UR JOURNAL OF HUMANITIES AND SOCIAL...

Uniwersytet Rzeszowski Wydział Socjologiczno-Historyczny

UR JOURNAL OF HUMANITIES AND SOCIAL SCIENCES KWARTALNIK

NR 2(7)/2018

Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego Rzeszów 2018

UR JOURNAL OF HUMANITIES AND SOCIAL SCIENCES

REDAKCJA: Paweł GRATA – redaktor naczelny

Marta POŁTOWICZ-BOBAK – zastępca redaktora naczelnego Jarosław KINAL – członek redakcji ds. baz danych Katarzyna FLISAK – sekretarz redakcji

RADA NAUKOWA: Laura ARDELEAN (Uniwersytet Oradejski), Aleksander BOBKO (Uniwersytet Rzeszowski), Sylwester CZOPEK (Uniwersytet Rzeszowski), Andrij GORBACHYK (Uniwersytet im. Tarasa Szewczenki w Kijowie), Ioan HORGA (Uniwersytet Oradejski), Petr JÜPTNER (Uniwersytet Karola w Pradze), Janusz KALIŃSKI (Szkoła Główna

Handlowa w Warszawie), Sławomir KAMOSIŃSKI (Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy), Jozef KAPOSZTA (Uniwersytet św. Stefana w Godollo), Despina KARAKATSANI (Uniwersytet Peloponeski, Korynt), Olga KUTSENKO (Uniwersytet im. Tarasa Szewczenki w Kijowie), Dusan LUŹNY (Uniwersytet Palackiego w Ołomuńcu), Markijan MALSKI (Lwowski Uniwersytet Narodowy im. Iwana Franki), Wojciech MORAWSKI (Szkoła Główna Handlowa w Warszawie), Henrietta NAGY (Uniwersytet św. Stefana w Godollo), Grzegorz OSTASZ (Politechnika Rzeszowska), Jurij PACZKOWSKI (Lwowski Uniwersytet Narodowy im. Iwana Franki), Jan SOĆKO (Uniwersytet Komeńskiego w Bratysławie)

REDAKTORZY TEMATYCZNI: Krzysztof BOCHENEK (filozofia), Tomasz BOCHNAK (archeologia), Andrzej BONUSIAK (historia), Edyta CZOP (historia), Marek DELONG (nauki o polityce), Witold JEDYNAK (praca socjalna), Hubert KOTARSKI (socjologia), Przemysław PACZKOWSKI (filozofia), Agnieszka PAWŁOWSKA (nauki o polityce), Beata LORENS (historia), Andrzej ROZWAŁKA (archeologia), Zbigniew RYKIEL (geografia społeczna), Daniele STASI (filozofia), Katarzyna TRYBAŁA-ZAWIŚLAK (archeologia), Krzysztof ŻARNA (nauki o polityce)

ADRES REDAKCJI: Wydział Socjologiczno-Historyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego al. T. Rejtana 16C, 35-959 Rzeszów, p. 31 tel. 17 872 13 03 e-mail: [email protected]

Kwartalnik jest wydawany w wersji elektronicznej oraz papierowej.

Podstawową formą wydawniczą periodyku jest wersja on-line.

Redaktor językowy Elżbieta KOT

Opracowanie techniczne Ewa KUC

Redaktor tekstów w języku angielskim

Donald TRINDER

Copyright by

Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego Rzeszów 2018

ISSN 2543-8379

DOI: 10.15584/johass

WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO

35-310 Rzeszów, ul. prof. S. Pigonia 6, tel. 17 872 13 69, tel./fax 17 872 14 26 e-mail: [email protected]; http://wydawnictwo.ur.edu.pl wydanie I, format B5, ark. wyd. 11, ark. druk. 10,87, zlec. red. 73/2018 Druk i oprawa: Drukarnia Uniwersytetu Rzeszowskiego

http://dx.doi.org/10.15584/johass

UR JOURNAL OF HUMANITIES AND SOCIAL SCIENCES NR 2(7)/2018 ISSN 2543-8379

SPIS TREŚCI

Spis treści

ARTYKUŁY

EDYTA MAJCHER-OCIESA

Wynagrodzenia personelu zarządzającego przedsiębiorstw w województwie

lwowskim w latach 30. XX wieku w świetle źródeł Ministerstwa Skarbu .......... 5

ANNA JANICKA

Kredytowanie gospodarstw rolnych w województwie krakowskim w pierw-

szych latach po zakończeniu II wojny światowej .............................................. 21

DARIUSZ GRALA

Kondycja gospodarcza Polski na tle europejskim w latach 1990–2004

w aspekcie wykorzystania czynników produkcji ............................................... 40

MILENA PALCZEWSKA

The essence of interdisciplinary research .......................................................... 69

ANTONINA MYTKO

Problems of information space protection and national information security in

the conditions of the information democracy .................................................... 85

VARIA

KATARZYNA FLISAK

Bibliografia publikacji pracowników Wydziału Socjologiczno-Historycznego

Uniwersytetu Rzeszowskiego za rok 2017 ........................................................ 97

RECENZJE

BARTŁOMIEJ K. KRZYCH

Andrzej Niemczuk, Filozofia praktyczna. Studia i szkice, Wydawnictwo

UMCS, Lublin 2016, ss. 342 ........................................................................... 136

GRAŻYNA WOŹNY

Krzysztof Woźniakowski, Polskie czasopiśmiennictwo uchodźcze na Węgrzech

1939–1945, Wydawnictwo Scriptorium, Opole 2016, ss. 443 ........................... 143

SPIS TR

EŚCI

SPIS TREŚCI 4

SPRAWOZDANIA

ANNA KOŁOMYCEW

Sprawozdanie z konferencji naukowej Polityki publiczne – uwarunkowania,

dylematy, instrumentarium, 17–18 maja 2018 r., Lublin ................................... 152

JAROSŁAW KINAL

Sprawozdanie z konferencji Komunikowanie i media w dialogu obywatelskim,

17–18 maja 2018 r., Kraków ........................................................................... 161

DOMINIK BORATYN

Sprawozdanie z I Międzynarodowego Kongresu Praw Człowieka – Prawa

człowieka i ich ochrona, 22–23 maja 2018 r., Rzeszów .................................... 163

BEATA JAMRÓGIEWICZ

Sprawozdanie z konferencji naukowej Socjologia – szkoły, paradygmaty, kie-

runki badań. Warsztaty mistrzów – edycja 2018, 5 czerwca 2018 r., Rzeszów ... 171


ARTYKUŁY DOI: 10.15584/johass.2018.2.1

Edyta Majcher-Ociesa1

Wynagrodzenia personelu zarządzającego przedsiębiorstw w województwie lwowskim w latach 30. XX wieku w świetle źródeł Ministerstwa Skarbu

Streszczenie

Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 21 czerwca 1932 r. o nadmiernych wy-

nagrodzeniach w przedsiębiorstwach dotyczyło wyższego personelu administracji zarabiającej

2,5 tys. zł miesięcznie lub 30 tys. zł rocznie i więcej. Rozporządzeniu podlegały przedsiębior-

stwa, które ociągały się z płaceniem na rzecz Skarbu Państwa nałożonych zobowiązań oraz

z regulowaniem wynagrodzeń zatrudnionym pracownikom. W województwie lwowskim

w 1932 r. wytypowano 11 przedsiębiorstw, których pracownicy zarabiali miesięcznie ponad

5 tys. i rocznie ponad 60 tys. zł w 1931 r. W 1936 r. w 21 analizowanych przedsiębiorstwach

zatrudniano 36 osób, których wynagrodzenie wynosiło minimum 2,5 tys. miesięcznie lub

30 tys. rocznie. W 1936 r. wygenerowano również wysokość obrotów przedsiębiorstw. Celem

wydania rozporządzenia było zachęcenie przedsiębiorstw do systematycznego regulowania

zobowiązań względem Skarbu Państwa. W ten sposób utrudniano również legalne wywożenie

dewiz za granicę. W roku 1932 nastąpił kryzys gospodarczy, pensje robotników i urzędników

państwowych zostały obniżone, w tym kontekście zmniejszenie wygórowanych wynagrodzeń

przedsiębiorców mogło mieć cele propagandowe.

Słowa kluczowe: nadmierne wynagrodzenia, województwo lwowskie, lata 30. XX w.,

przedsiębiorstwa, wyższy personel administracji

Wstęp

Jednym z elementów ingerencji państwa w gospodarkę Drugiej

Rzeczypospolitej był pełniony przez urzędników nadzór nad poziomem

1 Dr Edyta Majcher-Ociesa, Zakład Historii Polski i Powszechnej 1918–1945, In-

stytut Historii Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach, ul. Świętokrzyska 15,

25-406 Kielce, e-mail: [email protected]

AR

TYKU

ŁY

http://dx.doi.org/10.15584/johass.2018.2.1

EDYTA MAJCHER-OCIESA 6

płac robotników i przedsiębiorców. Kontrolę wynagrodzeń robotników

przez władze można uznać za znacznie łatwiejszą niż kontrolę uposaże-

nia przedsiębiorców. Wysokość wynagrodzenia robotników regulowały

bowiem umowy zbiorowe, które na ogół były negocjowane z pracodaw-

cami przy współudziale miejscowego inspektora pracy, a warunki były

akceptowane podpisem w Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej

(Majcher-Ociesa 2014: 158–159; Słabińska 2015: 178–186). Pensje

przedsiębiorców w dużej mierze wymykały się natomiast kontroli pań-

stwa, ponieważ zależały głównie od sytuacji finansowej zakładu, decyzji

rad nadzorczych, akcjonariuszy i wspólników. Jedynym ograniczeniem

nałożonym przez władze państwowe na uposażenia personelu zarządza-

jącego było rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 21 czerwca

1932 r. o nadmiernych wynagrodzeniach w przedsiębiorstwach (DzU

1932: 52/496).

W związku z tym rozporządzeniem urzędy skarbowe gromadziły

dane na temat wysokości wynagrodzeń kadry zarządzającej w przedsię-

biorstwach w kraju. Dokumentacja ta dla historyka, zwłaszcza historyka

gospodarczego, jest dziś cennym źródłem, na podstawie którego można

badać panujące tendencje w zakresie wysokości wynagrodzeń. W 1932 r.

urzędnicy ministerstwa sporządzili jednolitą tabelę zbiorczą obejmującą

dane pochodzące z całego kraju, z izb skarbowych i Urzędu Wojewódz-

twa Śląskiego. Natomiast w 1936 r. urzędy skarbowe z każdego woje-

wództwa sporządzały tabele o zbliżonej strukturze, ale różnym formacie,

które następnie przesyłano do Ministerstwa Skarbu. Urzędnicy dopisali

w uwagach różne informacje dodatkowe. Przy części przedsiębiorstw nie

podano danych dotyczących obrotu albo wpisano: „nowe”, „strata”,

„brak danych” lub „brak dochodu”. Pod każdą tabelą podpisywał się

kierownik wydziału lub oddziału. Do materiału statystycznego dołączo-

no korespondencję między Ministerstwem Skarbu a różnymi izbami

skarbowymi oraz Urzędem Województwa Śląskiego.

Publikowane źródło nie dotyczy całej Polski, zawiera odnośne in-

formacje dla przedsiębiorstw zlokalizowanych w woj. lwowskim w la-

tach 1932 (patrz Aneks, tabela 1) i 1935–1936 (patrz Aneks, tabela 2

i 3). Materiał źródłowy wytworzony przez urzędy został ujęty w trzech

obszernych tabelach. Poprzedzają go omówienie i analiza danych zawar-

tych w tych zestawieniach. Celem niniejszej publikacji jest wyłonienie

grupy wyższego personelu administracyjnego najlepiej zarabiającego

oraz największych przedsiębiorstw działających na obszarze woj. lwow-

skiego, a także wskazanie, na ile w największych zakładach wysokość

uposażeń personelu administracyjnego był zgodna z rozporządzeniem

o nadmiernych wynagrodzeniach.

Wynagrodzenie personelu zarządającego przedsiębiorstw w woj. lwowskim... 7

Analiza materiału źródłowego jest nieco utrudniona, ponieważ nie

dysponujemy ujęciem monograficznym opisującym działalność gospodar-

czą na obszarze woj. lwowskiego z lat 1921–1939. Zdani jesteśmy na

cenne, aczkolwiek cząstkowe opracowania. Na uwagę zasługują choćby

publikacje dotyczące Lwowa (przykładowo Kresy Wschodnie... 2015;

Włodarkiewicz 2014), aktywności gospodarczej Żydów w przemyśle

w woj. lwowskim (Wierzbieniec 2003: 152–162) czy opracowania po-

święcone przemysłowi naftowemu. W obiegu naukowym jest sporo tytu-

łów dotyczących Kresów Wschodnich i Południowo-Wschodnich, niektó-

re województwa wschodnie doczekały się monografii, np. woj. wołyńskie

(Mędrzecki 1988), a nawet publikacji skoncentrowanych na życiu gospo-darczym (Czuchryta 2016). Mogą one posłużyć jako cenny materiał po-

równawczy do badań nad woj. lwowskim, ukazujący jego specyfikę,

a jednocześnie typowe kresowe bolączki gospodarki na badanym terenie.

Zarysowanie sytuacji gospodarczej w woj. lwowskim wydaje się

koniecznością. Pozwoli bowiem na przedstawienie w szerszym kontek-

ście zawartych w źródle danych statystycznych, które dzięki temu zosta-

ną umiejscowione w konkretnej rzeczywistości społeczno-gospodarczej.

Woj. lwowskie pełniło ważną rolę w gospodarce okresu międzywojen-

nego (Włodarkiewicz 2014: 363). Gospodarka tego obszaru opierała się

głównie na rolnictwie, jednak w związku z występowaniem surowców

mineralnych (m.in. ropy naftowej, gazu ziemnego, surowców skalnych)

rozwijały się również niektóre gałęzie przemysłu. Ilustrują to dane staty-styczne z 1935 r., zgodnie z którymi w przemyśle zatrudnionych było

36 132 robotników, w tym w górnictwie 5870 (18,7%), w przemyśle

spożywczym 5571 (17,7%), w drzewnym 5391 (17,1%), a w chemicz-

nym 4088 robotników (13%) (Statystyka przemysłowa 1935: LVIII).

Najlepsze wyniki gospodarcze uzyskano w branży chemicznej i drzewnej.

W 1935 r. przemysł chemiczny zanotował obroty w wysokości 21,3 mln zł,

zaś drzewny – 17,9 mln zł. Znacznie niższe obroty charakteryzowały prze-

mysł mineralny – 6 mln zł i przemysł metalowy – 5,9 mln (Statystyka

przemysłowa 1935: XLV). Na uwagę zasługuje zaangażowanie na tym

terenie kapitału obcego, głównie francuskiego. Na 35 spółek akcyjnych,

które zainwestowały 221,8 mln zł, 14 było francuskich, a ich wkład fi-

nansowy wynosił 188 mln (Bilans płatniczy... 1930: 20). W drugiej połowie lat 30. XX w. część województwa lwowskiego włączono do Centralnego

Okręgu Gospodarczego, co świadczyło o ważności tego terenu dla roz-

woju kraju oraz o jego centralnym i strategicznym położeniu. Plany in-

westycyjne na obszarze woj. lwowskiego objęły osiem powiatów: jaro-

sławski, kolbuszowski, lubaczowski, łańcucki, niżański, przeworski,

rzeszowski, tarnobrzeski oraz od 1938 r. brzozowski, dobromilski,

przemyski, krośnieński, leski, sanocki (Majewski 2015: 89).


Podstawa prawna

Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej o nadmiernych wyna-

grodzeniach w przedsiębiorstwach z 21 czerwca 1932 r. (DzU 1932:

52/496) dotyczyło właściwie jednej kategorii przedsiębiorstw, mianowi-

cie nierzetelnych (jednak wypłacalnych), które ociągały się z płaceniem

na rzecz Skarbu Państwa nałożonych zobowiązań oraz z regulowaniem

wynagrodzeń zatrudnionym pracownikom. Zaliczono do nich podmioty

gospodarcze zalegające w płaceniu podatków, danin i opłat publicznych

(lub jednej z nich) dłużej niż rok. W takiej sytuacji prawo wnioskowania

o ograniczenie wynagrodzeń przysługiwało właściwym izbom skarbo-

wym. Powodem zastosowania rozporządzenia mogło być również zale-

ganie przedsiębiorstwa z wypłatą wynagrodzeń pracownikom co naj-

mniej przez 30 dni. Wówczas prawo wniosku przysługiwało Ministrowi

Pracy i Opieki Społecznej (AAN, MS, sygn. 5879, k. 64).

Kolejnym warunkiem uruchomienia procedur zawartych w rozpo-

rządzeniu było wypłacanie członkom zarządów, rad nadzorczych, komi-

sji rewizyjnych lub też pracownikom umysłowym „nadmiernych” wyna-

grodzeń, czyli 2,5 tys. zł miesięcznie lub 30 tys. zł rocznie i więcej. Były

to kwoty wskazane w rozporządzeniu i uznane za granicę, powyżej któ-

rej wszczynano procedurę, w sytuacji kiedy przedsiębiorstwa te i insty-

tucje nie regulowały należności na rzecz Skarbu Państwa i swoich robot-

ników. Według ustawodawcy należało dostosować zarobki wyższego

personelu administracyjnego do „zdolności zarobkowej, płatniczej i po-

datkowej, zadłużenia i stanu zatrudnienia”. W rozporządzeniu wyszcze-

gólniono rodzaje przedsiębiorstw podlegających tym przepisom, były to:

spółki akcyjne, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółdzielnie,

towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, zrzeszenia wytwórcze, przetwór-

cze i handlowe posiadające osobowość prawną, przedsiębiorstwa pań-

stwowe i samorządowe, instytucje ubezpieczeń społecznych. Nad wyko-

naniem zaleceń zawartych w rozporządzeniu z 21 czerwca 1932 r. czuwał

minister sprawiedliwości w porozumieniu z właściwymi ministrami.

W 1939 r. ogłoszono jednolity tekst rozporządzenia dotyczącego

ograniczenia nadmiernych wynagrodzeń w przedsiębiorstwach (AAN,

PRM AG, sygn. 49–24). Postanowiono również uzupełnić treść rozpo-

rządzenia z 1932 r. Większą uwagę zwrócono na sytuację finansową

przedsiębiorstwa w dłuższym przedziale czasowym i określono zalecaną

wysokość dywidendy. W momencie kiedy przedsiębiorstwo przynosiło

zyski, ustawa nie miała zastosowania. Jej działanie nie obejmowało

przedsiębiorstw, w których „dywidenda uchwalona za ostatni rok opera-

cyjny wynosiła co najmniej 4%, za dwa ostatnie lata operacyjne wynosi-


ła łącznie co najmniej 7%, za trzy ostatnie lata operacyjne wynosiła

łącznie co najmniej 10%” (DzU 1939: 50/320). Rozporządzenie nie do-

tyczyło spółek akcyjnych, spółek bankowych i ubezpieczeniowych,

w których dokonano „produktywnych i celowych inwestycyj przy za-

chowaniu warunków, które określi rozporządzenie Ministra Przemysłu

i Handlu, wydane w porozumieniu z Ministrem Skarbu”. Prawo wnio-

skowania o zastosowanie rozporządzenia przysługiwało ministrowi

przemysłu i handlu w odniesieniu do spółek akcyjnych, a ministrowi

skarbu – do spółek bankowych i ubezpieczeniowych (DzU 1939:

89/579). Określono również wysokość zalecanego wynagrodzenia

członków rad nadzorczych (1000 zł miesięcznie lub 12 000 zł rocznie)

i komisji rewizyjnych (500 zł miesięcznie i 6000 zł rocznie). Tym razem

rozszerzono wydatnie uprawnienia ministra przemysłu i handlu, który

razem z ministrem skarbu czuwał nad wykonaniem rozporządzenia

(Majcher-Ociesa 2016: 283).

Realizacja wytycznych rozporządzenia

Ministerstwo Skarbu uprawnienia wyszczególnione w rozporządze-

niu z 21 czerwca 1932 r. wykorzystało dwa razy: w 1932 r. i 1936 r. Po

wydaniu rozporządzenia izby skarbowe otrzymały reskrypt z Minister-

stwa Skarbu i rozpoczęły działania w kierunku ujawnienia przedsię-

biorstw, które klasyfikowałyby się pod wytyczne rozporządzenia.

W interesującym nas województwie lwowskim izby skarbowe podjęły

działania w tym zakresie i nie odnotowano problemów z realizacją

uprawnień dotyczących nadmiernych wynagrodzeń w przedsiębior-

stwach. Obszar województwa lwowskiego znajdował się w obszarze

administracyjnym dwóch izb skarbowych. Izba Skarbowa I we Lwowie

w piśmie z 28 lipca 1932 r. informowała o poczynionych pracach (AAN,

MS, sygn. 5879, k. 136). Sporządzono wykaz przedsiębiorstw zalegają-

cych dłużej niż rok w poszczególnych podatkach, daninach i opłatach

publicznych, z uwzględnieniem wynagrodzeń wyższej administracji za

rok 1931 oraz za pierwszych 6 miesięcy 1932 r. Rozszerzono informacje

o dane dotyczące spółek akcyjnych bez względu na wysokość wynagro-

dzenia osób zaliczanych do wyższej administracji. Natomiast spośród

spółek z ograniczoną odpowiedzialnością i innych osób prawnych wy-

brano te, które zalegały w zobowiązaniach względem państwa i wypłaca-

ły swoim pracownikom nadmierne wynagrodzenia. Efekty tej akcji nie

były imponujące, ujawniono tylko jeden przypadek zawyżonego uposa-

żenia. Izba Skarbowa I we Lwowie w piśmie z 18 listopada wystąpiła


z wnioskiem o ograniczenie nadmiernego wynagrodzenia Józefowi Za-

wadowskiemu, który pełnił funkcję dyrektora Zakładu Ubezpieczeń Pra-

cowników Umysłowych we Lwowie. W 1931 r. dyrektor uzyskał wyna-

grodzenie wynoszące 35 688 zł, a za sześć miesięcy w 1932 r. 17 844 zł

(AAN, MS, sygn. 5879, k. 49). Pod pismem podpisał się prezes izby

skarbowej dr Tadeusz Polak.

Izba Skarbowa II we Lwowie pismo Ministerstwa Skarbu w sprawie

nadmiernych wynagrodzeń otrzymała z datą 24 października 1932 r. Od-

powiedź na rzeczony reskrypt została przygotowana już 28 października.

Urzędnicy stwierdzili, że w ich okręgu administracyjnym nie było przed-

siębiorstw, względem których można by zastosować rozporządzenie

o nadmiernych wynagrodzeniach z 21 czerwca 1932 r. Zaznaczono, że

wprawdzie w dwóch przedsiębiorstwach wyższy personel zarządzający

otrzymywał wynagrodzenia powyżej kwoty wyszczególnionej w art. 10

ustawy, jednak ze względu na brak zaległości podatkowych procedury nie

wszczęto. Pod pismem podpisał się prezes izby skarbowej Michał Brzecki

(AAN, MS, sygn. 5879, k. 46). Do pisma dołączono zestawienie tabela-

ryczne (zbiorcze dla wszystkich izb), w którym wskazano jedną osobę,

która otrzymywała uposażenie wyższe niż 5 tys. miesięcznie i 60 tys.

rocznie. Był nią Kazimierz Łodziński, dyrektor kopalni naftowych

w przedsiębiorstwie Galicyjskie Karpackie Naftowe Tow. Akc. w Bitko-

wie. K. Łodziński pobierał 6606 zł miesięcznie w styczniu i lutym 1932 r.

W 1936 r. prawdopodobnie z powodu niezadowalających wyników

Ministerstwo Skarbu po raz kolejny postanowiło wykorzystać uprawnie-

nia zawarte w rozporządzeniu z 21 czerwca 1932 r. W dniu 6 kwietnia

1936 r. rozesłało bowiem do izb skarbowych na terenie Polski i Urzędu

Wojewódzkiego Śląskiego w Katowicach pismo, w którym zarzucano

niewywiązywanie się z obowiązku w zakresie rozporządzenia. Zalecono,

by do 31 maja 1936 r. izby sporządziły wykazy przedsiębiorstw i insty-

tucji, które „zalegając w poszczególnych podatkach, daninach i opłatach

publicznych dłużej niż rok, wypłacają jednak swym członkom zarządów,

rad nadzorczych, komisyj rewizyjnych lub też pracownikom wynagro-

dzenia przekraczające normy wskazane w art. 10 rozporządzenia” (AAN,

MS, sygn. 5590, k. 2). Do druku dołączono formularz, wedle którego

urzędnicy mogli dokonać podsumowania realizacji rozporządzenia

z 1932 r.

Na powyższe pismo Izba Skarbowa we Lwowie odpowiedziała

9 czerwca 1936 r. Według urzędników w przedsiębiorstwach działają-

cych w obrębie Izby Skarbowej we Lwowie niektórzy członkowie zarzą-

dów zarabiali powyżej kwoty określonej w rozporządzeniu, ale firmy te

nie zalegały z żadnymi podatkami. Wytypowano jednak dwie firmy ma-


jące zaległości podatkowe: „Pellis” Fabryka Skór sp. z o.o. we Lwowie

Gabrjelówka oraz „Polonia” Hurtownia Skór sp. z o.o. (położona w ob-

rębie zabudowań „Pellis”) we Lwowie Gabrjelówka. Przedsiębiorstwa

nie regulowały na bieżąco podatku przemysłowego, dochodowego i od

nieruchomości, stąd ich dług na rzecz państwa wyniósł łącznie 500 tys.

zł za lata 1923–1933 (AAN, MS, sygn. 5590, k. 86). Oprócz tych dwóch

wyszczególnionych firm nie było potrzeby uruchamiania procedury ob-

niżenia nadmiernego wynagrodzenia. Pod pismem podpisał się dyrektor

izby skarbowej Józef Greger.

Zebrany materiał

Materiał zebrany przez Ministerstwo Skarbu w związku z realizacją

wytycznych zawartych w rozporządzeniu z 21 czerwca 1932 r. jest inte-

resujący ze względu na wyszczególnienie dobrze prosperujących dużych

zakładów i osób o wysokich uposażeniach. W 1932 r. wytypowano

11 przedsiębiorstw działających w woj. lwowskim, których pracownicy

zarabiali miesięcznie w styczniu i lutym 1932 r. łącznie ponad 5 tys.

i rocznie ponad 60 tys. zł. w 1931 r. (patrz tabela 1). Osób takich było

27. Spośród wyszczególnionych przemysłowców pięciu rocznie zarabia-

ło 100 tys. zł i powyżej: Adam Piotrowski – dyrektor techniczny

(139 870 zł) i Władysław Rozpłachowski – dyrektor handlowy (120 077 zł)

pracujący w Sp. Akc. „Chodorów” w Chodorowie, Józef Gajl – główny

dyrektor w Koncernie Małopolska (102 036 zł), Herman Horowitz –

dyrektor Akc. Banku Hipotecznego (101 255 zł), Eugeniusz Singer –

dyrektor Powszechnego Banku Związkowego S.A. (100 000 zł). Wśród

wymienionych przedsiębiorstw znajdowały się podmioty gospodarcze

reprezentujące przemysł naftowy, mineralny, spożywczy oraz banki.

Natomiast wśród pełnionych funkcji przeważali dyrektorowie: główni,

handlowi, techniczni, ale w statystyce wyszczególniono również: pełno-

mocnika, prezesa rady nadzorczej, członka komisji wykonawczej.

Dane z 1935 i 1936 r. dla woj. lwowskiego zostały zawarte w tabeli 2

i 3. Wykaz obejmuje 21 przedsiębiorstw reprezentujących różne branże.

Wśród nich znajdowały się banki, przedsiębiorstwa naftowe, mineralne,

drzewne, elektryczne, pojedyncza fabryka garbarska i hurtownia skór,

fabryka drożdży, cukrownia. W grupie tej najwięcej było banków, aż

siedem (około 30%). W 21 analizowanych przedsiębiorstwach zatrud-

niano 36 osób, których wynagrodzenie wynosiło minimum 2,5 tys. mie-

sięcznie lub 30 tys. rocznie (tabela 2). Spośród wyszczególnionych

przedsiębiorców jedynie jeden zarabiał powyżej 100 tys. zł rocznie i był


to Ignacy Rosiński. Pełnił on funkcję dyrektora naczelnego Małopol-

skiego Tow. Cukrowniczego „Przeworsk” S.A. filia w Horodence. Zaro-

bił on w 1935 r. sumę 111 656 zł. Do najlepiej zarabiających zaliczymy

również Leona Friderko, dyrektora „Galicja” S.A. Tow. Naftowe

(7 762,50 zł miesięcznie i 93 150 zł rocznie), oraz Otto Weissa, dyrekto-

ra również w „Galicja” S.A. Tow. Naftowe (odpowiednio 7 145,82 zł

i 85 750 zł). Dla porównania Zygmunt Biluchowski zarobił 50 297 zł rocz-

nie, czyli o połowę mniejszą kwotę od wynagrodzenia dyrektora Rosińskie-

go. Kierował on Państwową Fabryką Olejów Mineralnych „Polmin”.

W tej samej branży zarobki bywały zróżnicowane. Dyrektor Po-

wszechnego Banku Związkowego w Polsce S.A. Zakład Główny Adolf

Herman Schatz zarobił w 1935 r. 57 171,92 zł, a w marcu 1936 r. –

5508,46 zł. Dyrektor Akc. Bank Hipoteczny Herman Horowitz zarobił

nieco mniej, w 1935 r. – 50 375 zł, a w marcu 1936 r. – 4198, natomiast

dyrektor Banku Cukrownictwa Oddział Lwów Rudolf Kozłowski jedy-

nie 33 000 zł rocznie i 2750 zł w marcu 1936. Najmniej wśród dyrekto-

rów banków zarabiał dr Kazimierz Greger, kierujący Bankiem Gospo-

darstwa Krajowego, który w 1935 r. otrzymał 10 164 zł, a jego wyna-

grodzenie w marcu 1936 r. wynosiło 2516 zł (tabela 2).

W ramach szerokiego gromadzenia informacji przez urzędników

w przypadku trzech przedsiębiorstw izba skarbowa podała dane dodat-

kowe dotyczące rodzaju należności, terminu płatności i sumy należności.

Przy Powszechnym Banku Związkowym w Polsce S.A. Zakład Główny

dodano informację o wysokości dochodu w 1931 r. Wynosił on

45 744,68 zł. W odniesieniu do przedsiębiorstwa „Pellis” Fabryka Skór

sp. z o.o. Gabrjelówka prześledzono obrót z lat 1923 (27 309 zł), 1929

(220 360,98 zł), 1930 (75159,10 zł), 1931 (47299,09 zł). Trzecią firmą,

której poświecono nieco więcej uwagi, była „Polonia” Fabryka Skór

położona obok „Pellis” Hurtowni Skór sp. z o.o. Gabrjelówka. Określo-

no obrót przedsiębiorstwa w 1932 r. na 28 837,67 zł i w 1933 r. na

49 446,79 zł.

Tabela 3 zawiera informacje dotyczące sumy obrotu przedsiębiorstw

w 1935 r. w podziale na sumy znane i nieznane. Najwyższe obroty okre-

ślone przez urzędników zanotowano w Państwowej Fabryce Olejów

Mineralnych „Polmin” w Drohobyczu. W 1935 r. przedsiębiorstwo osią-

gnęło obrót znany w wysokości 32 857 044 zł i nieznany – 1 838 969 zł.

Co ciekawe, wynagrodzenie dyrektora przedsiębiorstwa nie było impo-

nujące w porównaniu z innymi uposażeniami wyższego personelu admi-

nistracyjnego, czyli efekty nie przekładały się na profity dla zarządzają-

cego. Można przypuszczać, że powodem ujawnienia wysokich obrotów

i niskich zarobków było to, że przedsiębiorstwo było państwowe. Wyso-


kie obroty osiągnęło również Galicyjskie Towarzystwo Naftowe S.A.

„Galicja” w Drohobyczu – 18 699 141 zł, suma ta była prawie o połowę

niższa od obrotów „Polminu”. Spośród pozostałych przedsiębiorstw na

uwagę zasługuje Małopolskie Towarzystwo Cukrownicze „Przeworsk”

S.A. (6 156 354 zł), filia w Horodence (3 738 210 zł) i „Gazolina” S.A.

we Lwowie (5 993 724 zł). Jedynie w sześciu przypadkach podano sumy

obrotu nieznanego. Wysokie obroty osiągnęły firmy o profilu surowco-

wym, czyli wydobywające i przerabiające naftę, oraz cukrownie. Spo-

śród wyszczególnionych przedsiębiorstw o wysokich obrotach trzy poło-

żone były w Drohobyczu, dziewiętnaście we Lwowie, po jednym w Kro-

śnie i Przeworsku. Natomiast spośród banków jedynie w jednym przy-

padku podano obroty i nie były one oszałamiające (Akc. Bank Hipotecz-

ny 1 849 195 zł). W trzech przypadkach banki podlegały pod centrale,

gdzie ich rozliczano, natomiast w trzech nie ujawniono danych.

Zakończenie

Należy mieć świadomość, że zachowane materiały nie są pełne

i zawierają luki. W 1932 i 1936 r. przyjęto inne kryteria doboru przed-

siębiorstw, stąd w 1936 r. wyszczególniono ich więcej. Izby podały, że

nie operowały danymi ze wszystkich urzędów celnych. Pomimo tych

braków zaprezentowany materiał jest cenny ze względu na określenie

listy najlepiej prosperujących zakładów w swoich okręgach i dołącze-

nie do niej danych na temat zarobków wyższej administracji. W 1936 r.

wyszczególniono również wysokość obrotów przedsiębiorstw. Poziom

płac przedsiębiorców w 1932 i 1936 r. nie zmienił się wydatnie,

zmniejszyła się natomiast liczba osób zarabiających najlepiej, czyli

powyżej 100 tys. zł (z pięciu w 1931 r. do jednej osoby w 1935 r.). Na

uwagę zasługuje znaczna rotacja wśród wysokich urzędników zatrud-

nianych w dużych przedsiębiorstwach. Przykładowo Józef Gajl, Wiktor

Hłasko i Wincenty Waligóra w 1931 r. pracowali dla Koncernu „Mało-

polska”, w 1934 r. dla Galicyjskiego Karpackiego Naftowego Towa-

rzystwa Akcyjnego („Rocznik Polskiego...” 1934: 919). Zmianom ule-

gała kondycja finansowa samych przedsiębiorstw. Spośród jedenastu

podmiotów gospodarczych wyszczególnionych w latach 1931 i 1932

jedynie pięć pojawiło się na liście sporządzonej w 1936 r., przy czym

wszystkie te przedsiębiorstwa nadal działały na rynku, np. w 1934 r.

