemysłowych i finansowych, pozostających w posiadaniu powiązanych rodzinnie właścicieli prywatnych.

Zaibatsu zaczęły powstawać pod koniec XIX w. Ich strategia działania oparta była na przejmowaniu oraz kontraktowaniu przedsiębiorstw z różnych sektorów. Przyjęta dywersyfi-kacja przyczyniła się do istotnego ograniczenia ryzyka ich działalności oraz do wykorzystania

1 J. M a j e w s k i, Rynki finansowe a nadzór nad korporacją w Japonii, Warszawa 2007, s. 111. 2 J. T e r a n i s h i, Review of Hoshi and Kashyap’s Corporate Financing and Governance in Japan, „Journal of Economic

Literature”, t. XLI (2003), s. 568. 3 C. L o n i e n, The Old Japanese Keiretsu Model, „The Japanese Economy”, vol. 34 (2007), no. 3, s. 13.

152

efektów skali4. Przewaga powstałych grup, pomimo skomplikowanego systemu krzyżowych powiązań kapitałowych, polegała na sprawnym przepływie informacji oraz know-how. Przede wszystkim jednak, to banki posiadające udziały w poszczególnych konglomeratach umożli-wiały korzystne ich finansowanie, zaś tzw. sogososha, czyli domy handlowe szukały zewnętrz-nych dostawców, organizowały eksport i zajmowały się składowaniem towarów5. Do naj-prężniej funkcjonujących konglomeratów finansowych zaliczały się Mitsui oraz Yasuda, pod-czas gdy Sumitomo oraz Mitsubishi uważane były za konglomeraty przemysłowe. Rząd czynnie wspomagał finansowo przedsiębiorstwa, zajmujące się rozwojem nowej gałęzi – przemysłu ciężkiego. Pozwalało to w pewnym stopniu na sprawowanie kontroli nad przedsiębiorstwa-mi6, co uzasadniano dbałością o obronę zewnętrzną kraju7.

Na początku lat 20. XX w., rząd centralny nie prowadził restrykcyjnej polityki gospodar-czej. Nie przeprowadzano reform, brakowało także ścisłych regulacji rynku finansowego. W związku z tym, że minimalna wartość kapitału własnego wymagana do uruchomienia ban-ku była niewielka, powstawały one bardzo licznie – zarówno miejskie jak i regionalne8. O ile działalność banków miejskich można określić jako prawidłową, bowiem zachowywały odpo-wiednie relacje w strukturze bilansu, nieco inaczej funkcjonowały banki regionalne. Często ich założycielami lub menedżerami byli przedsiębiorcy, którzy wykorzystywali swoją pozycję w bankach i dofinansowywali własne firmy. Taka działalność oraz brak nadzoru nad wyko-rzystaniem powierzonych bankom środków, powodowały wzrost ryzyka inwestycyjnego i niejednokrotnie skutkowały spekulacjami oraz masowym wycofywaniem depozytów przez ludność9. Do podobnych wybuchów paniki społeczeństwa dochodziło również dlatego, że nie istniał system gwarantowania depozytów10. Niestabilność sektora bankowego ujawniła się szczególnie dotkliwie w marcu 1927 r., kiedy to miał miejsce tzw. „wielki kryzys walutowy epoki Showa”11. Doszło wówczas do upadku kilku banków, w tym Bank of Taiwan12. Minister Finansów, w reakcji na kryzys, podjął działania zmierzające do ograniczenia swobody zakła-dania oraz prowadzenia banków, zwiększając wymagania dotyczące wysokości kapitału wła-snego. W wyniku wprowadzenia w życie nowej ustawy, nastąpiła zamierzona przez rząd kon-centracja sektora bankowego, a ilość działających banków zmniejszyła się z 1 420 w 1927 r. do 318 w przededniu II wojny światowej, a nawet do 61 w ostatnim roku jej trwania13. Kon-solidacja wielu banków odbywała się przy współfinansowaniu ze strony państwa, a więc duża część z nich utraciła dotychczasową niezależność14. Wykres ilustruje ilość banków działają-cych w poszczególnych latach omawianego okresu.

4 Ibidem, s. 6. 5 Ibidem, s. 7. 6 Wsparcie finansowe kierowano do wybranych przedsiębiorstw, udzielając im kredytów na preferencyjnych

warunkach oraz poręczeń bankowych, a także częściowo umarzając niespłacane odsetki od kredytów tak, by móc kształtować profil ich działalności w kierunku pożądanym przez rząd.

7 C. L o n i e n, op. cit., s. 14. 8 Klientami banków miejskich były duże korporacje oraz wysoko usytuowani klienci indywidualni, z kolei

działalność mniejszych banków regionalnych skupiała się na wąskim gronie małych przedsiębiorstw. 9 J. M a j e w s k i, op. cit., s. 119. 10 T. O k a z a k i, M. S a w a d a, Bank Merger Wave and Evolution of Financial System: Experience in Prewar Japan,

„Journal of Economic Literature”, vol. XLI (2003), s. 4. 11 W. M o r a w s k i, Zarys powszechnej historii pieniądza i bankowości, Warszawa 2002, s. 145. 12 Ibidem, s. 145. 13 J. M a j e w s k i, op. cit., s. 121. 14 Y. N o g u c h i, The 1940 System: Japan under the Wartime Economy, „American Economic Review”, vol. 88 (1998),

no. 2, s. 405.

153

Wykres: Liczba banków w latach 1926–1945

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: J. Majewski, Rynki finansowe a nadzór nad korporacją w Japonii, Warszawa 2007, s. 122.

Zapoczątkowanie interwencjonistycznej polityki państwa, która przejawiała się także w zwięk-

szonych wydatkach budżetowych oraz obniżaniu stóp procentowych, nie uchroniło Japonii przed światowym kryzysem z roku 1929. Gospodarka wkroczyła w fazę recesji, a zjawisko stagflacji było nieuniknione15. Wydarzenia tego okresu przyczyniły się do obostrzenia regulacji gospodarczo-finansowych, wprowadzanych przez rząd. Postanowiono, zgodnie z założeniami Pięcioletniego planu dla kluczowych branż przemysłu z 1937 r., że należy utrzymywać równowagę w handlu międzynaro-dowym oraz decydować o wielkościach wewnętrznego popytu i podaży16. Uchwalona w tym sa-mym roku Ustawa o tymczasowej regulacji kapitału17 umożliwiła rządowi bezpośredni wpływ na aloka-cję środków w tych branżach, które uznawał za najważniejsze. Szczególne znaczenie przypisywa-no przemysłowi zbrojeniowemu, pomijając znaczenie pozostałych. Regulacjom poddano m.in. kwestię podnoszenia kapitału w spółkach, pozyskiwanie długoterminowych kredytów inwestycyj-nych, emisję obligacji korporacyjnych, a nawet zakres, w jakim przedsiębiorstwa mogły inwesto-wać w obligacje emitowane przez państwo18.

Rynek kapitałowy Japonii nie był rozwinięty w takim stopniu jak rynki krajów zachodnich, a co ważniejsze – aż do lat 60. XX w. nie rządziły nim prawa rynkowe. Ofertę nabycia akcji nowych emisji kierowano do wybranych inwestorów, przy czym wartość nominalna akcji większości przedsiębiorstw ustalana była zazwyczaj na jednakowym poziomie, czyli 50 jenów i po takiej samej cenie sprzedawana. Nie miała znaczenia wartość rynkowa przedsiębiorstw, co powodowało małą atrakcyjność tej formy finansowania wśród dużych korporacji19.

Stopy procentowe utrzymywano administracyjnie na bardzo niskim poziomie, w porównaniu z krajami zachodnimi, co spotykało się z krytycznymi opiniami. Przedsiębiorstwa przestawały poszukiwać źródeł finansowania na rynkach międzynarodowych, bowiem nie było to opłacalne. Polegano na finansowaniu pośrednim, czyli kredytach i pożyczkach udzielanych przez działające

15 J. M a j e w s k i, op. cit., s. 123. 16 Ibidem, s. 124. 17 Ibidem, s. 126. 18 Loc. cit. 19 Ibidem, s. 51.

154

w kraju instytucje finansowe, w dużej mierze kontrolowane przez aparat państwowy20. Nastąpił okres centralnego planowania gospodarki japońskiej, który trwał przez kilka kolejnych dekad.

Okres II wojny światowej charakteryzował się dalszym zwiększaniem ingerencji państwa w go-spodarkę Japonii. Jeszcze w 1938 r. odgórnie ograniczono limit wypłat dywidend dla prywatnych przedsiębiorstw, aby zwiększać ich wydajność. Nowo wprowadzone przepisy prawne umocniły system dożywotniego zatrudnienia i doprowadziły do powstania związków zawodowych o dużej sile przetargowej, działających wewnątrz grup kapitałowych21. Ograniczono tym samym inicjatywę oraz możliwości decyzyjne prywatnych właścicieli. Ponadto, w październiku 1940 r. wydano de-kret, na mocy którego państwo zyskało możliwość kontroli akcji kredytowej banków, włączając w to nawet banki w pełni prywatne, związane do tej pory wyłącznie z poszczególnymi zaibatsu22. Duże znaczenie miało również przeprowadzenie reformy w 1940 r., która poskutkowała nałoże-niem podatku dochodowego na dotychczas nie obciążone w ten sposób przedsiębiorstwa. Pań-stwo przeznaczyło wpływy z tego tytułu w większości na modernizację obszarów wiejskich23. Od momentu, kiedy w 1942 r. powołano Radę Kontroli Finansowej, będącą pod bezpośrednim kie-rownictwem prezesa Centralnego Banku Japonii (Bank of Japan), administracja rządowa uzyskała w pełni sformalizowaną władzę nad ówczesnym systemem finansowym24.

W kolejnych latach rosło znaczenie konsorcjów bankowych i udzielanych przez nie kredytów, bowiem dawało to możliwość dywersyfikacji ryzyka niewypłacalności przedsiębiorców, ponoszo-nego przez banki25. Szczególną rolę odegrał Industrial Bank of Japan (Nihon Kogyo Ginko), który udzielając długoterminowych kredytów przy wsparciu państwa, w znacznym stopniu przyczynił się do odbudowy gospodarki Japonii26.

Japonia w latach 1946–1990

W okresie powojennym, pod wpływem okupacji amerykańskiej, nastąpiły drastyczne zmiany polityczne i gospodarcze. Najważniejsze z nich to ustanowienie konstytucji, rozwiązanie zaibatsu, reforma rolna oraz zapoczątkowanie systemu „banku wiodącego”27. Rozwiązania wprowadzone zaraz po wojnie w dużym stopniu zachowały się do dziś, dlatego warto omówić ich przebieg.

Reforma rolna polegała na przekazaniu drobnym rolnikom po cenach dużo niższych niż przed wojną, dużej części ziemi uprawnej, należącej do nierezydujących właścicieli ziemskich, czego efektem było powstanie klasy średniej oraz rozwój społeczeństwa lokalnego28.

W marcu 1946 r. ustanowiono konstytucję, która formalnie zachowywała władzę monarszą, jednak w rzeczywistości pozbawiała cesarza faktycznej władzy29. Przeprowadzono również szereg reform, w tym reformę z 1947 r. zabraniającą tworzenia monopoli. Rok później powołano nawet specjalną komisję, która miała likwidować holdingi, jednak z wyznaczonych do rozwiązania

20 Ibidem, s. 127. 21 Y. N o g u c h i, op. cit., s. 404. 22 J. M a j e w s k i, op. cit., s. 130. 23 Y. N o g u c h i, op. cit., s. 405. 24 J. M a j e w s k i, op. cit., s. 130. 25 Ibidem, s. 136. 26 Y. N o g u c h i, op. cit., s. 405. 27 Każdemu z ok. 2000 przedsiębiorstw, przyporządkowano jeden bank, który od tej pory posiadał udziały w tym

przedsiębiorstwie. Tak zwany „bank wiodący” był jedynym kredytodawcą, monitorował oraz kontrolował, w razie potrzeby, działalność przypisanego mu przedsiębiorstwa. Gdy natomiast pojawiały się kłopoty finansowe, bank wiodący udzielał przedsiębiorstwu kolejnych pożyczek, pod warunkiem jednak, że przyszła działalność firmy nie była zagrożona upadłością.

