N N U V') ·-

:::> ~ Q) Q)

I ""() ·N o '0 I- ~

NA CZWORAKACH

REŻYSERIA*

Ryszard !

Major !

PREMIERA

maj 2009 Projekt programu: Daria Friedrich

SITKO -

Jacek rv

Polaczek w

grupy teatralnej Katharsis (Pałac Młodzieży -Pomorskie Centrum Edukacji)

l I

-======~~==-li Zespołu Szkół im. Ignacego Łukasiewicza w Policach

Różewicz ( ... ) jest ( ... ) „zarażony literaturą". Najwyraźniej objawia się to

w nieustannych cytatach, parafrazach, pastiszach i parodiach, ale do figur stylistycznych

bynajmniej nie daje sprowadzić . ( ... ) narasta w dramaturgii Różewicza parodystyczny

żywioł, by w „Na czworakach" przybrać charakter wręcz epidemiczny: ten persyflażowy

dramat składa sięjuż wyłącznic z samych parodii.( ... )

Jak usensownić „wściekłe" parodie Różewicza? ( .. . ) Oczywiście, można

odczytywać w sztuce Różewicza różne ·wycieczki „ad personam", można się nimi

ekscytować, można je przyjmować z niesmakiem, ale w istocie stanowią one jeszcze jeden

chwyt parodystyczny,( ... ). W całym zaś pisarstwie Różewicza warto starannie rozróżniać to,

co stanowi przekorne (i marginalne) interweniowanie w kształt obecnych stosunków

literackich, od tego, co jest zmaganiem się poety z polskim ethosem literatury.

Niezależnie od poczucia niedorzeczności doraźnego życia literackiego Różewicz

wie doskonale, że ethos pisarza jest jednym z centralnych problemów kultury polskiej, tak

silnie związanej z doświadczeniem literackim. Filozofowie rzadko dochodzili u nas do głosu .

Życie publiczne Polaków zawsze zdominowane było przez pisarzy.( ... )

Otóż Różewicz jest takim właśnie krytykiem horyzontu kultury polskiej, jakimi

byli - każdy na swój sposób - Brzozowski, Boy, Irzykowski, Witkacy czy Gombrowicz.

Właśnie tak: krytykiem, a nie „nowatorem", „eksperymentatorem" czy „awangardzistą".

N ie, to nie „narcystyczne skłonności",( ... ), lecz „czułe miejsca" naszej kultury objawiają się

w „Na czworakach". Wściekłe parodie Różewicza nie zostały podyktowane

środowiskowymi bolączkami ani nie służą obyczajowej satyrze (chyba że w trzecim planie),

bo „kompleks poety" jest dziedzicznym kompleksem polskiej literatury.

( ... ) (Co) pozostało u Różewicza z „majaków zbuntowanego romantyzmu"?

Wszystkie romantyczne mity: miłości, poezji i natury, powracają w karykaturalnej postaci:

zamiast „kochanki poety" - „młoda początkująca" abiturientka, która bredzi coś o „formie

i treści"; natura to zasuszone w muzealnych gablotach, ulubione przez poetę gatunki „traw

i krzewów", po których rutynowo oprowadza wycieczkowiczów patetyczna Wdowa; dumny

indywidualizm obłaskawiają ministerialne ordery; szatan wciela się w tresowanego pudla.

Szyderstwo z romantycznej ułudy?

Nie, Różewicz nie parodiuje „Nie-Boskiej komedii " (choć bez wątpienia parodiuje

jej stylistykę) , on ją - w nowej sytuacji poznawczej - na nowo pisze. Bo w świecie, jakim go

rozpoznaje Różewicz, „Nie-Boska komedia" - tak jak ją napisał Krasiński - jest już

niemożliwa.

( ... ) Na poetę Henryka spadają dwie wielkie prowokacje - metafizyczna, czyli

szatańskie pokusy, i historyczna, czyli widmo rewolucji. Otóż w Różewiczowskim świecie

obie te romantyczne próby są właśnie niemożliwe. Pisarz Laurenty zostaje wprawdzie

wrzucony w te same, zdawałoby się, sytuacje probiercze, ale utraciły już one pierwotną,

transcendentną motywację. Oba plany, zarówno boski,jak i historyczny, uległy zanikowi.( .. . )

Fonna „Na czworakach" jest poniekąd jeszcze romantyczna: centralne „ja"

Laurentego i wymienni partnerzy, luźna kompozycja scen ( ... ), „sny na jawie", operowe

recytatywy i tak dalej , choć bohater już nie wędruje - uwięziony w jednej izolowanej

przestrzeni. Temat: uwięzienie właśnie - w poezji, w literackiej legendzie, w osobowym

micie - chyba najbliższy jest Wyspiańskiemu. Sytuacje dramatyczne, sposób istnienia

postaci , mowa sceniczna są już prawdziwie Witkacowskie (. .. ). ( ... ) ten estetyczny

amalgamat streszcza drogę , jaką przebyła polska dramaturgia od romantyzmu aż po

Różewicza właśnie.

Jeśli „Nie-Boska komedia" była wielowymiarowym dramatem metafizycznym

( ... ),jeśli dramaturgia Witkacego była ciągłym dramatem „metafizycznego nienasycenia"

( ... ),to „Na czworakach" trzeba już czytać jako dramat (komedię) pustej transcendencji.