„Małopolska” Grupa Francuskich Towarzystw Naftowych, Przemy-

słowych i Handlowych w Polsce została odnotowana w statystykach,

a w tabelach 2 i 3 nie występuje.


Można zadać pytanie, w jakim celu wprowadzono rozporządzenie

z 21 czerwca 1932 r. o nadmiernych wynagrodzeniach w przedsiębior-

stwach. Wydaje się, że w ten sposób państwo zachęcało przedsiębiorstwa do

systematycznego regulowania zobowiązań względem Skarbu Państwa, co

skutkowało tym, że urzędnicy nie ingerowali wówczas w wysokość wypła-

canych wynagrodzeń dla wyższej administracji. Część przemysłowców była

wyrazicielami interesu obcego kapitału, który nie zawsze regulował w cało-

ści zobowiązania względem Skarbu Państwa. Poprzez wprowadzenie rozpo-

rządzenia państwo zyskało narzędzie, przy użyciu którego mogło ingerować

w sprawy wewnętrzne tych niesumiennych przedsiębiorstw. W ten sposób

również utrudniano wywożenie w legalny sposób dewiz za granicę. Wydaje

się również, że data wprowadzenia w życie rozporządzenia nie była przy-

padkowa. W roku 1932 miał miejsce ostry kryzys gospodarczy, pensje ro-

botników i urzędników państwowych zostały obniżone. Uszczuplenie wy-

nagrodzeń przedsiębiorców miało cele propagandowe, a mianowicie uspo-

kojenie nie najlepszych nastrojów społecznych i pokazanie aktywnej polity-

ki państwa walczącego ze skutkami kryzysu.

Aneks

Tabela 1. Przedsiębiorstwa zatrudniające osoby, które otrzymały w styczniu i lutym

1932 r. łącznie wynagrodzenie od 5 tys. zł miesięcznie wzwyż lub w całym 1931 r. 60 tys. zł i więcej w woj. lwowskim

Table 1. Companies employing people who received in January and February 1932 total remuneration from 5 thousand PLN monthly and up or throughout 1931

60,000 PLN and more in the province Lviv

Lp. Przedsiębiorstwo Imię i nazwisko Funkcja

Wysokość

łącznego

miesięcznego

wynagrodzenia

w 1932 r. (w zł)

Wysokość

całorocznego

wynagrodzenia

w 1931 r. (w zł)

Izba Skarbowa II we Lwowie

1 Galicyjskie Kar-

packie Naftowe

Tow. Akc.

w Bitkowie

Kazimierz Łodziński Dyrektor

kopalni

naftowych

6606 -

Izba Skarbowa I we Lwowie2

2 „Chodorów”

Sp. Akc.

w Chodorowie3

Adam Piotrowski4

Dyrektor

techniczny

3585

139 870

2 Dopisek urzędnika brzmiał: „Brak danych z 13 urzędów skarbowych”. 3 „Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu” [Warszawa] 1934, nr 4185. Pod nume-

rem 2 i 5 znajduje się ten sam zakład. 4 Przy nazwisku Piotrowski Adam urzędnik dopisał: „tantiemy w 1931 r./3196845”.


Władysław

Rozpłachowski5

Dyrektor

handlowy

3281 120 077

3 „Galicja” Sp. Akc. Tadeusz Chłapowski Dyrektor 6074 75 487

4 Koncern

„Małopolska”

Wiktor Chłasko6

Józef Gajl

Wincenty Waligóra

Aleksander Styczeń

Charles Brunet

Alfred Frühling

Leopold Bleier

Marian Boj

Dyrektor

generalny

Główny

dyrektor

Dyrektor

handlowy

Dyrektor

Dyrektor

Oddz. Elektr.

Dyrektor

Dyrektor

Dyrektor

-

-

-

-

-

-

-

-

90 868

102 036

81 354

80 529

65 427

60 424

98 540

65 135

5 Tow. Akc.

„Chodorów”

hr Antoni Lanckoroński

Stanisław Kremer

Członek

Kom. Wyk.

Dyrektor

5000

6000

60 000

72 000

6 Hr. Alfred Potocki Bronisław Kosielski Dyrektor 5001 60 015

7 Akc. Bank

Hipoteczny

Herman Horowitz Dyrektor 3200 101 255

8 „Galicja” S.A.

Tow. Naftowe7

Leon Fryderko8 Dyrektor 8029 96 348

9 Syndykat Przemysłu

Naftowego sp. z o.o.

Ignacy Wygard Naczelny

dyrektor

7112 85 344

10 „Fenix” Polskie

Tow. Asekuracyjne

Józef Rauch Pełnomocnik 933 71 196

11 „Galicja” Sp. Akc. Juliusz Priester Dyrektor 5000 60 000

12 „Gazolina” Sp.

Akc.

Marian Wieleżyński Prezes Rady

Nadzorczej

5000 60 000

13 Powszechny Bank

Związkowy S.A.

Eugeniusz Singer

Ludwik Süsswein

Adolf Herman Schotz

Dyrektor

Dyrektor

Dyrektor

4000

3600

3600

100 0009

88 00010

88 00011

14 „Tespy” Sp. Akc.

Ekspl. Soli Potas.12

inż. Zygmunt Platowski

inż. Antoni Dietzius

inż. Stanisław Kontkiewicz

-

-

-

5332

4784

4094

80 000

70 000

60 000

Źródło : AAN, MS, sygn. 5879, k. 90, 133–134.

5 Urzędnik dopisał: „dtto 80.704”. 6 „Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu” [Warszawa] 1934, nr 919. W tym źródle

podano: inż. Wiktor Hłasko, z inną pisownią nazwiska. 7 „Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu” [Warszawa] 1934, nr 920. Według rocz-

nika pod numerem 3, 8 i 11 znajduje się to samo przedsiębiorstwo. 8 „Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu” [Warszawa] 1934, nr 920. Źródło podaje

inne nazwisko dyrektora – Leon Fridezko. 9 Urzędnik dopisał: „W tem 30.000 remuneracji”. 10 Urzędnik dopisał: „w tem 25.000 remuneracji”. 11 Urzędnik dopisał: „j.w.” 12 „Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu” [Warszawa] 1934, nr 3520. W 1934 r.

przedsiębiorstwo nosiło nazwę S-ka Akc. Eksploatacji Soli Potasowych. Prezesem za-

rządu był w niej gen. Roman Górecki. W skład zarządu wchodzili wysocy urzędnicy

państwowi, m.in. Wacław Fabierkiewicz i Józef Kożuchowski (późniejszy wiceprezes

Banku Gospodarstwa Krajowego).


Tabela 2. Wynagrodzenia urzędników wyższej administracji zarabiających 2,5 tys. zł

i wyżej miesięcznie w marcu 1936 r. lub 30 tys. zł i wyżej rocznie w 1935 r.

w przedsiębiorstwach położonych w woj. lwowskim

Table 2. Wages of higher administrative officials earning 2.5 thousand PLN and higher

monthly in March 1936 or 30,000 PLN and higher annually in 1935 in enterprises located in the province Lviv

Lp. Nazwa

przedsiębiorstwa Imię i nazwisko Funkcja

Wysokość

wynagrodzenia

w gotówce

i w naturze

pobranego

w miesiącu

marcu 1936 r.

Łączna

wysokość

wszystkich

wynagrodzeń

pobranych

w 1935 r.

1 „Polmin”13

Państwowa

Fabryka Olejów

Mineralnych14

Zygmunt Biluchowski

Leopold Szeranc

-

-

3846

2927

50 297

42 934

2 „Galicja” Galic. Tow.

Naftowe S.A.15

inż. Józef Metzis

inż. Piotrowski

-

-

4165

2295

45 210

30 865

3 „Petropol” Polska Akc.

Spółka Górnicza

Samuel Teicher Kierownik 2763,53 40 505

4 Podkarpackie Tow.

Elektryczne S.A.16

inż. Jakub Kuratow Dyrektor 4300 47 300

5 Bank Handlowy

w Warszawie Oddział

we Lwowie S.A.

Bernard Ziff Dyrektor 4033,35 35 041,05

6 „Bonariva” S.A. włosko-

polska Ska naftowa17

Cezare Cavarza18

Dyrektor Od 1. 01. 1936

r. nie pracuje

37 000

7 „Alba” S.A. Fabr. Przem.

Mineral.19

Solig Szmorak20

Dyrektor 3213 31 600

8 Akc. Bank Hipoteczny Herman Horowitz Dyrektor 4198 50 375

13 Pod numerem 1 i 11 znajduje się ten sam zakład. 14 „Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu” [Warszawa] 1934, nr 934. W Państwo-

wej Fabryce Olejów Mineralnych „Polmin” funkcję prezesa pełnił gen. Aleksander Li-

twinowicz, w zarządzie zasiadał Czesław Peche kierujący prorządowym czasopismem

„Polska Gospodarcza” oraz Wincenty Jstrzębski – pracownik sekretariatu KEM, następ-

nie przewodniczący Międzyministerialnej Komisji Kontroli Cen. 15 Pod numerem 2 i 19 znajduje się ten sam zakład. 16 Pod numerem 4 i 10 znajduje się to samo przedsiębiorstwo. 17 „Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu” [Warszawa] 1934, nr 845. W tym źró-

dle nazwa przedsiębiorstwa brzmiała: Polsko-Włoska S-ka Akc. dla Przemysłu Naftowe-

go „Bonariva”. 18 Urzędnik dopisał: „Zalega z podatkiem dochodowym za r. 1935. Odnośnie do

podatku dochodowego za r. 1932/1936 i obrót za 1934/1935 wymiarów nie uskutecznio-

no”. „Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu” [Warszawa] 1934, nr 845. W tym źródle

nazwisko przemysłowca brzmi: Cesare Cavazza. 19 „Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu” [Warszawa], nr 2568. Według tego

źródła nazwa przedsiębiorstwa brzmiała: „Alba” Zjednoczone Fabryki dla Przemysłu

Budowlanego, S-ka z o. o. 20 „Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu” [Warszawa] 1934, nr 2568. W tym źró-

dle nazwisko przemysłowca brzmi: Selig Schmorak.


9 Bank Cukrownictwa

Oddział Lwów

Rudolf Kozłowski Dyrektor21

2750 33 000

10 Podkarpackie Tow.

Elektryczne S.A.

inż. Charles Brunet Dyrektor 5500 66 000

11 „Polmin” Państwowa Fa-

bryka Olejów Mineralnych

inż. Stefan Dażwański Dyrektor 4275 62 500

12 Powszechny Bank

Związkowy w Polsce

S.A. Zakład Główny

Adolf Herman Schatz22

Dyrektor 5508,46 57 171,92

13 „Pellis” Fabryka Skór

s-ka z o. o.

Gabrjelówka23

Friede Reinhold Kierownik

techniczny

3092,99 36 836,64

14 „Polonia” Fabryka Skór

obok „Pellis” i Hurtownia

Skór ska z o.o.

Gabrjelówka

Borys Lubliński Dyrektor 2789 37 939,50

15 S.A. Lesienicka Fabryka

Drożdży

Izydor Goldberg24

Dyrektor 6665 79 950

16 Małop.Tow. Cukrownicze

„Przeworsk” S.A.

filia w Horodence

Ignacy Rosiński

Józef Maciejewicz

Władysław Demby

Nacz.

Dyrektor

Dyrektor

techniczny

-

5375

2132

3500

111 656

34 365

42 000

17 Bank Dyskontowy

Warszawski 3-Maja 16

dr Józef Halpern Dyrektor 2648 31 100

18 Bank Gospodarstwa

Krajowego

dr Kazimierz Greger Dyrektor 2516 10 164

19 „Galicja” S.A. Tow.

Naftowe

Juliusz Prester25

Leon Friderko26

Rudolf Zeinig27

Otto Weiss

Samuel Amkraut

Dyrektor28

Dyrektor

Dyrektor

Dyrektor

Dyrektor

6 037,50

7762,50

4657,50

7145,82

2500

72 450

93 150

43 540

85 750

35 500

20 Galicyjska Kasa

Oszczędności

dr [Stanisław] Dobiecki

prof. Makowiecki

Dyrektor

Dyrektor

3022

3568

31 200

15 000

21 W. Wierzbieniec, Żydzi w województwie lwowskim w okresie międzywojennym.

Zagadnienia demograficzne i społeczne, Rzeszów 2003, s. 213. 22 Urzędnik dopisał: „Reskryptem Ministerstwa Skarbu z dnia 11 XII 1934 r.

L,D.V.18206/2/34 wstrzymano egzekucję do czasu załatwienia odwołania”. „Rocznik

Polskiego Przemysłu i Handlu” [Warszawa] 1934, nr 302. Nazwisko bankowca brzmiało:

Adolf Herman Schotz. 23 „Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu” [Warszawa] 1934, nr 6379. W 1934 r.

zakładem zarządzał Walter Pauzer i Tadeusz hr. Tyszkiewicz. Tadeusz hr. Tyszkiewicz

kierował również Hurtownią Skór „Polonia” S-ka z o. o. razem z Borysem Lublińskim. 24 Urzędnik dopisał: „Podatek opłaca w Urzędzie Skarbowym w Warszawie”. 25 „Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu” [Warszawa] 1934, nr 920. Nazwisko

brzmiało: Juliusz Priester. 26 „Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu” [Warszawa] 1934, nr 920. Według tego

źródła nazwisko brzmiało nieco inaczej, a mianowicie Leon Fridezko 27 „Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu” [Warszawa] 1934, nr 920. Według tego

źródła nazwisko brzmi: Rudolf Zeiszig. 28 „Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu” [Warszawa] 1934, nr 920. Według tego

źródła Juliusz Priester był prezesem.


21 Gazolina S.A. inż. Bruno Szymański

Marian Wielożeński

Dyrektor

Prezes

2849

4661

34 188

55 832

22 Tow. Handl. Przem.

Naftowego Ska z o.o.

dr Jan Urnicki Dyrektor 4137 55 644

23 Ojkos S.A.29

inż. Franciszek

hr. Zamoyski

dr Paweł Csala

Prezes

Członek

zarządu

4830,49

4125,20

57 966

49 502

24 Pionier S.A.30

dr Ignacy Wygard

dr Jan Frenkel

Dyrektor

Dyrektor

3000

2500

42 000

38 000

Źródło : AAN, MS, sygn. 5590, k. 54.

Tabela 3. Suma obrotu przedsiębiorstw, których pracownicy zarabiają miesięcznie 2,5 tys. zł i powyżej lub 30 tys. i powyżej rocznie w 1935 r. w woj. lwowskim

Table 3. Total turnover of enterprises whose employees earn PLN 2.5 thousand per month PLN and above or 30,000 and above annually in 1935 in the province Lviv

Lp. Nazwa przedsiębiorstwa Adres

Suma obrotu

znanego

za 1935 r.

Suma obrotu

nieznanego

za 1935 r.

w zł

1 „Polmin” Państwowa Fabryka Olejów

Mineralnych

Drohobycz 32 857 044 1 838 969

2 „Galicja” Tow. Naftowe S.A. Drohobycz 18 699 141 1629

3 „Petropol” Polska Akc. Spółka Górnicza Drohobycz Nowe Nowe

4 Podkarpackie Tow. Elektryczne S.A. Krosno 2 619 454 -

5 Bank Handlowy w Warszawie Oddział

we Lwowie S.A.

Lwów 1 Opodatkowany w centrali

w Warszawie

6 „Bonariva” S.A. włosko-polska ska

naftowa

Lwów 1 458 718 Strata

7 „Alba” S.A. Fabr. Przem. Mineral. Lwów 2 628 211 -

8 Akc. Bank Hipoteczny Lwów 2 1 849 195 -

9 Bank Cukrownictwa Oddział Lwów Lwów 2 Opodatkowany w centrali

w Poznaniu

10 Podkarpackie Tow. Elektryczne S.A. Lwów 2 Vide poz. 4

2 619 454

-

11 „Polmin” Państwowa fabryka Olejów

Mineralnych

Lwów 4 - -

12 Powszechny Bank Związkowy w Polsce

S.A. Zakład Główny

Lwów 4 Opodatkowany w centrali

w Warszawie

13 „Pellis” Fabryka Skór ska z o.o.

Gabrjelówka

Lwów 6 712 396 Strata

14 „Polonia” Fabryka Skór obok „Pellis”

i Hurtownia Skór ska z o.o. Gabrjelówka

Lwów 6 3 196 787 5 895

29 „Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu” [Warszawa] 1934, nr 7803. „Oikos”

S-ka Akc. dla Przemysłu Drzewnego. 30 „Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu” [Warszawa] 1934, nr 890. „Pionier”

S-ka Akc. dla Poszukiwania i Wydobywania Materiałów Bitumicznych. W zarządzie

zasiadali: inż. Stefan Dażwański, dr Marek Aleksandrowicz, inż. Zygmunt Biluchowski,

inż. Józef Gajl, inż. Wiktor Hłasko, Karol Marty, Juliusz Priester, dr Aleksander Rosen-

berg, inż. Paweł Setkowicz, inż. Mieczysław Wyszyński, inż. Ludwik Włoczewski,

dr Ignacy Wygard.


15 S.A. Lesienicka Fabryka Drożdży Lwów 9 2 130 511 507284

16 Małop. Tow. Cukrownicze „Przeworsk”

S.A.

filia w Horodence

Przeworsk 6 156 354

3 738 210

2 238 532

17 Bank Dyskontowy Warszawski 3-Maja 16 Lwów 3 - -

18 Bank Gospodarstwa Krajowego Lwów 3 - -

19 „Galicja” S.A. Tow. Naftowe Lwów 3 18 699 141 1629,72

20 Galicyjska Kasa Oszczędności Lwów 3 - -

21 Gazolina S.A. Lwów 3 5 993 724 Brak danych

22 Tow. Handl. Przem. Naftowego Ska z o.o. Lwów 3 - -

23 Ojkos S.A. Lwów 3 2 062 082 Strata

24 Pionier S.A. Lwów 3 59 739 Brak dochodu

Źródło : AAN, MS, sygn. 5590, k. 54.

Literatura

Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Skarbu, sygn. 5590, sygn. 5879.

Archiwum Akt Nowych, Prezydium Rady Ministrów Akta Grupowe, sygn. 49-24.

Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej 1932, nr 52, poz. 496. Rozporządzenie Prezy-

denta Rzeczypospolitej z 21 czerwca 1932 r. o ograniczeniu nadmiernych wynagro-

dzeń w przedsiębiorstwach.

Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej 1939, nr 50, poz. 320. Ustawa z dnia 25 maja

1939 r. o zmianie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej o ograniczeniu

nadmiernych wynagrodzeń w przedsiębiorstwach.

Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej 1939, nr 89, poz. 579. Obwieszczenie Mini-

stra Przemysłu i Handlu z dnia 26 sierpnia 1939 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego

rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej o ograniczeniu nadmiernych wyna-

grodzeń w przedsiębiorstwach.

Bilans płatniczy Polski za rok 1930, Warszawa 1933.

„Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu” 1934, nr 302, 845, 890, 919, 920, 934, 2568,

3520, 4185, 6379, 7803.

Statystyka Przemysłowa. Produkcja i zatrudnienie w zakładach I–VII kategorii 1935,

Warszawa 1937.

Czuchryta A., 2016, Gospodarka województwa wołyńskiego 1921–1939, Lublin.

Kresy Wschodnie. Gospodarcze i społeczne znaczenie polskich kresów, 2015, red.

T. Głowiński, Wrocław.

Lwów miasto – społeczeństwo – kultura, t. VII: Urzędnicy, urzędy, instytucje. Studia

z dziejów Lwowa, 2010, red. K. Karolczak, Ł.T. Sroka, Kraków.

Majcher-Ociesa E., 2016, Realizacja rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Pol-

skiej z 21 czerwca 1932 roku o ograniczeniu nadmiernych wynagrodzeń w przed-

siębiorstwach na przykładzie województwa kieleckiego [w:] Historia magistra vitae

est... Studia z dziejów społeczno-politycznych, gospodarczych i kulturalnych, red.

L. Michalska-Bracha, M. Przeniosło, B. Wojciechowska, Kielce.

Majcher-Ociesa E., 2014, Warunki pracy w przemyśle włókienniczym w Częstochowie

w latach 1918–1939 [w:] Metamorfozy społeczne, t. 9: Praca i społeczeństwo Dru-

giej Rzeczypospolitej, red. W. Mędrzecki, C. Leszczyńska, Warszawa.

Majewski M.W., 2015, Rozwój Galicji Wschodniej w kontekście planów Eugeniusza

Kwiatkowskiego, w: Kresy Wschodnie. Gospodarcze i społeczne znaczenie polskich

kresów, red. T. Głowiński, Wrocław.


Mędrzecki W., 1988, Województwo wołyńskie 1921–1939. Elementy przemian cywiliza-

cyjnych, społecznych i politycznych, Wrocław [i in.].

Słabińska E., 2015, Rynek pracy w latach 1918–1939 na przykładzie województwa kie-

leckiego, Kielce.

Wierzbieniec W., Żydzi w województwie lwowskim w okresie międzywojennym. Zagad-

nienia demograficzne i społeczne, Rzeszów 2003.

Włodarkiewicz W., 2014, Potencjał ekonomiczny i życie polityczne województw połu-

dniowo-wschodnich Rzeczypospolitej Polskiej przed wybuchem II wojny światowej

[w:] Historia społeczna – kultura – spółdzielczość. Studia i szkice dedykowane prof.

dr hab. Zofii Chyrze-Rolicz, red. J. Gmitruk i in., Siedlce.

Management salaries in business in the Lviv Voievodship during the 1930s on the basis of Treasury sources

Abstract

The decree of the President of Poland on excessive remuneration in the sector of

enterprises of 21 June, 1932, concerned senior administrative executives earning in

excess of 2,500 PLN monthly or 30,000 PLN annually. The decree affected thos

companies thathad delayed payment of obligations imposed by the State Treasury and

regulated remuneration of employees. In the Lviv region, in 1932, 11 enterprises were

selected, whose employees earned over 5,000 PLN per month or over 60,000PLN per

year, in the previous year. In 1936, in the 21 analysed enterprises, 36 people were

employed whose minimum remuneration was 2,500 PLN monthly or 30,000 annually. In

1936, the turnover of enterprises was also calculated. The purpose of the regulation was

to encourage enterprises to systematically regulate their liabilities towards the State

Treasury. As a consequence, it also became more difficult to export foreign currency

abroad. In 1932, an economic crisis occurred, the salaries of workers and state officials

were reduced, and in that context, the reduction of exorbitant remunerations of

entrepreneurs fulfilled propaganda aims.

Key words: excessive remuneration, the Lviv region, the 1930s, the enterprise sector,

senior administrative executives



Anna Janicka1

Kredytowanie gospodarstw rolnych w województwie krakowskim w pierwszych latach po zakończeniu II wojny światowej

Streszczenie

Położenie rolnictwa w pierwszych latach po II wojnie światowej było niezwykle trudne.

Niestabilna sytuacja polityczna nie sprzyjała budowaniu atmosfery zaufania i pewności, na

której można było oprzeć odradzanie się życia gospodarczego. Brak równowagi gospodarczej

zakłócał normalny tok życia gospodarczego i hamował jego reanimację po wojnie.

Jednym z priorytetów decydujących o losach narodu było szybkie zwiększenie produkcji

żywności. Województwo krakowskie musiało zmierzyć się z odbudową gospodarstw

zarówno w dziedzinie produkcji roślinnej, jak i zwierzęcej. Szansę na zwiększenie pro-

dukcji rolniczej dawały inwestycje, jednak zubożali rolnicy nie posiadali wystarczają-

cych środków finansowych, aby je zrealizować. W związku z tym popyt na kapitał

w rolnictwie był ogromny i często przewyższał możliwości instytucji kredytowych.

W omawianym okresie kredytowanie rolnictwa było prawie całkowicie sterowane

przez Państwowy Bank Rolny, a jego oddziały odegrały decydującą rolę w rozprowadza-

niu pożyczek na terenie swojej działalności. Państwowy Bank Rolny finansował głównie

odbudowę, przebudowę i zabudowę wsi, państwowy i znajdujący się pod zarządem

państwowym przemysł rolny, potrzeby obrotowe i inwestycyjne gospodarstw rolnych,

ogrodniczych i hodowlanych oraz ośrodków i stacji doświadczalnych.

Kredytowanie rolnictwa i wsi w województwie krakowskim w pierwszych latach po za-

kończeniu II wojny światowej było zbieżne z trendami ogólnopolskimi. Pośrednie oraz bezpo-

średnie rozprowadzanie pożyczek zdominował tutaj oddział Państwowego Banku Rolnego

w Krakowie. Akcja kredytowa przeprowadzona w województwie krakowskim dawała szansę

na odbudowę ze zniszczeń wojennych oraz rozwój rolnictwa na tym terenie.

Słowa kluczowe: województwo krakowskie, II wojna światowa, rolnictwo, kredytowa-

nie, Państwowy Bank Rolny

1 Dr inż. Anna Janicka, Zakład Polityki Społecznej i Doradztwa, Uniwersytet Rol-

niczy im. Hugona Kołłątaja w Krakowie, al. Mickiewicza 21, 31-120 Kraków, e-mail:

[email protected]

AR

TYKU

ŁY


ANNA JANICKA

22

Wstęp

Artykuł stanowi część badań poświęconych produkcji rolniczej

w województwie krakowskim w pierwszych latach po II wojnie świato-

wej. Jego celem jest pokazanie, jak wyglądało kredytowanie rolnictwa

w powojennej rzeczywistości oraz jakie potrzeby finansowe były najpil-

niejsze na wsi.

Położenie rolnictwa w omawianym okresie było niezwykle trudne.

Brakowało inwentarza żywego i siły pociągowej zarówno żywej, jak

i mechanicznej. Straty w zwierzętach spowodowały wieloletnie wyjało-

wienie ziemi i spadek plonów. Głównym problemem rolnictwa wojewódz-

twa krakowskiego była dominacja gospodarstw karłowatych, rozproszenie

parcel gruntowych, przeludnienie agrarne, brak pasz oraz niedostatek na-

wozów organicznych i mineralnych. W związku z tym zapotrzebowanie

na kapitał w rolnictwie było ogromne. Szansą na znaczący wzrost pro-

dukcji rolniczej były inwestycje, jednak do ich realizacji potrzebne były

środki finansowe, których rolnicy nie posiadali. Stawiało to przed apara-

tem kredytowym nowe wyzwania.

Realizację celu badawczego postawionego w artykule umożliwiło

zastosowanie metody badawczej polegającej na analizie dokumentów

archiwalnych. Podstawową bazę źródłową studium stanowiły miesięczne

sprawozdania oddziału Państwowego Banku Rolnego (PBR) w Krako-

wie sporządzane dla Instytucji Centralnej (IC), złożone w Archiwum

Narodowym w Krakowie (AN Kr). W dalszej kolejności wykorzystano

materiały Urzędu Wojewódzkiego Krakowskiego (UW Kr) zgromadzo-

ne w tym samym archiwum. Niezwykle cennym źródłem danych okaza-

ły się również dokumenty zespołu Państwowego Banku Rolnego w War-

szawie, Instytucja Centralna 1919–1950 oraz zespołu Ministerstwa Rol-

nictwa i Reform Rolnych 1945–1951 (MRiRR) pochodzące z Archiwum

Akt Nowych (AAN). Wykorzystane w niniejszej publikacji dokumenty

PBR (sygnatura 29/620/81a-n, 29/620/84a-d, 78), UW (sygn. 3069a, d,

f-r) oraz MRiRR (sygn. 103a-b, 15a-b) nie posiadają paginacji.

Ogólne zasady kredytowania rolnictwa w Polsce

W pierwszych latach po zakończeniu II wojny światowej Minister-

stwo Skarbu wprowadziło w Polsce liczne regulacje systemu bankowe-

go, m.in. bezwzględnie zabroniono instytucjom kredytowym udzielania

pożyczek handlowi detalicznemu, z wyjątkiem Ziem Odzyskanych (Kłu-

sek 2013b: 186; Pruss 1964: 69; Pruss 1975: 107). Ministerstwo Skarbu

Kredytowanie gospodarstw rolnych w województwie krakowskim... 23

wraz z Narodowym Bankiem Polskim (NBP) doprecyzowało koncepcję

nowej organizacji bankowości oraz podzieliło kompetencje pomiędzy

poszczególne instytucje kredytowe, biorąc pod uwagę zasady planowo-

ści i planowania w życiu gospodarczym, zasady centralnego ustalania

polityki pieniężnej i kredytowej, jej realizacji oraz centralnego nadzoru

i kontroli (Kłusek 2013b: 187; Kłusek 2009: 94; Jaworski 1967: 12).

Obsługa kredytowa rolnictwa skoncentrowana była w Państwowym

Banku Rolnym, którego klientami byli rolnicy indywidualni i przedsię-

biorstwa państwowe, oraz w Banku Gospodarstwa Spółdzielczego

(BGS), obsługującym spółdzielczość (AN Kr, PBR Kr, 29/620/81b,c;

Łubieński 1946: 15; Kłusek 2013b: 188, 235; Jaworski, Kucharski,

Pruss, Rączkowski 1956: 92; Wawrzyńczuk-Nathali 1989: 205; Ilczuk

1969: 6; Dusza 1948: 139–144; Jarecka-Kimlowska 1978: 19). PBR

udzielał kredytów poprzez rozmieszczone w całym kraju oddziały oraz

zlokalizowane prawie w każdym mieście powiatowym Komunalne Kasy

Oszczędności (KKO), natomiast BGS poprzez swoje placówki woje-

wódzkie i powiatowe oraz Spółdzielnie Oszczędnościowo-Pożyczkowe

(SOP) (AAN, MRiRR, 15a). Operacje kredytowe na prywatnym rynku

pieniężnym zaraz po II wojnie światowej były nieliczne i obciążone wy-

soką stopą procentową, wynoszącą 0,5–1% za każdy dzień zaciągniętej

pożyczki (Kłusek 2013b: 235; Łubieński 1946: 15). Finansowanie rol-

nictwa w Polsce odbywało się w ramach: normalnego budżetu państwo-

wego, Państwowego Planu Inwestycyjnego oraz kredytów krótkotermi-

nowych (AAN, MRiRR, 15b).

W 1948 r. udział poszczególnych instytucji bankowych w kredyto-

waniu rolnictwa wyglądał następująco:

• PBR – stan obliga 32,6 mld zł, tj. 76,3% ogólnego obliga rolniczego,

• BGS razem ze SOP – udzielone kredyty na kwotę 6,4 mld zł, tj. 14,4%

ogólnego obliga rolniczego,

• KKO (kredyty ze środków własnych oraz zlecone przez PBR) – udzie-

lone kredyty na kwotę 4,1 mld zł, tj. 9,3% ogólnego obliga rolniczego

(Kłusek 2013b: 235; Broda, Kozłowski 1950: 11).

Właściwy rozwój akcji kredytowej dla rolnictwa hamowała rozbu-

dowana biurokracja. Udzielanie pożyczek utrudniało (ze względów tech-

nicznych i merytorycznych) „zaszufladkowanie” ich według celów.

Nadmierna specyfikacja wiązała się z ewidencjonowaniem każdego ro-

dzaju kredytu oraz z koniecznością zakwalifikowania konkretnych poży-

czek do odpowiedniej kategorii kredytowej. Bardzo często był z tym

problem, ponieważ dłużnicy chcieli przeznaczyć pożyczkę na różnorod-

ne cele inwestycyjne, które zaliczały się do kilku typów kredytów. Wie-

lokrotnie pojawiały się w związku z tym trudności z uwzględnieniem

ANNA JANICKA

24

całego wniosku kredytowego pożyczkobiorcy, gdyż na pokrycie jednego

wniosku należałoby udzielić wielu drobnych kredytów. Dodatkowo czę-

sto mogło dochodzić do sytuacji, w której pula środków na określone

typy kredytów została już wyczerpana, podczas gdy w innych grupach

istniały jeszcze znaczne kwoty do dyspozycji (AN Kr, PBR Kr,

29/620/81g; Kłusek 2009: 95–96).

Panowała również zasada, iż klient może zaciągnąć kredyt tylko

w jednym banku. Podobnie było z posiadaniem rachunku bieżącego (Je-

zierski, Leszczyńska 2003: 405–406, 422–425; Kaczmarek 2010: 460;

Kłusek 2013b: 187; Kłusek 2009: 94; Kucharski 1953: 14)2. Ogranicze-

nia swobody kredytowej miały swoje źródła w powojennym chaosie oraz

w problemach w komunikacji między bankami, jednak ich celowość

polegała na zabezpieczeniu banków przed różnymi nadużyciami, np.

udzielaniem nieściągalnych pożyczek (Jezierski, Leszczyńska 2003:

405–406, 422–425, Kaczmarek 2010: 460).

Większość kredytów trafiała do przedsiębiorstw państwowych (Kłusek

2013b: 235; Jankowski 1964: 179–180)3. Z ogólnej sumy kredytów rolni-

czych udzielonych przez banki (według stanu na koniec 1948 r.) w wysoko-

ści 41,7 mld zł na rolnictwo indywidualne przypadało 11,8 mld zł4, na

majątki i przedsiębiorstwa państwowe 24,4 mld zł, a na spółdzielczość

rolniczą 5,5 mld zł (Kłusek 2013b: 235; Broda, Kozłowski 1950: 11).

Rolnictwo dysponowało dużymi możliwościami podniesienia pro-

dukcji bez konieczności angażowania długoterminowych wkładów in-

westycyjnych. Wystarczyły kredyty krótkoterminowe na pokrycie kosz-

tów związanych z robocizną czy zakupem materiału siewnego. W prze-

ciwieństwie do przemysłu dopływ nowych środków finansowych na

wieś mógłby w krótkim czasie przyczynić się do wzrostu produkcji rol-

niczej, która – równoważąc działanie inflacyjne nowych pieniędzy –

mogłaby wywołać pozytywny efekt nie tylko dla rolnictwa, ale również

dla całej gospodarki (Kłusek 2009: 96).