28 W. M o r a w s k i, Powszechna historia gospodarcza 1918–1991, Warszawa 1994, s. 197. 29 Ibidem, s. 197.

155

300 grup kapitałowych, udało się rozbić jedynie 1730. Ustawa mająca przywrócić konkurencję na rynkach japońskich poskutkowała umocnieniem pozycji banków w funkcjonującym systemie. Stało się tak dlatego, że nie zakazano bankom posiadania udziałów w przedsiębiorstwach pry-watnych, a jedynie ustalono limity, do jakich mogły angażować się kapitałowo31. Znaczenie banków rosło także z powodu zamknięcia 9 VII 1945 r. Japońskiej Giełdy Papierów Warto-ściowych. Jej działalność wznowiono dopiero w cztery lata później32. W tym czasie sektor pry-watnych przedsiębiorstw, podupadły w wyniku działań wojennych, doświadczał poważnych niedoborów finansowych.

Dodatkowo, władze okupacyjne zakazały w 1946 r. wypłaty rekompensat ze środków publicz-nych na rzecz zagrożonych przedsiębiorstw, stawiając tym samym banki w niezwykle trudnej sytu-acji. W czasie wojny zmuszone były one bezwzględnie kredytować wskazane przez ówczesny rząd przedsiębiorstwa przemysłowe, a następnie pozostały z zaległościami kredytowymi rzędu 150 mln jenów, co stanowiło w tamtych czasach 17% produktu narodowego brutto Japonii33.

Tabela nr 1: Udział salda kredytów bankowych w PNB w latach 1944 i 1947

Rok Saldo kredytów bankowych

ogółem (w mld jenów) PNB

(w mld jenów)34

Udział salda kredytów bankowych ogółem

w PNB (w %)

1944 51,2 77,0 66,5

1947 168,2 1159,8 14,5

Źródło: J. Majewski, Rynki finansowe a nadzór nad korporacją w Japonii, Warszawa 2007, s. 139.

Pod rządami socjalistów, trwającymi dwa lata począwszy od 1947 r., zdecydowano się powo-łać rządowy Bank Odbudowy. Sfinansował on po części niedobory sektora przemysłowego, a w szczególności przedsiębiorstw, których działalność uznana została za niezbędną35. Okres ten wiązał się z postępującą inflacją, aż do momentu przeprowadzenia reformy stabilizacyjnej Josepha Dodge‟a w 1949 r., niosącej ze sobą kilka poważnych implikacji. Reforma ta umożliwiła utrzymanie stabilnego kursu jena wobec dolara amerykańskiego aż do lat 70. XX w. Zniesiono także obowiązujące od 1942 r. prawo bankowe, w znacznym stopniu poddające działalność Banku Japonii kontroli państwa i służące realizacji jego polityki. Po zmianach prawa bankowe-go, do głównych zadań banku centralnego należał nadzór nad działalnością banków komercyj-nych oraz udzielanie gwarancji, a także kredytowanie sektora bankowego36. Zachowano nato-miast regulacje dotyczące importu i pozostawiono politykę ceł w gestii Ministra Przemysłu i Handlu Zagranicznego37.

30 J. M a j e w s k i, op. cit., s. 143. 31 Ibidem, s. 144. 32 Ibidem, s. 138. 33 W. M o r a w s k i, Powszechna historia gospodarcza…, s. 197; J. M a j e w s k i, op. cit., s. 137. 34 Kilkunastokrotny wzrost PNB na przestrzeni trzech lat tłumaczy się po części szybkim wzrostem

gospodarczym, postępującą inflacją, a także błędnymi obliczeniami urzędu statystycznego Japonii. Jednak zauważalnie zmniejszył się udział salda kredytów bankowych ogółem w stosunku do PNB w latach 1944 i 1947.

35 J. M a j e w s k i, op. cit., s. 140. 36 M. O k a b e, The Financial System and Corporate Governance in Japan, „Corporate Ownership & Control”, vol. 3

(2006), no. 3, s. 29. 37 W. M o r a w s k i, Zarys powszechnej historii pieniądza…, s. 384.

156

W literaturze38 podkreśla się znaczenie zapoczątkowanego w 1944 r. systemu banku wiodącego (main bank system), który ukształtował ramy powojennego systemu finansowego. Nadzór sprawo-wany nad przedsiębiorstwami przez banki wiodące przyczynił się do większej dyscypliny udziela-nia kredytów w kilku kolejnych latach. Istotne znaczenie miała szeroko zakrojona prywatyzacja sektora bankowego, przeprowadzona w 1951 r.39

W pierwszej połowie lat 50. XX w. zdecydowano się na ponowną reorganizację sektora prze-mysłowego i odbudowanie zaibatsu40, jednak nie w takiej formie, w jakiej istniały przed wojną. Japończycy dostali przyzwolenie na wykupienie udziałów w dawnych zaibatsu od Amerykanów, aby zaś zapobiec ponownej centralizacji kapitału, ograniczono możliwość skupiania dużych pakie-tów akcji w rękach poszczególnych inwestorów41. Wyróżnić można było wówczas trzy typy grup kapitałowych: stare zaibatsu z XIX w., nowe zaibatsu utworzone w połowie XX w. z inicjatywy banków oraz kairetsu powiązane poziomo (częściej spotykane), bądź pionowo (bardziej wyspecja-lizowane). Krzyżowe powiązania kapitałowe ponownie łączyły przedsiębiorstwa z różnych obsza-rów działalności, formując sprawnie działające konglomeraty, zajmujące się tym razem głównie motoryzacją oraz elektroniką. Najbardziej znane z nich to Toyota, Honda, Toshiba oraz Sony42.

Niezależnie od zwiększenia tempa wzrostu gospodarczego, lata 1955–1974 charakteryzowały się nadal wysokim zadłużeniem finansowym sektora przedsiębiorstw prywatnych i niewielką nad-wyżką oszczędności sektora publicznego, na co wskazują dane zawarte w tabeli 2. Ponadto, rynek kapitałowy nie cieszył się dużą popularnością, zdecydowanie przeważały kredyty bankowe.

Tabela nr 2: Rachunek oszczędności i inwestycji poszczególnych sektorów gospodarki (1955–1974)

Lata

Rachunek oszczędności i inwestycji poszczególnych sektorów gospodarki (jako % PNB)43

Przedsiębiorstwa prywatne

Gospodarstwa domowe Sektor publiczny

1955–1959 -8,9 7,7 0,5

1960–1964 -10,9 8,2 1,4

1965–1969 -7,7 6,8 0,7

1970–1974 -10,9 10,1 0,6

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: T. O k a z a k i, The Evolution of the Financial System in Post-War Japan,

„Business History”, t. 37, nr 2 (1995), s. 90.

Poszczególne sektory gospodarki (tabela 2) charakteryzowały się dużymi dysproporcjami.

Nadmierny popyt na pieniądz, zgłaszany przez przedsiębiorstwa, powodował wzmożone

38 J. M a j e w s k i, op. cit., s. 134; M. O k a b e, op. cit., s. 29. 39 W. M o r a w s k i, Powszechna historia gospodarcza…, s. 198. 40 C. L o n i e n, op. cit., s. 9. 41 W. M o r a w s k i, Powszechna historia gospodarcza…, s. 198. 42 C. L o n i e n, op. cit., s. 9. 43 Rachunek wskazuje na porównanie oszczędności brutto, czyli nadwyżek dochodów nad spożyciem,

generowanych przez poszczególne sektory oraz akumulacji brutto, czyli sumy nakładów inwestycyjnych i przyrostu zapasów. Ujemne saldo w przypadku sektora przedsiębiorstw prywatnych oznacza, że wydatki inwestycyjne przedsiębiorstw były większe niż zgromadzone przez nie oszczędności brutto.

157

zadłużanie się sektora przedsiębiorstw, czyli tzw. over-borrowing44. Banki chętnie udzielały kre-dytów, ponieważ ich płynność utrzymywana była dzięki pożyczkom udzielanym przez Cen-tralny Bank Japonii.

Ze względu na ograniczenia polityki fiskalnej w zakresie emisji oraz nabywania obligacji za-równo korporacyjnych, jak i rządowych, kredytowanie przedsiębiorstw przez banki było najbar-dziej rozpowszechnioną formą ich finansowania. Z kolei obligacje rządowe, które zaczęły sta-wać się popularnym instrumentem od połowy lat 70.45, mogły dotąd posiadać w określonych ilościach wyłącznie instytucje finansowe46. Problemem okazały się ograniczone możliwości finansowania nastającego długu publicznego47.

Zaistniałe skutki ekonomiczne były efektem świadomej polityki rządu, którego zakres inge-rencji w rzeczywistości nie zmienił się istotnie od czasu II wojny światowej. Dopiero od drugiej połowy lat 70. zaczęła postępować stopniowa liberalizacja gospodarki Japonii. Przełomem było otwarcie się na rynki zagraniczne, chociaż nie zniesiono całkiem systemu ceł48. Rozpoczęła się wymiana towarowa z zagranicą, na popularności zyskiwało również zabieganie o fundusze na międzynarodowych rynkach kapitałowych. Wraz z następowaniem tych procesów, rząd powoli tracił możliwość ingerencji, efektem czego zaczynały działać mechanizmy rynkowe. System zdawał się funkcjonować sprawnie aż do końca lat 80., kiedy banki zweryfikowały swoją nie-efektywną politykę kredytową, przedsiębiorstwa zmieniły strukturę finansowania, zaś cały sys-tem gospodarczy okazał się zbyt słaby, by uniknąć załamania49. W latach 80. zwiększyła się ilość zdeponowanych w bankach środków, co w połączeniu z ekspansywną polityką monetarną rzą-du oraz zwiększonym zapotrzebowaniem na pieniądz zgłaszanym przez przedsiębiorstwa, skło-niło banki do zintensyfikowania akcji kredytowej. Firmy stosowały przede wszystkim nieru-chomości jako zabezpieczenia zobowiązań kredytowych. Ryzyko spadku wartości rynkowej nieruchomości było duże, jednak banki zdawały się nie zwracać na to uwagi50. „Bańka spekula-cyjna” pękła ostatecznie na początku lat 90., ujawniając wszystkie niedostatki ówczesnego sys-temu finansowego Japonii.

Podsumowanie

Może się wydawać, że system finansowy oparty na sektorze bankowym był odporniejszy na kryzysy światowe. Faktycznie, problemy dotykające inne kraje, w mniejszym stopniu oddziały-wały na politycznie odizolowaną Japonię. Nie oznacza to jednak, że ułomności systemu japoń-skiego nie ujawniały się przy innych okazjach. Na przestrzeni lat, w zależności od zaistniałych sytuacji, zmieniał się zakres ingerencji państwa. Zapoczątkowany w 1926 r. wzmożony inter-wencjonizm, utrzymywał się w kolejnych latach z różnym natężeniem. Państwo oddziaływało szczególnie silnie w czasach kryzysu i dość szybko przywracało dobrą koniunkturę. Należy jednak pamiętać, że odbywało się to kosztem zwiększania deficytu budżetowego, czego skutki Japonia odczuwa do dziś.

44 J. M a j e w s k i, op. cit., s. 166. 45 Ibidem, s. 162. 46 Ibidem, s. 166. 47 Ibidem, s. 165. 48 A. H o r i u c h i, An Evaluation of Japanese Financial Liberalization: A Case Study of Corporate Bond Markets,

„NBER-EASE”, vol. 5 (1996), s. 6. 49 M. O k a b e, op. cit., s. 31. 50 M. K a w a i, Reform of the Japanese banking system, „International Economics & Economic Policy”, vol. 2 (2005),

no. 4, s. 310.