( ... ) pamięć dawnych figur egzystencji nie znajduje już metafizycznego

poręczenia. Nie ma natury, nie ma historii, brak zwłaszcza metafizycznej sankcji. Już nie

„nie-Boska komedia", lecz prawdziwa „nieboska komedia"! Co zatem pozostaje? Język,

który jest nosicielem pustych symboli , i rozrastająca się materia.(. .. )

( ... )w tym dramacie nie ma bodaj ani jednego „słowa własnego" poety, wszystkie

kwestie zdają się być zarażone parodystycznymi odniesieniami, ale te odniesienia rzadko

kiedy sąjednoznaczne . Z reguły jesteśmy odsyłani do kilku naraz, często konkurencyjnych

wzorów językowych.( .. . ) pastisze „wysokiej" literatury przenikają się z „grafomańskimi"

rymowankami, w których posłyszeć można samorodne dziecięce \.Vyliczanki, „namolne"

powiastki Stanisława Jachowicza, obsceniczne wiersze Jana Lemafiskiego, „straszne"

wierszyki Witkacego i pospolite rymy szaletowych napisów. Utopii „mowy własnej", która

dręczy poetę od pierwszych wierszy ( .. . ) przeciwstawia teraz Różewicz ( ... ) mowę

świadomie uwikłaną we wszelkie możliwe porządki słowa: wzniosłe i tandetne, kapłańskie

i błazeńskie, kaznodziejskie i szaletowe, częstochowskie i heksametryczne. Skoro nie

można uwiarygodnić języka przez redukcję do esencji, trzeba spróbować obnażyć język

przez reductio ad absurdum ( .. . ). Różewiczowska wizja materii, metafora narastającego

śmietnika( ... ) znajduje w „Na czworakach" dopełnienie w parodystycznej erupcji języka.

Różewicz wydobywa na powierzchnię dialogu różnorodne uwikłania naszej mowy, od

obowiązkowej lektury wieszczów po „sam nie czuję,jak rymuję", niemniej nie jest to żaden

literacki kabaret.

Choć chwyty, owszem, nierzadko rodem z kabaretu, to jednak zamysł Różewicza

wykracza poza zaściankowe aluzje. Na dobrą sprawę format dramatu unaocznia dopiero

Epilog. W końcowym „śnie na jawie" wściekłe parodie znajdują nieoczekiwany

kontrapunkt w dosłownie przywołanej Pieśni XXIV Jana Kochanowskiego, a bluźniercza

ironia Różewicza nagle szlachetnieje: (..) Następująca ( .. . ) pieśń Kochanowskiego to

właściwie didaskalia symbolicznej przemiany zniewolonego poety w podrywającego się

do lotu ptaka.( ... ) O finale „Na czworakach" chciałoby się powtórzyć słowa Mickiewicza

z wykładu o „Nie-Boskiej komedii": „zakończenie dramatu jest wspaniałe, nie znam nic

równego". Tylko jak dziś ubezpieczyć takie słowa przed patosem?

Zbigniew Majchrowski „Nieboska komedia Tadeusza Różewicza", w: Dialog I 0/1983

Teatr Polski w Szczecinie ul. Swarożyca 5 tel./fax sekretariat 091 433 OO 75 tel. centrala 091 433 OO 90 tel./fax BOW 091 433 66 66

wv..rw. teatrpolsk i .szczecin. pl

Dyrektor Naczelny i Artystyczny: Adam Opatowicz

Zastępca Dyrektora: Jacek Gałkowski

teatr@teatrpolski.szczecin.pl, dl i teracki@teatrpolski. szczeci n. pl bow@teatrpolski.szczecin.pl, bow2@teatrpolski.szczecin.pl rezerwacje@teatrpolski.szczecin.pl, kasa@teatrpolski.szczecin.pl

Zespół techniczny: operator dźwięku: Marek Laskowski operator świateł: Sławomir Naruszewicz kierownik pracowni krawieckiej: Małgorzata Tryszcz pracownia perukarska: Renata Szwed pracownia stolarska: Marek Rzeźnik REPERTUAR pracownia malarska: Bożena Wołoszyn

DUŻA SCENA gł. spec. ds. obsługi sceny: Andrzej Czekanowski spec. ds. produkcji: Leszek Kusz „Śpiewnik domowy Jana Kaczmarka"

„Indyk" Sławomir Mrożek „Ślub" Witold Gombrowicz

„Pułkownik-Ptak" Christo Bojczew „Gąska" Nikołaj Kolada

„Peer Gynt" Henryk Ibsen „Stacyjka Zdrój" Jeremi Przybora i Jerzy Wasowski

„Mayday 2" Ray Cooney

kierownik sceny: Piotr Sagat

dobry adres

Teatr Polsk i jest instytucją kultury Samorządu Województwa Zachodniopomorskiego

„Piosennik" „Kolacja dla głupca" Francis Veber

„Mistrz i Małgorzata" Michał Bułhakow „Okno na parlament" Ray Cooney

MAŁA SCENA "Wariacje enigmatyczne" Eric-Emmanuel Sclunitt

„Play Strindberg" Friedrich Durrenmatt „Prywatna klinika" John Chapman i Dave Freeman

„Mayday" Ray Cooney

CZARNY KOT RUDY „Tuwim Zaczarowany"

„Czerwony Element" „Sufit Jonasza Kofty, czyli gdzie ta bohema"

„Latający Cyrk Monty Pythona" „Pornograf'

DZIEDZINIEC ZAMKU KSIĄŻĄT POMORSKICH „Burza" William Shakespeare

„Sen nocy letniej" William Shakespeare !et:' William Shakespeare

lns