2 Istniała jednak możliwość odstąpienia od zasady wyłączności kredytowej: w sytu-

acji zleconych przez Ministerstwo Skarbu specjalnych akcji kredytowych, gdy instytucja

kredytowa obsługująca jednostkę gospodarczą nie uczestniczyła w zleconej akcji,

w pozostałych przypadkach za zgodą Ministerstwa Skarbu i właściwych instytucji. Na-

tomiast odejście od zasady posiadania rachunku w jednym banku było możliwe w przy-

padku rachunku żyrowego w NBP i rachunku czekowego w PKO. 3 Zarząd Państwowych Nieruchomości Ziemskich, Państwowe Zakłady Hodowli

Roślin, Państwowe Zakłady Chowu Koni, Państwowe Przedsiębiorstwo Traktorów

i Maszyn Rolniczych. 4 Z kwoty tej na kredyt przypadało: udzielone przez: PBR – 6 mld zł, KKO –

4,1 mld zł, SOP – 1,7 mld zł. Nie uwzględniono BGS, gdyż kredytował wyłącznie spół-

dzielczość rolniczą.


Na podstawie danych dotyczących pomocy finansowej (obejmującej

kredyty inwestycyjne, dotacje skarbowe, krótkoterminowe, dopłaty do

importu, dostawy UNRRA, itp.) udzielonej polskiemu rolnictwu w latach

1944–1948 można stwierdzić, iż w największym stopniu finansowano

akcję likwidacji odłogów oraz odbudowy wsi (po 15 mld zł), w dalszej

kolejności akcję siewną (9,2 mld zł), pomoc dla gospodarstw poparcela-

cyjnych oraz osadniczych (6,2 mld zł), meliorację (3,5 mld zł) oraz prze-

budowę ustroju rolnego (2,5 mld zł). W najmniejszym wymiarze finan-

sowano ośrodki maszynowe (0,7 mld zł) (AAN, MRiRR, 103b).

Działalność Państwowego Banku Rolnego

Po rozgraniczeniu kompetencji pomiędzy bankami, które nastąpiło

w 1945 r., PBR przejął finansowanie: odbudowy, przebudowy i zabudo-

wy wsi, państwowego i znajdującego się pod zarządem państwowym

przemysłu rolnego, potrzeb obrotowych i inwestycyjnych gospodarstw

rolnych, ogrodniczych i hodowlanych, jak również specjalnych ośrod-

ków i stacji doświadczalnych. W dalszej kolejności PBR zajmował się

administrowaniem Funduszem Ziemi oraz przeprowadzaniem na zlece-

nie Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych oraz Ministerstwa Skarbu

szczególnych akcji kredytowych (jak np. kredyt osadniczy) (AAN, PBR

IC, 77: s. 11; Kłusek 2013a: 41; Kłusek 2013b: 187; Kucharski, Łukom-

ski 1953: 302–303)5.

PBR nie posiadał całkowitej samodzielności w prowadzeniu dzia-

łalności kredytowej. Decydujący wpływ na rozmiar, charakter i wa-

runki kredytowania wywierały w aspekcie finansowym Ministerstwo

Skarbu i NBP, a w sferze gospodarczej MRiRR, Ministerstwo Odbu-

dowy, Ministerstwo Aprowizacji i Handlu oraz Ministerstwo Przemy-

słu. Ingerencja ta dotyczyła zarówno ogólnych akcji kredytowych, jak

i większych kredytów pojedynczych (AAN, PBR IC, 77: s. 13; Kłu-

sek 2013a: 42).

5 Uchwała Rady Ministrów z 21 sierpnia 1947 w sprawie zasad systemu finansowe-

go (M.P. 1947, nr 120, poz. 762) definitywnie ustaliła rolę PBR w życiu gospodarczym

kraju. Wprowadzała ona zasadnicze zmiany w pracy banków. W nowym systemie finan-

sowym PBR miał realizować politykę finansowo-rolną Ministerstwa Rolnictwa i zadania

rolnicze sektora państwowego. Uchwała ta głosiła, że: „Państwowy Bank Rolny finansu-

je wytwórczość i zbyt artykułów rolniczych i przemysłu rolnego oraz akcję inwestycyjną,

związaną z ustrojem rolnym. Państwowy Bank Rolny może na podstawie uchwały Rady

Ministrów emitować obligacje na cele inwestycyjne. Państwowy Bank Rolny może

posługiwać się siecią Komunalnych Kas Oszczędności”.

ANNA JANICKA

26

Dłużnikami PBR byli m.in. drobni rolnicy, większe obiekty rolne

oraz przemysł rolny. Pierwszą grupę stanowili rolnicy, którzy posiadali

gospodarstwa nie większe niż 100 ha powierzchni ogólnej lub 50 ha

użytków rolnych. Do drugiej grupy należeli dzierżawcy i użytkownicy

nierozparcelowanych dotąd obiektów rolnych. Grupę trzecią kredyto-

biorców PBR tworzył przemysł rolny ściśle związany z rolnictwem.

Czwarta grupa to pozostali kredytobiorcy, np. Ministerstwo Leśnictwa

czy przedsiębiorstwa handlowe (AAN, PBR IC, 78; Kłusek 2013a: 105).

Pomoc kredytowa PBR docierała do rolnika w formie kredytów ob-

rotowych albo kredytów inwestycyjnych. Pierwsze ujęte były w planach

kwartalnych sporządzanych przez bank i zatwierdzanych przez NBP,

a drugie pochodziły zazwyczaj z państwowych planów inwestycyjnych,

na realizację których bank otrzymywał zlecenia Ministerstwa Skarbu.

Dużą rolę odegrały również kredyty inwestycyjne pochodzące spoza

tego planu (Kłusek 2013a: 101–102, 104, 179, 247).

Udzielane przez PBR pożyczki ze względu na termin ich spłaty

można było podzielić na kredyty krótkoterminowe – do 9 miesięcy oraz

kredyty średnioterminowe – do 3 lat (AAN, MRiRR, 1133: 17)6. Nato-

miast według przeznaczenia wyróżniono kredyty specjalne (na dokładnie

określone akcje) oraz kredyty ogólne (na pozostałe potrzeby gospodar-

cze, których nie obejmowały kredyty specjalne) (AAN, PBR IC, 77: 13;

Kłusek 2013a: 42–43).

W 1948 r. w ogólnej puli kredytów udzielonych przez PBR na

pierwszym miejscu stały kredyty mające na celu bezpośredni wzrost

produkcji rolniczej, tj. m.in. na orkę, nawozy sztuczne, hodowlę, osad-

nictwo (38,6% ogółu kredytów – 30,5 mld zł). Drugie miejsce (37,7%,

tj. 29,7 mld zł) zajmowały kredyty dla przedsiębiorstw handlowo-

-przemysłowych (głównie dla Polskich Zakładów Zbożowych, Centrali

Mięsnej i Centrali Rybnej). Na przemysł rolny, zwłaszcza spożywczy

6 Warunki udzielenia kredytu krótkoterminowego były następujące: płatność w ter-

minie 6–9 miesięcy, zabezpieczenie wekslami zaopatrzonymi dwoma żyrami osób ma-

jątkowo odpowiedzialnych (zabezpieczenia hipoteczne lub inne należały do rzadkości),

oprocentowanie 8%, dodatkowo jednorazowa prowizja za otwarcie kredytu: w formie

dyskonta weksli nie wyżej jak 3%, przy pożyczkach terminowych nie wyżej jak 5%, przy

kredytach w rachunkach bieżących nie wyżej jak 5%, plus 8% prowizji obrotowej kwar-

talnej. Natomiast kredyty średnioterminowe były kredytami trzyletnimi, zabezpieczonymi

skryptami dłużnymi, zaopatrzonymi dwoma porękami osób majątkowo odpowiedzial-

nych. Koszty udzielonych kredytów sprowadzały się najczęściej do opłat stemplowych

od weksli i skryptów dłużnych lub innych zabezpieczeń, a w przypadku firm i przed-

siębiorstw – do kosztów sporządzonych kosztorysów i kontroli zrealizowanych inwesty-

cji. Ponadto przy wszystkich kredytach średnioterminowych mających charakter celowy

stosowano oprocentowanie ulgowe.


i konserwowy, przypadało 16,9% (13,3 mld zł). Natomiast kwota ponie-

siona na kredyty na odbudowę wsi stanowiła 4,5% (3,5 mld zł) ogólnej

sumy udzielonych kredytów (Kłusek 2013a: 248).

Rozprowadzaniem kredytów średnioterminowych na szerszą skalę

dla rolników indywidualnych PBR zajął się dopiero pod koniec swojej

działalności (Kłusek 2013b: 258)7. Finansowano z tej puli wiele akcji

związanych z produkcją roślinną (np. warzywnictwo, sadownictwo, zie-

larstwo) oraz z produkcją zwierzęcą (np. bydło rogate, trzoda chlewna,

pszczoły, drobny inwentarz) (Kłusek 2013b: 258).

Kredytowanie rolnictwa w województwie krakowskim

Kredytowanie rolnictwa i wsi w województwie krakowskim

w pierwszych latach po II wojnie światowej nie odbiegało od trendów

ogólnopolskich. Pośrednie oraz bezpośrednie rozprowadzanie pożyczek

na tym terenie zdominował oddział PBR w Krakowie. W 1945 r. w ra-

mach akcji specjalnej PBR rozpoczął udzielanie kredytu krótkotermino-

wego na wiosenną i jesienną akcję siewną oraz akcję nawozową. Rozpro-

wadzanie kredytu siewnego polegało na pokrywaniu kwoty zakupionych

przez rolników towarów. Rolnik bowiem nie otrzymywał pieniędzy do

ręki, ale tylko prawo do zakupu określonych towarów w spółdzielniach

rolniczo-handlowych (AAN PBR IC 77: 13-14; Kłusek 2013a: 42–43;

emer 1947: 499)8.

PBR oprócz kredytów na cele specjalne udzielał dla drobnego rolnictwa

pożyczek krótkoterminowych na środki obrotowe, m.in. na zakup narzędzi

rolniczych, nasion, naprawę budynków. Tego rodzaju kredyty cieszyły się

dużym powodzeniem wśród rolników z powodu elastyczności w zakresie

ich wykorzystania. Dzięki nim możliwe było zaspokojenie wielu, a nie jed-

nej konkretnej potrzeby gospodarczej, jednakże w rozprowadzaniu tych

kredytów PBR nie mógł korzystać z pośrednictwa terenowego aparatu kre-

dytowego, toteż były one dość problematyczne zarówno dla samego banku,

jak i dla rolnika (AAN PBR IC 77: 15–16, Kłusek 2013a: 44–45).

7 Adekwatnie do pisma Ministerstwa Skarbu oraz MRiRR z marca 1948 r. PBR In-

stytucja Centralna upoważniła swoje oddziały do uruchomienia średnioterminowych

kredytów inwestycyjnych dla drobnego rolnictwa na II kwartał 1948 r., zgodnie z planem

MRiRR. 8 Oprocentowanie kredytu siewnego w 1947 r. zmniejszyło się z 8% do 6% w sto-

sunku rocznym. Jedną z przyczyn poprawy warunków udzielania kredytu były niesprzy-

jające warunki atmosferyczne w roku gospodarczym 1946/1947 (ostra zima, powódź,

opóźniona wiosna i susza w maju).

ANNA JANICKA

28

W zakresie kredytów średnioterminowych jedyną akcją kredytową

w 1945 r. były kredyty na zakup użytkowych zwierząt hodowlanych.

W celu gwarancji właściwego wykorzystania kredytu w akcji tej uczest-

niczyły wojewódzkie izby rolnicze. Zajmowały się one zakupem zwie-

rząt i dostarczeniem ich do rolników-hodowców. Przyczyną wolnego

tempa rozprowadzania tych kredytów były trudności w zakupie odpo-

wiedniego materiału zwierzęcego na krajowym rynku (AAN PBR IC 77:

14–15; Kłusek 2013a: 44). Na województwo krakowskie w 1945 r.

w ramach ogólnej gospodarki planowej do rozdysponowania przez od-

dział PBR w Krakowie na 3-letnie pożyczki na zakup zarodowego mate-

riału hodowlanego przypadała kwota 2,5 mln zł (AN Kr, PBR Kr, 29/

620/81f).

W sierpniu 1945 r. PBR rozpoczął prace związane z uruchomieniem

kredytów na odbudowę osiedli wiejskich zniszczonych w wyniku

II wojny światowej (AAN, PBR IC, 77: 17; Kłusek 2013a: 46)9. Poży-

czek tych udzielono ze specjalnej lokaty Ministerstwa Skarbu. Przyzna-

wano je gospodarstwom indywidualnym o powierzchni minimum 3 ha

z przeznaczeniem na postawienie jednego budynku gospodarczego dla

gospodarza i inwentarza żywego; osadnikom w gospodarstwach obej-

mowanych na nowo oraz osobom prawnym chcącym odbudować gospo-

darstwo rolne na Ziemiach Odzyskanych lub spółdzielniom parcelacyj-

no-osadniczym. Kwota kredytu nie mogła przekraczać 20 tys. zł, gdy

klient nie korzystał ze specjalnej subwencji, oraz 12 tys. zł, gdy klient

z takiej subwencji korzystał. Oprocentowanie pożyczki wynosiło 3%

w skali roku z terminem spłaty do 10 lat (przy okresie karencji 1 rok do

2 lat i kilku miesięcy) (AAN, PBR IC, 77: 17; Kłusek 2013a: 46)10

.

Na 1945 r. dla województwa krakowskiego do rozprowadzenia

przez krakowski oddział PBR przewidziano kwotę 12,5 mln zł z prze-

znaczeniem na 10-letnie kredyty na odbudowę indywidualnych gospo-

darstw zniszczonych w wyniku działań wojennych (AN Kr, PBR Kr,

29/620/81f). Kredyt na remont budynków przewidywał w swych warun-

kach spełnienie wielu formalności, co stanowiło barierę w jego udziela-

9 Na podstawie: zarządzenia Ministrów Odbudowy praz Rolnictwa i Reform Rol-

nych z dnia 7 maja 1945 r., instrukcji Ministerstwa Odbudowy w sprawie kredytowo-

-budowlanej na wsi oraz odnośnego regulaminu. 10 Kredyty na odbudowę gospodarstwa rolnego wynosiły do 20 tys. zł, a na budowę

budynku gospodarczego z tymczasową częścią mieszkalną dla gospodarstwa niekorzy-

stającego z dotacji – do 40 tys. zł. Początkowo oprocentowanie wynosiło 3% w skali

roku, jednak rząd rozważał obniżenie odsetek do 2%. PBR korzystał przy rozprowadza-

niu kredytu z miejscowych spółdzielni kredytowych lub KKO. Pożyczek udzielano na

pokrycie robocizny, niezbędnego transportu oraz zakupu materiałów budowlanych.


niu. Oprócz formalności proceduralnych powiązanie w praktyce tego

kredytu z towarem nastręczało wiele problemów (AN Kr, PBR Kr,

29/620/81b; Kłusek 2013a: 112)11

.

Na początku 1946 r. w krakowskim oddziale PBR rozpoczęto przy-

gotowania do wiosennej akcji kredytowej. Ze względu na znaczny roz-

wój kredytów hodowlanych (wysoki popyt na ten kredyt wykazywały

powiaty Żywiec i Dąbrowa Tarnowska jako tereny dotkliwie zniszczone

w wyniku wojny i rabunkowego podejścia okupanta podczas wycofywa-

nia się) oddział zgłosił zapotrzebowanie na dalsze ich przydziały, po-

dobnie jak na kredyty łąkarskie, ogrodnicze i inne (AN Kr, PBR Kr,

29/620/81a). Zgodnie z warunkami kredytu hodowlanego, określonymi

jeszcze w 1945 r., wysokość pożyczki nie była adekwatna do wyższej

ówcześnie ceny inwentarza żywego (AN Kr, PBR Kr, 29/620/81c).

Z powodu dużych braków w sile pociągowej wśród rolników zainte-

resowaniem cieszył się kredyt na zakup koni (AN Kr, PBR Kr,

29/620/81l)12

. W marcu 1946 r. do wojewódzkiej spółdzielni napłynęło

około tysiąca podań. W związku z tym, iż wielkość pożyczki wynosić

miała 50 tys. zł, łączna suma zapotrzebowania była kilkakrotnie wyższa

niż suma przeznaczona na ten cel pozostająca w dyspozycji oddziału

PBR w Krakowie. Rolnicy po dokładnym zapoznaniu się z wcale nie

łatwymi warunkami kupna konia na kredyt w spółdzielni i wysokimi

kosztami ubocznymi (m.in. związanymi z prowizją, aprowizacją i trans-

portem konia), sięgającymi 9 tys. zł, zaczęli nagminnie wycofywać się

z planu zakupu (cena konia opiewałaby wtedy na 59 tys. zł) (AN Kr,

PBR Kr, 29/620/81b). W związku z tym pozytywnie odnoszono się do

możliwości bezpośredniego rozprowadzenia pozostałej części kredytu

(AN Kr, PBR Kr, 29/620/81c).

W czerwcu 1946 r. pojawiły się trudności w realizacji kredytu ho-

dowlanego na zakup bydła, świń i owiec, który początkowo był limito-

11 Charakterystyczne dla większości kredytów średnioterminowych zleconych przez

Ministerstwo Skarbu było powiązanie udzielanych pożyczek z towarem. Kredytobiorca

nie dostawał gotówki do ręki, ale posiadał prawo do nabycia właściwych materiałów, na

które bank przyznał mu kredyt. W związku z tym istniała ogólna niechęć do tego typu

transakcji, gdyż uniemożliwiały one zakup w wybranym przez siebie miejscu sprzedaży

oraz natychmiastowe wykorzystanie nadarzających się okazji. 12 Wysoki popyt kredytowy na zakup koni należy wyjaśnić wyniszczeniem stanu

koni podczas okupacji oraz przeprowadzoną parcelacją – w rozdrobnionych gospodar-

stwach rolnych wymagana ilość inwentarza pociągowego była większa. Dodatkowo na

Łemkowszczyźnie powstało około 900 gospodarstw rolnych, które łącznie posiadały 260

sztuk koni. Liczba ta nie była jednak wystarczająca, przede wszystkim w rejonie górskim

(do którego zalicza się Łemkowszczyznę), gdzie uprawa roli jest trudniejsza i wymaga

większego stanu inwentarza pociągowego niż w warunkach normalnych.

ANNA JANICKA

30

wany tak nisko, że kredytobiorca nie był w stanie nabyć za tę sumę po-

trzebnej sztuki. W tym czasie wzrosły ceny inwentarza żywego oraz nie

otrzymano subwencji bezzwrotnych obiecywanych przez organizacje

rolnicze (AN Kr, PBR Kr, 29/620/81e).

W województwie krakowskim, a zwłaszcza na Podhalu, ważne

miejsce w skali kraju zajmowała m.in. hodowla owiec, która w wyniku

wojny i okupacji została zdewastowana. Co więcej, bardzo słaba była

rasa hodowlana. Stanowiły ją przede wszystkim „świniarki”, rumunki

i krzyżówki, a roczna ich wydajność nie osiągała 1 kg wełny. Rozpoczę-

to jednak poszerzanie hodowli „kirgizki”, dającej ponad 3 kg wełny

rocznie. Kontyngent finansowy na tę akcję był bardzo mały, mimo że na

całym Podhalu istniały naturalne warunki dla hodowli owiec na dużą

skalę. W akcję hodowlaną musiały się włączyć izby rolnicze celem do-

starczenia rasowego materiału hodowlanego (AN Kr, PBR Kr,

29/620/81h).

Na Podhalu dużą wartość miał również kredyt na rozwój pszczelar-

stwa (w maju 1946 r. wynosił 1,5 mln zł), gdyż znajdowała się tam

znaczna liczba pasiek. Pojawiło się zatem zapotrzebowanie na kredyt

średnioterminowy z przeznaczeniem na zakładanie nowych pasiek (AN

Kr, PBR Kr, 29/620/81d).

Kredyt na zakup inwentarza martwego posiadał niekorzystne dla po-

życzkobiorców warunki, polegające na konieczności przedkładania ra-

chunków np. za nabyte maszyny, których firmy absolutnie nie chciały

nabywcom wydawać, aby nie zdradzić ceny sprzedawanych urządzeń

(AN Kr, PBR Kr, 29/620/81b). Dopiero w maju 1946 r. uproszczono

formalności z tym związane (AN Kr, PBR Kr, 29/620/81d).

Jedną z ważniejszych wówczas potrzeb kredytowych było finanso-

wanie elektryfikacji wsi. Wsie, gminy i całe powiaty zgłaszały się do

oddziału z planami elektryfikacyjnymi i prośbą o dofinansowanie fundu-

szy komitetów elektryfikacyjnych zajmujących się budową sieci elek-

trycznej. Kredyt na elektryfikację wsi w maju 1946 r. wynosił 5 mln zł

i okazał się niewystarczający w stosunku do dużego zapotrzebowania

wsi krakowskiej. Pierwszego kredytu udzielono gminie Jasień w powie-

cie brzeskim. Także w odniesieniu do tego rodzaju kredytu pojawiły się

postulaty uruchomienia na ten cel kredytu średnioterminowego. Barierą

w elektryfikacji wsi był brak materiałów (AN Kr, PBR Kr, 29/620/81e).

Na początku 1947 r. w województwie krakowskim zaobserwowano

wzrost zapotrzebowania na kredyty krótkoterminowe na ogólne cele

gospodarcze oraz na kredyty warzywnicze na zakup węgla do cieplarń

i zakup nasion. Z kolei popyt na kredyty siewne wśród rolników prze-

wyższał kilkakrotnie przydzielony krakowskiemu oddziałowi kontyn-


gent. Bardzo popularne były również kredyty nawozowe, jednakże przy

rozprowadzaniu ich pojawiały się duże problemy proceduralne (obowią-

zek przedłożenia faktur za zakupione nawozy) (AN Kr, PBR Kr,

29/620/81k). Natomiast wśród kredytów średnioterminowych najpilniej-

sze były nadal kredyty hodowlane (AN Kr, PBR Kr, 29/620/81j). Ponad-

to za konieczne uznano udzielanie kredytów na remont zabudowań go-

spodarczych wymagających bezzwłocznej naprawy (AN Kr, PBR Kr,

29/620/81i).

Jesienią 1947 r. na rynku pieniężnym panowała już pełna ciasnota,

a na rynku towarowym redukcja obrotów. Siła nabywcza wsi została

mocno ograniczona przez zbyt duże świadczenia podatkowe. Fakt ten

zaczął negatywnie wpływać na życie gospodarcze w skali całego pań-

stwa (AN Kr, PBR Kr, 29/620/81l). W województwie krakowskim zaob-

serwowano niepokojącą tendencję do masowego wyprowadzania na targi

bydła hodowlanego i rzeźnego. Duża podaż bydła wynikała przede

wszystkim z braku pasz, zwłaszcza treściwych, oraz nałożenia się termi-

nów spłat rat pożyczek na zakup bydła z UNRRA13

, osadnictwa i zago-

spodarowania się oraz na parcelację z Funduszu Ziemi i przedwojennego

Funduszu Obrotowego Reformy Rolnej (FORR). Ubój bydła hodowla-

nego w niedługim czasie mógł wywołać w rolnictwie negatywne skutki.

W tej sytuacji planowano uruchomienie akcji kredytowej dla wojewódz-

twa krakowskiego na zakup paszy. Z powodu braku pasz popyt na kre-

dyty hodowlane znacznie się zmniejszył (AN Kr, PBR Kr, 29/620/81n).

Na wsi krakowskiej wyłoniło się również nowe zapotrzebowanie kre-

dytowe – na kredyty na spłaty rodzinne (AN Kr, PBR Kr, 29/620/81m).

Kredyty te miały zapobiec nadmiernemu rozdrabnianiu gospodarstw rol-

nych, co już przed II wojną światową należało do tradycji w wojewódz-

twach wschodnich i południowo-wschodnich Polski (Górka 1939: 5–6).

Zgodnie z zarządzeniem z dnia 12 stycznia 1948 r. w sprawie roz-

działu kredytu oraz ziarna siewnego przyznanego przez MRiRR dla rol-

ników województwa krakowskiego na okres wiosennej akcji siewnej

1948 r. Dział Rolnictwa i Reform Rolnych Urzędu Wojewódzkiego

w Krakowie powołał w tej sprawie komisję składającą się z przedstawi-

cieli: Wojewódzkiego Związku Samopomocy Chłopskiej, Społem, PBR

oraz partii politycznych. Dla województwa krakowskiego opracowano

rozdzielniki na kredyt krótkoterminowy na zakup ziarna i nawozów

sztucznych w wysokości 46 mln zł oraz na ziarno siewne (jako pomoc

w naturze) w ilości równej 390 t (AN Kr, UW Kr, UW II 3069a).

13 Unitet Nations Relief and Rehabilitation Administration – Administracja Naro-

dów Zjednoczonych do spraw Pomocy i Odbudowy.

ANNA JANICKA

32

Dostarczeniem ziarna zajmował się Fundusz Aprowizacyjny, nato-

miast jego rozprowadzenie zlecone zostało przez MRiRR Związkowi

Gospodarczemu Spółdzielni Rolno-Produkcyjnej „Społem”, który wyko-

rzystywał do tego celu placówki terenowe, przy udziale i pod kontrolą

wojewódzkiej komisji siewnej i jej powiatowych odpowiedników. Górną

granicę ceny owsa i jęczmienia ustalono dla rolnika na 3,5 tys. zł za 1 q

oraz pszenicy na 5,1 tys. zł za 1 q (wliczając w nią cenę zakupu i całość

kosztów dystrybucji). Dystrybucja zboża odbywała się systemem kredy-

tu „wiązanego”, tzn. kredytobiorca polecony przez powiatową komisję

siewną otrzymywał z instytucji kredytowej pożyczkę nie w formie go-

tówki, ale przekazem do spółdzielni, na ilość zboża adekwatną do udzie-

lonego kredytu (AN Kr, UW Kr, UW II 3069b: 24, 3069c: 9, 3069d;

AAN, MRiRR, 1136b: 75)14

. Natomiast nasiona roślin motylkowych,

strączkowych i inne (jako niepodlegające reglamentacji) mogły być na-

bywane za pośrednictwem placówek terenowych „Społem” na zamówie-

nie wojewódzkiej i powiatowych komisji siewnych, względnie przez

rolnika indywidualnego (AN Kr, UW Kr, UW II 3069e: 2).

W pierwszym kwartale 1948 r. PBR oddział w Krakowie uruchomił

średnioterminowe kredyty inwestycyjne na wykonanie orki w ogólnej

kwocie 4 mln zł. Zostały one rozdzielone pomiędzy poszczególne po-

wiaty województwa krakowskiego w następujący sposób: powiaty Dą-

browa, Limanowa i Żywiec otrzymały po 500 tys. zł, powiat Nowy Sącz

750 tys. zł, a pozostałe powiaty po 250 tys. zł. Do 10 maja 1948 r. z całej

przydzielonej kwoty rozprowadzono ponad 3 mln zł (AN Kr, UW Kr,

UW II 3069f, g; AAN, MRiRR, 1136b: 75).

Na wniosek MRiRR z dnia 28 maja 1948 r. został uruchomiony za

pośrednictwem PBR kredyt krótkoterminowy na zakup nawozów

sztucznych w sezonie jesiennym 1948 r. dla gospodarczo najsłabszych

rolników indywidualnych w całym kraju w wysokości 350 mln zł. Reali-

zacja kredytu polegała na przekazaniu gotówki dostawcy nawozów

sztucznych, tj. spółdzielni, ewentualnie w razie trudności bezpośrednio

14 System „wiązanego” kredytu był procedurą skomplikowaną, do której rolnicy

odnosili się niechętnie wobec możliwości zakupu zboża na rynku po cenie nie wiele

wyższej, a bez większych trudności. MRiRR zarządzeniem z dnia 2 kwietnia 1948 r.

(L.P.R.4.XIII.1/138) zezwoliło rolnikom na wpłaty gotówkowe za zboże siewne, pocho-

dzące z akcji kredytu „wiązanego”, pod warunkiem jednak, że ilość nabywanego zboża

siewnego nie przekroczy 1 q – rolnicy, którzy chcieli kupić za własną gotówkę kilkadzie-

siąt kg ziarna siewnego, twierdzili, że nie opłaca się im starać dla tak małych ilości

o kredyt i poręczycieli. Otrzymali oni zgodę na takich warunkach, że w powiatach,

w których brakowało reflektantów na ziarno na kredyt, mogli kupić za własne pieniądze

ziarno w ilości do 1 q, z tym że odnośne zlecenia sprzedaży miały być również wydawa-

ne przez Powiatowe Komisje Siewne.


do rolnika. Kwalifikacją podań zajmowały się terenowe placówki Związku

Samopomoc Chłopska (ZSCH). Bez opinii właściwego ZSCH kredyt nie

mógł zostać udzielony. Wysokość pożyczki indywidualnej nie przekraczała

15 tys. zł. Beneficjentami pożyczki meli zostać w pierwszej kolejności naj-

biedniejsi rolnicy poszkodowani wskutek klęsk żywiołowych. Kredyty

przyznawano na podstawie indywidualnych podań zaopiniowanych przez

Powiatową Komisję Siewną. Z ogólnej kwoty tego kredytu województwo

krakowskie otrzymało 15 mln zł (powiaty Biała, Brzesko, Chrzanów – po

750 tys. zł, powiaty Bochnia, Dąbrowa Tarnowska, Limanowa, Myślenice,

Olkusz, Tarnów, Żywiec – po 1 mln zł, powiat Nowy Sącz – 2 mln zł, po-

wiat Nowy Targ – 1,5 mln zł, powiat Wadowice – 1,25 mln zł, powiaty

Kraków, Miechów – po 500 tys. zł) (AN Kr, UW Kr, UW II 3069h, i, j).

Wojewódzki Zarząd ZSCH ustalił potrzeby województwa krakowskie-

go na kredyty na jesienną akcję siewną 1948 r. w następującej wysokości:

kredyty na zakup nasion – 35 mln zł, na zakup nawozów sztucznych –

15 mln zł oraz na wykonanie orek – 5 mln zł. Województwo zrezygno-

wało z pomocy w naturze w postaci pszenicy i żyta ozimego, gdyż do-

świadczenia z lat poprzednich wskazywały, że rolnicy, posiadając kredyt

gotówkowy, zaopatrywali się chętniej w materiał siewny na miejscu.

Ponadto świadczenia zboża nadchodziły z dużym opóźnieniem,

a materiał siewny najczęściej nie odpowiadał normom zbóż siewnych.

W związku z tym pojawiały się zapasy w magazynach spółdzielni, nara-

żając je na straty materialne (AN Kr, UW Kr, UW II 3069k).

W 1948 r. MRiRR również uruchomiło średnioterminowy kredyt inwe-

stycyjny ze środków własnych Państwowego Funduszu Ziemi, Planu Inwe-

stycyjnego na 1948 r. Z ogólnej sumy uruchomionego kredytu wojewódz-

two krakowskie otrzymało 5 mln zł dla gospodarstw powstałych z parcelacji

na pomoc w zakupie inwentarza żywego oraz 13,75 mln zł dla gospodarstw

osiedleńczych na pomoc w zakupie inwentarza żywego. Według instruk-

cji MRiRR udzielony kredyt nie mógł przekraczać wysokości ceny wol-

norynkowej jednej krowy, ewentualnie jednego konia (AN Kr, UW Kr,

UW II 3069l).

Na początku 1949 r. odnotowano wzmożoną akcję kredytową w ra-

mach kredytów rolniczych krótko- i średnioterminowych, co tłumaczono

nadchodzącą wiosną (AN Kr, PBR Kr 29/620/84a). Na okres wiosennej

akcji siewnej 1949 r. MRiRR przyznało dla województwa krakowskiego

kredyty na zakup nawozów sztucznych przez drobnych rolników w wy-

sokości 96 mln zł (AN Kr, UW Kr, UW II 3069m)15

. Uzyskanie tego

15 PBR oddział w Krakowie do warunków zaciągania kredytu nawozowego dodał

punkt: „Gdyby uprawniony do korzystania z niniejszego kredytu nabył w bieżącym

ANNA JANICKA

34

kredytu wiązało się z dużymi formalnościami, a stosunkowo niewielkim

przydziałem nawozów, który tylko w części pokrywał zapotrzebowanie

rolnika. W związku z tym wielkość kredytu (1–4 tys. zł) nie zachęcała

do korzystania z niego. Postulowano zatem uruchomienie tego typu po-

życzek w formie wypłat gotówkowych, przy zachowaniu pełnej kontroli

ZSCH (AN Kr, PBR Kr 29/620/84a; AN Kr, UW II 3069n).

Rozdziału kredytu nawozowego na wiosenną akcję siewną 1949 r.

na poszczególne powiaty województwa krakowskiego, po uwzględnieniu

specjalnych warunków terenowych oraz ilości przydzielonych nawozów,

dokonała Wojewódzka Komisja Nawozowa z udziałem przedstawicieli

partii politycznych w następujący sposób: powiat Biała – 3 mln zł, powiat

Bochnia – 4,5 mln zł, powiaty Brzesko, Kraków – po 5 mln zł, powiat

Chrzanów – 4,25 mln zł, powiaty Dąbrowa Tarnowska, Tarnów – po

4,5 mln zł, powiaty Limanowa, Myślenice, Nowy Sącz – po 7,5 mln zł,

powiaty Miechów, Nowy Targ – po 10 mln zł, powiat Olkusz – 9,5 mln zł,

powiat Wadowice – 7 mln zł, powiat Żywiec – 6,25 mln zł (AN Kr, UW

Kr, UW II 3069o, p, r; AAN, MRiRR, 1136b: 75).

Na sfinansowanie w sezonie wiosennym 1949 r. zasiewów i orki PBR

uruchomił dla rolnictwa kredyt krótkoterminowy w kwocie 600 mln zł,

z czego na województwo krakowskie przypadało 30 mln zł na zasiew

(AAN, MRiRR, 103a). Ponadto oferowano kredyt na dokarmianie

pszczół (w kwietniu 1949 r. z całości kredytu w kwocie 4 mln zł dla

województwa krakowskiego przeznaczono na ten cel 1,2 mln zł) (AAN,

MRiRR, 1136a: 90; AN Kr, PBR Kr 29/620/84a).