158

Wśród ekonomistów panuje zgoda, że rynek gwarantuje efektywną alokację zasobów. Jednak udział państwa w życiu gospodarczym okresu wojennego, pomimo znacznego ograniczenia inicjatywy prywatnych właścicieli oraz instytucji finansowych, miał również pewne pozytywne aspekty. Co prawda, struktura finansowania przedsiębiorstw została zdominowana przez kredy-ty i pożyczki bankowe, ale sektor ten wymagał rewitalizacji po kryzysie z 1927 r.51 Kierowanie przez państwo środków finansowych do wyselekcjonowanych przedsiębiorstw pozwoliło z kolei na uplasowanie się Japonii w ścisłej czołówce gospodarek światowych. Na bardzo dużą skalę rozwinął się przemysł samochodowy oraz elektroniczny, będące po dzisiejsze czasy dzie-dzinami kluczowymi dla eksportu kraju. Z drugiej strony, chronione przez państwo przedsię-biorstwa niejednokrotnie powinny były upaść, gdyż raz wsparte, wymagały wspierania w kolej-nych latach. Rząd Japonii nie mógł bowiem zapewnić w pełni racjonalnego rozdysponowania czynników wytwórczych.

Rzeczywiste ograniczenie roli państwa nastąpiło dopiero w latach 70. Niestety kraj, który nie miał okazji nauczyć się, jak działają mechanizmy rynkowe, nie poradził sobie już tak dobrze przy okazji kryzysu początku lat 90. Rynek zweryfikował wówczas zasadność ekspansywnej polityki rządu, prowadzonej nieprzerwanie i niezależnie od stanu, w jakim znajdowała się go-spodarka.

51 J. M a j e w s k i, op. cit., s. 131.

159

Michał Jakub Borowiak Uniwersytet Łódzki

WPŁYW KRYZYSU GOSPODARCZEGO Z LAT 90. XX W. NA SPOŁECZEŃSTWO JAPONII

Kiedy gospodarka japońska przestała być przedmiotem dumy narodowej, Japonia uzyskała wątpliwy zaszczyt bycia numerem jeden [w tym regionie] pod względem stopnia deprawacji, plasując się w rankingu upadku naro-dowej moralności tuż za Stanami Zjednoczonymi.

Prof. Nakanishi

Wstęp

Społeczeństwo Japonii większości Polaków kojarzy się z silnym przywiązaniem do pracy, Cesarza, rodziny. W końcu nie przypadkiem były prezydent Lech Wałęsa zawsze chciał nam zbudować drugą Japonię. W polskiej prasie co jakiś czas pojawiają się artykuły o śmierci prze-pracowanego Japończyka, który zginął w wyniku przemęczenia, biorąc 100 nadliczbowych godzin miesięcznie. W naszej pamięci pozostają kroniki filmowe z czasów II wojny światowej, kiedy to japońskie samoloty pilotowane przez samobójców rozbijały się na amerykańskich okrętach wojennych. Piloci ci gotowi byli oddać własne życie za Cesarza. Jednak obraz ten został utrwalony w naszej świadomości w czasach II wojny światowej oraz rozwoju gospo-darczego Kraju Kwitnącej Wiśni po tym światowym konflikcie. Pod koniec XX w. w samej Japonii, jak i jej najbliższym otoczeniu, nastąpiło szereg zmian, które niekorzystnie wpłynęło na Japonię oraz jej mieszkańców. Wśród najważniejszych musimy wymienić na pierwszym miejscu kryzys gospodarczy z lat 90. Kryzys, który zdecydowanie odcisnął swoje piętno na narodzie Kraju Wschodzącego Słońca.

W pierwszej części mojej pracy przedstawiam czynniki, które ukształtowały społeczeństwo Japonii, narodu egzotycznego dla większości Polaków. W kolejnej części omawiam kryzys gospodarczy z lat 90. oraz jego wpływ na jednostkę, społeczeństwo oraz politykę Japonii.

Charakterystyka społeczeństwa Japonii

Wśród determinantów, które ukształtowały japońskie społeczeństwo wymienia się ukształ-towanie powierzchni kraju, izolacyjne położenie oraz klimat. Zdecydowana większość, tj. ponad ¾, powierzchni Kraju Wschodzącego Słońca stanowią tereny górzyste. Przez wieki ponad 90% mieszkańców żyła w takim właśnie terenie zajmując się głównie rolnictwem. Pod-stawowym miejscem zamieszkania ludności była wioska położona w terenie trudnodostęp-nym, często odizolowana od świata zewnętrznego i mająca do najbliżej osady kilkanaście ki-lometrów drogi. Słowa Minoru Kidy o „wiosce jako podłożu japońskiej kultury” potwierdzają tylko tę teorię. Dodatkowo terytorium Japonii, będące niewiele większe od Polski i posiadają-ce powierzchnię ponad 377 tys. km2, jest położone na 6 800 wyspach. Odizolowane położe-nie sprawiło, że wyjątkowo silne relacje miał Japończyk ze swoją rodziną oraz innymi najbliż-szymi członkami swojej społeczności, będąc mocno przywiązany do grupy. Izolacyjne poło-

160

żenie wysp względem kontynentu1 wpłynęło także na dzieje polityczne Japonii. Kraj Kwitną-cej Wiśni przez wieki nie był zagrożony inwazją, podbojem czy większym konfliktem zbroj-nym. Co prawda czasy względnego pokoju przerywały wojny domowe, ale nigdy nie przyjęły one formy totalnego konfliktu, który mógł ogarnąć całe terytorium. Japonia tylko raz, nie licząc amerykańskiej okupacji po II wojnie światowej, była zagrożone przez inwazję ze-wnętrzną. W 1281 r. flota mongolska szykowała się do podboju wysp. Jednak pogoda (tajfun) rozbiła flotę, tym samym uniemożliwiając inwazję. Japończycy uznali ten tajfun za opiekę bogów i nazwali go Kamikadze (boski wiatr). W późniejszym czasie pogląd ten zapoczątkował ideologię, w której Japończycy uznali się za „naród wybrany”, chroniony przez bogów i nie-pokonany2.

Od czasów Restauracji Meiji, zapoczątkowanej wstąpieniem na tron Cesarza Mutsuhito w roku 1868, nastąpił gwałtowny rozwój przemysłowy Japonii, skutkujący szybką urbanizacją kraju. W roku 1878 odsetek Japończyków mieszkających w miastach wyniósł niespełna 10%, w latach 30. XX w. już 35%, w latach 70. wzrósł do 76%, obecnie zaś wynosi 78%3. Szybka urbanizacja kraju nie przyniosła jednak zerwania podstawowej cechy charakterystycznej dla Japończyków, jakim było przywiązanie do rodziny.

W okresie po I wojnie światowej zawiedzenie, wynikające z niewystarczających nabytków terytorialnych uzyskanych po przyłączeniu się do państw Ententy oraz trudnej wewnętrznej sytuacji politycznej sprawiło, iż nacjonalizm stał się ideologią przewodnią w japońskiej polity-ce. Japończycy postanowili zagarnąć podbojem całą Azję Wschodnią i byli w tym celu gotowi oddać życie za „boskiego” Cesarza. Nie przypadkiem piloci-samobójcy zostali nazwani „bo-skim wiatrem”. Jednakże Japończycy zostali zmuszeni do kapitulacji. 15 VII 1945 r. po raz pierwszy usłyszeli głos „boskiego” Cesarza Hirohito w rozgłośni radiowej NHK, informujący ich o kapitulacji Kraju Kwitnącej Wiśni. Cesarz zakończył swoje wystąpienie następującymi słowami: „Wierzymy w wieczność naszej ziemi, z pokolenia na pokolenie mocno spajającej cały kraj jako jedną rodzinę. Biorąc na siebie ciężki obowiązki i myśląc o czekającej nas dłu-giej drodze, skierujcie Wasze wszystkie siły na budowę przyszłości. Oczekujemy, że wysokie morale i jasno określony cel rozwiną istotę charakteru narodowego i pozwolą nam nadążyć za postępem świata. Nasi poddani, bądźcie posłuszni naszej woli”4. Największe obawy o przy-szłość narodu Kraju Kwitnącej Wiśni mieli Amerykanie, którzy uważali, że Japończycy nie zrezygnują z militaryzmu i będą na każdym kroku sabotować amerykańskie wojska okupacyj-ne. Jednak Japończycy posłuchali woli swojego cesarza i podjęli wysiłek na rzecz budowy przyszłości. Swoje wysokie morale postanowili wykorzystać w ciężkiej pracy. Pracowitość ta, która po części jest pozostałością społeczeństwa agrarnego, sprawiła, że Japonia w ciągu czte-ry dekad z kraju zniszczonego wojną stała się drugą potęgą gospodarczą świata. Gospodarka zaś stała się przedmiotem dumy narodowej. Stan ten utrzymał się do kryzysu gospodarczego w latach 90.

1 Główne japońskie wyspy położone są w odległości 40 km od terytorium Federacji Rosyjskiej (Cieśnina La

Perouse‟a oddzielająca Hokkaido od Sachalinu), 180 km od Korei Południowej (Cieśniny Koreańska i Cuszimska od wyspy Honsiu), ok. 700 km od Korei Północnej, ok. 760 km oddziela wyspę Kiusiu od Chińskiej Republiki Ludowo-Demokratycznej, a 960 km od Tajwanu.

2 M. L i s i e c k i, Polityczny wymiar geografii. Geograficzne determinanty japońskiej świadomości narodowej, [w:] Meandry Japońskiej Polityki, red. J. M a r s z a ł e k - K a w a, Toruń 2008, s. 89-113.

3 R. M y d e l, Japonia, Warszawa 1983, s. 107. 4 E. P a ł a s z - R u t k o w s k a, K. S t a r e c k a, Japonia, Warszawa 2004, s. 187.

161

Kryzys gospodarczy lat 90. Kryzys gospodarczy w Japonii został zapoczątkowany w styczniu 1990 r. krachem na

Giełdzie Tokijskiej, spowodowanym „pęknięciem bańki mydlanej” (jap. bazaru keizai) na ryn-ku nieruchomości. Sztuczne windowanie cen nieruchomości w Japonii doprowadziło do sytu-acji, kiedy cena za nią nie opowiadała realnej wartości. Dla lepszego zobrazowania sytuacji wystarczy podać fakt, że wartość handlowa ziemi w Japonii była trzykrotnie większa niż w Stanach Zjednoczonych, których powierzchnia jest dwadzieścia pięć razy większa od Kraju Kwitnącej Wiśni. Pęknięcie spowodowało spadek cen nieruchomości o 30%, natomiast sama giełda straciła 60% wartości. Do sierpnia 1992 r. wartość indeksu Nikkei spadła z 38 915 do 14 309 jenów. Zła sytuacja gospodarcza odbiła się na wzroście gospodarczym, który spadł z 5,5 do 0,2%5. Kryzys doprowadził także do zamknięcia wielu zakładów pracy i przeniesienia części produkcji do Chin przez japońskiej koncerny. Bezrobocie uległo podwojeniu i wzrosło z 2,1% do astronomicznego, jak na japońskie warunki, poziomu 4,4%6. Sytuacja gospodarcza nie poprawiła się w kolejnych latach ze względu na kryzys bankowy w Azji Południowej. Dopiero na początku nowego tysiąclecia sytuacja uległa zmianie na skutek reform przepro-wadzonych przez premiera Junichiro Koizumiego oraz ogólnoświatowej poprawie koniunktu-ry. Obecny kryzys gospodarczy, który wydaje się być najpoważniejszym po II wojnie świato-wej, również dotknął Japonię, której wzrost gospodarczy znowu spadł do 0,7%7.