Wśród kredytów dla drobnego rolnictwa w województwie krakow-

skim na czołowym miejscu stały także kredyty dla przesiedleńców na

Ziemie Odzyskane oraz kredyty dla gospodarstw osiedleńczych i utwo-

rzonych z parcelacji (AN Kr, PBR Kr29/620/84a). Jeżeli chodzi o kredy-

ty osadnicze, to rozdysponowywnano je według zasad ujętych w spe-

cjalnym regulaminie zatwierdzonym przez Ministerstwo Skarbu, ponie-

waż były one udzielane głównie z lokat tegoż ministerstwa. Dzieliły się

one na dwa rodzaje: kredyty inwestycyjno-gospodarcze (np. na naprawę

budynków, zakup narzędzi rolniczych, nasion) oraz kredyty konsump-

cyjne (na wyżywienie). Kwota kredytu inwestycyjno-gospodarczego

wynosiła najczęściej 10 tys. zł (w wyjątkowych przypadkach była wyż-

sza), a kredytu konsumpcyjnego po 1 tys. zł na członka rodziny, ale ca-

sezonie już wcześniej nawozy sztuczne za gotówkę – Instytucja Kredytowa może na

zasadzie przedstawionego przez rolnika pokwitowania, wystawionego przez Gminną

Spółdzielnię, udzielić okazicielowi kwitu pożyczkę w gotówce w wysokości nabytych

przez niego nawozów sztucznych”.


łość pożyczki na jedną rodzinę nie mogła przekroczyć 5 tys. zł. Okres spłaty

kredytów inwestycyjno-gospodarczych wynosił 3 lata w ratach półrocznych,

z możliwością karencji w ciągu pierwszego roku, a kredytów konsumpcyj-

nych 12 miesięcy, z ratami płatnymi zazwyczaj po zbiorach (AAN, PBR IC,

77: 17; Kłusek 2013a: 46; Kłusek 2013b: 236–237).

Drastyczna podwyżka cen w 1948 r. wymusiła zmianę przepisów doty-

czących kredytów osadniczych. Od marca podniesiono maksymalną wyso-

kość kredytu na cele inwestycyjno-gospodarcze do 50 tys. zł, przy równo-

czesnym uzależnieniu jej od wielkości gospodarstwa rolnego oraz potrzeb

inwestycyjnych (kredytu tego udzielano na 3–5 lat) (Kłusek 2013b: 237).

Na początku 1949 r. dla województwa krakowskiego kontyngent

kredytu dla przesiedleńców na Ziemie Odzyskane wynosił 18 mln zł,

natomiast dla gospodarstw osiedleńczych oraz utworzonych z parcelacji

18,75 mln zł. Duża część z tych kredytów miała zostać rozprowadzona

w powiecie Nowy Sącz dla osadników na gospodarstwach połemkow-

skich (AN Kr, PBR Kr, 29/620/84a).

Po ogłoszeniu nowych zasad akcji kredytowych w 1948 r. zmieniły

się również zasady kwalifikowania gospodarstw rolnych do pomocy

kredytowej. Do odbudowy i zabudowy parcelacyjnej mogły zostać wy-

znaczone wyłącznie gospodarstwa o powierzchni 5–12 ha, a poniżej 5 ha

jedynie w przypadku, gdy prowadziły uprawy specjalistyczne, zaś go-

spodarstwa o powierzchni powyżej 12 ha musiały wystąpić do Minister-

stwa Odbudowy o specjalną zgodę na zaciągnięcie pożyczki. Jednak

w lipcu 1948 r. komisarz wojewódzki polecił urzędom wojewódzkim

obniżyć dolną granicę obszaru gospodarstwa kwalifikowanego do kredy-

tu bankowego i skarbowego: dla pierwszej strefy podatkowej do 3 ha,

a dla drugiej do 4 ha. Wysokość kredytu na odbudowę i remonty została

ustalona na maksymalną kwotę 125 tys. zł (Kłusek 2013b: 252)16

.

W 1949 r. rolnicy często zwracali się do oddziału PBR w Krakowie

o przyznanie pożyczek na budowę nowych, ewentualnie odbudowę sta-

rych budynków, zniszczonych w wyniku działań wojennych. Byli to

zazwyczaj rolnicy małorolni, którzy bezpośrednio po wojnie nie mogli

korzystać z kredytów na odbudowę z powodu ustalenia minimum posia-

dania gruntu o powierzchni 5 ha. Niestety, województwo krakowskie nie

zostało w 1949 r. uwzględnione przy rozdziale kredytów na odbudowę

gospodarstw wiejskich, a na budowę nowych budynków PBR w ogóle

pożyczek nie udzielał (AN Kr, PBR Kr, 29/620/84c).

16 W wyjątkowych przypadkach do 250 tys. zł, a przy zabudowie parcelacyjnej

i osadniczej na budowę budynku gospodarczego, względnie z tymczasową częścią

mieszkalną, będącą pierwszym budynkiem w zagrodzie – do 500 tys. zł.

ANNA JANICKA

36

Popyt na kredyty rolnicze był generalnie duży, zarówno w przypad-

ku kredytów krótko-, jak i średnioterminowych, co wynikało z przeorga-

nizowania aparatu bankowego i likwidacji poszczególnych powiatowych

KKO (udzielających pożyczek indywidualnych), które znacznie ograni-

czyły kredyty dla rolnictwa, obciążając tym obowiązkiem instytucję

PBR (AN Kr, PBR Kr, 29/620/84d)17

. Planowano opracowanie planu

kredytowego dla województwa krakowskiego, który uwzględniałby po-

trzeby rolnictwa w pełnej skali. Pożyczki zaciągane w jego ramach miały

być sfinansowane przez PBR (AN Kr, PBR Kr, 29/620/84b).

Zakończenie

Bezpośrednie oraz pośrednie rozprowadzanie pożyczek dla rolnic-

twa na terenie województwa krakowskiego zdominował oddział PBR

w Krakowie. Kredytowanie rolnictwa i wsi w województwie krakow-skim nie odbiegało od trendów ogólnopolskich. Zapotrzebowanie na

pomoc finansową w obliczu ogromnych zniszczeń wojennych i okupa-

cyjnych było tutaj bardzo duże. PBR udzielał pożyczek na różnego ro-

dzaju cele, m.in. na ogólne cele gospodarcze, kredyty nawozowe, siew-

ne, warzywnicze, sadownicze, osadnicze, na zakup inwentarza martwego

oraz żywego, na remont budynków gospodarczych, na odbudowę osiedli

wiejskich, na elektryfikację wsi i wiele innych. Akcja kredytowa prze-

prowadzona w województwie krakowskim dawała szansę na odbudowę

ze zniszczeń wojennych oraz rozwój rolnictwa na tym terenie.

Literatura

Archiwum Akt Nowych (AAN), Ministerstwo Rolnictwa i Reform Rolnych (MRiRR),

sygn. 103a, Notatki dla prasy. Sprawa wiosennej akcji siewnej w 1949 r.

AAN, MRiRR, sygn. 103b, Pomoc finansowa Rządu dla rolnictwa w okresie 1944–1948 r.

AAN, MRiRR, sygn. 1136a, Sprawozdanie o położeniu gospodarczym rolnictwa za m-c

kwiecień 1949 r.

AAN, MRiRR, sygn. 1136b, Produkcja roślinna.

AAN, MRiRR, sygn. 1133, Stan zagospodarowania. Kredyty.

AAN, MRiRR, sygn. 15a, Sprawozdanie Rządu Polskiego dla FAO za rok 1948.

AAN, MRiRR, sygn. 15b, Sprawozdanie roczne dla FAO – 1947. Zapotrzebowanie

pieniężne w zakresie odbudowy i rozwoju.

17 Według zarządzenia Instytucji Centralnej KKO zostały przejęte 2–3 maja 1949 r.

Przejęciu podlegały następujące KKO: Chrzanów, Miechów, m. Nowy Sącz, pow. Nowy

Targ, oddziały Rabka-Zdrój, Jabłonka na Orawie, Związku Międzykomunalnego Olkusz,

m. Tarnów, pow. Wadowice z oddziałem w Andrychowie i m. Żywiec.


Archiwum Akt Nowych (AAN), Państwowy Bank Rolny Instytucja Centralna (PBR IC),

sygn. 77, Sprawozdanie Państwowego Banku Rolnego za rok 1945.

AAN, PBR IC, sygn. 78, Sprawozdanie Państwowego Banku Rolnego za rok 1946.

Archiwum Narodowe w Krakowie (AN Kr), Państwowy Bank Rolny Kraków (PBR Kr),

sygn. 29/620/81a, Sprawozdanie ekonomiczne Oddziału krakowskiego Państwowe-

go Banku Rolnego za miesiąc styczeń 1946 r.

AN Kr, PBR Kr, sygn. 29/620/81b, Sprawozdanie ekonomiczne Oddziału krakowskiego

Państwowego Banku Rolnego za miesiąc marzec 1946 r.

AN Kr, PBR Kr, sygn. 29/620/81c, Sprawozdanie ekonomiczne Oddziału krakowskiego

Państwowego Banku Rolnego za miesiąc kwiecień 1946 r.

AN Kr, PBR Kr, sygn. 29/620/81d, Sprawozdanie ekonomiczne Oddziału krakowskiego

Państwowego Banku Rolnego za miesiąc maj 1946 r.

AN Kr, PBR Kr, sygn. 29/620/81e, Sprawozdanie ekonomiczne Oddziału Krakowskiego

Państwowego Banku Rolnego za miesiąc czerwiec 1946 r.

AN Kr, PBR Kr, sygn. 29/620/81f, Sprawozdanie ekonomiczne Oddziału Państwowego

Banku Rolnego w Krakowie za miesiąc lipiec 1946 r.

AN Kr, PBR Kr, sygn. 29/620/81g, Sprawozdanie ekonomiczne Oddziału Państwowego

Banku Rolnego w Krakowie za miesiąc sierpień 1946 r.

AN Kr, PBR Kr, sygn. 29/620/81h, Sprawozdanie ekonomiczne Oddziału Państwowego

Banku Rolnego Oddz. w Krakowie za miesiąc wrzesień 1946 r.

AN Kr, PBR Kr, sygn. 29/620/81i, Sprawozdanie ekonomiczne Państwowego Banku

Rolnego Oddziału w Krakowie za miesiąc grudzień 1946 r.

AN Kr, PBR Kr, sygn. 29/620/81j, Sprawozdanie ekonomiczne Państwowego Banku

Rolnego Oddziału w Krakowie za miesiąc luty 1947 r.

AN Kr, PBR Kr, sygn. 29/620/81k, Sprawozdanie ekonomiczne Państwowego Banku

Rolnego, Oddziału w Krakowie, za m. marzec 1947 r.

AN Kr, PBR Kr, sygn. 29/620/81l, Sprawozdanie z działalności kredytowej Krakowskie-

go Oddziału Państwowego Banku Rolnego – za miesiąc wrzesień 1947 r.

AN Kr, PBR Kr, sygn. 29/620/81m, Sprawozdanie z działalności kredytowej Krakow-

skiego Oddziału Państwowego Banku Rolnego – za miesiąc październik 1947 r.

AN Kr, PBR Kr, sygn. 29/620/81n, Sprawozdanie z działalności kredytowej krakowskie-

go Oddziału Państwowego Banku Rolnego – za mc listopad 1947 r.

AN Kr, PBR Kr, sygn. 29/620/84a, Sprawozdanie z działalności kredytowej Oddziału

krakowskiego Państwowego Banku Rolnego za miesiąc styczeń 1949 r.

AN Kr, PBR Kr, sygn. 29/620/84b, Sprawozdanie z działalności kredytowej krakowskie-

go Oddziału n/Banku w miesiącu marcu 1949 r.

AN Kr, PBR Kr, sygn. 29/620/84c, Sprawozdanie z działalności kredytowej Oddziału

n/Banku za m-c kwiecień 1949 r.

AN Kr, PBR Kr, sygn. 29/620/84d, Sprawozdanie z działalności kredytowej krak. Od-

działu Państwowego Banku Rolnego oraz z akcji przejęcia placówek Komunalnych

Kas Oszczędności – za miesiąc kwiecień 1949 r.

Archiwum Narodowe w Krakowie (AN Kr), Urząd Wojewódzki Krakowski (UW Kr),

sygn. UW II 3069a, Rozdział kredytów i ziarna siewnego na okres wiosennej akcji

siewnej 1948 r.

AN Kr, UW Kr, sygn. UW II 3069b, Kredyt wiązany zbożem.

AN Kr, UW Kr, sygn. UW II 3069c, Akcja „wiązanego” kredytu zbożem.

AN Kr, UW Kr, sygn. UW II 3069d, Pismo do Urzędu Wojewódzkiego Krakowskiego

Dział Rolnictwa i R.R. w Krakowie z dnia 2 kwietnia 1948 r.

ANNA JANICKA

38

AN Kr, UW Kr, sygn. UW II 3069e, Pismo do Obywatela Wojewody w Krakowie z dnia

12 lutego 1948 r.

AN Kr, UW Kr, sygn. UW II 3069f, Pismo do Urzędu Wojewódzkiego Krakowskiego,

Dział Rolnictwa z dnia 21 kwietnia 1948 r.

AN Kr, UW Kr, sygn. UW II 3069g, Pismo do Urzędu Ministerstwa Rolnictwa i Reform

Rolnych, Departament Produkcji Rolnej w Warszawie z dnia 12 maja 1948 r.

AN Kr, UW Kr, sygn. UW II 3069h, Pismo do Urzędów Wojewódzkich (wszystkich)

z dnia 25 czerwca 1948 r.

AN Kr, UW Kr, sygn. UW II 3069i, Protokół z posiedzenia odbytego w Dziale Rolnictwa

i R.R. Wydziale Rolnictwa w dniu 26 czerwca 1948 r. w sprawie rozdziału kredytu

na zakup nawozów sztucznych w wysokości 15 000 000 zł.

AN Kr, UW Kr, sygn. UW II 3069j, Kredyt na zakup nawozów sztucznych w okresie

jesiennym 1948 roku.

AN Kr, UW Kr, sygn. UW II 3069k, Pismo do Zarządu Głównego Związku Samopomocy

Chłopskiej z dnia 7 maja 1948 r.

AN Kr, UW Kr, sygn. UW II 3069l, Protokół z konferencji z dnia 29 listopada 1948 r.

w sprawie ustalenia rozdzielnika dla poszczególnych powiatów na średniotermino-

wy kredyt dla drobnych gospodarstw rolnych na zakup inwentarza żywego.

AN Kr, UW Kr, sygn. UW II 3069m, Pismo Państwowego Banku Rolnego Oddział

w Krakowie do Urzędu Wojewódzkiego Krakowskiego, Dział Rolnictwa i Reform

Rolnych z dnia 29 stycznia 1949 r.

AN Kr, UW Kr, sygn. UW II 3069n, Pismo Państwowego Banku Rolnego Oddział

w Krakowie do Wojewódzkiego Urzędu Krakowskiego, Dział Rolnictwa i Reform

Rolnych z dnia 12 lutego 1949 r.

AN Kr, UW Kr, sygn. UW II 3069o, Kredyty na zakup nawozów sztucznych na okres

wiosenny 1949 r.

AN Kr, UW Kr, sygn. UW II 3069p, Sprawozdanie z rozprowadzenia kredytów

96 000 000 zł na zakup nawozów sztucznych.

AN Kr, UW Kr, sygn. UW II 3069r, Rozdzielnik na powiaty woj. Krakowskiego.

Broda A., Kozłowski Z., 1950, Przyczynek do zagadnienia kredytu rolnego w 1948 r.,

Warszawa.

Dusza J., 1948, Banki w planowej gospodarce spółdzielczości, „Przegląd Spółdzielczy”,

nr 3.

emer, 1947, Zasiewy w roku 1946–47, „Gospodarka Planowa”, nr 12.

Górka R., 1939, Kredyty na spłaty rodzinne, „Życie Rolnicze”, nr 4.

Ilczuk T., 1969, Rozwój spółdzielczości oszczędnościowo-pożyczkowej w Polsce Ludo-

wej, „Spółdzielczy Kwartalnik Naukowy”, nr 1.

Jankowski J., 1964, Finansowanie rolnictwa [w:] Finanse Polski Ludowej w latach

1944–1960, Warszawa.

Jarecka-Kimlowska S., 1978, Polityka spółdzielcza na wsi polskiej w latach 1944–1970

(przyczynek do genezy polityki spółdzielczej w rolnictwie), Warszawa.

Jaworski W., 1967, Bankowość w gospodarce socjalistycznej, Warszawa.

Jaworski W., Kucharski M., Pruss W., Rączkowski S., 1956, Obieg pieniężny i kredyt,

cz. II, Warszawa.

Jezierski A., Leszczyńska C., 2003, Historia gospodarcza Polski, Warszawa.

Kaczmarek R., 2010, Historia Polski 1914–1989, Warszawa.

Kłusek M., 2009, Miejsce rolnictwa w polityce kredytowej państwa po II wojnie świato-

wej, „Journal of Agribusiness and Rural Development”, nr 3(13).


Kłusek M., 2013a, Dokumenty do dziejów Państwowego Banku Rolnego, t. II: 1945–

1948, Kraków.

Kłusek M., 2013b, Państwowy Bank Rolny w latach 1919–1949. Studium historyczno-

prawne, Warszawa.

Kucharski M., 1953, Rozwój systemu kredytowania gospodarki uspołecznionej w Polsce

Ludowej, „Finanse”, nr 1.

Kucharski M., Łukomski W., 1953, Finanse i kredyt w Polsce Ludowej, Warszawa.

Łubieński K., 1946, Rynek pieniężny w pierwszych latach po wojnie: próba analizy,

„Spółdzielczy Przegląd Bankowy”, nr 11–12.

Pruss W., 1964, Kredyt bankowy i polityka kredytowa [w:] Finanse Polski Ludowej

w latach 1944–1960, Warszawa.

Pruss W., 1975, Kredyt i polityka kredytowa [w:] Finanse Polski Ludowej w trzydziesto-

leciu (1944–1973), Warszawa.

Uchwała Rady Ministrów z dnia 21 sierpnia 1947 roku w sprawie zasad systemu finan-

sowego, M.P. 1947, nr 120, poz. 762.

Wawrzyńczuk-Nathali E., 1989, Spółdzielczość kredytowa w okresie okupacji i jej rola

w pierwszym okresie po jej wyzwoleniu [w:] Gospodarcze i społeczne skutki wojny

i okupacji dla Polski oraz drogi ich przezwyciężenia, red. W. Długoborski,

Wrocław.

Farm crediting in the Krakow Voivodeship in the years immediately after World War II

Abstract

The agricultural situation in the first years after World War II was extremely

difficult. The unstable political scene hindered the establishment of an atmosphere of

confidence and certainty, which was a precondition for the revitalisation of economic

life. In addition, economic instability disrupted the normal course of economic life and

inhibited its development after the war.

The most important issue determining the fate of the nation was the rapid increase

in food production. The Krakow Voivodeship had to face the reconstruction of farms,

both in the fields of horticulture and livestock farming. Investments provided an

opportunity to increase agricultural production However, impoverished farmers lacked

the financial means to cover them. Consequently, the demand for capital in agriculture

was enormous and it often exceeded the capacity of credit institutions.

In the period considered, the crediting of agriculture was almost entirely controlled

by the State Agricultural Bank, and its branches played a decisive role in the distribution

of loans within the scope of its activity. State Agricultural Bank financed mainly

reconstruction, rebuilding and development of countryside, state agriculture industries,

current assets and investments in farms, gardening, breeding farms and agricultural

experiment stations.

Crediting of agriculture in the first years after World War II coincided with

a nationwide trend. Indirect and direct loans were given by the State Agricultural Bank

branch in Krakow. New loans in Krakow Voivodeship provided a chance for recon-

struction and agriculture development.

Key words: Krakow Voivodeship, World War II, agriculture, crediting, State Agri-

cultural Bank

DARIUSZ GRALA

40



Dariusz Grala1

Kondycja gospodarcza Polski na tle europejskim w latach 1990–2004 w aspekcie wykorzystania czynników produkcji

Streszczenie

Polska występowała przez okres transformacji jako państwo o niskiej konkurencyjności

i słabym wykorzystaniu czynników wytwórczych, w szczególności pracy. Niska efektywność

czynnika pracy i niedostatki kapitału były wprost spuścizną po upadłym systemie nakazowo-

rozdzielczym PRL. W pracy ukazano wykorzystanie czynników produkcji w Polsce w latach

1990–2004 na tle Unii Europejskiej (z uwzględnieniem jej rozszerzenia w 1995 r.) i 10 krajów

kandydujących z Europy Środkowo-Wschodniej oraz zmiany cen analizowanych czynników.

Pomimo ciągle ogromnego dystansu w poziomie rozwoju, wyrażonego chociażby wskaźni-

kiem PKB na mieszkańca, w stosunku do państw Europy Zachodniej Polska u progu wstąpie-

nia do Unii Europejskiej niezwykle zwolniła swoje tempo wzrostu (1% r/r). Klasyczne czyn-

niki produkcji: kapitał, praca i ziemia były w różny sposób wykorzystywane, co wynikało

z dziedzictwa PRL i zróżnicowanego wyposażenia w zasoby. Przez cały okres transformacji

występowało bardzo wysokie zapotrzebowanie na kapitał fizyczny i finansowy. Koszt kapita-

łu w Polsce był bardzo wysoki z powodu deficytu tego czynnika. Zatem gospodarka rozwijała

się od 1989 r. w oparciu o import środków produkcyjnych oraz na kredyt zaciągany w zagra-

nicznych instytucjach finansowych. Podobnie działo się w innych krajach postkomunistycz-

nych. Obfitość zasobów pracy z powodu restrukturyzacji dawnych zakładów państwowych

oraz wyżu demograficznego z lat 80. przy złej polityce rynku pracy i złej polityce socjalnej

sprawiała, że zatrudnianie pracownika na etat w Polsce było nieopłacalne ze względu na

koszty okołopłacowe. Występował wzrost bezzatrudnieniowy oraz zastępowanie człowieka

technologią, nawet starej generacji technicznej, czyli przy zastosowaniu zużytych środków

trwałych. W latach 1992–1999 bardziej produktywnie wykorzystywano czynnik kapitału, zaś

od 2000 r. wyższą produktywność uzyskiwała praca niż kapitał. Ten proces był następstwem

wielu doniosłych zmian makroekonomicznych w całej gospodarce.

Słowa kluczowe: czynnik produkcji, efektywność, praca, kapitał, ceny

1 Dr Dariusz Grala, Instytut Kliometrii i Badań nad Transformacją w Poznaniu,

ul. Nałęczowska 85/9, 61-875 Poznań, e-mail: [email protected] AR

TYK

UŁY


Kondycja gospodarcza Polski na tle europejskim... 41

Wstęp

Transformacja ustrojowa od 1989 r. to prawdopodobnie najbardziej

doniosłe historycznie wydarzenie w całej współczesnej historii Polski.

Z końcem dekady lat 80. rozpoczął się dynamiczny proces demontażu

realnego socjalizmu – fundamentalna przemiana w zakresie ustroju poli-

tycznego od państwa autorytarnego do demokratycznego; w sferze syste-

mu gospodarczego – od gospodarki antyrynkowej do gospodarki rynkowej

oraz w dziedzinie ustroju społecznego – od społeczeństwa robotniczego,

zamkniętego, pod kontrolą reżimu autorytarnego do społeczeństwa plura-

listycznego, otwartego, na wzór krajów kapitalistycznych Zachodu. Nie-

wątpliwie Polska osiągnęła wielki sukces w procesie przemian, gdyż

z dziejowego punktu widzenia w bardzo krótkim czasie zdołała trans-

formować do nowego ustroju, a przy tym te rewolucyjne zmiany okazały

się trwałe (nie uległy odwróceniu). Przemiany rynkowe zostały okupione

wielkimi kosztami społecznymi (jak drastyczny spadek konsumpcji,

wysokie bezrobocie, wysoki odsetek ludności żyjącej poniżej progu ubó-

stwa), ale uwzględniając wydarzenia w całym regionie środkowo-

-wschodniej Europy, cena przemian, jakie polskie społeczeństwo poniosło

i ponosi, nie wydaje się nadmiernie wygórowana na tle innych państw

postkomunistycznych.

Próba oceny wykorzystania czynników produkcji w Polsce z per-

spektywy historyka gospodarki nie jest tożsama z analizą tego samego

tematu przez ekonomistę. Otóż historyk uwzględni procesy historyczne

związane z gospodarką, następnie sięgnie po zbiory danych gospodar-

czych oraz wskaźniki opracowane przez makroekonomistów w celu

wskazania związków przyczynowo-skutkowych. W niniejszym studium

badane jest wykorzystanie czynników wytwórczych na tle innych państw

europejskich.

Podstawowa hipoteza wynikająca z analizy opracowań i zestawień

statystycznych zakłada, że Polska w okresie transformacji była pań-

stwem o niskiej konkurencyjności i słabym wykorzystaniu czynników

wytwórczych, w szczególności pracy. Nadto wykorzystanie czynnika

pracy przebiegało zgodnie z prawem Okuna w odniesieniu do krajów

rozwijających się, tj. państw o niskim poziomie PKB per capita i zara-

zem opóźnionych technologicznie.

Celem artykułu jest ukazanie wykorzystania czynników produkcji

w Polsce w latach 1990–2004 na tle Unii Europejskiej (z uwzględnie-

niem jej rozszerzenia w 1995 r.) i 10 krajów kandydujących z Europy

Środkowo-Wschodniej oraz zmiany cen analizowanych czynników. Za-

mierzam rozpoznać zależności popytowo-cenowe i wyjaśnić zróżnico-

DARIUSZ GRALA

42

wane zainteresowanie przedsiębiorstw nabywaniem odpowiednich czyn-

ników wytwarzania. Podstawową motywacją dla niniejszej analizy jest

poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, dlaczego Polska tuż przed przystą-

pieniem do Unii Europejskiej znalazła się na ostatnim miejscu wśród

krajów kandydujących pod względem produktu krajowego brutto na

mieszkańca, liczonego wg parytetu siły nabywczej waluty (PPP) – zale-

dwie 41% średniej unijnej (UE 15 = 100) na koniec 2002 r. (Eurostat

porównuje…: 62–63). Inaczej rzecz ujmując, dlaczego Polska przed roz-

szerzeniem UE w 2004 r. zaliczana była do najuboższych krajów, nawet

w grupie 10 państw kandydujących?

Problematyka czynników produkcji była bardzo rzadko rozwijana

w publikacjach naukowych w Polsce po 1989 r. (Witkowska 2001). Stu-

dium to stanowi w związku z tym próbę zapoczątkowania dyskusji na

temat dysponowania czynnikami produkcji przez podmioty gospodarcze

w Polsce. Zakres chronologiczny pracy obejmuje okres transformacji

przed wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej.

Elity polskie po roku 1989 wytworzyły w kraju niespójny system

gospodarczy łączący silny etatyzm z elementami doktryny neoliberalnej.

Skumulowanie rozwiązań systemowych wewnętrznie sprzecznych na-

stąpiło w latach 1997–2000, tj. wraz z wejściem w życie Konstytucji RP

z 2 kwietnia 1997 r. oraz czterech reform strukturalnych rządu Jerzego

Buzka. Rozwiązania ustawowe dotyczące konstruowania fundamentów

systemu gospodarczego nie zostały przeanalizowane pod względem

spójności ani przygotowane od strony kosztów finansowych. Powstała

niestabilna hybryda zapożyczeń anglosaskich i systemu gospodarczego

nadreńskiego z ogromnym przerostem nieprofesjonalnego aparatu admi-

nistracyjnego i niezwykle skomplikowanym, ciągle poprawianym i ob-

ciążającym czynnik pracy systemem podatkowym (zob. Kieżun 2012:

339–345). Dodatkowym kosztem w finansach państwowych, łączącym

się pośrednio z oskładkowaniem wynagrodzenia pracownika najemnego,

był repartycyjny system rentowo-emerytalny wynaturzający się po 1990 r.

Opisane procesy będą analizowane w niniejszym studium.

Na początku XXI w. (2001 r.) gospodarka Polski po raz pierwszy od

czasu recesji transformacyjnej z lat 1989–1991 zanotowała tempo wzro-

stu gospodarczego bliskie zeru2. Pomimo ciągle ogromnego dystansu

pod względem poziomu rozwoju wyrażonego chociażby wskaźnikiem

PKB na mieszkańca w stosunku do państw Europy Zachodniej Polska

2 Wskaźnik wzrostu PKB za 2001 r. wyniósł 1,1% r/r, a wg skorygowanych wyni-

ków tylko 1,0% r/r; GUS skorygował wzrost PKB za 2001 r. do 1,0%, https://www.pb.pl/

gus-skorygowal-wzrost-pkb-za-2001-r-do-10-proc-104687 [dostęp: 15.05.2018].


u progu wstąpienia do Unii Europejskiej niezwykle zwolniła swoje tem-

po wzrostu i coraz bardziej ujawniały się w gospodarce procesy recesyj-

ne (por. Franik, Franik). Dlaczego Polska zamiast doganiać Zachód na

początku XXI w. popadła w niespotykany wcześniej kryzys finansów

publicznych, rekordowo wysokie bezrobocie i tempo wzrostu gospodar-

czego około 1% rocznie? Zachwianiu uległy wskaźniki stabilizacji ma-

kroekonomicznej gospodarki (wskaźniki tzw. pięciokąta stabilizacji)

(por. Baszyński, Piątek, Szarzec 2011: 223–228). Przyjęte przez rząd

Marka Belki (2005) Założenia Narodowego Planu Rozwoju na lata

2007–2013 uwypukliły problem dużego ubóstwa i bezrobocia, które

według autorów dokumentu można byłoby przezwyciężyć, jeśli kraj

osiągnie wysokie tempo wzrostu gospodarczego. Eksperci ekonomiczni

upatrywali rozwiązania istotnych problemów społecznych, np. bezrobo-

cia, w osiągnięciu wysokiego tempa wzrostu PKB połączonego z inten-

sywnym urynkowieniem, absorpcją środków unijnych i możliwie szero-

ką prywatyzacją majątku (Dryll 2004: 22–23)3.

Pojęcie czynników produkcji w ekonomii

Według słownika ekonomicznego czynnikiem produkcji nazywamy

składnik wyróżniony w kompleksie zjawisk, nie zawsze nadający się do

ujęcia opisowego lub wymiernego (ścisłego), który rozpatrywany jest

jako przyczyna, warunek jakiegoś analizowanego skutku (Słownik…

1996: 45). Według ekonomisty Bogusława Czarnego czynniki produkcji

to dobra zużywane przy produkcji innych dóbr (Czarny 1998: 52).

Ekonomiści klasyczni wyróżnili trzy podstawowe czynniki produk-

cji: ziemię, kapitał i pracę. Alfred Marshall uważał, że należy uwzględ-

nić w badaniach dodatkowo czynnik organizacji, zaś austriacki uczony

Josef Schumpeter opowiedział się za wyodrębnieniem czynnika przed-

siębiorczości (Elementarne… 1994: 12).

W artykule zostały omówione problemy wykorzystania „klasycznej

triady”, a więc czynników kapitału, pracy i ziemi w gospodarce polskiej

w okresie transformacji. W przypadku czynnika przedsiębiorczości

w XX w. zachodzi problem rozdziału własności i funkcji zarządzania.

Przedsiębiorca stał się tylko jednym z kilku czynników wpływających na

3 „Fundamentem rozwoju społeczno-gospodarczego Polski w perspektywie kilkunastu

lat musi być wysokie tempo wzrostu gospodarczego – rzędu 5% PKB rocznie. Wysoki wzrost

gospodarczy stwarza podstawę dla stopniowego usuwania barier rozwoju wynikających

z negatywnych cech strukturalnych gospodarki oraz z deficytu kapitału ludzkiego

i społecznego, ale nie eliminuje wszystkich tych problemów” (Projekt… 2005: 3).

DARIUSZ GRALA

44

rozwój przedsiębiorstwa obok kadry menedżerów i analityków, a także

wyspecjalizowanych prawników (kwestie podatkowe i zawieranie kon-

traktów). Brak w dostępnych ujęciach statystycznych szacunków odno-

szących się do bogactwa przedsiębiorczości. Jaką miarą miałaby być

mierzona wartość zasobów przedsiębiorców i przedsiębiorczości w da-

nym kraju? (por. Whitehead 2001: 53–54) Natomiast w przypadku czyn-

nika organizacji trudność stanowi dokładne wyodrębnienie tego czynni-

ka i jego wycena (jak precyzyjnie wycenić składniki materialne i niema-

terialne organizacji? W tym obszarze mamy do czynienia z wieloma

metodami wyceny organizacji, szczególnie przedsiębiorstw). Ze względu

na brak jednoznacznych kryteriów wyceny nie podjęto wyodrębniania

i oszacowania czynników spoza triady.

Przedsiębiorcy starają się osiągać w interesach maksymalny zysk przy

jak najmniejszych nakładach, a zatem dążą do maksymalizacji korzyści przy

jak najmniejszym nakładzie czynników produkcji. W związku z tym klu-

czową rolę w procesie wykorzystania czynników produkcji odgrywa ich

dostępność (możliwość kupna na danym obszarze) i cena.

Praca i ziemia stanowią pierwotne czynniki produkcji, gdyż istnieją

głównie dzięki działaniu czynników natury nie tyle ekonomicznej, ile fi-

zycznej i biologicznej (Samuelson, Nordhaus 1995: 97). Należy jednak

zastrzec, że czynniki te można ulepszać – podnosić ich jakość w procesie

gospodarowania. Klasyczni ekonomiści traktowali czynnik ziemi jako

„wolny dar przyrody”. Przyjmując zatem jako punkt odniesienia stanowisko

klasyków, teoretyk ekonomii Mark Blaug wywodzi, że „ziemia” jako czyn-

nik produkcji „składa się z odziedziczonego po przeszłości wyposażenia

i ulepszeń, przekazanych obecnemu pokoleniu jako dobra wolne” (cyt. za:

Blaug 2000: 100). Czynnik ziemi w niniejszej pracy obejmuje zasoby dane

przez przyrodę: tereny pod działalność gospodarczą, grunty rolne, lasy,

zbiorniki wodne oraz bogactwa naturalne pod powierzchnią ziemi. Kapitał

jest czynnikiem wtórnym, który dzieli się na kapitał fizyczny w formie

środków trwałych i zapasów oraz kapitał finansowy – pieniądze i papiery

wartościowe (Samuleson, Nordhaus 1995: 97–98). W ekonomii istnieje spór

o to, co właściwie należy uważać za kapitał. Część badaczy (ekonomiści

klasyczni) uważała, że kapitał to fundusz, który może być ucieleśniony

w dobrach fizycznych (majątek trwały przedsiębiorstw) i środkach obroto-

wych. Druga grupa ekonomistów, określana mianem „materialistów”, do-

wodziła, że kapitał składa się z dóbr fizycznych (fizycznych aktywów),

w szczególności z maszyn i urządzeń, które można eksploatować latami

i używać do wytwarzania różnych produktów (Hicks 1998: 187–200).

W pracy tej staram się określić przede wszystkim kapitał fizyczny

ucieleśniony w środkach trwałych oraz ten kapitał finansowy, który


w badanym momencie nie był w Polsce zamieniony na majątek trwały,

uwzględniając przy tym stopień zużycia środków trwałych.

Ceną czynnika pracy jest płaca; ziemi – renta; kapitału – stopa pro-

centowa (Whitehead 2001: 41–52). Dla przedsiębiorstw, które są moto-

rem gospodarki rynkowej, płaca oraz narzuty podatkowe na nią stanowią

koszt nabycia pracy; cena zakupu gruntu lub jego dzierżawy stanowi

koszt pozyskania zasobów ziemi, zaś wysokość oprocentowania kredy-

tów lub koszty dostępu do niekredytowych źródeł środków finansowych

stanowią koszty pozyskania kapitału.

Zasoby czynników produkcji

Polska jako kraj średniej wielkości na starcie reform rynkowych dyspo-

nowała następującym potencjałem czynnika pracy. Zasoby siły roboczej

(ludność pracująca + zarejestrowani bezrobotni w wieku 15– 64 lat) według

polskiej statystyki oceniano w 1990 r. na ok. 18,9 mln osób, w 1995 r. na

18,1 mln, a w 2002 r. na 16,9 mln. Zasoby pracy rozumianej w GUS

jako suma ludności pracującej i zarejestrowanych bezrobotnych skurczy-

ły się zatem z 18,9 mln do 16,9 mln osób – o ok. 2 mln (Informacja…

2001: 5; Rocznik… 2003: 160; Sobocka-Szczapa 2003: 44)4. Jednakże

liczba ludności Polski w okresie 1990–2002 nie zmniejszyła się (1990–

38,1 mln; 2002 r. – 38,6 mln), a zatem część ludności dołączyła do grupy

biernych zawodowo w ujęciu polskiej statystyki. Natomiast według

Banku Światowego zasoby siły roboczej w Polsce (ogół ludności w wie-

ku produkcyjnym między 15 a 64 rokiem życia) kształtowały się nastę-

pująco: 1990 r. – ok. 19 mln, 2001 r. – ok. 19,9 mln osób (World… 2003:

43)5. Biuro statystyczne Międzynarodowej Organizacji Pracy podaje, że

w Polsce w latach 1991–2000 siła robocza wzrastała średniorocznie

o 0,9% (Raport… 1995). W związku z tym zasoby pracy osiągnęły roz-

miary blisko 20 mln osób, a wiązało się to ściśle z wyżem demograficz-

nym wśród młodzieży, która przez całe lata 90. intensywnie zasilała

rynek pracy. Ogólnie zasoby pracy w Polsce były w dużej części złożone

z młodzieży w wieku 18–24 lat (w 1989 r. w tej grupie było 3595 tys.

osób, a w 1999 r. już 4478 tys.), a zatem bardzo młodej i często niedoświad-

czonej siły roboczej. Czynnikiem niezwykle pozytywnym w latach 90. było

intensywne kształcenie się młodzieży w szkołach wyższych, tak iż udział

4 Do grupy pracujących zalicza się również przedsiębiorców pracujących w pod-

miotach gospodarczych. 5 Natomiast ILO obliczyła siłę roboczą Polski w 1995 r. na ok. 17 mln, a w 2001 na

17,37 mln osób od 15 lat wzwyż (Yearbook… 2002: 24).

DARIUSZ GRALA

46

osób z wykształceniem wyższym w ogólnej populacji (25–64 lat) wzrósł

z 7% (1989 r.) do 12,2% w 2002 r. (Biała… 1996: 13; Eurostat porów-

nuje… 2004: 63).

Zasoby kapitałowe, jakie posiadała Polska w okresie 1990–2004,

oceniam na podstawie wartości brutto środków trwałych z uwzględnie-

niem stopnia zużycia majątku produkcyjnego (budynków i budowli,

maszyn, narzędzi, urządzeń technicznych oraz środków transportu)

i wartości depozytów pieniężnych gospodarstw domowych oraz przed-

siębiorstw. W 1990 r. (stan na 31 grudnia) wkłady na żądanie oraz depo-

zyty terminowe gospodarstw domowych oraz przedsiębiorstw wyniosły

151 914,8 mld zł (15 191,48 mln nowych zł), a wartość brutto środków

trwałych (na 31 grudnia 1990) 338 474,0 mln zł (netto = 193 607,1 mln zł)

(Rocznik… 1991: 157,168; Rocznik… 1996: 491)6. Łącznie był to kapitał

w starych złotych 1 264 602 mld zł, co po przeliczeniu na dolary po kur-

sie z 31 grudnia 1990 r. (1USD = 9500 zł) stanowiło ok. 133 100 mln USD.

Dodając zasoby pieniężne przeliczone na dolary o wartości 5,9 mld USD,

otrzymamy łącznie 139 000 mln, tj. 139 mld USD według kursu NBP na

koniec 1990 r.7

Kapitały zarówno finansowy, jak i fizyczny w całym badanym okre-

sie nominalnie powiększały się. W dniu 31 grudnia 1995 r. wartość brutto

środków trwałych wyniosła 893 130,7 mln zł (netto – 493 901,3 mln zł),

a wkładów oszczędnościowych przedsiębiorstw i gospodarstw domo-

wych – 84 725,3 mln zł. Natomiast na 31 grudnia 2004 r. wartość brutto

środków trwałych wyniosła 1 747 888,672 mln zł (netto 900 498,75 mln zł)

(Główny… 2004).

Zmiany w wielkości kapitału najlepiej przedstawić w przeliczeniu

na waluty wymienialne lub w cenach stałych, w pierwszym teście warto-

ści przyjmiemy ceny z roku 1990. Dysponujemy wyliczeniem według

cen stałych wartości brutto środków trwałych. W stosunku do 1990 r.

wartość brutto środków trwałych wzrosła w 1995 r. o 9,3% (w tym bu-

dynki i budowle – 8,5%; maszyny i urządzenia – 20,1%; środki transpor-

tu – spadek o 8,4%), w 2000 r. – o 33,3%, a w 2002 r. – o 40% (w tym

budynki i budowle – 30,5%; maszyny i urządzenia – 92,2%; środki

transportu – 28,8%) (Rocznik… 1996: 515; Rocznik… 2003: 562).

6 Nie dysponujemy pełnym szacunkiem wielkości majątku obrotowego na 31 XII

1990 r., gdyż statystyka GUS nie wyodrębniała jeszcze takiej kategorii, ujmowała nato-

miast wartość zapasów ogółem. Wielkość lokat oszczędnościowych gospodarstw domo-

wych i podmiotów gospodarczych na 31 XII 1991 r. GUS ocenił w nowych złotych na

20 484,5 mln zł. 7 Identycznie oszacował wartość środków trwałych dr J. Główczyk (2002: 61–62).


Niestety, na wartość zgromadzonego i użytkowanego kapitału nega-

tywnie oddziaływały wysoka inflacja oraz stopień zużycia środków

trwałych. W przypadku Polski miało to szczególnie duże znaczenie

w pierwszej połowie lat 90. XX w. W 1990 r. kapitał finansowy wpro-

wadzany do obiegu gospodarczego tracił siłę nabywczą z powodu hiper-

inflacji przeciętnie o 585% (wskaźnik CPI rok/rok), a w 1991 r. o 70,3%

(w kolejnych latach inflację skutecznie stłumiono) oraz wskutek ustale-

nia wymienialności wewnętrznej złotego i w związku z tym nowych

kursów walutowych – szczególnie dotkliwy spadek siły nabywczej zło-

tego nastąpił w stosunku do dolara amerykańskiego (z 5235 do 9500 zł

01.01.1990 r. za 1 USD w celu urealnienia kursu waluty). Ceny wszyst-

kich rodzajów energii zwiększyły się tylko w 1990 r. w stosunku do

1989 r. dziesięciokrotnie (Główczyk 2002: 68–69).

Na potrzeby niniejszej pracy wykonano test wartości dla sumy

100 tys. zł ulokowanej w sejfie w 1982 r. (bez procentu), a zatem

w pierwszym roku reformy gospodarczej oraz dynamicznie rosnącej

inflacji CPI od 1982 r. Dla badanej sumy pieniądza obliczono jej siłę

nabywczą na koniec roku 2004 r., uwzględniając skutki zakumulowanej

inflacji w ciągu lat 1982–2004 (https://mfiles...). Szacunki siły nabyw-

czej dla owej kwoty 100 tys. zł ukazują dramat wszystkich oszczędzają-

cych Polaków, w szczególności w okresie przełomu, tj. lat 1989–1991.

Po 22 latach siła nabywcza 100 tys. zł wyniosła na koniec roku 2004

zaledwie 95,81 zł bez uwzględnienia denominacji z roku 1995. Gdyby

uwzględnić denominację, 100 tys. z roku 1982 byłoby warte mniej niż

1 grosz. Przejście z epoki komunistycznej do wolnorynkowej, tj. okres

1989–1991, kiedy oficjalnie kończy się program Balcerowicza, koszto-

wało wskutek hiperinflacji kogoś, kto odłożył sobie 100 tys. zł w 1982 r.,

następujące sumy: siła nabywcza w 1989 r. to 7465,12 zł, a na koniec

1991 r. owe 100 tys. zł było warte już tylko 639,18 zł.

Przedstawione zjawiska, nieuniknione z powodu przechodzenia go-

spodarki polskiej na początku lat 90. na tory ekonomii kapitalistycznej

i głębokiej nierównowagi wewnętrznej (załamanie finansów publicznych

oraz wysoka inflacja), jak i zewnętrznej (wysokie zadłużenie zagranicz-

ne), wpływały ujemnie na formowanie się kapitału (akumulacja osiągała

ujemny wzrost w odstępie lat 1990–1992).

Kapitał fizyczny w postaci majątku trwałego był silnie osłabiony

wysokim stopniem zużycia środków trwałych. Na koniec 1990 r. po

dokonaniu weryfikacji i aktualizacji wartości środków trwałych produk-

cyjnych stopień ich zużycia wyniósł aż 42,8%, w 1991 r. – 44,0%;

w 1995 r. – 44,7%, a w 2002 r. – 46,7% (Główczyk 2002: 61; Rocznik…

2003: 565). Dokonując pogłębionej analizy stopnia zużycia, dowiaduje-

DARIUSZ GRALA

48

my się, że w całym badanym okresie transformacji pogłębiało się ogó-

łem zużycie kapitału fizycznego w stosunku do stanu z końca Polski

Ludowej. Niezwykle wysoki stopień zużycia dotyczył takich środków

kapitałowych jak: maszyny, urządzenia techniczne i narzędzia (w 1995 r.

– 60,6%; w 2000 r. – 58,5%; w 2002 r. – 60,7%), środki transportu

(1995 r. – 65,2%; 2000 r. – 57,8%; 2002 r. – 53,6%) (Rocznik… 1996:

518; Rocznik… 2001: 527; Rocznik… 2003: 566). W mniejszym stopniu

zdegradowane zostały budynki i budowle (w 1995 r. – 38,8%; w 2000 r.

– 41,3%; w 2002 r. – 40,0%), ale w przypadku tych środków kapitało-

wych zaznaczył się negatywny trend pogłębiania stopnia zużycia. Ogól-

na wartość netto kapitału oszacowana przez autora w przeliczeniu na

dolary Stanów Zjednoczonych wyniosła w 1990 r. (31 grudnia) ok.

133 100 mln USD, a w 2004 r. – 301 170,15 mln USD, tj. 301,17 mld

USD (kurs 2,99 zł z 31 grudnia 2004 r.). Zatem nastąpił wzrost wartości

kapitału fizycznego netto w odstępie 15 lat (1990–2004) o 126,27%

w przeliczeniu na dolary Stanów Zjednoczonych AP. Z punktu widzenia

roku bazowego 1990, kiedy Polska wchodziła do gospodarki rynkowej

z bardzo niskimi oszczędnościami w walutach wymienialnych i mocno

zdekapitalizowanymi środkami trwałymi, wzrost wartości kapitałów

w ciągu 15 lat o ponad 126% daje przeciętną stopę procentową r = 5,6%

rocznie, licząc według wzoru na wartość przyszłą FV i przekształcając

go na stopę r bez kapitalizacji odsetek (por. Leahigh 1999: 13).

zatrudnienie – prawa oś wartości; wartość środków trwałych – lewa oś wartości.

Wykres 1. Wzrost realnego PKB, kapitału fizycznego oraz zatrudnienia

w latach 1992–2004

Chart 1. Real GDP, psyhical capital and employment growth in 1992–2004

Źródło: obliczenia własne na podstawie tablic statystycznych GUS.


W drugim teście wzrost wartości kapitałów fizycznych został zmierzo-

ny jako wartość środków trwałych netto policzona w cenach stałych z roku

2004, tj. roku wstąpienia Polski do Unii Europejskiej, kiedy wzrost inflacji

był nieznaczny, jednocyfrowy, w porównaniu do burzliwych lat 1989–1991

pod względem dynamiki wzrostu cen. Jako rok początkowy badania

uwzględniliśmy rok 1992, tj. pierwszy okres wzrostu gospodarczego po

gwałtownej recesji transformacyjnej z lat 1989–1991. Wykres 1 po wyeli-

minowaniu wpływu recesji transformacyjnej ukazuje przede wszystkim

silną korelację dodatnią (0,99) pomiędzy wzrostem realnego PKB oraz

wzrostem wartości kapitału fizycznego. Natomiast druga obserwacja doty-

czy dużych wahań w poziomie zatrudnienia i niskiej korelacji zmian w zatrudnieniu z realnym wzrostem gospodarczym (-0,26). Krzywa zatrud-

nienia uformowała się w szeroką „literę m”. Zmiany w obrębie zbioru za-

trudnionych objaśnione zostaną jednak w innym podrozdziale artykułu.

Wzrost wartości środków trwałych brutto policzony w cenach stałych z roku

2004 wyniósł 42,36% dla okresu 1992–2004. Jest to wynik zbliżony do

obliczeń Banku Światowego dla okresu 1990–2002, kiedy uzyskano war-

tość wzrostu 40%. Ten szacunek ujawnia ogromny wpływ inflacji pieniądza

na wartość kapitału w Polsce. Kalkulacje wykonane w przeliczeniu na dola-

ry Stanów Zjednoczonych dają znacznie wyższy wzrost wartości.

Tabela 1. Wzrost gospodarczy, kapitał fizyczny oraz zatrudnienie w latach 1992–2004

Table 1. Economics growth, physical capital and employment in 1992–2004

Rok PKB w cenach stałych 2004

Wartość środków trwałych w cenach stałych 2004

Zatrudnienie

w mld zł w mld zł w mln osób

1992 548,9092 1 227,7821 15,1350

1993 569,7677 1 251,1099 15,1180

1994 599,3956 1 283,6388 15,2820

1995 641,3533 1 310,5952 15,4857

1996 679,8345 1 373,5038 15,8419

1997 726,0633 1 421,5764 16,2945

1998 760,9143 1 477,0179 15,2671

1999 792,1118 1 534,6216 16,0089

2000 823,7963 1 599,0757 15,4888

2001 832,0342 1 642,2507 14,9956

2002 843,6827 1 680,0225 14,9237

2003 875,7426 1 710,2629 14,7342

2004 922,1570 1 747,8887 14,8268

Źródło: obliczenia własne na podstawie tablic GUS.

Mimo rozbieżnych wyników dla dwóch testów odnoszących się

do kapitału fizycznego w okresie 1990–2002 oraz w latach 1992–

DARIUSZ GRALA

50

20048 w Polsce akumulacja kapitału rozumiana jako nakłady na inwestycje

w środki produkcyjne oraz oszczędności (formowanie się kapitału trwałego

i rzeczowych środków obrotowych obejmujących m.in. nakłady na uzbroje-

nie gruntów, infrastrukturę komunikacyjną, handlową i przemysłową oraz

socjalną, a także zapasy i produkcję w toku) po zapaści w okresie recesji

transformacyjnej wzrastała dynamicznie, czego potwierdzeniem był wskaź-

nik przeciętnego rocznego wzrostu akumulacji (gross capital formation)

w latach 1990–2001 wynoszący 9,6% – obok Słowenii (10,7%) najwyższy

w regionie Europy Środkowo-Wschodniej. Wprawdzie udział akumulacji

procentowo w PKB obniżył się w Polsce z poziomu 26% w 1990 r. do 22%

w 2001 r., ale realny PKB wzrósł między 1989 a 2000 r. o 27%, licząc w cenach stałych z 1989 r.

9 Natomiast realny PKB Polski wzrósł pomiędzy

1992 a 2004 r. o 68%, licząc w cenach stałych z roku 2004. W porównaniu

do innych krajów Europy Wschodniej jest to imponujący wzrost dochodu

narodowego. Ten wzrost gospodarczy był osiągany w głównej mierze

z kapitałów zagranicznych – na kredyt ze źródeł zagranicznych, tj. kredytów

z krajów zachodnich, co zostanie rozwinięte w następnej części studium.

Stopy rocznego wzrostu w poszczególnych latach dla kapitału, pracy oraz

produktu krajowego brutto ukazuje wykres 2.

Wykres 2. Tempo wzrostu realnego PKB oraz czynników produkcji K i L (r/r)

w latach 1992–2004

Chart 2. Real GDP growth rate and production factors K and L (y/y) in 1992–2004


8 W jednym i drugim teście tyle samo lat badanych, tyle tylko że w pierwszym te-

ście uwzględniono wpływ recesji transformacyjnej, a w drugim już nie. Obliczenia w obu

testach w cenach stałych. 9 Polska odnotowała najwyższy wzrost realnego PKB w całej grupie krajów post-

komunistycznych dokonujących transformacji ustrojowej w latach 1989–2000 (Kołodko

2001: 59; World… 2003: 219).


Na koniec w odniesieniu do zasobów kapitałowych warto podać, jak

majątek trwały rozdzielony był według sektorów własności. Jest to nie-

zwykle istotne z punktu widzenia transformacji systemowej w kierunku

gospodarki rynkowej, którą przechodziła Polska w badanym okresie.

W 1990 r. 65% majątku trwałego należało do sektora publicznego (jed-

nostek państwowych oraz samorządu terytorialnego), w 1995 r. 59,7%

wartości brutto środków trwałych przypadało na sektor publiczny, a na

sektor prywatny 40,3%. W 2002 r. jeszcze 44,8% wartości brutto środ-

ków trwałych znajdowało się w rękach sektora publicznego, ale wła-

sność prywatna zyskała już przewagę (55,2%) (Chrościcki 2000: 8).

Mimo głębokiego procesu urynkowienia czynnik kapitału przez dłu-

gi czas w przeważającej wartości skupiony był zatem w sektorze pu-

blicznym, natomiast własność prywatna zdobyła przewagę pod wzglę-

dem posiadania kapitału fizycznego dopiero w 2001 r. (powyżej 50%

wartości brutto środków trwałych) (Rocznik… 2003: 562).

Czynnik ziemi – zasoby i wykorzystanie

Polska w okresie 1990–2004 posiadała zróżnicowane zasoby bogactw

znajdujących się w ziemi oraz duże obszary pod działalność rolną i gospo-

darczą. Powierzchnia użytków rolnych wyniosła w 1990 r. 18 784 tys. ha

(60,1% powierzchni ogólnej – p.o.), w 1994 r. – 18 690 tys. ha (59,8%

p.o.), a w 2002 r. – 191 162 tys. ha (61,3% p.o.). Lasy i zadrzewienia

stanowiły w 1990 r. 8884 tys. ha (28,4% p.o.), w 1994 r. – 8937 tys. ha

(28,6% p.o.), a w 2002 r. – 9147 tys. ha (29,3% p.o.). Zasoby wody nie-

odzowne dla rolnictwa i przemysłu prezentowały następujący stan:

w 1990 r. – 826 tys. ha, w 1994 r. – 830 tys. ha, a w 2002 r. 640 tys. ha.

Wielkość nieużytków w badanym okresie była niewielka i na stabilnym

poziomie ok. 500 tys. ha (1,6% p.o.) (Rocznik… 1991: 16–17; Rocznik…

2003: 17–18). Oceniając stan ziemi pod względem jakości gruntów dla

rolnictwa, należy stwierdzić, że w Polsce występowała duża mozaika

ilościowa i przestrzenna typów gleb. Gleby strefowe pokrywały ok. 75%

powierzchni kraju, w tym gleby brunatnoziemne ponad 50% (średnio

urodzajne), zaś gleby bielicoziemne ok. 25% (najczęściej mało urodzaj-

ne). Gleby pozastrefowe, najczęściej reprezentowane przez czarnoziemy

(b. urodzajne), występowały wyspowo na niewielkim terenie ok. 1%

powierzchni kraju. Gleby śródstrefowe zaś zajmowały ok. 25% po-

wierzchni kraju. Reprezentowane były głównie przez mady, grunty uro-

dzajne, które zalegały w deltach Wisły i Odry oraz innych rzek. Ogólnie

ujmując, gleby I i II klasy, najlepsze dla rolnictwa, zajmowały 3,3%

DARIUSZ GRALA

52

powierzchni kraju; III klasy, dobre – 22,3%; natomiast słabe i bardzo

słabe, V i VI klasy – 34,6% (Geografia… 2004: 161–162). Grunty zde-

wastowane i zdegradowane, wymagające rekultywacji, stanowiły w 1990

r. 93 679 ha, w 1995 r. – 72 245 ha, a w 2002 r. 70 884 ha (Rocznik…

1991: 17; Rocznik… 2003: 18). Powierzchnię tych gruntów sukcesywnie

zmniejszano poprzez ponowne zagospodarowanie. Polska w latach 1990–2004 posiadała duże zasoby niektórych kopalin,

co stawiało ją w rzędzie dobrze wyposażonych w bogactwa naturalne

państw europejskich. Podstawowym bogactwem był węgiel kamienny,

którego złoża udokumentowane geologicznie wyniosły na 31 grudnia 1989 r.

– 65 838 mln t (w tym zagospodarowane 30 620 mln t), w 1994 r. –

61 129 mln t, a w 2002 r. – 44 084 mln t (zagospodarowane 15 888 mln t).

Spośród surowców energetycznych Polska obfitowała też w zasoby

węgla brunatnego (w 1989 r. 12 861 mln t, w tym zagospodarowane

2608 mln t, a w 2002 r. – 13 861 mln t, zagospodarowanych 2014 mln t)

oraz gazu ziemnego (w 1989 r. – 168,64 km3 gazu, w tym zagospodaro-

wane 130,3 km3, w 2002 r. – 149 km

3, w tym zagospodarowane 128 km

3)

(Rocznik… 2003: 18).

W kategorii surowców metalicznych Polska posiadała tylko duże za-

soby rudy miedzi (w 1989 r. – 3379 mln t, zagospodarowane 1969 mln t,

w 1994 r. – 3190 mln t, w w 2002 r. – 2369 mln t, zagospodarowane

1451 mln t) oraz rudy cynku i ołowiu (w 1989 r. – 343 mln t, w tym

zagospodarowane 133 mln t; w 2002 r. – 180 mln t, zagospodarowane

41 mln t). Poza wymienionymi Polska posiadała bardzo obfite zasoby

surowców chemicznych, takich jak: sól kamienna (w 1989 r. – 74 639 mln t,

zagospodarowane 3454 mln t, a w 2002 r. – 80 251 mln t, zagospodaro-

wane tylko 8327 mln t) i siarka (w 1989 r. – 897 mln t, zagospodarowa-

ne 531 mln t, w 2002 r. – 471 mln t, w tym zagospodarowane tylko

41 mln t). Ponadto do grupy bogactw naturalnych należy zaliczyć duże zasoby surowców skalnych, niezwykle cennych dla budownictwa.

W szczególności zasoby wapieni i margli dla przemysłu cementowego

i wapiennego (w 1989 r. – 17 838 mln t, zagospodarowane 6187 mln t,

w 2002 r. 17 384 mln t, zagospodarowane 6171 mln t) oraz kamienie

drogowe i budowlane (w 1989 r. – 8153 mln t, zagospodarowane

3642 mln t, a w 2002 r. – 8065 mln t, zagospodarowane 3860 mln t)

(Rocznik… 2003: 19).

Największe bogactwo naturalne Polski pod względem wielkości

udokumentowanych złóż stanowiły zatem w latach 90. sól kamienna,

węgiel kamienny, brunatny, gaz ziemny oraz wapienie i margle. W obfi-

tości występowały bogactwa będące źródłem energii dla przemysłu cięż-

kiego i energetyki konwencjonalnej, węglowej oraz dla budownictwa (w przypadku wapieni).


Ogólna charakterystyka rynków czynników produkcji

W charakterystyce tej uwzględnione są uwarunkowania podaży, cen

rozumianych jako koszt pozyskania czynnika oraz popytu, czyli zapo-

trzebowania na dany czynnik.

Tabela 2. Podaż, popyt i ceny na czynniki produkcji

Table 2. Supply, demand and prices for production factors

Podaż czynnika Cena (koszt pozyskania) Popyt na czynnik

Rynek pracy

wysoka podaż i stale wzrastająca grupa osób w wieku produkcyjnym

w latach 90. Bardzo duże zasoby pracy zarówno w sto-sunku do krajów Unii Europejskiej (UE-15), jak i w porównaniu do krajów kandydujących do UE (największy ry-

nek pracy wśród krajów kandydujących do UE)

bardzo niska cena zatrud-nienia pracownika w sto-sunku do krajów UE-15

w rezultacie bardzo niskie-go poziomu przeciętnych płac w przeliczeniu na EUR. Porównywalna cena do innych krajów Europy Środ-kowej (nieco wyższe prze-ciętne godzinowe koszty pracy do 2003 r. w po-

równaniu do Czech, Węgier i Słowacji oraz państw nadbałtyckich. Z kolei po II kw. 2003 r. niższe godzi-nowe koszty pracy w sto-sunku do wymienionych krajów regionu

zapotrzebowanie na pra- cę bardzo niskie w po- równaniu do krajów UE-

15. Również niski popyt w stosunku do takich krajów, jak Węgry, Cze- chy i Słowenia, o czym świadczą wskaźniki bezrobocia i aktywności zawodowej. W Polsce

zapotrzebowanie na pra- cę rosło tylko w l. 1994–1997. Dominowało niskie wykorzystanie pracy, głównie nieskompliko-wanej technicznie, w u- sługach.

Rynek kapita-łu

niska podaż w szcze-gólności w I połowie lat 90. ze względu na: małą dostępność źródeł kapi-

tału, brak rozwiniętych instytucji finansowych i rynku kapitałowego, niski poziom krajowych oszczędności w przeli-czeniu na waluty wy-mienialne, wysokie za- dłużenie zewnętrzne i

brak wiarygodności kredytowej do 1995 r. oraz wysoką inflację odstra-szającą od inwestycji

bardzo wysoka cena w stosunku do krajów UE-15 ze względu na wysokie realne stopy procentowe

i duże ryzyko inwestycyjne w ocenie banków. Wysoki koszt pozyskania kapitału, nawet dwu- i trzy- krotnie wyższy niż w takich krajach, jak Czechy, Węgry i Słowacja ze względu na b. wysokie oprocentowanie

kredytów w stosunku do poziomu inflacji

wysokie zapotrzebo-wanie zgłaszane przez krajowe podmioty gospodarcze, a w drugiej

połowie lat 90. również przez zagraniczne przed-siębiorstwa silnie anga-żujące się kapitałowo w Polsce

Rynek ziemi

niska podaż ze względu na występowanie barier prawnych w obrocie zie- mią i duże przywiązanie

rolników do ojcowizny

bardzo niska cena, ale rosnąca w drugiej połowie lat 90. w porównaniu do krajów UE-15, gdzie grunty

rolne są nawet kilkanaście

niski popyt ze względu na ograniczenia w do-stępie dla obcokrajow-ców oraz regres wsi

względem dużych aglo-

DARIUSZ GRALA

54

oraz brak możliwości

odejścia z rolnictwa (per-spektywy przekwalifikowania do innych zawo-dów. Ponadto wskutek niepewności na rynku rolnym w pierwszej połowie lat 90.

razy droższe niż w Polsce.

Ponadto bardzo wysokie zróżnicowanie ceny grun-tów w kraju. Cena porów-nywalna do krajów Europy Środkowej

meracji miejskich. Duże

zainteresowanie zaku-pem ziemi dopiero przed przystąpieniem Polski do UE. W krajach Euro-py Środkowej znacznie większe zakupy gruntów z uwagi na lepszą infra-strukturę komunikacyjną

i ułatwienia administra-cyjne dla inwestorów

Rynek pracy w latach 1990–2004 charakteryzował się wysoką podażą

zasobów siły roboczej spowodowaną wkroczeniem nań młodzieży z wyżu

demograficznego, czyli bardzo licznych roczników 18-latków. Zasoby te

zwiększały się również na skutek procesów restrukturyzacji i prywatyzacji

przedsiębiorstw zapoczątkowanych w 1990 r. Koszty zatrudnienia pracowni-

ka, choć bardzo niskie w porównaniu do krajów UE-15 (w przedsiębior-

stwach przemysłowych niższe nawet 6-krotnie, a w przemyśle przetwórczym

7-krotnie niższe niż w najbogatszych krajach UE) (Eurostat yearbook…

2002: 213), dynamicznie wzrastały przez cały badany okres i stawały się

coraz trudniejsze do udźwignięcia dla przedsiębiorców krajowych, budują-

cych swoje firmy od podstaw na bazie polskiego kapitału (patrz wykres 3)

(Koszty… 2001). Krajowi przedsiębiorcy reprezentowali w głównej mierze

sektor małych i średnich przedsiębiorstw (ok. 99% w ogólnej strukturze

przedsiębiorstw). Przykładowo koszty pracy na jednego zatrudnionego

w latach 1995–2000 wzrosły w Polsce o 76% (Koszty… 2001), natomiast

pomiędzy rokiem 2000 a 2004 przeciętne koszty pracy ogółem wzrosły

o 18,7% (patrz wykres 3). W dużej mierze tak dynamiczny wzrost kosztów

pracy wynikał z powiązania wysokości składek do ZUS z wielkością mini-

malnego wynagrodzenia w grupie przedsiębiorstw zatrudniających od

10 pracowników, stanowiących zbiór nieco ponad 5 mln pracujących,

a zatem „wycinek” rynku pracy w porównaniu do całego zbioru pracujących

w Polsce (porównaj wykres 4). Krajowe przedsiębiorstwa w latach 90. XX

stulecia coraz częściej redukowały zatrudnienie lub przechodziły na kon-

traktację terminową, np. umowy zlecenia i o dzieło w oparciu o kodeks

cywilny, a nie prawo pracy, co uwidoczniło się szczególnie od 1999 r. (zob.

tabelę 4 pokazującą stopę bezrobocia na tle innych krajów europejskich

i wykres 4 obrazujący wskaźnik zatrudnienia)10

.

10 Jako czynniki determinujące ten proces należy wymienić: reformę emerytalną

(umowy agencyjne), zmiany w kodeksie pracy ułatwiające zawieranie terminowych

umów oraz tzw. samozatrudnienie.


Pracownik zatrudniony na umowę o dzieło bądź zlecenia w wymia-

rze 8 czy więcej godzin dziennie w konkretnym zakładzie pracy, np.

magazynie, był pozbawiony możliwości skorzystania z uprawnień wyni-

kających z kodeksu pracy i z ochrony sądu pracy (stąd „pracodawcy”

mogli wykorzystywać pracę najemnika w wymiarze zdecydowanie prze-

kraczającym 8 godzin dziennie w całym tygodniu). Powstało ogromne

wynaturzenie stosunków pracy i degradacja pozycji pracownika najem-

nego, szczególnie tego o niskich kwalifikacjach zawodowych, który nie

był w stanie wynegocjować sobie zatrudnienia na etat.

Najwięcej kosztował pracodawcę pracownik najemny w przemyśle,

szczególnie w branży wydobywczej (górnictwo), ze względu na rozliczne

przywileje górnicze, które związki zawodowe górników wywalczyły sobie

jeszcze w dobie PRL. Stosunkowo najmniej kosztował pracownik w leśnic-

twie i budownictwie, co też ujawniono w tabelach GUS za rok 2005 (Rocz-

nik… 2005: 245–246). Na pracodawcach ciążył obowiązek odprowadzania

bardzo wysokich składek ZUS oraz świadczeń socjalnych wynikających ze

zbiorowych układów pracy w odniesieniu do pracowników etatowych.

Wykres 3. Koszty pracy na jednego zatrudnionego w gospodarce narodowej

– miesięczne w Polsce w latach 1993, 2000–2004 (ceny bieżące)

Chart 3. Labor costs per one employee in the national economy – monthly in Poland in 1993, 2000–2004 (current prices)

Źródło : Rocznik Statystyczny 1996, GUS, Warszawa 1996, s. 134; Rocznik Statystyczny 2003, GUS, Warszawa 2003, s. 158–159.