Przemiany w Japonii

Kryzys gospodarczy przełożył się od razu na pogorszenie sytuacji materialnej przeciętnego Japończyka w postaci spadku miesięcznego dochodu o 8% z 4 920 do 4 505 dolarów w prze-ciągu 10 lat8. Mimo że kwota 415 dolarów, przy dochodach 4 505 dolarów, wydaje się dla nas (mieszkańców Europy Środkowo-Wschodniej) niewielką, Japonia, która posiada jeden z naj-wyższych wskaźników PKB na jednego mieszkańca, należy także do najdroższych państw świata. W końcu na liście najdroższych miast na świecie Tokio i Osaka zajmują czołowe miej-sca9. Dla większości Japończyków budowa własnego domu pozostaje nierealnym marzeniem, a hotele kapsułkowe, oszczędzające miejsce, stają się oczywistością. W tej sytuacji ta niewielka kwota 415 dolarów wydaje się znaczącą sumą. Jednak największy wpływ na życie przeciętnego Japończyka miał kres dożywotniego zatrudnienia, zwanego Shusin Koyo, który ukształtował się z feudalnej zależności z przełomu XIX i XX w. Przez całe życie przeciętny Japończyk wy-chodząc każdego dnia do pracy był pewny, że jutro, pojutrze, za tydzień, miesiąc, rok, dekadę i tak do emerytury, też tam pójdzie. Oczywiście wraz z większym stażem pracy pracownik otrzymywał większą pensję oraz awansował, ale przez cały czas był zatrudniony w jednej firmie. Kres dożywotniego zatrudnienia doprowadził do niepewności jutra, która przejawiła się w znaczniej liberalizacji życia. Proces ten przejawia się najlepiej w „polityce” rodzinnej przeciętnego Japończyka. W przeciągu ostatniego półwiecza średni wiek zawarcia małżeństwa

5 Japan. Gross domestic product, constant prices, annual percent change. International Monetary Fund,

http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2006/01/data/dbcoutm.cfm?SD=1980&ED=2007&R1=1&R2=1&CS=3&SS=2&OS=C&DD=0&OUT=1&C=158&S=NGDP_RPCH-NG DP_R&CMP=0&x=71&y=8 [dostęp z dn. 4.01.2009].

6 Statistical Handbook of Japan 2006. Statistics Bureau & Statistical Research and Traininig Institute, http://www.stat.go.jp/english/data/handbook/index.htm, s. 137 [dostęp z dn. 10.03.2007].

7 Japan. Gross domestic product… 8 Statistical Handbook of Japan 2006…, s. 156. 9 World's most expensive cities. CNNMoney.com, http://money.cnn.com/2005/06/21/pf/costliest_cities/

[dostęp z dn. 17.03.2007].

162

wydłużył się do 28 lat i wzrósł o 5 lat, a w przypadku mężczyzn wydłużył się do 30 lat wzra-stając o 4 lata10. Dodatkowo Japonki decydują się coraz później na urodzenie dziecka, obecnie pierwsze dziecko rodzą w wieku 29 lat, co oznacza wzrost o 4 lata w porównaniu do 1970 r.11 W przeciągu ostatnich 30 lat nastąpił także spadek liczby zawieranych małżeństw z 10 do 6 na tysiąc mieszkańców, połączony ze wzrostem rozwodów z 1 do 2 na tysiąc mieszkańców12. W ostatnich latach w Japonii stał się popularny standard życia określany z języka angielskiego DINKS – „dwie pensje, zero dzieci” (double incom, no kids)13. Czynniki te wywarły zdecydowa-nie negatywny wpływ na sytuację demograficzną Japonii, którą możemy określić mianem „starzenia się i wymierania społeczeństwa”. Ocenia się, że do roku 2050 Japonia będzie liczyć 100 milionów mieszkańców, podczas gdy obecnie 127 milionów, co oznacza spadek populacji o 21%. Zwiększeniu także ulegnie procent społeczeństwa znajdującego się w wieku popro-dukcyjnym. Obecnie około 23% japońskiego społeczeństwa stanowią osoby powyżej 65 roku życia, w 2050 r. będą one stanowiły 36%. Jednocześnie zmniejszy się liczba Japończyków w wieku produkcyjnym z 65% do 54%, jak i wieku przedprodukcyjnym z 13% do 11%14. Tragiczna sytuacja demograficzna wydaje się być nie do zahamowania, skoro przyrost natu-ralny wynikający z „polityki” rodzinnej jest ujemny i wynosi -0,02%15.

Zubożenie społeczeństwa oraz liberalizacja życia doprowadziły do uwidocznienia starych lub pojawienia się całkiem nowych patologii społecznych. Na pierwszym miejscu na pewno należy odnotować wzrost przestępczości. W ciągu minionych dwudziestu lat wskaźnik ten powiększył się o 900 przestępstw notowanych na 100 tys. mieszkańców, z 1 300 przestępstw w 1986 r. do 2 200 w 2005 r.16 Coraz bardziej stał się widoczny problem biedy części społe-czeństwa. W 2003 r. rząd Japonii po raz pierwszy w swoich dziejach przekazał 23 miliony dolarów pomoc dla bezdomnych17.

Powagę sytuacji najlepiej oddają słowa profesora Nakanishi: „Kiedy gospodarka japońska przestała być przedmiotem dumy narodowej, Japonia uzyskała wątpliwy zaszczyt bycia nume-rem jeden [w tym regionie] pod względem stopnia deprawacji, plasując się w rankingu upadku narodowej moralności tuż za Stanami Zjednoczonymi”18. Wśród przejawów upadku profesor Nakanishi na pierwszym miejscu stawia Enjo Kosai, czyli prostytucje trzynasto- czternastolet-nich dziewczyn z dużo starszymi mężczyznami. Do tej sytuacji japoński system sprawiedliwo-ści wydaje się być całkowicie nieprzygotowany, gdyż w niektórych częściach Japonii, także Tokio, stosunek seksualny z osobą poniżej 15 lat nie jest zakazany.

Zakończenie

Podsumowując, kryzys gospodarczy z lat 90. wywarł na japońskim społeczeństwie zdecydo-wane piętno. Obecną sytuację możemy porównać do tej z okresu po II wojnie światowej, kiedy to po militarnej klęsce Japonia straciła przedmiot dumy narodowej. Na początku XXI w., kiedy sytuacja się powtórzyła, Japonia musi poszukać nowego przedmiotu dumy narodowej, który

10 Statistical Handbook of Japan 2006…, s. 16. 11 Loc. cit. 12 Loc. cit. 13 E. P o t o c k a, Japonia. W cieniu kryzysu. Przemiany wewnętrzne w ostatniej dekadzie XX w., [w:] Azja Wschodnia na

przełomie XX i XXI wieku, red. K. G a w l i k o w s k i, Warszawa 2004, s. 251. 14 Statistical Handbook of Japan 2006…, s. 10. 15 Ibidem, s. 13. 16 Ibidem, s. 175. 17 E. P o t o c k a, op. cit., s. 249. 18 Ibidem, s. 257.

163

zastąpi chwałę płynąca z gospodarki. Tym przedmiotem ma się stać aktywna polityka zagra-niczna, uwieńczona przyjęciem do Rady Bezpieczeństwa ONZ jako stałego członka. Do tej pory, w wyniku uwarunkowań po II wojnie światowej, Japonia była nazywana „dyplomatycz-nym karłem”, mimo iż płaci najwyższą składkę na ONZ. Zmianie także ma ulec podejście do armii. Po II wojnie światowej Stany Zjednoczone w obawie przed remilitaryzmem, zakazały w narzuconej konstytucji posiadania przez Japonię sił zbrojnych. Jednak zmiana sytuacji pod-czas Zimnej Wojny sprawiła, iż pod naciskiem Stanów Zjednoczonych Japonia utworzyła Japońskie Siły Samoobrony. Obecnie Japonia podjęła wysiłki na rzecz przemiany ich w nor-malne siły zbrojne. Zresztą dysponując piątym budżetem wojskowym na świecie oraz za-awansowaną technologią, Japońskie Siły Samoobrony są siłami obronnymi tylko z nazwy. Japonia zamierza coraz częściej wysyłać je poza granice kraju, jednak w przeciwieństwie do I połowy XX w. – w celach pokojowych.

Zmianie ulega także system wartości. Obecnie w japońskiej szkole zaczęto uczyć takich cech jak indywidualizm, kreatywność, przedsiębiorczość19. Wcześniej niestety starano się je tępić. Z konserwatywnego nacisku na grupę, gdy ceni się ją wyżej od jednostki, następuje przejście na liberalną jednostkę z jej wolnością.

19 Ibidem, s. 254.

165

Paweł Bauman Uniwersytet Łódzki

VILFREDO PARETO – BIOGRAPHY, MAIN IDEAS AND CURRENT EXAMPLES

OF THEIR APPLICATION IN PRACTICE

Introduction The seventies of nineteenth century played very important role in the history of economy.

From that time for the nearest half of the century we see the most economical changes and the scientifically-organizational progression in almost every area. A great impact for those changes had a rising system of a global economy. There was a place for multilateral exchange of goods, capitals, services and human resources leading to enormous development of the countries. Frequent changes caused that economic reality was every day more and more com-plex. This complexity was caused by increasing amount of data which extended number of variables complicated conducting precise analysis. The progression required making wide analyzes of economical processes which were not possible in that time. The end of XIXth century was a period in which the economy derived a lot from mathematics. During this time there was also an application of the differential calculus which enabled making more accurate analyzes of the economical processes. Throughout this time there was an emphasis of mar-ginal values. That is why some theoreticians describe the 1870‟s as a „marginal revolution‟. What is more a notion of the „marginal utility‟ was applied almost in the same time by three schools of economic thought: Austrian, Lausanne and British-American. The end of XIXth century was a period when economy proved that it belongs to exact sciences. The Lausanne School and its Representatives

The Lausanne School also known as a Mathematical School contributed to usage of procedural language in economical literature1. Antoine Augustin Cournot was the precursor of that economi-cal school. Well-known for his passion to mathematics he created the law of demand and was leading an advanced analyzes about demand, supply and price in changing market conditions such as monopoly, oligopoly, duopoly and the perfect competition. The crown of his analyzes was a book „Researches into the Mathematical Principles of the Theory of Wealth‟ which was appre-ciated after the economist‟s death.

Léon Walras and his successor Vilfredo Pareto are main representatives of Mathematical School. They contributed to the fact that Lausanne School started to exist in the international area. Léon Walras was a master of Lausanne School. He was a man with an amazing analytical aptitude. A general equilibrium theory created by him is the base of making current econometrical models. Vilfredo Pareto improved not only the general equilibrium theory made by his predecessor and thanks to it strengthened the importance of his school in the world of economy. For a lot of years he was making analyzes of economy and society which to this day these analyzes are the incredible facilitation in a lot of branches of knowledge. Moreover the creativity of Italian economist is these days commonly used in such branch of knowledge as quality management.

1 W. S t a n k i e w i c z, Historia myśli ekonomicznej, Warszawa 2000, s. 254.

166

Vilfredo Pareto Pareto was born in 1848 in Italian aristocratic family in Paris. He was a person of a wide

range of interests. As a self-educated man he pored over the theories of economy and hu-mane studies with the success. He studied engineering at the Polytechnic Institute of Turin. He acquired here his proficiency in mathematics and basic ideas about mechanical equili-brium which he developed in the future. After graduation at the top of his class in 1870, Pare-to took his first job as a director of the Rome Railway Company. In 1874, Pareto becomes the managing director of an iron and steel concern, the Societé Ferriere d'Italia in Florence2. From that time his life was devoted to discovering new economical and sociological depen-dences. He is a creator of the consumer theory which enables us to describe behaviors of individual consumers on the market through the use of mathematical tools. We can also ex-plain how the market mechanism works in the range of distribution goods and creating pric-es. Very helpful in the theory mentioned before is Pareto‟s next discovery – indifference curve described as a bundle of such combination of goods and services which brings custom-er the same total utility. There is also a notion connected with this illustrious economist, such as „Pareto optimality‟ (known also as a Pareto efficiency or Pareto optimal). This is a defini-tion of economic phenomenon in which no one can be made better off by making someone worse off.