Wysoki koszt pracownika najemnego z punktu widzenia polskiego

przedsiębiorcy w latach 90. XX w. wiązał się z horrendalnymi narzutami

DARIUSZ GRALA

56

podatkowymi na płace netto, w szczególności wysokimi składkami na

ubezpieczenie społeczne. Przykładowo, obliczając koszty pracy dla za-

kładu zatrudniającego 100 osób, pracodawca, który zamierzał wypłacić

pracownikowi pensję 1000 zł miesięcznie, musiał w 2001 r. ponieść

koszty pozapłacowe w wysokości 81,96% wynagrodzenia, jakie otrzy-

mał pracownik. Innymi słowy, wynagrodzenie trafiające do rąk pracow-

nika stanowiło tylko 55% kosztu, jaki poniósł przedsiębiorca w związku

z jego zatrudnieniem (Milewicz 2001). Przedsiębiorstwa inwestujące

w Polsce w latach 90. kładły nacisk na aplikacje nowych technologii (co

nie było równoznaczne z nowoczesną technologią!) oraz skupiały uwagę

na projektach szybko zwracających się (głównie w handlu i usługach).

Intrygująca jest hipoteza dotycząca zachowania wykwalifikowanych

pracowników umysłowych, którzy znaleźli się na bezrobociu w latach

90. Otóż znaczna ich część nie znajdowała dla siebie odpowiedniej

oferty (zajęcia) na bardzo płytkim rynku pracy najemnej lat 90. XX

oraz początku XXI w. Oferty pracy najemnej biurowej zapewniały

bowiem płacę poniżej średniej krajowej i dotyczyły na ogół zatrud-

nienia w nowo powstających firmach, zwykle poza miejscem za-

mieszkania bezrobotnego (bardzo często w specjalnych strefach eko-

nomicznych). W rezultacie niedostatku ofert dla bezrobotnych o kwa-

lifikacjach do pracy umysłowej następowało „wtłaczanie” tych po-

szukujących i często ulegających pauperyzacji osób do pracy na sta-

nowiskach urzędniczych (proces szczególnie intensywny od końca lat

90.) w rozbudowywanych strukturach samorządu terytorialnego oraz

administracji publicznej, szczególnie centralnej, a także do działalno-

ści gospodarczej w ramach mikrofirm. Współczynnik aktywności za-

wodowej wg metodologii ILO przyjmuje się jako procentowy udział

osób pracujących w liczbie ludności w wieku 15 lat i więcej.

Projekty inwestycyjne przedsiębiorstw w badanym okresie (1990–

2004) nastawione były na coraz mniejsze zaangażowanie czynnika pra-

cy, ale za to na maksymalizowanie wydajności pracy przede wszystkim

poprzez wielogodzinne eksploatowanie pracowników za możliwie naj-

niższą stawkę godzinową. Wykres 5 ukazuje wyniki obliczeń wydajności

kapitału oraz pracy w latach 1992–2004 oraz krzywe charakteryzujące

zmiany produktywności w czasie. Z grafu wynika, że zrównanie się pro-

duktywności kapitału fizycznego oraz pracy (zatrudnionych w gospodar-

ce) nastąpiło w 2000 r. W okresie 1992–1999 bardziej produktywnie

wykorzystywano czynnik kapitału, zaś od 2000 r. wyższą produktyw-

ność uzyskiwała praca niż kapitał. Ten proces był następstwem donio-

słych zmian makroekonomicznych w całej gospodarce. Natomiast pa-


trząc bezpośrednio z perspektywy czynnika pracy, należy podkreślić

zmniejszenie się liczby pracujących nominalnie do 14,82 mln (2004)

z poziomu 15,14 mln osób w 1992 r., a sięgając do roku 1989 r. z po-

ziomu 17 mln pracujących. Drugim fundamentalnym procesem było

w czasie transformacji nieustanne ulepszanie się czynnika pracy pod

wpływem kształcenia zawodowego, stosowanie coraz nowocześniej-

szych technologii wytwórczych oraz „uzbrajania” w kapitał stanowisk

pracy.

Rok

Wskaźnik zatrudnienia

w %

Pracujący ogółem

w mln osób

1990 75,9 17767

1992 65,2 15357

1995 58,8 14791

2000 56,6 14526

2001 56,3 14207

2002 55,4 13722

2004 54,9 14058

Wykres 4. Wskaźnik zatrudnienia i pracujący ogółem w gospodarce narodowej

Chart 4. Employment rate and working in total in the national economy

Źródło : opracowanie na podstawie: „Canstat Statistical Bulletin” 2003, nr 1, s. 10;

B. Marczuk, PKB rośnie, zatrudnienie spada, „Gazeta Prawna” 2003, nr 129, dodatek

„Gazeta Gospodarcza”, s. 2; Raport o pracy w świecie, Biuro Międzynarodowej Orga-

nizacji Pracy, Warszawa 1995, tabele cz. IV; Rocznik Statystyczny 1996, GUS, War-

szawa 1996, s. 588.

DARIUSZ GRALA

58

Wykres 5. Produktywność kapitału fizycznego oraz pracy w latach 1992–2004

Chart 5. Productivity of physical capital and work in the years 1992–2004


Wydajność pracy liczona wartością dodaną na jednego zatrudnionego

w przemyśle w USD była w Polsce w badanym okresie 7- do 10-krotnie

niższa w porównaniu do krajów zachodnich i porównywalna do krajów

Europy Środkowo-Wschodniej (Polacy osiągali nieco wyższą produktyw-

ność niż Rumuni, Czesi i Słowacy, ale niższą niż Węgrzy i Słoweńcy).

W badanym okresie w Polsce występowało zjawisko nazywane

przez ekonomistów wzrostem bezzatrudnieniowym, gdyż mimo znacz-

nego wzrostu wskaźnika syntetycznego PKB w latach 1993–2000 przy-

rost miejsc pracy odbywał się tylko wtedy, kiedy wzrost przekraczał

5% PKB w skali rocznej, czyli zgodnie z prawem Okuna. Część siły

roboczej Polski emigrowała za granicę, nie znajdując pracy na rynku

krajowym. W latach 90. Polska stała się eksporterem netto czynnika

pracy, w głównej mierze pracowników nisko wykwalifikowanych, na

rynki krajów zachodnich (Marek 1998: 26–28). Proces emigracji siły

roboczej nasilił się po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej w 2004 r.

Nastąpiła wówczas wręcz masowa ucieczka młodych z kraju w poszu-

kiwaniu pracy i stabilizacji. Niniejsze studium obejmuje okres przed

wstąpieniem Polski do UE, ale nadmieniam o intensyfikacji procesu

emigracji siły roboczej, ponieważ potężny ubytek siły roboczej z Polski

szacowany był na ok. 1,5–2,3 mln osób (2015) (Polacy…). Do 2007 r.

poza granicami na stałe przebywało ponad 500 tys. osób. Masowe wy-

jazdy świadczyły o niskiej konkurencyjności Polski (polskich przed-

siębiorców) w rywalizacji o pracownika (Kaczmarczyk, Tyrowicz

2007). Słaba pozycja Polski ujawniła się wraz ze stopniowym znosze-

niem barier administracyjnych dla wyjazdów zarobkowych do starych

państw UE od 1 maja 2004 r.

0

2

4

6

8

1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Wydajność kapitału Y/K Wydajność pracy Y/L


Tabela 3. Jednostkowe koszty pracy oraz wartość dodana w przemyśle

w przeliczeniu rocznym na 1 zatrudnionego (w USD) dla krajów Europy

Table 3. Unit labor costs and added value in industry

annual conversion per 1 employee (in USD) for European countries

Kraj Koszty pracy w przemyśle Wartość dodana w przemyśle

1980–1984 1995–1999 1980–1984 1995–1999

Anglia 11406 23843 24716 55060

Austria 11949 28342 20956 53061

Belgia 12805 24132 25579 58678

Bułgaria 2485 1179 . .

Czechy 2306 3815 5782 5094

Dania 16169 29235 27919 49273

Finlandia 11522 26615 25945 55037

Francja 18488 . 26751 61019

Grecja 6461 12296 14561 30429

Hiszpania 8276 19329 18936 47016

Holandia 18891 34326 27491 56801

Irlandia 10190 22681 26510 86036

Niemcy 15708 33226 34945 79616

Norwegia 14935 38415 24905 51510

Polska 1682 1714 6242 7637

Portugalia 3115 6237 7161 17273

Rosja 2524 1528 . .

Rumunia 1757 1190 . 3482

Słowacja 2306 1876 5782 5094

Słowenia . 9632 . 12536

Szwecja 13038 26601 32308 56675

Węgry 1410 3755 4307 10918

Włochy 9955 34859 24580 50760

Źródło : World Development Indicators 2003, The World Bank, Washington 2003, s. 54–56.

Jakość czynnika pracy poprawiała się w całym badanym okresie

przede wszystkim dzięki ogromnej popularności studiów wyższych,

szczególnie o kierunku prawnym, ekonomicznym i medycznym, oraz

wzmożonemu uczestnictwu zatrudnionych w kursach i szkoleniach za-

wodowych. Jednakże w Polsce brakowało specjalistów wysokiej techno-

logii – technologów i konstruktorów. Zdaniem prof. Andrzeja Karpiń-

skiego w dziedzinie high-tech nie występowało w Polsce aż 75 nowych

zawodów, a w naukach przyrodniczych i politechnicznych pod wzglę-

dem liczby absolwentów Polska znajdowała się na jednym z ostatnich

miejsc w Europie (Kowalik 2003: B1). Potwierdzeniem tego stanowiska był spadający w Polsce udział wydatków na badania i rozwój w procen-

tach do PKB z 0,8% w 1992 r. do 0,6% w 2000 r. oraz bardzo małe fi-

nansowanie badań przez sferę przedsiębiorstw (średnia B+R dla UE

w 1992 r. wyniosła 2,0% PKB) (Biała… 1996: 33–49). Reasumując,

DARIUSZ GRALA

60

należy zauważyć, że pomimo poprawy jakościowej czynnika pracy

w całym badanym okresie wykorzystanie tego czynnika przez przedsię-

biorstwa stało na niskim poziomie i w większości lat spożytkowano ok.

50% zasobów pracy, a zatem gospodarka nigdy nie była stanie osiągnąć

poziomu wytwórczości produktu narodowego potencjalnego, kiedy to

wykorzystuje się wszystkie zasoby pracy.

Tabela 4. Stopa bezrobocia rejestrowanego i standaryzowanego w % dla krajów UE

i krajów kandydujących do Unii w okresie 1995–2004 (wskaźnik na koniec roku)

Table 4. Registered and standardized registered unemployment rate in% for EU and candidate countries for the period 1995–2004 (year-end indicator)

Kraj 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2004

w % na koniec roku

UE

10,7 10,8 10,6 9,9 9,2 8,2 7,5 7,7 8,20

Austria 3,9 4,3 4,4 4,5 3,8 3,7 6,8 4,3 5,3

Belgia 9,9 9,7 9,4 9,5 9,1 8,5 10,8 7,7 7,4

Dania 7,2 6,8 5,6 5,2 5,2 4,7 4,6 4,4 5,2

Finlandia 15,2 14,5 12,6 11,4 10,2 9,8 8,4 8,3 10,4

Francja 11,7 12,4 12,3 11,8 11,2 9,5 9,0 8,7 9,2

Grecja 9,2 9,6 9,8 10,9 11,9 11,1 10,9 9,7 10,2

Holandia 6,9 6,3 5,2 4,1 3,3 3,0 2,0 3,0 4,6

Hiszpania 22,9 22,2 20,8 18,8 15,9 14,1 13,0 11,8 11,1

Irlandia 12,3 11,7 9,9 7,6 5,7 4,2 . 4,3 4,5

Luksemburg 2,9 3,0 2,7 2,7 2,4 2,4 2,7 2,7 5,1

Niemcy 8,2 8,9 9,9 9,4 8,8 7,9 10,2 8,1 10,7

Portugalia 7,3 7,3 6,8 5,2 4,5 4,1 4,1 5,8 6,3

Szwecja 8,8 9,6 9,9 8,3 7,2 5,9 4,0 4,8 6,7

Wlk. Brytania 8,7 8,2 7,0 6,3 6,1 5,5 3,1 5,0 4,6

Włochy 11,6 11,7 11,7 11,8 11,3 11,3 10,0 9,0 7,9

Kraje kandydująceb

Bułgaria 11,1 12,5 14,0 12,2 13,7 16,9a

19,7a

17,8a

12,0

Cypr 2,6 3,1 3,4 3,3 3,8 4,9a

4,0a

3,3a

4,3

Czechya

4,1 3,9 4,8 6,5 8,8 8,8 8,1 7,3 8,2

Estonia 4,1 4,4 4,0 3,7 5,1 13,6a

12,6a

10,3a

10,0

Litwa 6,1 7,1 5,9 6,4 8,4 15,4a

17,4a

13,8a

11,3

Łotwa 6,3 7,0 7,5 7,6 9,7 14,4a

13,1a

12,0a

9,9

Malta 3,8 4,4 5,0 5,1 5,3 .6,3 7,1 6,9 7,3

Polska 14,9 13,2 10,3 10,4 13,0 15,1(16,1a) 17,5(18,2

a) 20,0(19,9

a) 19,1

Rumunia 9,9 7,8 7,5 9,3 11,4 7,1a

6,6a

8,4a

7,7

Słowacja 13,7 12,6 12,9 13,8 17,5 18,6a

19,2a

18,5a

18,6

Słowenia 13,9 13,9 14,4 14,5 13,6 7,0a

6,4a

6,4a 6,0

Węgrya

10,4 10,1 8,9 8,0 7,1 6,4 5,7 5,8 5,8

a bezrobocie standaryzowane BAEL; b bezrobocie rejestrowane.

Źródło: „Canstat Statistical Bulletin” 2003, nr 1, s. 12–13; Biuro Statystyczne Eurostat 2010; „Gazeta Gospodarcza. Tygodnik Gazety Prawnej”, nr 21, s. 3; Informacja o sytua-

cji społeczno-gospodarczej kraju. Rok 2000, GUS, Warszawa 2001, s. 84; International Financial Statistics, January 2003, International Monetary Fund, Washington 2003, s. 390–395, 726–727, 802–804; Rocznik Statystyczny 2003, GUS, Warszawa 2003, s. 160.


W przypadku rynku kapitału we wszystkich krajach Europy Środ-

kowo-Wschodniej mieliśmy do czynienia w badanym okresie z deficy-

tem środków kapitałowych i rywalizacją poszczególnych krajów post-

komunistycznych o inwestorów zagranicznych. Krajowy kapitał był

bardzo słaby ze względu na dziedzictwo gospodarki nakazowej, w której

sektor prywatny zwalczano lub spychano na margines, a tzw. władza

ludowa zawłaszczała prywatne majątki na rzecz państwa w początko-

wym okresie formowania się realnego socjalizmu. W nowym ustroju

politycznym pierwsze rządy solidarnościowe postawiły na radykalną

reformę rynkową i szybkie zmiany własnościowe w czasie. Niestety,

zabrakło woli do przeprowadzenia reprywatyzacji, a program powszech-

nej prywatyzacji zrealizowano w formie karłowatej (Narodowe Fundu-

sze Inwestycyjne). Polscy politycy zdecydowali się w główniej mierze

na otwarcie polski na zagraniczny kapitał, szczególnie w postaci bezpo-

średnich inwestycji. Nie zainicjowano procesu formowania krajowego

kapitału w oparciu o rodzimy sektor bankowy, lecz zdecydowano się na

szybkie umiędzynarodowienie polskiej gospodarki, sprzedaż sektora

bankowego koncernom finansowym i silny import kapitału zagraniczne-

go (Przybylski 2003: B1). Polskie przedsiębiorstwa postawione zostały

przed niezwykle trudnymi wyzwaniami w aspekcie pozyskiwania środ-

ków na rozwój działalności biznesowej, gdyż realne stopy procentowe

w Polsce w badanym okresie utrzymywano na bardzo wysokim pozio-

mie (patrz tabela 5).

Bezpośrednim motywem stosowania wysokich stóp procentowych

przez NBP była polityka dezinflacji, osłabiania tempa wzrostu cen,

które na początku lat 90. było niezwykle wysokie i mogło ponownie

doprowadzić do galopującej inflacji wskutek dużej skłonności podmio-

tów krajowych do inwestycji, a u gospodarstw domowych wysokiego

współczynnika krańcowej skłonności do konsumpcji (ksk) (Dąbrowski

1998: II–III). Restrykcyjna polityka pieniężna banku centralnego skut-

kowała niezwykle drogim kredytem w walucie krajowej i orientacją

znacznej części przedsiębiorstw krajowych na niemal całkowite rein-

westowanie wypracowanych zysków, aby tylko podołać konkurencji

i nie tracić rynku. Ponadto inwestujące w Polsce korporacje ze względu

na bardzo wysoki koszt kapitału zaciągały kredyty poza granicami Pol-

ski na znacznie tańszych rynkach Europy Zachodniej. Polskie zadłuże-

nie zagraniczne w przeliczeniu na USD osiągnęło tym sposobem na

koniec 2002 r. wysokość aż 83,27 mld USD, a na koniec 2004 r. 94,60

mld EUR łącznie dla rządu i sektora przedsiębiorstw (zadłużenie na

początku transformacji w 1989 r. wyniosło ok 43 mld USD) (Rocznik…

2003: 513; Zadłużenie…).

DARIUSZ GRALA

62

Kra

j 1

99

6

19

97

19

98

19

99

20

00

20

01

EU

C

PI

SR

S

D

SK

C

PI

SR

S

D

SK

C

PI

SR

S

D

SK

C

PI

SR

S

D

SK

C

PI

SR

S

D

SK

C

PI

SR

S

D

SK

Au

stri

a

1,8

2

,50

1,7

1

. 1

,2

2,5

0

1,5

0

. 0

,8

2,5

0

2,6

5

6,4

2

0,5

2

,00

d

2,2

1

5,6

4

2,0

3

,75

d

. .

2,3

3

,25

d

. .

Bel

gia

1

,8

2,5

0

2,6

6

7,1

7

1,8

2

,75

2,8

8

7,0

6

0,9

2

,75

3,0

1

7,2

5

1,1

-

2,4

2

6,7

1

2,7

-

3,5

8

7,9

8

2,4

-

3,4

0

8,4

6

Dania

2

,1

3,2

5

2,8

0

8,7

0

2,1

3

,50

2,7

0

7,7

0

1,3

3

,50

3,1

0

7,9

0

2,1

3

,00

2,4

0

7,1

0

2,7

4

,75

3,2

0

8,1

0

2,3

3

,25

3,3

0

8,2

0

Fin

lan

dia

1

,1

4,0

0

2,3

5

6,1

6

1,2

4

,00

2,0

0

5,2

9

1,4

3

,50

. 5

,35

1,3

-

1,2

2

4,7

1

3,0

-

1,6

3

5,6

1

2,7

-

1,9

4

5,7

9

Fra

ncj

a

2,1

3

,60

3,6

7

6,7

7

1,3

3

,15

3,5

0

6,3

4

0,7

3

,28

3,2

1

6,5

5

0,6

-

2,6

9

6,3

6

1,8

-

2,6

3

6,7

0

1,8

-

3,0

0

6,9

8

Gre

cja

7,9

1

6,5

1

3,5

1

20

,96

5,4

1

4,5

1

0,1

1

18

,92

4,5

.

10

,70

18

,56

2,1

1

1,8

8

,69

15

,00

2,9

8

,1

6,1

3

12

,32

3,7

-

3,3

2

8,5

9

Hola

ndia

1

,4

2,0

0

3,5

4

5,9

0

1,9

2

,75

3,1

8

6,1

3

1,8

2

,75

3,1

0

6,5

0

2,0

-

2,7

4

3,4

6*

2,3

-

2,8

9

4,7

9

5,1

-

3,1

0

5,0

0

His

zpania

3

,6

6,2

5

6,1

2

8,5

0

1,9

4

,75

3,9

6

6,0

8

1,8

3

,00

2,9

2

5,0

1

2,2

-

1,8

5

3,9

5

3,5

-

2,9

5

5,1

8

2,8

-

3,0

8

5,1

6

Irla

ndia

2

,2

6,2

5

.29

r 5

,85

1,2

6

,75

.46

r 6

,57

2,1

4

,06

.43

r 6

,22

2,5

-

.10

r 3

,34

5,3

-

.10

r 4

,77

4,0

-

.10

r 4

,84

Lu

kse

mbu

rg

1,2

3

,29

l 3

,54

5,5

0

1,4

3

,36

l 3

,46

5,5

0

1,0

3

,48

l 3

,31

5,2

7

1,0

-

. .

3,8

-

. .

2,4

-

Nie

mcy

1

,2

2,5

2

,83

10

,02

1,5

2

,5

2,6

9

9,1

3

0,6

2

,5

2,8

8

9,0

2

0,6

-

2,4

3

8,8

1

2,1

-

3,4

0

9,6

3

2,4

-

3,5

6

10

,01

Port

ugali

a

2,9

6

,70

6,3

2

11

,73

1,9

5

,31

4,5

6

9,1

5

2,2

3

,00

3,3

7

7,2

4

2,2

-

2,4

0

5,1

9

2,8

-

2,5

3

5,4

5

4,4

-

Szw

ecj

a

0,8

3

,50

2,4

7

7,3

8

1,8

2

,50

2,5

0

7,0

1

1,0

2

,00

1,9

1

5,9

4

0,6

1

,50

1,6

5

5,5

3

1,3

2

,00

2,1

5

5,8

2

2,7

2

,00

2,1

6

5,7

2

W. B

ryta

nia

2

,5

5,9

6a

3,0

5

5,9

6

1,8

6

,61

a

3,6

3

6,5

8

1,6

7

,21

4,4

8

7,2

1

1,3

5

,20

a

. 5

,33

0,8

5

,77

5

,98

1,2

5

,08

. 5

,08

Wło

ch

y

4,0

7

,50

6,4

9

12

,06

1,9

5

,50

4,8

3

9,7

5

2,0

3

,00

3,1

6

7,8

8

1,7

-

1,6

1

5,5

8

2,6

-

1,8

4

6,2

6

2,3

-

1,9

6

6,5

3

Czech

y

8,6

1

2,4

0

6,7

9

12

,54

10

,1

14

,75

7,7

1

13

,20

9,7

9

,50

8,0

8

12

,81

1,8

5

,25

4,4

8

8,6

8

3,9

5

,25

3,4

2

7,1

6

4,7

4

,50

2,9

7

7,0

6

Po

lsk

a

19

,9

22

,0

20

,0

26

,1

14

,9

24

,5

19

,4

25

,00

11

,8

18

,3

18

,2

24

,5

7,3

1

9,0

1

1,2

1

7,0

1

0,1

2

1,5

1

4,2

2

0,0

5

,4

14

,0

11

,8

18

,4

Sło

wacj

a

5,4

8

,80

9,3

0

13

,92

6,4

8

,80

13

,44

18

,65

5,6

8

,80

16

,25

21

,17

14

,0

8,8

0

14

,37

21

,07

12

,0

8,8

0

8,4

5

14

,89

7,3

.

6,4

6

11

,24

Węgry

1

9,8

2

3,0

2

2,2

2

7,3

1

8,4

2

0,5

1

8,5

2

1,8

1

0,3

1

7,0

1

6,2

1

9,3

1

0,0

1

4,5

1

3,3

1

6,3

9

,8

11

,0

9,6

1

2,6

9

,2

9,8

9

,3

12

,1

Ta

bela

5. K

szta

łto

wa

nie

się

po

dst

aw

ow

ych

stó

p b

an

ku

cen

tra

lneg

o, st

op

y k

red

ytó

w i

dep

ozy

tów

a p

ozio

m i

nfl

acji

CP

I w

kra

jach

UE

w l

ata

ch

19

96

–2

001

Tab

le 5

. T

he

dev

elo

pm

ent

of

bas

ic c

entr

al b

ank

rat

es, th

e ra

tes

of

loan

s an

d d

epo

sits

an

d t

he

lev

el o

f C

PI

infl

atio

n i

n t

he

EU

co

un

trie

s in

th

e y

ears

19

96

-20

01

CP

I –

wsk

aźn

ik p

rzec

iętn

ych

ro

czny

ch c

en t

ow

aró

w i

usł

ug

ko

nsu

mp

cyjn

ych

(w

prz

yp

adku

Po

lsk

i C

PI

rok

/ro

k);

SR

– s

top

a re

dy

sko

nto

wa

ban

ku

cen

tral

neg

o n

a k

on

iec

okre

su;

SD

– s

top

a

dep

ozy

tów

; S

K –

sto

pa

kre

dy

tów

; a –

sto

pa

ryn

ku

pie

nię

żneg

o w

Ang

lii;

l – s

top

a ry

nku

pie

nię

żneg

o w

Lux

emb

urg

u;

d –

sto

pa

dep

ozy

tów

Eu

rop

ejsk

iego

Ban

ku

Cen

tral

neg

o p

rzy

jmo

wan

ych

od

ban

kó

w n

a k

on

iec

bad

aneg

o o

kre

su;

r –

sto

pa

ofe

row

any

ch n

a żą

dan

ie p

rzez

lic

encj

on

ow

ane

ban

ki

dep

ozy

tów

ob

ejm

ują

cych

lok

aty

5 t

ys.

– 2

5 t

ys.

IR

£ w

Irl

and

ii

Źró

dło

: o

pra

cow

anie

wła

sne

na

po

dst

awie

: “E

uro

pea

n C

entr

al B

ank

Mo

nth

ly B

ull

etin

”,

XI

20

00

, E

uro

Are

a S

tati

stic

s, E

BC

, F

ran

kfu

rt a

m M

ain

, s.

8;

Inte

rna

tio

na

l F

ina

nci

al

Sta

tist

ics,

Jan

ua

ry, M

ay

20

03

, In

tern

atio

nal

Mo

net

ary

Fun

d, W

ash

ing

ton

20

03


Zasoby czynnika kapitału tworzyły się w Polsce bardzo wolno, gdyż

mimo dużego przyrostu nakładów inwestycyjnych w latach 1995–2000

przedsiębiorstwa zaledwie zdołały ogółem zastępować zużyte środki

trwałe nowymi11

. Nakłady inwestycyjne były natomiast stanowczo za

niskie, aby radykalnie obniżyć stopień zużycia majątku trwałego,

w szczególności maszyn i urządzeń oraz środków transportu. Park ma-

szynowy wymagał w pierwszej dekadzie XXI w. ogromnych środków na

modernizację lub likwidację i instalowanie zupełnie nowej techniki.

Kwestia słabego nasycenia polskiego przemysłu nowoczesnymi techno-

logiami była wielokrotnie podnoszona, a o zacofanym i często surowco-

wym charakterze polskiej produkcji na przełomie XX i XXI stulecia

świadczyły struktura eksportu oraz niewielki wskaźnik udziału high-tech

w eksporcie (Maćkowiak 2003: 73–99).

Przedstawione z kolei zasoby czynnika ziemi w latach 1990–2004

można ocenić na tle innych państw Europy Środkowo-Wschodniej jako

duże, aczkolwiek ziemie pod uprawy trzeba uznać za przeciętnie urodzajne.

Polska w niektórych grupach surowców energetycznych posiada duże bo-

gactwa, zagospodarowane tylko w połowie lub zaledwie w ułamku udoku-

mentowanych zasobów. Niestety, spośród kopalin tylko miedź była w latach

90. bardzo atrakcyjnym surowcem na rynkach międzynarodowych (stąd też

bardzo udany rozwój KGHM Polska Miedź S.A., choć najważniejsza była

restrukturyzacja spółki i jej prywatyzacja). Zarówno węgiel kamienny, jak

i brunatny oraz sól kamienna, w które obficie wyposażona jest Polska, cha-

rakteryzowały się zaś niskimi cenami na rynkach. Duże znaczenie miała

w tym przypadku podaż kopalin z takich krajów, jak Chiny i RPA o wyjąt-

kowo taniej sile roboczej, co pozwalało tym producentom sprzedawać wę-

giel po bardzo niskich cenach za tonę. Eksport węgla z Polski z uwagi na

zbyt wysokie koszty całkowite (stałe i zmienne) odbywał się po cenach

niepokrywających w pełni kosztów wydobycia, a tylko pokrywając koszty

zmienne produkcji (Opracowanie… 2003: 29, 32). Ogólnie wydobycie

i wzbogacanie węgla kamiennego, kopalnictwo minerałów wykorzystywa-

nych w przemyśle chemicznym oraz sprzedaż hurtowa metali i rud metali

należały w Polsce w końcu lat 90. do dziedzin obarczonych bardzo wyso-

kim ryzykiem inwestycyjnym12

. Przedsiębiorstwa w Polsce w badanym

okresie najczęściej korzystały z bogactw naturalnych, których w kraju wy-

11 Problem dotyczy też zbyt niskiego napływu inwestycji bezpośrednich w przeli-

czeniu na mieszkańca i nikłego zainteresowania inwestorów zagranicznych przemysłami

nowoczesnej techniki. Obrazuje to również znikomy udział wyrobów high-tech procen-

towo w całości eksportu (Chrościcki 2000: 8–9). 12 Wskaźniki ryzyka obliczył Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową (Brudzyń-

ski 1997: 36–37).

DARIUSZ GRALA

64

stępowało niewiele (surowców węglowodorowych), ale które są niezwykle

ważne dla rozwoju stosunków rynkowych w państwach o dominującym

sektorze MSP13

. Importowano zatem obficie ropę naftową (wzmożona mo-

toryzacja, rozwój przemysłu petrochemicznego), gaz ziemny (reorientacja

w wykorzystaniu źródeł energii na korzyść gazu w przemyśle przetwórczym

i mieszkalnictwie) i niektóre surowce rolne (np. kukurydzę, pszenicę, wa-

rzywa i owoce). W związku z tym Polska była również importerem netto

w odniesieniu do przepływów czynnika ziemi (Biała… 1996: 81–83). Popyt

na grunty w Polsce – z wyjątkiem początku lat 90., kiedy w ramach prze-

kształceń PGR państwo wydzierżawiło ok. 3,6 mln ha (najwięcej w 1994 r.

– 1,2 mln ha) – utrzymywał się na niskim poziomie. Ceny realne gruntu

były najwyższe w 1998 r. (Ostrowski 2000). Na bazie wydzierżawionych od

państwa obszarów popaństwowych gospodarstw rolnych powstała wąska

grupa 5,5 tys. tzw. średniej warstwy dzierżawców. Z zasobów rolnych

Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa sprzedano do końca 1997 r.

zaledwie 13% gruntów (Firek, Smolik, Szczurówna 1998: 43–44). Na ogra-

niczenie obrotu ziemią miały niewątpliwie wpływ restrykcyjne prawo,

ograniczające zakupy na rzecz obcokrajowców, niechęć partii rolniczych do

liberalizowania rynku ziemi oraz wysoki spadek dochodowości produkcji

rolnej w Polsce w stosunku do roku 1989 (Jóźwiak 1998: 42). Duże oży-

wienie w zakupach gruntów nastąpiło dopiero przed przystąpieniem Polski

do Unii Europejskiej w 2003 r., co skutkowało też dynamicznym wzrostem

cen za ha ziemi rolnej – średnia cena gruntów wzrosła z 3438 zł w 2002 r.

do 3953 zł w 2003 r. (Stankiewicz 2004: A5). Głównym zainteresowaniem

cieszyły się dobrej klasy ziemie rolne oraz grunty znajdujące się w pobliżu

aglomeracji, a to z uwagi na możliwość przekwalifikowania ich na działki

pod działalność gospodarczą lub zamieszkanie.

* * *

Reasumując, należy stwierdzić, że czynnik pracy w Polsce z uwagi

na wysoką podaż i niskie zapotrzebowanie na pracę wykorzystywany był

w latach 1990–2004 w bardzo wąskim zakresie w stosunku do rosnącego

potencjału siły roboczej, w szczególności pod względem szybkiej po-

prawy jakości tego czynnika. Potwierdzeniem tej tezy są: wysoki wskaź-

nik bezrobocia, malejący i niepokojąco niski na tle innych państw Euro-

py Zachodniej wskaźnik aktywności zawodowej, bardzo mało ofert pra-

cy i w związku z tym długi okres poszukiwania zatrudnienia.

13 Problem dotyczy sektora małych i średnich przedsiębiorstw najczęściej wykorzystują-

cych transport kołowy w postaci półciężarówek oraz ciężarówek przewożących do 25 t.


Tabela 6. Udział kapitału fizycznego oraz pracy w tworzeniu PKB w Polsce

Table 6. Share of physical capital and labor in generating GDP in Poland

Rok

Tempo wzrostu

gospodar-czego Rg

Tempo

wzrostu K

Tempo wzrostu L

Udział K

w tworzeniu PKB

Udział L

w tworzeniu PKB

Udział pozosta-

łych czyn-ników we

wzroście Y (PT)

% % % 64,79% 35,21%

1992 - - -

1993 3,80% 1,90% -0,11% 1,2% 0,0% 2,6%

1994 5,20% 2,60% 1,08% 1,7% 0,4% 3,1%

1995 7,00% 2,10% 1,33% 1,4% 0,5% 5,2%

1996 6,00% 4,80% 2,30% 3,1% 0,8% 2,1%

1997 6,80% 3,50% 2,86% 2,3% 1,0% 3,5%

1998 4,80% 3,90% -6,31% 2,5% -2,2% 4,5%

1999 4,10% 3,90% 4,86% 2,5% 1,7% -0,1%

2000 4,00% 4,20% -3,25% 2,7% -1,1% 2,4%

2001 1,00% 2,70% -3,18% 1,7% -1,1% 0,4%

2002 1,40% 2,30% -0,48% 1,5% -0,2% 0,1%

2003 3,80% 1,80% -1,27% 1,2% -0,4% 3,1%

2004 5,30% 2,20% 0,63% 1,4% 0,2% 3,7%

2004/1992 68% 42% -2% 27,4% -0,7% 41,3%

Źródło: obliczenia własne w programie Excel oraz GRETL na podstawie danych

z roczników statystycznych GUS.