The next great achievement of the Lausanne School representative is the Pareto principle. This rule was made in 1897 as a researcher‟s effect on the incomes distribution of Italian economist. Pareto noticed unbelievable dependence. According to the results of his analyzes as many as 80% of the wealth of whole country was in possession of 20% of society. What is more after the result of the analyzes were spread such dependence was noticed in a lot of life‟s fields.

Pareto proved that 80% of the effects are made by 20% reasons. That is why, while mak-ing revision we have to focus on these reasons which cause the superlative effect. Principle 80/20 and some examples of its application

80% of complaints are made by 20% of clients

80% of bad loans are made by 20% of creditors

80% of total costs are made by 20% of products

80% of incomes from sales are made by 20% of products

80% of products are bought by 20% of clients

The Importance of the 80/20 Principal in Quality Management Nowadays quality is becoming more and more important in creating competitive advan-

tage of the enterprise and that is why we need tools to help us in controlling this advantage. The practice distinguishes two types of such tools. There are traditional tools and new tools group. Traditional tools include cause-and-effect Ishikawa diagram3, Pareto-Lorenz analysis, block diagram4 and histogram5. New tools group include interrelationship diagram6, affinity

2 F. L. G o n ç a l o, The history of economic thought website, http://cepa.newschool.edu [acces:. 03.2009]. 3 It is a graphical tool used to presentation of bilateral connection of causes which make the particular effect. 4 It is a tool presenting successive action in a projecting algorithm. 5 It is a graphical tool used to presentation of a characteristic‟s distribution. 6 The aim of interrelationship diagram is to find logical connection and dependences of that factors which

influence for analyzing issue.

167

diagram7, tree diagram8, matrix data analysis9, process decision program chart10 and arrow diagram11. An extremely useful and interesting tool is a Pareto-Lorenz analysis which is close-ly connected with the 80/20 principle. The Pareto-Lorenz analysis is a tool that enables putting in the order all factors which influence on the final results. It is a graphical image showing relative and absolute distribution of mistakes, problems and their causes12. Pareto–Lorenz Analysis Process and its Performance13

Pareto-Lorenz analysis is divided into five steps: 1) defining causes which influence on the final result of the particular process; 2) collecting quantitative data about causes mentioned above; 3) putting in the order causes taking as a criteria: frequency of their occurring (from the

most frequent to the less) or their influence on the final result (from the strong influ-ence to the weak) – drawing bar charts which represent particular causes (Pareto graph);

4) drawing points which represent cumulated values of causes and after that linking them - creating Lorenz curve;

5) putting percentage values for the chart.

Application of the Pareto–Lorenz Analysis The statistics are taken from the annual reports (made in 2007, in bln $) of particular

branches of South-Korean Samsung holding company, also known as a „chaebol‟. Pareto-Lorenz analysis should help us to answer for the question: which branch brings to Samsung the highest incomes?

First of all, it is necessary to specify all branches with achieved incomes in the particular year. It is shown in chart no. 1.

The next step is to put in the order incomes of particular branches. From the branch which brings the highest to the lowest incomes. It is shown in chart no. 2.

Basing on the chart no. 2 we can start drawing the graph which will present values regard-ing incomes above. The process of making a graph to the Pareto–Lorenz analysis is divided into three steps.

First of all we have to specify particular branches on the X-axis together with their values in bar chart.

Secondly we draw the line which represents the cumulated values. It is useful because after that it is easier to see if the 80/20 principal works in that particular case.

Finally we assign percentage values for particular causes (branches) and effect (values in bln $).

7 A universal tool, which is very useful in putting in the order the data from the „brain storm‟. 8 One of the tool in the planning process. 9 Used mainly in market analysis, helps in forming product market strategy and finding the market niche. 10 A tool which aim is to define an optimal way to achieve the goal. 11 A very useful tool in planning processes which are repetitive. 12 J. J. D a h g a a r d, K. K r i s t e s e n, G. K. K a n j i, Podstawy zarządzania jakością, Warszawa 2000, p. 91. 13 E. K o n a r z e w s k a - G u b a ł a, Zarządzanie przez jakość, Wrocław 2006, p. 196.

168

Chart no. 1 Chart no. 2

Name of the branch Incomes (in bln $)

Samsung Electronics 91,9

Samsung SDI 7,2

Samsung Elektro-Mechanics 2,6

Samsung Heavy Industries 6,8

Samsung SDS 2,3

Samsung Life Insurance 29,1

Samsung Corporation 10,2

Samsung Fire & Marine Insur-ance 8,8

Samsung Techwin 3,1

Samsung Everland 1,6

Samsung Corning Precision Glass 0,9

Samsung Card 2,4

Cheil Industries 1,5

Samsung Engineering 2,2

Samsung Securities 1,3

Samsung Total Petrochemicals 3,5

Samsung Petrochemical 1,5

Name of the branch Incomes (in bln $)

Samsung Electronics 91,9

Samsung Life Insurance 29,1

Samsung Corporation 10,2

Samsung Fire & Marine Insur-ance 8,8

Samsung SDI 7,2

Samsung Heavy Industries 6,8

Samsung Total Petrochemicals 3,5

Samsung Techwin 3,1

Samsung Elektro-Mechanics 2,6

Samsung Card 2,4

Samsung SDS 2,3

Samsung Engineering 2,2

Samsung Everland 1,6

Cheil Industries 1,5

Samsung Petrochemical 1,5

Samsung Securities 1,3

Samsung Corning Precision Glass 0,9

Source: Samsung Electronics.

Pareto–Lorenz analysis

Source: Own elaboration.

169

Thanks to foregoing Pareto–Lorenz analysis we can notice that such branches as: Samsung Electronics, Samsung Life Insurance and Samsung Corporation which participate only in 20% of all branches of South-Korean chaebol bring about 80% of annual incomes.

Nowadays Pareto–Lorenz analysis enables us not only to specify in unequivocal way on which part of our enterprise we should focus but also it shows how to make improvement of our product by identifying problems which should be removed first.

ABC Classification

Pareto–Lorenz analysis was popularized in first half of XXth century by American economist Joseph Juran who was engaged in the theory of quality management. From that time Pareto-Lorenz analysis was applied in a lot of areas. That is why it needed to be adjusted to changing conditions. These adjustments did not change its original postulates14. ABC classification is such an example which is applied mainly in logistics especially in warehouse economy. ABC Classification Process and its Performance

ABC classification is divided into four steps: 1) collecting data and making Pareto-Lorenz graph; 2) drawing two horizontal lines. First line represents 80% of cumulated values, second

line represents 95%; 3) we divide whole graph into three parts – A, B and C. All categories for which Lorenz curve lays below 80% is the A part. All categories for which Lorenz curve lays between 80% and 95% is the B part. All categories for which Lorenz curve lays above 95% is the C part. 4) we make an analysis basing on the new chart.

ABC analysis

Source: Own elaboration.

14 J. Ł a ń c u c k i, Podstawy kompleksowego zarządzania jakością TQM, Poznań 2006, p. 296.

170

Conclusion All of the figures used in our examples i.e. 80% of effects are the result of 20% of reasons

are not sole proper solution. It could be also 90% and 50% respectively. Pareto used such figures to describe only the tendency. Moreover an empirical approach of economical reality – because of its complexity – makes finding such example almost impossible.

Because of the simplicity of Pareto–Lorenz analysis and ABC classification mostly are used in low-budget enterprises. The practice shows that in big corporations Pareto–Lorenz analysis is often used together with fishbone-shaped Ishikawa diagram. Such mixed analysis is perceived by the management team as a more effective and accurate tool in managing the enterprise.

To sum up Pareto–Lorenz analysis together with ABC classification can be very useful tools in creating and controlling competitive advantage. Through the use of empirical ap-proach they definitely can create benefits for whole company.

Paweł Bauman

VILFREDO PARETO – BIOGRAFIA, GŁÓWNE IDEE ORAZ WSPÓŁCZESNE PRZYKŁADY ICH PRAKTYCZNEGO ZASTOSOWANIA

Koniec XIX w. był okresem wielu przemian w światowej gospodarce. W związku z postępem techniczno-

organizacyjnym, który miał miejsce w owych czasach, nastąpiła potrzeba dokonywania analizy procesów gospo-darczych na niespotykaną dotychczas skalę. Głównym problemem jaki napotykali ekonomiści był brak narzędzi pozwalających przeprowadzić tego typu analizę. Z tym problemem skutecznie walczyła szkoła lozańska, która od początku swego istnienia przyczyniła się do powstania niezwykle prostych narzędzi stworzonych do analizy proce-sów gospodarczych. Wybitni przedstawiciele tej szkoły tacy jak: Antoine Augustin Cournot, Léon Walras czy Vilfredo Pareto opracowali użyteczne teorie ekonomiczne, które stanowią do dziś podstawy współczesnej ekono-mii. Celem artykułu jest przybliżenie sylwetki znanego włoskiego ekonomisty szkoły lozańskiej Vilfredo Pareto oraz jego głównych postulatów ze szczególnym uwzględnieniem „reguły 80/20”. W artykule została również dokonana prezentacja zarówno analizy Pareto–Lorenza, jak i analizy ABC, wraz z przykładami zastosowania tych teorii w praktyce.

171

Dariusz Adrianowski

Uniwersytet Łódzki

OD PLANU WERNERA POPRZEZ USTANOWIENIE ECU DO EURO, CZYLI HISTORIA WSPÓLNEJ WALUTY UNII EUROPEJSKIEJ

Plan Barre’a i Plan Wernera Plan wprowadzenia wspólnej waluty Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej pojawił się już

w roku 1969, a jego twórcą był Raymond Barre, uważany za przywódcę monetarystycznego kierunku w rozwoju integracji europejskiej. Plan Barre‟a nie wyjaśniał dokładnie jak ma wyglą-dać unia walutowa, prezentował plan harmonizacji polityki gospodarczej i walutowej EWG oraz utworzenia systemu wspierania sztywnych kursów wymiany walut krajów członkowskich. Pro-jekt Barre‟a mówił o możliwościach koordynacji polityk gospodarczych państw członkowskich łącznie z uzgadnianiem ich celów oraz głosił, że kraje Wspólnoty powinny dążyć do likwidacji nierównowagi w bilansach płatniczych1. Podczas szczytu w Hadze (1–2 XII 1969 r.) Rada Eu-ropejska potwierdziła słuszność jego założeń.

Szczegółowy plan utworzenia Unii Walutowej przedstawił były premier Luksemburga Pierre Werner w 1970 r. Plan ten stał się podstawą strategii rozwoju integracji europejskiej. Według niego Unia Gospodarcza i Walutowa jest celem dekady (lat 70.) i może zapewnić wzrost i sta-bilność Wspólnoty. Powstanie Unii Gospodarczej i Walutowej wymusza wprowadzenie zmian w funkcjonowaniu Wspólnoty, nastąpi zwiększenie uprawnień instytucji EWG, czyli powinno to wywołać również rozwój współpracy politycznej. Rozwój Unii Gospodarczej i Walutowej wiąże się z ujednoliceniem polityki pieniężnej i harmonizacją polityki ekonomicznej. Unia Walu-towa to m.in. pełna i nieodwracalna wymiana walut, nieodwracalne usztywnienie relacji kurso-wych. Do jej pełnej realizacji konieczne będą dwie współpracujące ze sobą instytucje, takie jak centrum decyzyjne polityki ekonomicznej, kontrolowane przez Parlament Europejski, oraz system banków centralnych2.

Niestety z powodu kryzysu energetycznego, wysokiej inflacji oraz koncentracji państw człon-kowskich EWG na ich politykach wewnętrznych, planu Wernera nie udało się w pełni zrealizo-wać, ale stał się on wydarzeniem przyspieszającym integrację europejską. Wykonano cztery posta-nowienia planu Wernera:

utworzono tzw. węża walutowego (1972 r.);

powołano Europejski Fundusz Współpracy Walutowej (1973 r.);

ustanowiono europejską jednostkę rozrachunkową (1975 r., w roku 1978 została prze-kształcona w ECU);

zatwierdzono pewne formy średnio i krótkoterminowej pomocy finansowej do utrzyma-nia wahań kursów walutowych krajów WE w wyznaczonych granicach3.

1 K. S z e l ą g, Koordynacja polityk gospodarczych w Unii Europejskiej. Część I, http://www.nbportal.pl/library/pub_

auto_B_0004/KAT_B3407.PDF. 2 B. M u c h a - L e s z k o, Strefa euro. Wprowadzenie, funkcjonowanie, międzynarodowa rola euro, Lublin 2007. 3 J. W i t k o w s k a, Z. W y s o k i ń s k a, Euro. Doświadczenia i perspektywy, Łódź 2007.

172

Europejski System Walutowy Dnia 5 XII 1978 r. w Brukseli Rada Europejska powołała Europejski System Walutowy, które-

go głównym celem było stworzenie strefy stabilności walutowej w Europie. Wprowadzono me-chanizm stabilizowania kursów walut w krajach członkowskich, a także prowadzono wspólną politykę kursową wobec walut zewnętrznych. Elementami składowymi ESW są: mechanizm usta-lania i stabilizowania kursów walutowych, Europejska Jednostka Walutowa, system interwencyjno-kredytowy banków centralnych oraz wspólna polityka zmian kursów walutowych4.

Mechanizm kursowy (ERM) był podstawą węża walutowego i okazał się niewystarczającym in-strumentem stabilizacji walut krajów EWG. W ramach ESW przyjęta zasada stosowania mechani-zmu kursowego była dość elastyczna. Udział w ESW nie wiązał się z obowiązkiem wprowadzenia waluty kraju członkowskiego do mechanizmu kursowego, przykładem może być tutaj Wielka Brytania, która mimo przynależności do ESW nie wprowadziła od razu swojej waluty do mecha-nizmu kursowego. Zwiększono również elastyczność dopuszczalnej marży wahań kursów rynko-wych w stosunku do oficjalnej wartości. Szczególnie ważne było to dla krajów, które miały pro-blemy z inflacją, gdyż mogły liczyć one na ustalenie rozszerzonej marży wahań kursów np. Wło-chy, których zakres marży wahań rozszerzono do ok. 6%. Została również wprowadzona zindy-widualizowana granica wahań kursów walutowych, czyli dopuszczalny zakres wahań dla każdej waluty funkcjonującej w mechanizmie kursowym w stosunku do nowej jednostki walutowej ECU. Bardziej surowe progi maksymalnych odchyleń ustalono dla marki RFN i franka francuskiego, ponieważ ich udział w koszyku walutowym określającym wartość ECU był najwyższy5.

European Currency Unit to ważny element mechanizmu kursowego i interwencyjnego oraz nowy element ESW. Idea wspólnej jednostki walutowej narodziła się w momencie powstania EWG. Pierwowzorem ECU była jednostka rozrachunkowa, której wartość równa była parytetowi dolara. Natomiast samo ECU to suma składająca się z pewnej ilości jednostek walutowych krajów członkowskich. Drugim elementem charakteryzującym koszyk ECU była waga waluty narodowej, mierzona jej udziałem procentowym w tym koszyku. Wagę waluty określano na podstawie relacji między ilością danej waluty w ECU, a wartością ECU wyrażoną w tej walucie. Udział walut w koszyku mógł być weryfikowany, rewizja koszyka ECU oznaczała wprowadzenie zmian w składzie ECU.

W dniu wejścia w życie Traktatu z Maastricht, 1 XI 1993 r., został zamrożony skład ECU z dnia 21 IX 1989 r. Dlatego w skład koszyka ECU nie weszły waluty takich krajów jak Austria, Finlandia i Szwecja, które przystąpiły do Wspólnoty później.

Funkcje, jakie jednostka walutowa ECU pełniła w Europejskim Systemie Walutowym:

miernik wartości w mechanizmie kursowym;

podstawa określania odchyleń walut od kursów centralnych;

denominator w rozliczeniach operacji przeprowadzonych w ramach systemu interwencji walutowych i mechanizmu kredytowego;

środek rozliczeń między władzami monetarnymi6. Z kolei mechanizm interwencyjno-kredytowy powstał w celu stabilizacji kursów walutowych.

Zasadą przeprowadzenia interwencji na rynku walutowym stało się odchylenie kursu waluty kra-jowej w stosunku do waluty drugiego państwa członkowskiego Wspólnoty o 2,25% od bilateral-nego kursu centralnego, taka sytuacja obligowała oba kraje do podjęcia interwencji na rynku. Kraj o słabej walucie, której kurs spadł do dolnej granicy, musiał sprzedać rezerwy waluty mocnej swo-

4 Loc. cit. 5 J. B o r o w i e c, Unia ekonomiczna i walutowa. Historia, podstawy teoretyczne i polityka, Wrocław 2001. 6 B. M u c h a - L e s z k o, op. cit.

173

jego partnera, co tworzyło popyt na własna walutę i wpływało na jej kurs. Natomiast kraj o moc-nej walucie, której kurs osiągnął górną granicę odchyleń, powinien za swoją walutę kupować walu-tę swojego partnera. Taka zasada dokonywania interwencyjnych zakupów waluty na rynku przez dwa kraje była nazywana systemem symetrii7.

Tabela nr 1: Skład ECU, wartość ECU w walutach narodowych i waga walut w koszyku

Waluty narodowe Ilość jednostek

waluty w ECU

Wartość ECU w walucie narodowej wg kursu centralnego w stosunku do

ECU z 13 III 1979 r.

Waga waluty w koszyku

(w %)

Marka niemiecka 0,82800 2,510640 32,98

Frank francuski 1,15000 5,798310 19,83

Funt szterling 0,08850 0,663247 13,34

Lir włoski 109,00000 1148,150000 9,50

Gulden holenderski 0,28600 2,720770 10,51

Frank belgijski 3,66000 39,458200 9,28

Korona duńska 0,21700 7,085920 3,06

Funt irlandzki 0,00759 0,662638 1,15

Frank luksemburski 0,14000 39,458200 0,35

Źródło: A. N o w a k - F a r, Unia gospodarcza i walutowa w Europie, Warszawa 2001, s. 42.

Wprowadzenie Europejskiego Systemu Walutowego miało służyć realizacji dwóch celów: osią-

gnięciu stabilności wewnętrznej poprzez obniżenie inflacji oraz stabilności zewnętrznej poprzez ograniczania wahań kursów walutowych. Do połowy lat 80. udało się opanować inflację przez wprowadzenie polityki dezinflacji, bez ponoszenia wysokich kosztów w postaci wzrostu bezrobo-cia. Osiągnięcie zewnętrznej stabilizacji walutowej doprowadziło do ograniczenia kontroli prze-pływu kapitału na obszarze Wspólnoty. Ogólnie ESW jako strefa stabilności walutowej oceniany jest pozytywnie, ale współpraca nie była łatwa i w początkowej fazie dało się zauważyć próbę sił pomiędzy krajami członkowskimi8. Unia Gospodarcza i Walutowa

W Hanowerze w 1988 r. przywódcy krajów Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej powołali specjalny komitet pod przewodnictwem Jacquesa Delorsa, który miał za zadanie zbadanie możli-wości utworzenia Unii Gospodarczo-Walutowej. Komitet stworzył tzw. Raport Delorsa, który za-kładał budowę UGW w trzech etapach. Przedstawiał propozycje integracji gospodarczej i walu-towej oraz uzasadniał potrzebę realizacji UGW. Raport składał się z dwóch części. Pierwsza doty-czyła Unii Walutowej, czyli obszaru, na którym ma miejsce pełna i nieodwracalna wymienialność walut, eliminacja kursów walutowych, całkowita liberalizacja transakcji kapitałowych i pełna inte-

7 Loc. cit. 8 J. B o r o w i e c, op. cit.

174

gracja rynków finansowych. Druga część to Unia Gospodarcza, czyli obszar gospodarczy, na tere-nie którego zapewnione są takie elementy jak: jednolity rynek, polityka konkurencyjna, koordyna-cja polityki makroekonomicznej, wspólna polityka umożliwiająca przemiany struktury w gospo-darce krajów członkowskich9.

Etap I UGiW (1990–1993)

Pierwszy etap wprowadzenia UGiW rozpoczął się 1 VII 1990 r. i w ramach niego planowano znieść bariery w przepływie kapitału, wzmocnić współpracę państw członkowskich w dziedzinie polityki pieniężnej, zakończyć realizację Projektu Jednolitego Rynku Europejskiego, osiągnąć wyż-szy poziom konwergencji gospodarczej. Udało się uzyskać dodatkowe uprawnienia w zakresie polityki pieniężnej, których celem jest dążenie do ściślejszej koordynacji polityki pieniężnej i stabi-lizacji cen. Oficjalnie zakończenie budowy jednolitego rynku ogłoszono 31 XII 1992 r., w rzeczy-wistości wprowadzenie w życie odpowiednich przepisów niezbędnych do stworzenia jednolitego rynku wprowadzono z opóźnieniem. W ostatnim roku I etapu wszystkie kryteria UGiW spełniały tylko Niemcy i Luksemburg. Taka sytuacja prawdopodobnie spowodowana była takimi zjawiska-mi, jak kryzys walutowy w latach 1992–1993 czy recesja gospodarcza zapoczątkowana w USA. Dopiero wzrost popytu konsumpcyjnego, odbudowanie zapasów i obniżenie stóp procentowych spowodowały pod koniec 1993 r. poprawę koniunktury gospodarczej w Wspólnocie Europej-skiej10. II etap UGiW (1994–1998)

Drugi etap budowy Unii Gospodarczej i Walutowej opierał się na zrealizowaniu dwóch celów. Pierwszym było osiągnięcie przez kraje członkowskie konwergencji gospodarczej zgodnie z kryte-riami z Maastricht. Drugim celem było przygotowanie UGiW pod względem organizacyjno-technicznym oraz określenie zasad wspólnej polityki pieniężnej. Przejście z pierwszego do drugie-go etapu podkreślone było powołaniem Europejskiego Instytutu Walutowego. Celem tej instytucji było wzmocnienie współpracy pomiędzy bankami centralnymi w celu koordynacji polityki pie-niężnej, podniesienie konwergencji i zapewnienie stabilności cen oraz przygotowanie Europejskie-go Systemu Banków Centralnych i wprowadzenie jednolitej polityki pieniężnej i wspólnej waluty w III etapie. Na szczycie w Madrycie w 1995 r. Rada Europejska podjęła decyzje co do nazwy wspólnej waluty – euro. Dokładnym planem przejścia na wspólną walutę zajął się Europejski Instytut Walutowy. Natomiast Komisja Europejska przedstawiła w postaci Zielonej Księgi zada-nia do realizacji w III etapie UGiW. W Dublinie w grudniu 1996 r. Rada Europejska przyjęła Pakt Stabilności i Wzrostu, który głównie dotyczył budżetu na terenie UGiW. W 1998 r. Komisja Eu-ropejska przedstawiła Raport Konwergencji, zawierający ocenę dostosowań w dziedzinie prawa, wypełnienia kryteriów konwergencji gospodarczej, rozwoju zastosowania ECU, integracji rynków, stanu bilansu płatniczego, jednostkowych kosztów pracy, indeksów wzrostu cen. Na podstawie tej oceny Komisja przedstawiła Radzie Europejskiej listę jedenastu krajów Unii Europejskiej do Unii Gospodarczej i Walutowej.