Na czynnik kapitału w badanym czasie zapotrzebowanie rosło bar-

dzo szybko, w szczególności na kapitał finansowy. Niestety, podaż kapi-

tału na początku transformacji systemowej była niska i wzrastała słabo

z uwagi na wysoką inflację psującą rynki oraz brak rozwiniętych insty-

tucji finansowych tworzących źródła podaży kapitału. W związku z tym

wykorzystanie kapitału w Polsce było również słabe na tle innych państw

europejskich. Potwierdzeniem tej tezy są: niska stopa inwestycji per

capita w skali rocznej, bardzo niski poziom wydatków na badania i roz-

wój, brak możliwości uzyskiwania w Polsce wykształcenia wyższego

w zakresie wąskich specjalności związanych z wysoką techniką i wyko-

rzystaniem nowoczesnych laboratoriów; niski poziom rozwoju infra-

struktury komunikacyjnej oraz słaby udział produktów wysokiej techno-

logii wśród wyrobów finalnych i jako udział procentowy w eksporcie

dóbr i usług. W przypadku czynnika ziemi w latach 1990–2004 następowały

duże przemiany w zaopatrzeniu surowcowym dla przemysłu i w kon-

DARIUSZ GRALA

66

sekwencji odchodzenie od krajowych zasobów surowcowych (spadek

wykorzystania węgla w sferze przedsiębiorstw i gospodarstw domo-wych Polsce z 120 mln t w 1989 r. do ok. 78 mln t w 2002 r.) na korzyść

importowanych paliw węglowodorowych. W obrocie ziemią utrzymywa-ła się niska podaż gruntów, a tylko dzierżawy gruntów rolnych cieszyły

się dużym zainteresowaniem w I połowie lat 90. Duże ożywienie w wy-korzystaniu czynnika ziemi wzrosło po 1995 r., kiedy do Polski zaczęły

napływać dużym strumieniem inwestycje bezpośrednie (wykorzystanie terenów pod inwestycje), oraz w wyniku opłacalności produkcji rolnej

w dużych gospodarstwach i lepszego wykorzystania powierzchni grun-tów rolnych. Tuż przed wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej nastą-

piło duże zainteresowanie kupnem ziemi rolnej i wykupem nieruchomo-ści w aglomeracjach.

W okresie 1990–2004 mieliśmy zatem do czynienia ze słabym wy-

korzystaniem czynnika pracy i ciągłym niedoborem kapitału niezbędne-

go do szybkiego rozwoju przedsiębiorstw (por. niebywały wzrost zadłu-

żenia zagranicznego przedsiębiorstw działających w Polsce). Udział

kapitału w tworzeniu PKB w całym piętnastoleciu transformacji wyniósł

blisko 65%, natomiast udział czynnika pracy zaledwie 35%. Trudno

odpowiedzieć bez pogłębionych studiów, jakie były tego przyczyny.

Ogromne zmiany w dziedzinie czynników produkcji nastąpiły po wstą-

pieniu Polski do Unii Europejskiej, co zostało przesądzone w 2003 r.

Zainicjowany został proces „odblokowywania” rynku pracy (tj. stopnio-

we znoszenie ograniczeń w przepływie osób pomiędzy krajami Europy

Środkowej i „starą” UE) i bardziej racjonalnego wykorzystania pracow-

ników już w ramach nowej rozszerzonej UE. Nastąpił czas swobodnego

przepływu kapitału i ściślejszej współpracy Polski z partnerami z UE

w wykorzystaniu nośników energii.

Literatura

Baszyński A., Piątek D., Szarzec K., 2011, Stabilizacja makroekonomiczna w Polsce w latach

1990–2008 [w:] Oblicza polskiej modernizacji. Próba bilansu transformacji systemowej

III Rzeczypospolitej, red. E. Krasucki, T. Sikorski, A. Szczepańska, Toruń.

Biała księga Polska – Unia Europejska. Nauka i technologia, 1996, Komitet Badań

Naukowych, zespół pod kier. A. Wierzbickiego, Warszawa.

Blaug M., 2000, Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne, Warszawa.

Brudzyński R., 1997, Ryzyko inwestycyjne w branżach polskiej gospodarki, „Nowe Życie

Gospodarcze”, nr 42.

Chrościcki T., 2000, W pół drogi do rynku, „Prawo i Gospodarka”, nr 106.

Czarny B., 1998, Podział, „Nowe Życie Gospodarcze”, nr 7.

Dryll I., 2004, Narodowy Plan Rozwoju 2007–2013. Trudny start – duże nadzieje, „No-

we Życie Gospodarcze”, nr 12.


Dąbrowski M., 1998, Dlaczego stopy procentowe w Polsce są wysokie?, „Kapitalista

Powszechny”, nr 4.

Główny Urząd Statystyczny, 2004, http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/przemysl-

budownictwo-srodki-trwale/srodki-trwale/srodki-trwale-w-gospodarce-narodowej-

w-2004-r-,1,2.html

Elementarne zagadnienia ekonomii, 1994, red. R. Milewski, Warszawa.

Euro Area Statistics, EBC, Frankfurt am Main.

European Central Bank Monthly Bulletin, 2000, XI.

Eurostat porównuje: UE 15 – UE 25 – USA, 2004, „BOSS Gospodarka”, nr 3.

Eurostat yearbook 2002. The Statistical Guide to Europe. Data 1990–2000, 2002, Lu-

xemburg.

Firek M., Smolik E., Szczurówna A., 1998, Dzierżawy i dzierżawcy, „Nowe Życie Go-

spodarcze”, nr 16.

Franik T., Franik E., Wpływ kryzysu gospodarczego na efektywność polskiego górnictwa

i innych sekcji polskiego przemysłu, http://www.ptzp.org.pl/s84/Konferencja_IZIP_

Zakopane_2013_Artykuly (dostęp: 20.01.2014).

Geografia gospodarcza Polski, 2004, red. I. Fierla, Warszawa.

Główczyk J., 2002, Społeczno-ekonomiczne skutki transformacji ustrojowej w Polsce,

Warszawa.

Hicks J.R., 1998, Perspektywy ekonomii. Szkice z teorii pieniądza i teorii wzrostu, Warszawa.

Informacja o sytuacji społeczno-gospodarczej kraju. Rok 2000, 2001, Warszawa.

International Financial Statistics, January 2003, International Monetary Fund, Washington.

Jóźwiak W., 1998, Koniunktura w rolnictwie, „Nowe Życie Gospodarcze”, nr 16.

Kaczmarczyk P., Tyrowicz J., 2007, Współczesne procesy migracyjne w Polsce a aktywność

organizacji pozarządowych na obszarach powiązanych z rynkiem pracy, Warszawa.

Kieżun W., 2012, Patologia transformacji, Warszawa.

Kołodko G., 2001, Globalizacja a perspektywy rozwoju krajów posocjalistycznych,

Toruń.

Koszty pracy, 2001, „Gazeta Prawna” z 26 XI.

Kowalik A., 2003, Nie ma warunków do przyspieszenia, „Rzeczpospolita”, nr 289.

Leahigh D.J., 1999, Zarządzanie finansami, Warszawa.

Maćkowiak H., 2003, Zmiany przestrzenno-strukturalne w handlu zagranicznym Polski,

Poznań.

Marczuk B., 2003, PKB rośnie, zatrudnienie spada, „Gazeta Prawna”, nr 129, dodatek

„Gazeta Gospodarcza”, Raport o pracy w świecie.

Marek E., 1998, Do Niemiec po pracę, „Nowe Życie Gospodarcze”, nr 2.

Mfiles Encyklopedia Zarządzania, https://mfiles.pl/pl/index.php/Si%C5%82a_nabyw-

cza_ pieni%C4%85dza

Milewicz W., 2001, Ile kosztuje pracownik ?, „Płaca”, nr 2.

Opracowanie zespołu ekspertów powołanego 30 stycznia 2003 r. przez Ministra Gospo-

darki, Pracy i Polityki Społecznej związanego z realizacją postanowień porozumie-

nia podpisanego w dniu 11 XII 2002 r. w sprawie restrukturyzacji górnictwa w la-

tach 2003–2006, 2003, Warszawa.

Ostrowski L., 2000, Ceny ziemi rolniczej w obrocie sąsiedzkim w 1999 r., „Nierucho-

mość”, nr 3.

Polacy na emigracji. Nowe dane GUS o rodakach za granicą, https://www.mo-

ney.pl/gospodarka/wiadomosci/artykul/ilu-polakow-przebywa-na-emigracji,54,0,2-

149430.html (dostęp 10.09.2016).

Projekt Narodowego Planu Rozwoju 2007–2013, 2005, Międzyresortowy Zespół ds.

przygotowania Narodowego Planu Rozwoju, Warszawa.

DARIUSZ GRALA

68

Przybylski M., 2003, Etaty czy technologie, „Rzeczpospolita”, nr 231.

Raport o pracy w świecie, Biuro Międzynarodowej Organizacji Pracy, 1995, Warszawa.

Rocznik Statystyczny RP 1996, Warszawa.



Samuelson P.A., Nordhaus W.D., 1995, Ekonomia, t. 1, Warszawa.

Sobocka-Szczapa H., 2003, Unia Europejska – Polska. Sytuacja na rynku pracy w latach

dziewięćdziesiątych, Warszawa.

Słownik ekonomiczny dla przedsiębiorcy, 1996, Szczecin.

Stankiewicz A., 2004, Ziemia idzie jak woda, „Rzeczpospolita”, nr 96.

Yearbook of Labour Statistics 2002, ILO, Geneva.

Whitehead G., 2001, Ekonomia, Poznań.

Witkowska J., 2001, Rynek czynników produkcji w procesie integracji europejskiej.

Trendy współzależności, perspektywy, Łódź.

World Development Indicators 2003, The World Bank, Washington.

Zadłużenie zagraniczne, http://www.nbp.pl/home.aspx?f=/statystyka/zadluz.html

The condition of the Polish economy in the European context from 1990-2004, with respect to productivity indicators

Abstract

During the period of transition, Poland came across as a nation of low competitiveness

and weak productivity indicators. Low efficiency in the labour factor and weak capital invest-

ment were simply the legacy of the command-based economy of the PRL. The present work is

based on productivity indicators from Poland for the years 1990-2004 set against the back-

ground of the European Union (taking into account its extension in 1995), and the 10 nations

which were applying for accession from east-central Europe. The analysis also factors in price

changes in the chosen indicators. Despite the continued developmental gulf which is evident in

such indicators as GDP per capita when compared with western European nations, the rate of

growth fell at the moment of accession (to about 1% year-on-year growth). Classic productivi-

ty indicators: capital, labour and land were used in a variety of ways which were passed on

from the defunct PRL and the disparate dispersal of resources. Throughout the transition

period it is possible to identify a high demand for financial and physical capital, which were

both inordinately expensive because of their relative paucity. As a consequence of this, eco-

nomic development after 1989 was fuelled by imported means of production and loans gained

from foreign financial institutions. This was a similar story to other post-communist nations.

On the other hand, the abundance of labour which resulted from the restructuring of former

state-owned industries and the demographic high of the 1908s, in combination with poor

labour and social politics, resulted in a situation in which it was uneconomic to contractually

employ people because of the high background costs. There was an increase in joblessness

and an acceleration of the replacement of physical labourers with technological alternatives –

even older-generation solutions, meaning the utilisation of worn-out fixed assets. During the

period 1992-1999 the capital investment factor was better utilised, while from 2000 labour had

a higher level of productivity than capital. This process was the harbinger of a range of mo-

mentous macroeconomic changes in the entire economy.

Key words: production’s factor; productivity; labor, capital, prices



Milena Palczewska1

The essence of interdisciplinary research

Abstract

The categories of interdisciplinarity, as well as the similar categories of multidisci-

plinarity and transdisciplinarity, are relatively young language resources, although in

many scientific disciplines are already quite weak (especially in the humanities), in the

other, however, (in the social sciences), it seems that is only just emerging. This article

will be devoted to this issue, with particular focus on the analysis of interdisciplinarity as

a key to broad, multi-faceted research.

The postulate of interdisciplinarity is, in a sense, a response to the challenges aris-

ing in the process of the development of science. First, as a response to the internal dis-

course on science – the crisis expressed in the progressive professionalization, specializa-

tion and institutionalisation of research. Secondly, as a response to the challenges faced

in learning, in view of the fact that reality, its nature and structure, are becoming more

complex and thus more difficult for scientific exploration. Interdisciplinarity means to

focus attention on issues that are located at the intersection of the different disciplines. In

this way, an attempt is made to break free from the narrow, deep single-discipline ap-

proach to complex issues and the many ensuing restrictions.

Generally, interdisciplinarity, as demands reality across scientific disciplines, is, in

a sense, added value. This is due to the fact that an overview of the test of reality from

the perspective of the various branches of scientific broadens, deepens, modifies and

clarifies the research results, which science is certainly beneficial.

Key words: social sciences, methods of research, interdisciplinarity, multidisciplinarity.

Introduction

The postulate of interdisciplinarity is, in a sense, a response to the

challenges arising from the process of the development of science. First,

as a response to the internal discourse on science – the crisis expressed in

1 Dr Milena Palczewska, Wydział Wojskowy, Akademia Sztuki Wojennej, al. gen. An-

toniego Chruściela „Montera” 103, 00-910 Warszawa, e-mail: m.palczewska@akademia.mil.pl

AR

TYKU

ŁY


MILENA PALCZEWSKA

70

the progressive professionalization, specialization and institutionalisation

of research. Secondly, as a response to the challenges faced in learning,

in view of the fact that reality, its nature and structure are becoming

more complex and thus more difficult for scientific exploration. Interdis-

ciplinarity in this context means to focus attention on issues that are lo-

cated at the intersection of different disciplines.

The aim of this article is to recognize the definition of interdiscipli-

nary approach and characterize elements that can be used to conduct inter-

disciplinary research. Therefore, the following questions were considered

as research problems: Should the interdisciplinary approach be used in

scientific research? What advantages does an interdisciplinary approach

bring to the innovation of scientific research? Therefore, the hypothesis

that requires resolution is the assumption that interdisciplinarity tried to

break free from the narrow, deep approach within a single discipline to

complex issues and face up to many limitations. It was thought that inter-

disciplinarity is a response to the challenges arising from the complexity of

the network and links to many important social problems. No single disci-

pline currently has a chance to tackle these problems.

Materials and Methods

The category interdisciplinarity is ambiguous and a spit defined. It is

opposed by the disciplinary approach, whereby interdisciplinarity is de-

fined as multidisciplinarity (integrated) while disciplinarity as monodis-

ciplinarity. Interdisciplinarity is often used as a collective name for the

term phenomena research in many scientific disciplines and goes beyond

one discipline. This phenomenon occurs in learning in different versions

and can be referred to as transdisciplinarity, also encouraging multidisci-

plinarity or pluridisciplinarity. In order to diversify the individual ver-

sion of the multidisciplinarity a note their nomenclature shall be made.

There are a variety of related design meanings listed deadlines (postu-

lates of meaning) (Kozłowski 2017). The broadly used term Interdisci-

plinarity shall be used through the article, although it is not always used

as a blanket term for different varieties of multidisciplinarity. For the

record, interdisciplinarity is often regarded as one of the varieties of mul-

tidisciplinarity next to its other varieties, as also encouraging pluridisci-

plinarity or transdisciplinarity (Repko 2008: 13–15).

Quite a common occurrence that does not require persuasion, espe-

cially in scientific research, is the fact that one science uses a second,

that uses its achievements, or that one discipline is in a function in the

The essence of interdisciplinary research 71

service of another. This situation, in which the first discipline (basic) is

the second (as a learning guide), which uses its methods and achieved its

results with the aim of a better understanding of subject, without the

intent of the handle to the real dialogue and mutual cooperation between

disciplines, is the most common in the practice of science. This is the

phenomenon of a unidirectional communication between the researchers.

It is precisely this understanding which are the most contemporary

when we talk about those issues which are of interest to us. However, the

described case actually refers to multidisciplinarity (also known some-

times transdisciplinarity), and applies to these relationships between

disciplines, in which knowledge of one discipline is used by the other, by

this the last of its own purposes. Furthermore, that so encouragingly

understood multidisciplinarity/multidisciplinary nature, is not yet inter-

disciplinarity, although it may be close to its home.

A major role in the ongoing debate over the importance of interdis-

ciplinary research or transdisciplinarity is played by integration. In the

context of Interdisciplinarity, integration is a process as a result of which

the synthesis, combining ideas, data and information, methods, tools,

concepts and/or theory of two or more disciplines occurs. Researchers

commonly understand interdisciplinarity as any form of dialogue or in-

teraction between two or more disciplines, while minimizing the whole

role of the integration (Cresswell 1994).

Interdisciplinarity takes place when two, three, or even more disci-

plines, come together in a mutual relationship, and it is not sufficient to

simply make use of their knowledge (as in the case of multidisciplinari-

ty/transdisciplinarity), but when real dialogue between disciplines oc-

curs, or a genuine mutual exchange of information between the various

researchers takes place before investigating the problem. This requires

bringing and confronting their own, usually different, points of view and

the mutual effort of their integration, with – quite importantly – a clear

awareness of their own research, and their mutual indispensability in the

understanding of a particular issue, or the complexity of the surrounding

reality, and it is therefore necessary to adopt an approach, which we can

define as a co-existing with other approaches (with approaches other

disciplines) within the framework of mutual cooperation, which is truly

interdisciplinary (Nowak 2010: 4).

The word interdisciplinarity consists of two parts: the prefix inter-

and adjective, disciplinary. The prefix inter – in Latin origin means:

between, among, while the adjective, disciplinary means here: linked to

the scientific discipline. The meaning of both words retain their validi-

ty in the case of the word interdisciplinary, located between the disci-

MILENA PALCZEWSKA

72

plines, at the same site which none of the individual disciplines itself

cover, and at the same time creates a common research area of two or

more disciplines.

Constitutive elements of interdisciplinary studies are:

– “processed nature of the research,

– the existence of disciplines or specialized areas of knowledge, that repre-

sent the disciplinary perspective or way to approach the problem,

– integration of the results obtained in the various disciplines,

– fuller (integrated/integral and targeted) understanding or the develop-

ment of cognition as the target” (Walczak 2016: 15).

The term interdisciplinarity, to briefly sort out historical facts –

began to function in a variety of environments starting from the

1960/70s (Lyotard 1997: 145–146). It first appeared as a key word

especially in educational projects, and gradually more and more often

in scientific and institutional projects. The influence of the idea of

interdisciplinarity had such a significant presence in interdisciplinary

studies in American comparatistic studies the 1960s that the compara-

tists begins to be convinced of the existence – paradoxically – of

a threat to the future of this kind of research and new educational

programs. In the Greene Report from the year 1975 (Bernheimer

1995: 36) indicates a possible danger (also its scale), such as a lack of

methodological rigor reflecting laxity.

The situation in the seventies well illustrated the 1973 comments of

Georges Gusdorf, who wrote in the Encyclopadia Universalis not only

about the fashion for interdisciplinarity (more specifically: the cognition

of the cross), but also about the form of the existence of the particular

snobbery among researchers (Gusdorf 1973: 1086). In fact the problem

was met with various attempts to implement and justify in the perspec-

tive of the different research disciplines, hence – according to the con-

clusion of Julie Thompson Klein, in her book Interdisciplinarity. Histo-

ry, Theory, and Practice (1990) – interdisciplinarity is defined at the age

of twenty, inter alia as a methodology, concept, process, way of thinking,

philosophy. If one gives in to the temptation here for a more general

application, one would need simply to conclude that in the context of the

possibilities for learning essentially two sources of interdisciplinarity are

important, namely cognition of the subject and study of the subject. As

the specific action of interpretation, interdisciplinarity should be under-

stood both as a result of the pressure of the investigator (their openness

to the thought and creativity of leading in practice to new research solu-

tions), as well as the effect of pressure on the same external reality, with

its entire liquidity and the dynamics of cultural phenomena.


The position of the investigator plays a particularly important role-

the criterion of symptoms enables one to extract the interdisciplinarity

of the directly-related issues, such as transdisciplinarity. And it is

worth indicating that there also appear a variety of alternative concepts

of interdisciplinarity which encourage multidisciplinarity, transdisci-

plinarity and a-disciplinarity. Well, in the case of interdisciplinarity,

more specifically: interdisciplinary methods, today it would not be

a simple summation of the accomplishments of the representatives of

the different fields involved, the willful rule of integration and the de-

sire to achieve a synthesis of knowledge, but all individually made to

confront its own discipline to another (or others). This type of confron-

tation leads to new diagnoses, raises new questions and identifies pre-

viously unknown research purposes. In other words, interdisciplinarity

understood not according to the quantitative criterion, but qualitative is

used in current conditions and developes with the self-awareness of the

investigator, and – ultimately – leads to the continuous evolution of the

discipline.

According to A. Repko interdisciplinarity contains the following ele-

ments:

– cross-disciplinary research is of particular importance, because it goes

beyond the bounds of the disciplines, – interdisciplinary studies field extends beyond the one disciplinary per-

spective, – a distinctive feature of the interdisciplinary research is focusing on the

problem or question, – interdisciplinary research is characterized by a process or way to study, – disciplines provide knowledge about a specific, substantive point of

view on interdisciplinary studies, – interdisciplinary studies are aimed at integration, – the purpose of the interdisciplinary research process is pragmatically:

creation of cognitive progress in the form of a new understanding, a new

product or a new meaning (Repko 2017). There are two dominant forms of interdisciplinarity: instrumental in-

terdisciplinarity and critical interdisciplinarity. Instrumental interdisci-

plinarity is focused on a specific issue. This is a pragmatic approach

focused on research, analysis and practical solution of problems in re-

sponse to the needs of a society. However, the same parsing is not suffi-

cient for instrumental interdisciplinarity, it must be complemented by

integration. In the case of the instrumental interdisciplinarity, it is neces-

sary to achieve the greatest possible integration, taking into account the

currently available data from a variety of disciplines. In turn, critical

MILENA PALCZEWSKA

74

interdisciplinarity is based on the society. Analysis of the dominant

structure of the knowledge and education leads to its transformation by

raising political and epistemological issues of values and purpose. The

distinctions between instrumental and critical interdisciplinarity are not

absolute and cannot be inviolable. Research on such systems and com-

plex problems like environmental cleanup or war and armed conflicts

often reflect a combination of instrumental and critical approaches.

It should also be stressed that most works within a discipline can

readily be classified in terms of phenomena, theory, and method. For

example, a book on the sociology of culture could be classified in terms

of the particular cultural elements studied and the theories and methods

applied (Szostak 2014).

Results

Interdisciplinary research is a type of study in which a single scien-

tist or team of scientists integrates information, data, techniques, tools,

perspectives, concepts and/or theories from two or more disciplines or

scientific specialties, in order to achieve progress in the basic under-

standing or solving of problems whose solutions are not covered by

a single discipline or area of practice. Interdisciplinarity has become

a slogan in scientific debates and has been recognized by many organiza-

tions involved in the funding of research in Europe and the United States

as an important factor in future research. This happened despite the fact

that there is no single accepted definition of interdisciplinarity, and the

term is sometimes used interchangeably with multidisciplinarity and

transdisciplinarity.

The primary difference between these manifestations research, that

beyond the discipline is the extent to which scientists strive for integra-

ted or synthetic (disciplinary) observations. Interdisciplinary research

literally means the study disciplines relating to the interaction of disci-

plines with each other. Such interaction may differ from the same com-

munication and compare ideas, through the exchange of data, methods,

and procedures for mutual integration, defining the concepts, theories,

methodologies and epistemological policy. In multidisciplinary studies,

the test subject is also analyzed from different angles, using various dis-

ciplinary perspectives. However, they are in this case are not integrated,

nor do they have theoretical perspective, or different disciplines. Finally,

transdisciplinary studies also include actors from outside the University

(e.g. companies, corporations), thus allowing the integration of academic


knowledge and non-academic or experimental. Therefore, in this article

the following will be assumed (fig. 1.1):

– multidisciplinary studies are studies involving more than one discipline,

but without their inclusion. The results of involved disciplines are com-

pared, and the conclusions drawn are from each of the individual disci-

plines, but there is no disciplinary integration of applications;

– interdisciplinary research is research in which theories and/or methods

from a variety of academic disciplines are integrated into the correct

concepts, as well as the results or views on the discipline;

– transdisciplinary research arises when scientists work with stakeholders

outside the academic world. Knowledge outside the academic world, as

well as the values of the stakeholders are integrated with scientific

knowledge. Together, these remarks indicate what the problem is and how

it is done and what action has been taken in order to resolve the problem.

Figure. 1.1. Multidisciplinarity, interdisciplinarity and transdisciplinarity

Wykres 1.1. Multidyscyplinarność, interdyscyplinarność, transdyscyplinarność

Source : own based on: S. Menken, M. Keestra (ed.), An interdisciplinary research.

Theory and practice, Amsterdam University Press, Amsterdam 2016, p. 32.

One of the main advantages of interdisciplinary studies is that it al-

lows researchers freedom from disciplinary restrictions. Equally, the

discipline itself may derive strength from the common perspective that

contains many items: a common set of topics that are addressed, the

joint, but the limited set of theories and methods that are used (and often

a common set of assumptions about what they are), a common set of

assumptions about the epistemology of what is known and how often the

ethical assumptions as to what is “good” are shared, and often differ in

ideological attitudes. “Interdisciplinary scientists” respect the ability of

Multi Discipline A

Discipline B

Inter Discipline A

Discipline B

Non-integrated

multidisciplinary results of

disciplines A and B

Integrated interdisciplinary

results

Trans Discipline A

Discipline B

Non-academic

knowledge

Integrated

transdisciplinary results

MILENA PALCZEWSKA

76

specialised studies, but are always aware that they have a lot of flaws.

A strong motivation to comply with disciplinary preference theory,

methods, and objects of research means that “disciplinary scientists”

must ignore competing theories or methods, as well as ignore the related

phenomena, which could cast doubt upon the important issues raised in

their discipline. Similarly, many of the issues that are examined can be

arbitrarily limited due to theoretical or methodological preferences.

Interdisciplinarity must therefore include the freedom to study any

theory, method or a phenomenon that scientists believe to be appropriate

for the research problem. This can be considered a basic, fundamental

principle of interdisciplinary research. Because most known research

methodologies in university studies are those disciplinary methods that

effectively limit the field of freedom of research, some “interdisciplinary

scientists”, of course, are concerned that any proposed, interdisciplinary

research process will inevitably undermine their freedom. If so, interdis-

ciplinarity may not perform its intended function as an antidote to a strict

disciplinary perspective. The idea of interdisciplinary research process

naturally should resemble one of the disciplinary methodologies as to

whether the common methodology improves the performance of the

research or not. As mentioned earlier, they increase (unfortunately limi-

ted) communication within the disciplines.

Scientists can easily explain to another investigator with their disci-

pline what innovations they try to incorporate into a common research

plan. Disciplinary standards are closely related to disciplinary methods.

It is expected that economists use mathematical models and/or statistical

analysis. Of course, economists assess their mastery and application of

sophisticated mathematical techniques (they are easier to evaluate than

the understanding of the economy per se). Researchers only within

a single discipline, with formal standards (but disciplinized), can too

easily disregard the open examples of interdisciplinarity, and then con-

clude that interdisciplinarity is inherently worse. Furthermore, some

interdisciplinary researchers may hesitate to publicize their research

standards in detail because they do not want to restrict freedom.

It should also be added that many researchers do not take the risk of

combining research in several disciplines due to concerns about the ac-

cusation of mixing methodologies, and yet using the achievements of

several disciplines determines the adoption of various research methods

(Matera 2013: 6). At the moment in the history of science, most scholars who qualify

as interdisciplinary researchers just make “interdisciplinarity”. It was not

the courses on interdisciplinarity. One may never have read an article or


a book focused on the idea of interdisciplinarity. Importantly, researchers

never reflected on this too much on their interdisciplinary research. Most

researchers of interdisciplinarity hold doctorates. Even people with doc-

torates from interdisciplinary programs rarely have experience in trai-

ning materials about interdisciplinarity: perhaps of a certain theme of

interdisciplinary (e.g. environmental studies, gender studies or cognitive

science), but that is not interdisciplinarity in and of itself.

Repko has formulated the process of interdisciplinary research –

which can be highlighted in the following steps (Repko 2008):

1. Ask a question or consolidate question.

2. Justify the use of an interdisciplinary approach.

3. Determine the appropriate disciplines.

4. Perform analysis of literature.

5. Justify the appropriateness of the use of each of the disciplines.

6. Analyze the problem and evaluate any changes or new insights.

7. Identify conflicts between the theories of various disciplines and their

sources.

8. Create or discover common ground.

9. Integrate insights.

10. Consolidate the interdisciplinary understanding of the problem and

formulate proposals.

The above-presented process can be divided into several series of

steps, that can be taken during its implementation. The first steps involve

determining the interdisciplinary research questions. The second set of

steps leads a researcher to identify the relevant phenomena, theories,

methods and disciplines. The third step requires an evaluation of disci-

plinary insights. The fourth set of steps is focused on finding common

ground in the disciplinary findings. The final stages require reflection,

formulation and testing results.

Repko has formulated a joint interdisciplinary approach check if

your will question identifies the appropriate discipline, and then search

for the appropriate information. It also points out an alternative approach

in which an interdisciplinary researcher first identifies the appropriate

types and methods of the theory, and then follows them to determine the

appropriate disciplines. These approaches are quite separate, and at the

same time lead to an appreciation of different approaches within the

framework of their disciplinary contexts. Similarly, various strategies

evaluate disciplinary insights, integrate, and then specify a common

ground. With regard to evaluation, Repko discusses the assessment of

applied theory, methods, deals with the phenomenon, the data used, the

epistemological assumptions, the relationship between insight and per-

MILENA PALCZEWSKA

78

spective, and the potential prejudice. When it comes to building a com-

mon foundation for interdisciplinary, Repko first examines the various

critical thinking strategies identified by cognitive scientists, suggesting

a few broad techniques to achieve common ground: redefinition (seman-

tic correction of terms or assumptions); extension (the theoretical idea in

a new domain); organization (identification of hidden similarities in var-

ious fields and specifying their bonds); transformation (noticing the dif-

ference type, as well as degree of differences). Each of these strategies

can be useful in some circumstances, but not necessarily in others.

Also important is the question of the selection of the interdiscipli-

nary team of investigators who will deal with the problem. The effec-

tiveness of interdisciplinary teams is very diverse. The size of the team

depends on a number of factors (although the optimal size ultimately

depends on the project): uniformity of team members in various aspects

of the social dimension (homogeneity encourages conversation, but re-

stricts innovation); the personality of the leaders in matters relating to the

team (though currently there is a lack of conformity in terms of the opti-

mal features); additionally, the personality of the team members (open-

ness, flexibility, methodological and willingness to sacrifice time to lis-

tening to seem to be important). When it comes to the actual process of

research, there is also a need to develop a common conceptual frame-

work, which integrates and extends beyond the multiple disciplinary

perspectives represented among the individual team members (Salter;

Hearn 1996).

Interdisciplinary research, carried out by a group of professionals,

representing different disciplines, centered on a particular research topic,

can produce interesting results. However, one needs to take into account

the diversity of methodological approaches – the participants of the re-

search groups should be provided with a basic understanding of the ana-

lytical tools of other sciences, represented by other members of the re-

search team. Therefore, it is essential that the interdisciplinary research

takes place through the forces of teams consisting of specialists poorly

versed in the current state of research of their own discipline and, cru-

cially, open to partner treatment by representatives of other sciences.

Equally important is having, however, even basic, reactive knowledge of

methods and research workshops.

The organization of interdisciplinary teams’ strategies, and its inter-

actions with the public should be developed by the interdisciplinary re-

searchers: some interdisciplinary projects may require one or both of

these actions. Identification of research questions, the relevant theory

and methods, the problems associated with them, the practices that ap-


pear to be effective, and testing policies and procedures that can be use-

ful at different stages of the process of the research (Bammer 2017) is

important. Interdisciplinary research is based not only on the specialized

studies of the individual disciplines, but also informs (not just about the

questions, but about relevant phenomena, theories and methods). One of

the main obstacles to interdisciplinarity is that scientists just don't know

where to look for the right information. In the specifics of the project this

means that apparently more attention should be paid to search for litera-

ture than usual in the case of specialized research. Interdisciplinary re-

searchers should not, however, lose sight of the broader purpose of sug-

gestions as to how the research process can be better organised.

In transdisciplinary research, not only academic researchers from

different disciplines are involved but also non-academic participants

enter the stage. Transdisciplinary research aims to integrate academic

and non-academic knowledge in order to be better able to conduct re-

search on real world problems and to create new knowledge and theo-

ries which can be used to improve the present state of affairs (Didde

2014). Interdisciplinary research are motivated mostly by social problems,

scientists typically want to generate both scientific contributions, and

practical solutions. These are two completely different types of effects,

which equire different types of integration. University researchers may

be most interested in integration at the level of theory and methods. The

creators of the practical solutions will work for the integration of a wide

variety of practical proposals. Of course the first stage of integration

should support the second. However, very few interdisciplinary research

projects manage to achieve in both cases (Szostak 2018).

Davis and Shaw (Davis, Shaw 2011: 31–32) list five types of infor-

mation which are needed in interdisciplinary studies. The first is proce-

dural (how to do it?). For the interdisciplinary researcher this will in-

clude understanding the many theories and methods. The second is

a matter of substance. Here interdisciplinary scientists desire to find out

what has already been said and researched about specific phenomena and

relationships. The third-mixed, where the explorers are not sure what to

look for. It is common in interdisciplinary practice, because a researcher

cannot in advance know what useful information might exist in other

disciplines. The fourth type is the reliability. An interdisciplinary re-

searcher will be especially curious if similar causal arguments have been

carried out in different areas and what were the evidence. The fifth issue

is education: a researcher might not find comprehensive information and

needs further resources to understand the process, phenomenon. One of

MILENA PALCZEWSKA

80

the key sources of misunderstanding is unclear terminology – its classifi-

cation can reduce ambiguity.

Discussion

Interdisciplinary research in practice is focused on the issue in ques-

tion. This means that an interdisciplinary project can solve a complex

social issue, such as urban poverty, aimed at the analysis of all the rele-

vant causal links (in isolation and interaction), as well as using all the

relevant theories and methods. Of course, no research project may be

aimed at an exhaustive justification in all these aspects, and therefore

even interdisciplinary analysis may be incomplete. The integration stra-

tegy, however, can potentially be used in all of the studies, by combining

all available data and specifying the areas in which additional studies are

needed. An interdisciplinary approach can therefore give a consistent

understanding of how the world works in full: there is often a simple

understanding contained within a single, closed theory, but complex

understanding occurse where various theories shed light on different

(probably overlapping) elements of the problem. Therefore, interdisci-

plinary research calls for the integration of different theories, as well as

the various methods and disciplinary perspectives. In this way, partial

observations of different backgrounds of scholars (and insights from

outside the university) can connect in a more accurate and comprehen-

sive analysis of all complex issues or topics.