Według raportu kryteria konwergencji spełniały: Austria, Belgia, Finlandia, Francja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Portugalia, RFN i Włochy11.

9 Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, http://www.cie.gov.pl/www/quest.nsf/($PrintView)/E1280EF2E

ABE2F90C1256E860027DF91?Open. 10 B. M u c h a - L e s z k o, op. cit. 11 Europejski Bank Centralny, http://www.ecb.int/ecb/history/emu/html/index.pl.html#stage2.

175

Tabela nr 2: Liczba spełnionych kryteriów UGiW w 1994 r.

Źródło: Opracowanie własne.

III etap UGiW (1999–2002)

Trzeci etap tworzenia Unii Gospodarczej i Walutowej obejmował okres przejściowy trwający od 1 I 1999 r. do 31 XII 2001 r. oraz okres zaplanowany na pierwszą połowę 2002 r. Do końca okresu przejściowego euro występowało tylko w obrocie bezgotówkowym i funkcjonowało rów-nolegle z walutami narodowymi. Emisja euro miała nastąpić po zakończeniu tego okresu.

1 I 1999 r. nastąpiła likwidacja umownej jednostki walutowej ECU i zastąpienie jej walutą euro w relacji 1:1. Od tej pory banki i pozostałe instytucje finansowe prowadzące rachunki klientów miały obowiązek przeliczania walut narodowych na euro i odwrotnie w zależności od charakteru płatności. Wraz z rozpoczęciem III etapu UGiW usztywniono kursy walutowe krajów członkow-skich. Rada Unii Europejskiej zatwierdzała kursy konwersji walut narodowych na euro. Zostały ustalone nieodwołalne kursy konwersji walut narodowych krajów UGiW na euro:

1 euro = 13,7603 szylingów austriackich 1 euro = 40,3399 franków belgijskich 1 euro = 5,94573 marek fińskich 1 euro = 6,55957 franków francuskich 1 euro = 2,20371 guldenów holenderskich 1 euro = 166,386 peset hiszpańskich 1 euro = 0,787564 funtów irlandzkich 1 euro = 40,3399 franków luksemburskich 1 euro = 1,95583 marek niemieckich 1 euro = 200,482 escudo portugalskich 1 euro = 1936,27 lirów włoskich

Kraj Liczba spełnionych kryteriów

Liczba wartości referencyjnych 4

Belgia 2

Dania 2

Francja 3

Niemcy 4

Grecja 0

Irlandia 3

Włochy 0

Luksemburg 4

Holandia 2

Portugalia 0

Hiszpania 1

Wielka Brytania 3

Austria 2

Finlandia 3

Szwecja 2

176

Strefa euro obejmowała 11 krajów. Jako dwunasty kraj, członkostwo w UGiW uzyskała Grecja 1 I 2001 r. Ponieważ powstała strefa euro nie obejmowała wszystkich krajów członkowskich Unii Europejskiej, spowodowało to konieczność reformy mechanizmu kursowego określającego relację walutową między krajami UGiW a pozostałymi krajami UE. Dlatego postanowiono utworzyć Europejski Mechanizm Kursowy II (ERM II)12. Aby kraj mógł zostać uczestnikiem ERM II musi:

negocjować kurs włączenia jego waluty do mechanizmu kursowego (zasada ta dotyczy krajów członkowskich UE, które nie należą do strefy euro oraz krajów kandydujących do UE);

przedstawiciele kraju włączającego swoją walutę do ERM II odbywają spotkanie w Ko-mitecie Gospodarczo-Walutowym UE, który decyduje o wysokości kursu centralnego waluty narodowej;

monitoring sytuacji gospodarczej pozwala Komitetowi na ocenę krajów i podejmowanie odpowiednich decyzji;

Komitet może wyrazić zgodę na wysokość kursu centralnego zaproponowanego przez kraj ubiegający się o członkostwo w ERM II, który uważa, że zaproponowany dla niego kurs nie jest odzwierciedleniem jego sytuacji gospodarczej;

w wypadku nieosiągnięcia porozumienia w Komitecie Gospodarczo-Walutowym odbywa się spotkanie na szczeblu ministerialnym.

Przyjmowanie krajów do ERM II nie odbywa się w drodze formalnego głosowania. Najwięk-sze znaczenie ma stopień zbieżności gospodarczej kraju kandydującego z krajami członkowskimi UGiW13.

Podsumowanie

Utworzenie Unii Gospodarczej i Walutowej oznacza, że udało się osiągnąć cel integracji walu-towej zawarty już w Planie Barre‟a, a jeszcze bardziej widoczny w Planie Wernera. Cel ten również odnaleźć możemy w Raporcie Delorsa z 1989 r., dokument ten jednak nie wprowadził zmian w koncepcji UGiW. Przez ponad 30 lat idea wspólnej waluty ewoluowała, spotykała się z brakiem akceptacji, ale również z podziwem. Euro jest wynikiem osiągania przez Wspólnotę Europejską kolejnych, coraz wyższych etapów w procesie integracji gospodarczej. Integracja walutowa we Wspólnocie Europejskiej i wprowadzenie Unii Gospodarczej i Walutowej przyczyniły się do zmiany sił przede wszystkim w globalnych stosunkach walutowo-finansowych, a także wpłynęły na międzynarodową pozycję Unii Europejskiej, a strefa euro stała się ważną regionalną strefą go-spodarczą14.

12 W. M a j e r k i e w i c z, Jak działa ERM II?, http://www.nbportal.pl/pl/np/bloki/pieniadz/jak_dziala_ erm2. 13 B. M u c h a - L e s z k o, op. cit. 14 L. O r ę z i a k, Międzynarodowa pozycja euro, http://www.nbp.pl/euro/book/08_oreziak_leokadia.pdf.

177

Edyta Idzikowska, Maciej Dyl Uniwersytet Łódzki

MONETARY POLICY IN THE US DURING THE DOT-COM BUBBLE (1996–2001) Our paper concerns the changes in the US monetary policy between 1996 and 2001. It is

divided into three parts, we are going to explain what the monetary policy exactly is, and then present its main tools, and what is strictly connected with them, the main institution respon-sible for implementing it. At the end, authors are going to present changes in the economy, federal funds rate, discounts rate and discuss the dot-com bubble and how it affected the US stock market.

Broadly speaking, there are two main tools of controlling and adjusting the economic opera-tions on the market. Fiscal policy and monetary policy. The first one includes taxes and gov-ernment spending, while the second type, of which most people are not aware, comprises of adjusting the supply of money, the availability of money and the cost of it – the interest rate.

The main goal of the monetary policy in the US is to: stimulate maximum sustainable output (the amount of goods and services the economy produces), and employment, as well as the pro-mote stable prices (these goals are prescribed in the 1977 amendment to the Federal Reserve Act).

In practice, not only has this kind of policy a great impact on all kinds of economic and finan-cial decisions people make in the country, but also it has significant effect on other countries. Monetary policy has an impact on such decisions as whether to get a loan, buy a house, invest in a new plant, or where to invest money- into the bank account, a stock market or bonds.

Moreover, it is worth mentioning that the economy goes through business cycles and the output as well as employment are above or below their long-run levels. Taking it into ac-count, the monetary policy is not able to maintain these values in a long run, but just in a short time, making the peaks and valleys of it smoother, and the fluctuations less dangerous for the economy and businesses.

The next part refers to the institution in charge of the monetary policy – The Federal Re-serve (FED). It is a central bank of United States. Since its beginnings in 1913 FED has had the same leading mission – to establish and maintain the public‟s confidence and order in the monetary and banking system in the country. Furthermore, it is important for FED to find the balance between its short-term goal of stabilization and its long-term aim of maintaining low inflation.

President Woodrow Wilson signed the Federal Reserve Act in December 1913, to supply the US with „an elastic currency‟. Since then, FED has had the power to increase or decrease the supply of money when necessary, providing the country with a safer and more flexible than before financial system.

As far as the structure is concerned, it is called „decentralized central bank‟, governed by the Board of Governors. Moreover, FED includes 12 regional Reserve Banks. To make the structure decentralized, every Reserve Bank Boards employed among local citizens as well. It helps to avoid a direct impact of the governmental control.

While presenting the FED structure, one cannot ignore the significance of the Federal Open Market Committee (FOMC), which is a primarily responsible for conducting the mone-

178

tary policy. It is led by seven members of the Board of Governors and five Reserve Bank presidents, one of whom is the president of the Federal Reserve Bank of New York. The other Bank presidents serve one-year terms on a rotating basis.

The FOMC meets regularly 8 times per year. Sometimes it is possible to call on a special meeting or a telephone conference, for instance after the terrorist attack of 11 September 2001. At these meetings, the Committee assess the economic and financial conditions, and decides about the appropriate stance and changes in the monetary policy, according to the risk, price stability and pace of the economic growth.

What exactly the FOMC does? First of all, it evaluates the signs of inflationary pressure that may be disastrous to the price stability, and in this case, it tries to decrease the supply of money. Otherwise, when the supply of money is too high, people of course spend more and when the production can‟t keep up with the demand- it leads to inflation.

On the other hand, when the supply of money as well as the demand for goods is not suf-ficient, the FOMC has to cope with the economic slowdown or even a recession.

To handle these problems, the three main tools can be used: Discount rate- it is an interest rate used when banks or other financial institutions want to

borrow money directly from the FED. Any changes in this rate can encourage or discourage banks lending and investment activities as well as influence indirectly interest rates that bank pays depositors and at which banks offer loans to individuals and businesses.

Reserve requirements- it is the amount of money, or in reality, the percentage of money banks hold in the reserve. The FED can decrease this amount when it wants to give banks more money to lend in order to stimulate the supply of money. Conversely, the FED can also increase it, hampering banks‟ less ability to lend, and restraining the supply of money.

Open market operations-refer to the FED buying or selling government securities on the open market. To make the interest rates rise, the FED sells these securities to banks, banks have smaller reserves, and the supply of money is falling. Similarly, to make the interest rates fall, the FED buys securities from banks, banks have more money and it can lend more, mak-ing the supply of money grow.

Apart from these main tools, we can also distinguish federal funds rates- short-term interest rates of borrowing the reserves between banks and federal funds market- a „place‟ where loans from one bank to another are performed as they need more reserves on a short-term basis.

Changes To The Fed Funds And Discount Rates (31 I 1996–6 XI 2002) Intended federal funds rate

As we can see, the Intended federal funds rate has been changed 23 times during the re-searched period. Seven times the rate has been raised; sixteen times it has been reduced. The US economy started the year 1996 with intended federal funds rate at 5,25% level although at the end of 2002 it was at the level of 1,25%. Discount rate

Discount rate has been changed 21 times. Five times it has been reduced; Sixteen times raised. At the beginning of the 1996 it was 5% and in the end of 2002 – 0,75%.

The level of the discount rate is lower than the intended federal fund rate, usually by 0,25% point – 0,5% point. Changes in the discount rate stated by the FED are different to those stated by FOMC. However the direction of the changes in both cases is similar. That is why, we decided to analyze those two rates together.

179

January 31, 1996 0,25% 5,25% 0,25% 5,00%

March 25, 1997 0,25% 5,50%

September 29, 1998 0,25% 5,25%

October 15, 1998 0,25% 5,00% 0,25% 4,75%

November 17, 1998 0,25% 4,75% 0,25% 4,50%

June 30, 1999 0,25% 5,00%

August 24, 1999 0,25% 5,25% 0,25% 4,75%

November 16, 1999 0,25% 5,50% 0,25% 5,00%

February 2, 2000 0,25% 5,75% 0,25% 5,25%

March 21, 2000 0,25% 6,00% 0,25% 5,50%

May 16, 2000 0,50% 6,50% 0,50% 6,00%

January 3, 2001 0,50% 6,00% 0,25% 5,75%

January 4, 2001 0,25% 5,50%

January 31, 2001 0,50% 5,50% 0,50% 5,00%

March 20, 2001 0,50% 5,00% 0,50% 4,50%

April 18, 2001 0,50% 4,50% 0,50% 4,00%

May 15, 2001 0,50% 4,00% 0,50% 3,50%

June 27, 2001 0,25% 3,75% 0,25% 3,25%

August 21, 2001 0,25% 3,50% 0,25% 3,00%

September 17, 2001 0,50% 3,00% 0,50% 2,50%

October 2, 2001 0,50% 2,50% 0,50% 2,00%

November 6, 2001 0,50% 2,00% 0,50% 1,50%

December 11, 2001 0,25% 1,75% 0,25% 1,25%

November 6, 2002 0,50% 1,25% 0,50% 0,75%

We can separate two main periods in changes of the rates: 1. It started in June 1999 and ended in January 2001. Rates had risen by 1,25% point

each. Ascending trend was connected with good situation in the economy. 2. It has begun in January 2001 and till and of the 2002 both rates fallen dramatically.

The discount rate has been cut buy 5,25% points. In January 2001 the discount rate

180

has been cut 3 times from 6% to 5% and the sum of these changes was very close to those which were made in the whole previous trend.

In the whole 2001 year rates were cut twelve times. Intended federal funds rate from 6,5% to 1,75 (reduction over 70%). Discount rate 6% to 1,25% (5,75% point reduction). What is more in 2002 the Federal Reserve Bank decided to reduce level of the rates even more.

The second trend, during which the rates felt drastically, was connected to unexpected changes in whole US economy. Effects of these changes are going to be a core point of our further analysis.

The influence of the discount rate In this chapter we are going to analyze the growth of the United States economy in the

end of 90‟s and its slowdown at the beginning of XXI century. Many economist state that discount rate and decisions which are made by Federal Reserve Bank are not effective in a long time period. On the other hand they say that the results of monetary policy can appear in the real economy as early as two years later.

As we can read in the materials „[…] monetary policy can not affect either output or employ-ment in the long run, it can affect them in the short run‟1. This statement is similar to the position of the whole Fed at the beginning of the XXI century. This institution believed that monetary intervention will save the US economy from the recession. How did it work? Was it efficient?

The situation in the end of XX century

From the beginning of the 90‟s United Stats economy was in good condition. In 1999 gross domestic product (GDP) was growing in 3–4% rate. Inflation was low and the change in personal consumption expenditures, excluding food and energy during the majority of decade was under 2%. The business sector developed well. The investments were growing rapidly, especially those in the Equipment and software and in to inventories.

1 Federal Reserve Bank of San Francisco, http://www.frbsf.org.

Federal funds rate, Discount rate

(31 I 1996–06 XI 2002)

0%

1%

2%

3%

4%

5%

6%

7%

1 7 13 19 25 31 37 43 49 55 61 67 73 79

Time in months

% Federal funds rate

Discount rate

181

The unemployment started to fall down in the end of 1991. The good situation on the la-bor market was connected with the growth of companies and the whole economy. We can say that 90‟s were the employees market. It means that there was not enough people who want a job and employer had to do their best to get competence worker. This situation started to change when we went into 2001 year.

According to Federal Reserve Bank data US economy started to slow down in the third quarter of 2000. Furthermore, the specialists were aware of the fact that year 2001 is going to be not as good as the whole 90‟s. In the economy projection for 2001 they wrote: „Although the economy appears likely to be sluggish over the near term, the members of the Board of

182

Governors and the Reserve Bank presidents expect stronger conditions to emerge as the year progresses. For 2001 overall, the central tendency of their forecasts of real GDP growth is 2 percent to 21⁄2 percent, measured as the change from the fourth quarter of 2000 to the fourth quarter of 2001‟2. However they were not able to take the impact of incidental events under consideration.

Year 2001 and 9 September attacks.

In January 2001 FOMC realized that 2000 forecast was a miscalculation. Data from the market showed that holiday sales had come in below expectations and the condition of the manufacturing sector is worse then it was expected. What is more, corporate profit forecasts had been marked down. The prices of the energy and rough materials were growing, what had a big influence on the production sector.

In the next six months the situation has become even worse. The GDP felt under 2% in the first quarter of the year. The inflation was still growing.

The year 2001 was the first year (from 1996) when the investments in Equipment and

software were below zero. Companies did not want to change their equipment any more. What is more the first quarter was supposed to be the beginning of this process.

The most dramatic situation took place at the labor force market. Since July 2000, manu-facturing employment has fallen by nearly 800,000. Private payroll after average growth of 149,000 per month in 2000, in the first quarter of 2001 increased only 63,000 per month, and it has declined of 117,000 per month in the second quarter3. More and more people were without a job. Unemployment started to grow up rapidly.

2 Board of Governors of the Federal Reserve Monetary Policy Report to the Congress Pursuant to section 2B

of the Federal Reserve Act July 20, 2000. 3 Board of Governors of the Federal Reserve Monetary Policy Report to the Congress Pursuant to section 2B

of the Federal Reserve Act February 27, 2002.

183

The second half of the year was even worse. GDP reached minus levels. It was con-nected with the impact of terrorist attacks from 9 September. After that day US citizens started to doubt in the power of the United States and in the power of its economy.

Investments in companies felt dramatically, the annual rate of fixed investments in struc-ture has reached – 20%. The most interesting thing is that not only did the capital expendi-ture go down but also people consumption.

Companies have started preparation for the crisis and stared redundancies. Most people lost their jobs in certain sectors like airline transportation and health service. It was directly connected with terrorist attacks of 9 September, which had extremely affected those sec-tors. The unemployment rate moved up from 4 percent in late 2000 to 5,8 percent by De-cember 2001.

184

Due to these facts Federal Reserve Bank could not wait with the intervention any longer. The view of the recession and high unemployment gave green light to the interference not only by changing the interest rates but also by using others available tools. The operation has started in January 2001, it was the second trend which we have marked in the interest rates analyze.

Dot-com bubble.

In the US economy, the stock market plays a significant role. The most famous stock ex-change is NYSE, which started its operations in 1792. Apart from it, there is also NASDAQ- a special kind of stock exchange with the largest electronic screen-based equity securities trading market in the United States.

All in all, stock prices should reflect the value of a company and value of its future earnings. Sometimes, when a stock price is growing very fast, a kind of „bubble‟ may be formed. In addition, there is a lot of information and data available on the US stock market, the problem is that, nobody knows when exactly the bubble is being formed. It is hard, even for FED to conclude, why the share prices are increasing,. That is why the FED is not clear about the appropriate monetary policy. Unfortunately, the evidence of such a bubble is easy to find only after its burst.

What is a dot-com bubble and how stock market reacted to it?

Generally, a bubble occurs when speculators note the fast increase in value and decide to buy in anticipation for further rises. The dot-com bubble was caused mainly by the rise of Internet sites and technological industry. Why did investors put money in this sector? It was because the differences in productivity growth in late 1990s between the IT industry and the rest of the economy was relatively high, and similarly, it made a big difference between NASDAQ Index compared to the rest indexes. In 1995–2000 a lot of Internet start-ups were set up, and initially, they generated huge profits, as they were overvalued. It was relatively easy for entrepreneurs to get money, e.g. from venture capital. The only condition was a good idea for an Internet business. Their strategy was to “get big faster‟, they just tried to enlarge their customer base at the expense of the bottom line and profitability.

This bubble burst when the FED has increased interest rates six times in order to “counter irrational exuberance‟. The high rates influenced a massive multi-billion dollar sell order from the leading high-tech companies such as Dell, Cisco and IBM. It triggered a chain reaction for other investors. It was 10 March 2000, when the NASDAQ Composite index reached a peak. Then, it fell dramatically in just 5 days by roughly 9%.

Similar tendencies can be observed in S&P 500 Index. It is a value weighted index published of the prices of 500 large cap common stocks in the United States. The stocks included in the S&P 500 are those of large publicly held companies that trade on either of the two largest American stock markets, the New York Stock Exchange and NASDAQ. Almost all of the stocks included in the index are among the 500 American stocks with the largest market capitalizations.

For 50 consecutive years after World War II it was increasing permanently, and only after the bubble burst and 11 September, it decreased to about 800 points.

185

The technology-heavy NASDAQ Composite index peaked at 5,048 in March 2000, reflecting the high point of the dot-com bubble.

Linear graph of the price return S&P 500 from 1949 to March 2007

As a result of these tendencies on the stock market, several communication companies with

huge debts, assets for cash or filed for bankruptcy. Nevertheless, some of dot-coms survived, learning a timeless lesson from this occurrence. If share prices are moved by a bubble, it will induce distortions into the market as well as misdirect the investment. The dot-com bubble crash wiped out $5 trillion in market value of technology companies between March 2000 and October 2002. Businesses sharply reduced their investment spending, with particularly dramatic cuts in outlays for the high-technology equipment. By contrast, household spending was rea-sonably well maintained, buoyed by lower interest rates and cuts in federal taxes.

How did the FED react to the dramatic situation in the economy ?

As the economic weakness was spreading, the FED aggressively lowered federal funds rate and the discount rate in 2001 from 6,5% to 1,75%. As I said before, in the event of economic recession the Central Bank tries to provide support to consumer spending and the housing sector by decreasing interest rates, which means that a loan is cheaper and more available. Low and declining interest rates increased outlays for durable goods and accelerated activities

186

in the housing market. Low mortgage interest rates sustained a high level of home construc-tion and allowed people to extract equity from homes to pay other debts. Even the fiscal policy provided an additional support to consumer spending – cuts in taxes. All in all, because of the substantial drop in energy prices, the GDP at the end of the year posted a much better performance that it was anticipated, and the price of the inflation remained subdued. In Janu-ary 2002, as the economy began to stabilize, the FED left the rates unchanged.

One of major burdens after the bubble is that in the 1990‟s, government spending at all le-vels rose from less than $2 trillion in 1991 to over $3 trillion in 2001. Moreover, it is impor-tant to remember that the September 11 attacks also contributed heavily to the stock market downturn in 2001.

Overview of economy and monetary policy in US after recovering from the crash

In 2002 Intended Federal Funds Rates remained unchanged at about 1,75%. Economy started to gain momentum, sales and production were about to grow. Nevertheless around the midyear economy started to struggle again, e.g. because of Iraq situation, an geopolitical tensions, which elevated a lot of uncertainty on the market. Interest rates has been diminished to 1,25% in November. In 2003 economic expansion gathered strength, but there was still a danger connected with a war in Iraq. Interest rates were rather stable, with small reductions to 2004. The GPD has returned to the way of growth. In 2004 the labour market have become stabile and the growing number of the unemployed force was stopped efficiently.

187

Taking into consideration grow in consumer spending, housing activity and business outlays Committee increased rates first time from a long time. From this time monetary policy stopped to ease the conditions in the market, and has been increasing federal funds rate permanently to about 5% in 2006.

Conclusions

The biggest question is whether a central bank should react to the price boom? Looking in the past, it is believed FED failed during the crash in 1920s just because of intervening in stock market. Central bank has been blamed for contributing to stock market booms. Nonetheless the answer is that FED has limited, but vital role in responding stock market crashes, sometimes a intervention is appropriate so as to avoid broader financial crisis, but it should be only a brief intervention not a shift in FED longer-term goals. It is believed that there is no additional gain from responding directly to such a crisis, since although it can lower the variability of output gap, it can as well increase the variability of inflation. Taking into account that stable prices is the main goal of FED, this variability may be disastrous for them. In this case short-run goal of stabilization (on stock marked and in the economy) has been reached, what is more longer-run goal of maintaining low inflation either. Many econo-mists argued that FED policy at the beginning of 2001 was the background for the crisis in 2008. Cheap loans and credits which were available for almost everybody resulted in low savings. Gap in people‟s savings and oversupply consumption have retaliate. Is it truth? Prob-ably it is to be proven in ten years time.