The most commonly discussed aspects of interdisciplinarity and

transdisciplinarity include: organizational and institutional, methodolo-

gical, epistemological, ontological, and educational approach (Michalski

2007: 90–92):

1. Interdisciplinarity and transdisciplinarity in research studies organize

compliance. In science there is a division of labour, disciplinary institu-

tionalisation dominates both in research and in teaching. Policy in the

field of science and research, creation and liquidation of research and

educational institutions, the salaries and institutional factors that material-

ly determine the research practice. The organizational aspect of interdis-

ciplinary research has primarily two variables: the degree of organization

and organizational culture, and the conjunction of the cognitive disci-

plines (the scope and how the integration of the involved disciplines).

2. One of the key questions of the methodology of science is: how to arrive

at knowledge and cognition? How locate interdisciplinarity against the

background of classic distinctions on empirical and hermeneutyk me-


thods, explaining and understanding natural sciences and humanities? In-

ter- and transdisciplinary approach to research is not only possible, but al-

so highly productive, for example, in learning about the environment, it

studies the effects of technology research on sustainable development.

3. Epistemologic axis of the interdisciplinary approach is an attempt to

answer the question, is there a special type of interdisciplinary

knowledge, scientific truth, which differs from the pure disciplinary

knowledge types?

4. The ontological problem of interdisciplinary research (subject) is related

to the question of the possible existence of objects, areas and structures

of reality, which, of necessity, elude the traditional disciplinary research

network and require a separate interdisciplinary approach.

5. The educational aspect of interdisciplinarity is the least disputed dimen-

sion of the problem. The notion of interdisciplinarity was shaped origi-

nally in the context of education research and innovation, led in the ear-

ly 1970s by the OECD. Interdisciplinarity issues relate primarily to the

sphere of education and organizational concepts of teaching.

The primary difficulties to be overcome on the way to interdiscipli-

narity and transdisciplinarity are:

– the heterogeneity of the concepts – the same terms are understood differ-

ently on the basis of different disciplines,

– the development of a conceptual framework in relation to transdiscipli-

nary or multidisciplinary perspectives (there are eligible aspects within

a transdisciplinary research, which are not reasonable or superfluous in

comparison with the disciplinary research),

– in the majority of interdisciplinary research projects are issues present

socially, most such needs are the driving force in the field of research.

Conclusions

Interdisciplinarity and multidisciplinarity as a new model of organi-

zation and structuring knowledge, now enjoy a very good economic cli-

mate. They are a political priority of modern societies in the field of re-

search, and are increasingly skilled in journalism. The Ministry of Sci-

ence, to financially support research software, has declared their affec-

tion for interdisciplinary projects, introducing interdisciplinarity to the

evaluation criteria proposals in competitions of grants. Many research

institutions found interdisciplinarity for the main feature of their own

identity, even special interdisciplinary research centers, for example the

Interdisciplinary Research Centre in Cracow.

MILENA PALCZEWSKA

82

Generally, interdisciplinarity, as is demanded by the current reality

across scientific disciplines, is, in a sense, added value. This is due to the

fact that an overview of the test of reality from the perspective of the

various branches of scientific broadens, deepens, modifies and clarifies

the research results, which science is certainly beneficial (Klein 1990).

In the way of further research the following aspects are also re-

quired:

– whether the goal is to provide interdisciplinary knowledge for the benefit

of other sciences, and create resonance in different scientific disciplines

(both in the field of research and education)?

– is it possible to form a multidisciplinary language, define the role of the

language, concepts, and ensure translations from one discipline to the

other?

– when can we say confirm that the issue is interdisciplinary?

– specify the form objects for interdisciplinary studies,

– identify the differences of the interdisciplinary scientific and disciplinary

non-scientific knowledge and the ratio of interdisciplinary research to

traditional scientific disciplines.

We can discuss interdisciplinarity only in an interdisciplinary way,

which means in an interdisciplinary group. However, it requires a good

awareness of the methodological disciplinary partners in such a discus-

sion – a strong sense of the identity of the represented disciplines,

awareness of their methodological limitations, weaknesses, and constitu-

ent suppositions, and high culture, especially openness to the counter and

readiness to review its position. Interdisciplinary and transdisciplinary

approaches can thrive only on a foundation of strong disciplinary re-

search, otherwise there is a danger that under the guise of interdiscipli-

narity will be boomed scientific dilettantism and disciplinary erosion.

Reference List

Bammer G., 2017, Integration and Implementation Sciences: Building a New Specializa-

tion, https://www.ecologyandsociety.org/vol10/iss2/art6/ (accessed: 31.07.2017).

Creswell J., 1994, Research Design: Qualitative and Quantitative Approaches, London.

Davis C., Shaw D., 2011. Introduction to information science and technology, ASIST

Monograph Series, Medford.

Didde R., 2014, Challenges and successes in interdisciplinary and trasdisicplinary re-

search and education, http://www.sense.nl/gfx_content/documents/Wimek%20-

Experiences.pdf (accessed: 12.05.2018).

Gusdorf G., 1973, Interdisciplinaire (connaissance) [in:] Encyclopedia Universalis,

vol. 8, Paris.

Klein J.T., 1990, Interdisciplinarity, Wayne State University Press, Detroit.


Kozłowski J., Narodziny i rozwój dyscyplin naukowych, http://kbn.icm.edu.pl/pub/

kbn/sn/archiwum/9601/kozlow.html, (accessed: 21.06.2017).

Lyotard J.F., 1997, Kondycja ponowoczesna. Raport o stanie wiedzy, Fundacja Aletheia,

Warsaw, Foundation Aletheia. p. 145–146.

Matera R., 2013, Wybrane argumenty na rzecz interdyscyplinarności badań na styku

nauk ekonomicznych i politycznych, „Polityka i Społeczeństwo”, nr 4(11).

Michalski K., 2007, Interdyscyplinarność, transdyscyplinarność, multidyscyplinarność,

nowy paradygmat w nauce i badaniach, „Zeszyty Naukowe Politechniki Rzeszow-

skiej” 2007, Ekonomia i Nauki Humanistyczne, nr 235.

Nowak M., 2010, Dialog interdyscyplinarny i jego modele w uprawianiu pedagogiki,

„Rozprawy Społeczne” 2010, nr I(IV).

Repko A., 2017, Defining Interdisciplinary Studies, https://www.sagepub.com/sites/-

default/files/upm-binaries/43242_1.pdf (accessed: 08.08.2017.).

Repko A., 2008, Interdisciplinary research: process and theory, University of Texas,

Arlington.

Repko A.F., 2008, Interdisciplinary research: process and theory, Sage Publications Inc,

Los Angeles.

Salter L., Hearn A., 1996, Outside the lines: issues in interdisciplinary research, McGill-

Queen’s University Press, Montreal.

Szostak R., 2014, Interdisciplinarity and the Classification of Scholarly Documents by

Phenomena, Theories, and Methods, http://www.iskoiberico.org/wp-con-

tent/uploads/2014/09/469-478_Szostak.pdf (accessed: 12.05.2018).

Szostak R., 2018, The Interdisciplinary Research Process, https://pl.scribd.com/docu-

ment/339670351/Szostak-r-the-Intersdispnarity-Research-Process, (accessed: 12.03.

2018).

Walczak M., 2016, Czy możliwa jest wiedza interdyscyplinarna?, „Zagadnienia Nauko-

znawstwa” 2016, nr 1(207).

The Greene Report [in:] Comparative Literature in the Age of Multiculturalism, ed. Ch.

Bernheimer , Baltimore–London 1995.

Istota badań interdyscyplinarnych

Streszczenie

Kategoria interdyscyplinarności (znana też w języku polskim jako międzydyscypli-

narności), podobnie jak zbliżona do niej kategoria multidyscyplinarności (inaczej też

wielodyscyplinarności), jak również transdyscyplinarności, stanowi stosunkowo młody

zasób językowy. Chociaż w wielu gałęziach nauki (zwłaszcza w humanistyce) jest już

dość utrwalony, w innych jednakże (w tym w naukach społecznych) wydaje się dopiero

wyłaniającym się obszarem. Tej właśnie problematyce poświęcony jest ten artykuł, ze

szczególnym ukierunkowaniem na interdyscyplinarność jako ,,klucz” do wieloaspekto-

wych, szerokich w wymiarze badań naukowych.

Postulat interdyscyplinarności jest, w pewnym sensie, reakcją na wyzwania ro-

dzące się wraz z rozwojem nauki: po pierwsze, jako odpowiedź na dyskurs we-

wnętrzny o kryzysie nauki – na kryzys wyrażający się w postępującej profesjonal i-

zacji, specjalizacji oraz instytucjonalizacji w zakresie badań naukowych; po drugie,

jako odpowiedź na wyzwania stające przed nauką w związku z tym, że rzeczyw i-

MILENA PALCZEWSKA

84

stość w swym charakterze i strukturze staje się coraz bardziej złożona i tym samym

trudniejsza do naukowej eksploracji. Interdyscyplinarność oznacza skoncentrowanie

uwagi na zagadnieniach, które są zlokalizowane na styku różnych dyscyplin. W ten

sposób próbowano uwolnić się od wąskiego, ugruntowanego w ramach jednej dzie-

dziny wiedzy, podejścia do złożonych kwestii oraz wynikających z tego faktu wielu

ograniczeń.

Generalnie interdyscyplinarność jako postulat badania rzeczywistości ponad

granicami dyscyplin naukowych stanowi w pewnym sensie wartość dodaną, ponie-

waż ogląd badanej rzeczywistości z perspektywy różnych gałęzi naukowych posze-

rza, pogłębia, modyfikuje i precyzuje rezultaty badawcze, co dla nauki jest niewą t-

pliwie korzystne.

Słowa kluczowe: nauki społeczne, metody badawcze, interdyscyplinarność, transdyscy-

plinarność



Antonina Mytko1

Problems of information space protection and national information security in the conditions of the information democracy2

Abstract

The article analyzes the legal and regulatory framework of Ukraine, which confirms

the existence in the state of a number of legislative and other normative legal acts aimed

at the regulation, protection and development of the domestic information space. At the

same time, it is noted that some unsystematic domestic legal policy in the information

sphere remains as an important problem, in particular, in view of the fact that some legis-

lative acts are adopted in order to solve tactical tasks, without taking into account strate-

gic orientations and objective Ukrainian conditions. The information sovereignty and

security of Ukraine as an internal state aspect of the country’s development are analyzed.

It has been explored how the use of manipulative technologies, such as spin doctoring,

threatens information security and prompts the protection of the information space from

interference by foreign countries and the distortion of information. The factors that hin-

der the development of the information space are distinguished and characterized and the

recommendations for the improvement of the information society in condition of infor-

mation democracy formation are provided.

Key words: information, state, information security, information space, legislation, spin

doctoring, danger.

1 A.M. Mytko – doctor of Political Sciences, Professor, Lesya Ukrainka Eastern Eu-

ropean National University (43024, Ukraine, t. Lutsk, Vynnychenka str., 28, office 8),

E-mail: [email protected] 2 The article was prepared as a part of the A. Mytko’s project realized in the De-

partment of Central European Studies of the Institute of Sociology, University of

Rzeszów, XII 2017 – V 2018 (The general research topic: PB/SH/IS.VI Cultural and

social changes in the countries of Central Europe in the context of globalization and

European integration)


ANTONINA MYTKO

86

Introduction

The relevance of the research topic is due to the fact that the issue

of information security in the context of national information security

is increasingly subject of consideration in scientific, political, eco-

nomic circles. In Ukraine, interest in this problem is due to the rapid

pace of development of the elements of the information space and the

growing role of information as such. Currently, ways to overcome the

dangers, variants of conducting information wars, attracting «soft

power» resources, etc. are actively looked for. Based on this, the task

of the research is to determine the general features of the strategy and

threats to the information security of our state within the framework

of the formation of information democracy. Objective is the fact that

the need for information security arose with the emergence of the

mass media as a means of communication between people, including

the political sphere, and the awareness of the commonality of inte-

rests, the provision of which is possible through the media. Inflicting

loss and harm to communications networks leads to the destruction of

information exchange between the various elements of the political

system. Instead, information security measures can become a new

strategic impetus for the activities of state authorities, civil society

institutions, and for the formation and implementation of a democra-

tic information policy.

Each state deploys its own network of foreign-policy communica-

tion, which promotes its national interests. The task of foreign policy

institutions, namely their PR units, is to develop a strategy for the man-

agement of information flows, using the technologies of public relations.

Modern society is less and less exposed to the means of direct agitation.

Therefore, in international relations, new technologies of influence on

the target audience are used. As a consequence, foreign policy institu-

tions in their operations actively use such psychotechnologies as spin

doctor or gatekeeping. The ability to manage them is one of the condi-

tions of information security. Therefore, we aim to investigate the prob-

lems of the information space and national information security in the

conditions of information democracy; to find out the regulatory and legal

foundations of Ukraine’s information security; internal aspects of infor-

mation sovereignty and identify threats to Ukraine’s information securi-

ty; to analyze manipulative technologies of interference in the infor-

mation space; and provide some recommendations for protecting the

information space.

Problems of information space protection and national information security... 87

Information security as a legislative constant

The concept of «information security» was firstly defined in the

«National Security Concept (the basis of state policy) of Ukraine»,

which was adopted by the Verkhovna Rada of Ukraine in 1997 (Resolu-

tion 1997: 5). It is argued that protection of national security is one of the

most important functions of the state. In the context of information de-

mocracy formation, information security is considered as minimizing

harm due to incompleteness, lack of timeliness or unreliability of infor-

mation or negative informational influence through the consequences of

the functioning of information technologies, as well as the unauthorized

dissemination of information (Barinov 2001: 70–76.).

Information security envisages the possibility of unhindered realiza-

tion by society and its individual members of their constitutional rights

related to the possibility of the free reception, creation and dissemination

of information. The concept of state information security should also be

considered in the context of ensuring the secure conditions for the exist-

ence of information technologies, which include issues of information

security such as state information infrastructure, the information market

and the creation of safe conditions for the existence and development of

information processes. The necessary level of information security is

provided by a combination of political, economic and organizational

measures aimed at preventing, detecting and neutralizing those circum-

stances, factors and actions that may harm or impair the realization of

information rights, needs and interests of the country and its citizens

(Galambba, Petrik). The state, performing the function of information

security, should take into account the importance for further develop-

ment of democratic values in Ukraine and implement an integral state

program through the use of relevant doctrines, strategies, concepts and

programs. According to the experts of the Ukrainian Center for Econo-

mic and Political Studies (UCEPS), the National Security Concept (the

basis of state policy) of Ukraine, which had been approved by the par-

liament, did not fulfill the function of a basic document for the construc-

tion of the information security system of Ukraine. Therefore, in 2001,

the specialists prepared their own draft of the Concept, taking into ac-

count the opinions and proposals of a wide range of specialists, scientists

and representatives of state structures. The authors of the Concept be-

lieve that the negative trends in the development of the information

space of Ukraine, the ineffectiveness of state information policy, the

crisis situation in the country’s economy, create the preconditions for

escalating threats to Ukraine’s information security and thereby endan-

ANTONINA MYTKO

88

ger informational democracy. According to some indicators, the level of

information security in Ukraine is approaching the critical threshold,

leading to the loss democratic principles and principles of state activity,

the return to authoritarianism, and Ukraine’s isolation on the internation-

al arena (Concept 2001 : 3-59).

After analyzing the legislation of Ukraine, and other documents

dealing with information security issues, we can identify the following

factors that threaten the formation of information democracy in Ukraine:

1. Introduction of political censorship. Public authorities are trying

to conduct political censorship in print, audiovisual, electronic mass

media, and on the Internet at national and regional levels. This contra-

dicts democratic transformations in society, restricts the rights of citizens

to receive and disseminate information, and forms the image of Ukraine

as an undemocratic state in the eyes of the world.

2. Different kinds of pressure on the media. The media is influenced

through economic sanctions and selective financial support from the

state. The heavy tax burden on the media, high paper prices, the mo-

nopolization of certain types of information services, limited advertising

market and investment, low solvency of the population are responsible

for the non-profitability of the vast majority of the media, especially the

socio-political direction (Concept 2001: 3–59). We consider it appropri-

ate to solve the first two problems by recognizing a fundamentally new

status at the legislative level for the mass media – independent from the

pressure of state structures. Furthermore, the rejection of state regulation

of the media sphere in those issues in which international practice proves

the expediency and efficiency of the sector’s self-regulation (Mytko

2010: 205–206).

3. Manifestation of political extremism against journalists. The

manifestation of political extremism against the media in the form of

physical harassment with journalists are notoriously known, cases of

violence and their death, which are not disclosed by law enforcement

agencies. This creates fear in society and hinders the democratization

of public life, and creates a negative Ukraine’s image in the eyes of

the world.

4. Insufficient openness of public authorities for public accountabil-

ity. The information society puts forward new requirements for public

authorities, which is connected with the transition from administrative-

command to democratic variant of functioning in the system of «power –

mass media». In our opinion, openness of power as an axiom is a key to

protecting the population from the negative effects of manipulation

through the MMC (Mytko 2010 : 205).


Information Sovereignty and Security of Ukraine: the Internal Aspect

The need to create opportunities for reaching information adequacy

for decision-making by public authorities, citizens and associations of

citizens, other subjects of law in Ukraine; guarantee of freedom of in-

formation activity and right of access to information in the national in-

formation space of Ukraine; the comprehensive development of infor-

mation infrastructure are also mentioned in the draft Law of Ukraine

«On Information Sovereignty and Information Security of Ukraine»,

which was submitted for consideration by the People’s Deputy of

Ukraine Levko Lukyanenko. Converting the media into mass media of

propaganda and manipulation, the emergence of new information pro-

ducts in the country is almost always clearly oriented to the fulfillment

of political tasks in the interests of founders political parties or financial

groups, which are focused on the incumbent power. In fact, all mass

media is distributed between influential financial and political circles.

The function of informing is minimized and turned into propaganda. The

media, as an important element of political capital, proves the «useful-

ness» of financial and political groups for the authorities, generating the

spread of non-objective information, self-censorship of journalists, re-

ducing their social status, especially on a regional level, high rates of

staff turnover in the media and other negative phenomena (Concept

2001: 3–59).

Regional studies confirm that the vast majority of mass media can-

not be called independent, financially independent publications, as most

of the founders of Volyn mass media are the authorities and local self-

government. There are still a large number of state and municipal

MMCs. Despite the existence of isolated examples – both at the national

and regional levels – of the development of the media as successful pro-

jects, media are broadly seen as a tool for political manipulation (Mytko

2010: 210). According to E. Makarenko, the task of legislative, execu-

tive and departmental structures, the mass media and communications is

the formation of a politically mature Ukrainian society, the establishment

of state authorized national cultural values. Practitioners and theorists,

legislators, and politicians should think about the future: will the Ukrain-

ian information space become an instrument, a means of establishing

state priorities, or will the media space become a field for a large busi-

ness without any political prospect for the state (Makarenko). During the

round table discussion «Information Security of Ukraine: The Essence

and Problems» in 1998, O. Baranov also drew attention to the problem

ANTONINA MYTKO

90

of overcoming the manipulation of the media space, and, based on the

classical interpretation of the information space, believes that the state

should ensure each subject of information relations the right to receive

complete, reliable and timely information; no one has the right to violate

the interests of the subject of information relations by some informatio-

nal influence. Self-interests should be combined with the interests of

others (Barinov 2001: 70–76).

Only ten years after the adoption of the «National Security Concept

of Ukraine» National Security and Defense Council of Ukraine (NSDC)

completed the preparation of the draft of the «Doctrine of Information

Security of Ukraine». The document of 2008 emphasized the task of

overcoming the same problems faced by the Ukrainian state in 1997. The

NSDC proposes to provide information security of Ukraine, on the basis

of the principles of information democracy:

• freedom of creating, collecting, storing, using and disseminating of in-

formation;

• ensuring the reliability, completeness and impartiality of information;

• limiting of access to information solely by law;

• harmonization of personal, public and state interests;

• prevention and neutralization of offenses in the information sphere of

economic feasibility;

• harmonization of Ukrainian and international legislation in the infor-

mation sphere;

• priority of the national information product.

Threats to Ukraine’s information security

The insufficient regulatory and legal framework pertaining to the

development of the information society and ensuring the protection of

the information space is exacerbated by other factors. In particular, such

examples include:

1. The lack of systemic and mutually beneficial communication in

the triangle «society – media – power», although this kind of communi-

cation is the fundamental basis for the existence of any developed de-

mocracy. Despite the positive dynamics of freedom of speech in Ukraine

against the backdrop of global indicators and the intensive development

of the domestic information sphere, an increasing percentage of our citi-

zens feel themselves isolated from access to information guaranteed by

the legislation «open, accessible, objective, complete and accurate» on

public life and activity of state bodies.


2. Monopolization of media markets. First of all, it concerns the

broadcasting market, which has already been divided between large and

some smaller media groups, and, to a lesser extent, the press market.

These processes objectively narrow the «corridor of opportunities» of

new media actors to enter the market and, consequently, the exercise of

the constitutional right of citizens to freedom of speech and information.

At the same time, relations of ownership of key domestic media remain

opaque and insufficiently controlled by the state, and the legislative

regulation of this sphere is not sufficiently effective.

3. The absence of a public service broadcasting sector, that is, a pub-

lic counterbalance to private media, aimed at ensuring a balanced, dual

nature of the national media system. Global experience shows that de-

veloped structures of public broadcasting are an integral part of modern

democracy, a condition and an indicator of its successful development.

4. Insufficient professional level of Ukrainian journalism, with un-

developed corporate ethics. This situation ultimately negatively affects

both the quality of the domestic media product and the adherence in the

Ukrainian media to the principles of freedom of speech, objectivity, and

commitment to the public interest.

5. An overabundance of politically engaged and negative messages

in the information space of Ukraine. One of the reasons for these phe-

nomena is the inadequate level of the public responsibility within the

media; an incomplete awareness of their own social function. An im-

portant role is played the dependence of private media activity on market

conditions, as well as on the interests of the owners, which gives rise to

their political engagement.

6. Unevenness and unequal conditions of access to information of

different regions, that is, the presence of zones of low informational satu-

ration and «white spots» on the information map of Ukraine due to the

lack of capacity and the number of transmitters of domestic audiovisual

media.

7. Postponement and difficulties in switching to digital broadcasting

due to: a) lack of a sufficiently effective and consolidated action plan;

b) the inconsistency of activities and areas of competence of specialized

agencies in this matter; c) the lack of coordination of mechanisms for

providing all segments of the population with means of reception of digi-

tal broadcasting signals; d) insufficient awareness of citizens about its

features and benefits.

8. Weak development of infrastructure, which reflects the level of

development of the information society and defines the prospects for the

development of e-democracy.

ANTONINA MYTKO

92

9. Fragmentation and segmentation of the national information

space, which leads to a colossal backlog of most states from the level of

development of developed democracies and, as a result, limited access to

information resources.

Spin doctoring and gatekeeping as a threat to information security

The development of information space and the implementation of in-

formation democracy involves such a phenomenon as the openness of

power, which is the accessibillity of information that is of public interest

to citizens, and concerns the personal interests of individuals, systematic

informing of citizens about decisions that are adopted or are expected to

be adopted; and the control by citizens over the activities of state bodies,

political organizations or officials. This given position of the state is

defined by such a concept as information democracy. Nowadays, in our

opinion, infodemocracy is limited by a large number of factors, which is

manifested in the use of the help of such specialists as spin doctors,

gatekeepers, and others (Rudneva 2007: 128–131).

As a rule, the spin doctor is often involved in the correction of va-

rious deformations of event image in the media after the information

event has undergone unfavorable development. A specific feature of the

spin doctor’s work is that it operates both verbally and in nonverbal

spheres. There were numerous examples of how the circles of monarchs,

kings and presidents «prepared» the audience for various ceremonies (the

triumph of the crowd at the coronation, the «Potemkin villages», «stormy,

prolonged applause» at party congresses, etc.), which are known from the

history. All of this is an illustration of the work of the spin docs − people

who model the information situation (Spin-Doctor 2001).

The specifics of the activities of the spin doctor in the political

sphere (the so-called «political spin») manifests itself in the fact that

it: works with political structures and leaders, state bodies of execu-

tive and legislative power; consults on the issue of political conversa-

tions, speeches and their consequences; uses information flows for

specific political purposes; applies opposition to power structures; is

based on its personal authority, personal acquaintance in the media,

knowledge of the information structure; uses informal contacts; or-

ganizes speeches in response to statements by opponents – for this

purpose, the press services of governments and parliaments systema-

tically meet journalists.


Ukrainian spin doctors primarily manage the media space in gen-

eral, filling it with that informational product, which, in their view, is

most adequate to the goals set. Ukraine looks weaker in crisis situa-

tions. Practically all recent examples – from the «cassette scandal» to

the Ukrainian missile striking the Russian plane – show inadequate

information behavior. The information space in Ukraine was formed

and is now further developing through private initiatives, and politi-

cians ignore this sphere. As a result, the democratic opportunities

themselves and undemocratic tendencies in the structure of political

communications in Ukraine lie at the heart of determining the current

problems and perspectives of the dynamics of the entire political sys-

tem of our state, in particular the nature of its political regime (Ko-

valevsky 2009: 143).

An important and promising direction of media support of the state

(from top management to separate departments) and the means of avoid-

ing negative spin doctoring is establishing a stable, systematic feedback

from the authorities on the basis of the positions of the leaders on the

opinions of social media This should become a constant practice. There

are some possible mechanisms and practices which are necessary to

solve this problem. The meeting should be held between officials and

main representatives of the Ukrainian blogosphere in an informal setting.

Obviously, one will also have to invite extremely critical bloggers to

such meetings, who, of course, will try to return to the negative-

resonance hot topics. This will increase the risks of such a meeting

and will require additional training by the press service of the authori-

ties and local self-government. At the same time, providing exclusive

information to bloggers will demonstrate, firstly, the openness of

authorities to new forms of communication, and secondly – the will-

ingness to provide «exclusive» stories to the leaders of public opinion

on the Internet.

Officials should mention more often in their speeches the results of

investigations and legal actions of similar self-organized associations

(either press secretaries of senior officials or individual press officers

may be responsible for monitoring the reports), which would demon-

strate, on the one hand, that these individuals personally use the re-

sources of the network, and on the other hand, that such messages do not

remain unnoticed by the state leadership.

It is necessary to provide a real opportunity for constant bilateral

contacts with representatives of state bodies, officials, etc. to «Leaders of

opinion» and participants of social networks. Such communication is

also desirable on the basis of official state online resources and thus it is

ANTONINA MYTKO

94

possible to avoid distortion of information and to reduce the level of

gatekeeping to a minimum.

The crises such as revolutions, wars, armed attacks, military inva-

sions require the greatest use of spin. Given the situation in the country

as a result of aggressive actions by representatives of foreign states in

early 2014, it is expedient to consider the experience of leading countries

in the use of so-called «digital dispatches», that is, participants of social

networks (bloggers) that would react promptly to any destructive actions

for interests of state and society in network activity, timely turning off

the appropriate threats. However, as for a significant number of countries

it is important to position the state policy on foreign (overseas) infor-

mation platforms, then for Ukraine, work in the internal media space is

paramount, in particular, given the acute need to increase public confi-

dence in state politicians (at least – through their explanation) and ensu-

ring their loyalty to the current authorities. Therefore, although in most

countries such structures have been created under the Ministries of De-

fense or the Ministries of Foreign Affairs, in Ukraine such activity, at the

initial stage, is appropriate to be attributed to the responsibilities of

communicative units of state authorities.

To resolve conflicts and stabilize relations between different groups

of civil society, organizations and institutions, the state should appoint

a Commissioner for Information who will consider the information as

the active force of changes and not simply as a factor in efficiency.

Frankness and transparency do not simply mean easier access to infor-

mation. It is not enough to convince an agency to place all the data

online. It is necessary to work to facilitate comparison and data analysis.

This includes everything: from data retrieval to the way in which these

data are presented, how easy is to compare the data of different organiza-

tions and at different periods of time. Data should also be easily pro-

cessed so that third parties, whether commercial information services or

journalists, can visualize them.

Findings

Having analyzed the external and internal aspects of the information

security issue and the protection of the information space we can con-

clude that more and more in recent decades the democracy ideas are

actualizing as the result of the world community struggle with totalita-

rian and authoritarian forms of government. The successful socio-

economic, political and cultural development of democracies with the


construction of an information society leads to focusing researchers on

norms and values that are based on ensuring citizens’ right to infor-

mation and legal regulation of the openness principle as well as accessi-

bility of institutions and state authorities. Moreover, guaranteeing the

right to information imposes constitutional obligations on administrative

bodies to disclose information of public interest. In Ukraine, during the

period of independence, certain legal principles of the establishment of

information society have been formed, and the right to information as the

basis of information democracy is a fundamental right of a person and is

guaranteed by the Constitution of Ukraine, as well as the Convention for

the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms.

It is worth bearing in mind that the information and communication

opportunities gained by the political system as a result of information

security encourage it to control the information space, Internet traffic of

citizens, adjust the information space with the help of spin doctoring. In

the world there is a fairly widespread practice of applying measures to

control information flows in the media environment and in the Internet in

particular. The use of manipulative technologies leads to the solution of

such an important problem as the need for information security and the

protection of the information space from the interference of foreign po-

wers in the information space and distortion of information. The use of

spin doctoring indicates that the event in the symbolic world differs from

the real world event. The spin doctor is the specialist in the world of

news, precisely in its symbolic aspect. The conscious distortion of in-

formation is a real threat to the development of the theory of information

democracy.

Literature

Barinov A., 2001, Informational sovereignty or information security?, "National Security

and Defense", No. 1.

Draft Doctrine of Information Security of Ukraine [Electronic resource] // The Apparatus

of the National Security and Defense Council of Ukraine, 2009, http://www.rain-

bow.gov.ua/news/930.html (access 11.05.2017).

Galambba M., Petrik V., Information Security of Ukraine: Concept, Essence and

Threats, "Juristical Journal", http://www.justinian.com.ua/article.php?id=2463

(accessed 11.10.2016).

Kotler F., 2010, Spindoctor - a doctor of black PR.

Kovalevsky V., 2009, Structure of political communications of modern Ukraine,

"Modern Ukrainian politics. Politicians and Political Scientists About It", № 17,

Ukrainian Center for Political Management, Kyiv-Mykolaiv.

ANTONINA MYTKO

96

Makarenko E. Information Security of Ukraine in the Context of Contemporary

Challenges and Threats, "Education of the Region", http://www.social-

cience.com.ua/jornalcontent/51/political problems. (accessed 11.10.2016).

Makarenko Ye.A., Ryzhkov M.M., Ozhevan M.A., 2003, Analytics. Expertise. Forecast-

ing, Our Culture and Science, Kiev.

Maltese J.A., 1992, Spin Control, The White House Office of Communications and the

Management of Presidential News, London.

Mytko A.M., 2010, Mass media and the image of the authorities: regional aspect, Lutsk.

Project L.G. Lukyanenko of the Law of Ukraine "On Information Sovereignty and

Information Security of Ukraine", http://www.uacm.kharkov.ua/ukr/index.shtml?-

pawsws/usuvetr.htm (access 11.05.2017).

Resolution of the Verkhovna Rada of Ukraine "On the Concept (Fundamentals of State

Policy) of National Security of Ukraine", "Voice of Ukraine" 1997, No. 3/97 VR.

Rudnev V.Yu., 2007, Using spin-doctor technologies in the activities of foreign policy

institutions and agencies, "Management in the conditions of transformational

innovations: challenges, reforms, achievements", Sumy.

Spin Doctor and his work: Nontraditional Methods of Information Space Management,

2001, TeleCritics.

Surtz. H., 1998, Spin Cycle, How the White House and the Media Manipulate the News,

New York.

The Concept (Fundamentals of State Policy) of Information Security of Ukraine, 2001,

„National Security and Defense”, no. 1 (accessed 11.10.2016).

Problemy ochrony przestrzeni informacyjnej i krajowego bezpieczeństwa informacyjnego w warunkach demokracji informacyjnej

Streszczenie

W artykule dokonano analizy przestrzeni prawnej Ukrainy w zakresie prawodawczych

i innych normatywno-prawnych aktów regulujących obronę i rozwój ojczystego obszaru

informacyjnego. Jednocześnie zaznaczono, że ważnym problemem jest pewna chaotyczność

ukraińskiej polityki prawnej w informacyjnym polu, w szczególności ze względu na to, że

częściowo prawodawcze akty uchwalane są dla rozwiązania taktycznych zadań, bez uwzględ-

nienia strategicznych orientacyjnych punktów i obiektywnych ukraińskich warun-

ków. Przeanalizowano informacyjną suwerenność i bezpieczeństwo Ukrainy, jak i wewnątrz-

krajowy aspekt rozwoju kraju. Zbadano, w jaki sposób użycie manipulacyjnych technologii,

takich jak spindoktoring, zagraża informacyjnemu bezpieczeństwu i pobudza do obrony

informacyjnego obszaru przed ingerencją obcych państw i aberracji informacji. Nazwano

i scharakteryzowano czynniki, które przeszkadzają rozwojowi informacyjnego obszaru,

i wskazano rekomendacje dla udoskonalenia informacyjnego społeczeństwa pod warunkiem

kształtowania się informacyjnej demokracji.

Słowa kluczowe: informacja, państwo, informacyjne bezpieczeństwo, informacyjny obszar, ustawodawstwo, spindoktoring, niebezpieczeństwo


VARIA DOI: 10.15584/johass.2018.2.6

Katarzyna Flisak

Bibliografia publikacji pracowników Wydziału Socjologiczno-Historycznego Uniwersytetu Rzeszowskiego za rok 2017

Bibliografia obejmuje publikacje sprawozdane przez jednostki Wydziału Socjolo-

giczno-Historycznego do końca stycznia 2018 roku. Pozycje datowane na rok 2017, które

ukazały się w terminie późniejszym, zostaną zamieszczone w wykazie bibliografii za rok

2018, który zostanie opublikowany na łamach „UR Journal of Humanities and Social

Sciences” w roku 2019.

NAUKI HUMANISTYCZNE

Monografie

1. Budzyński Z., 2016, Galicja na józe-

fińskiej mapie topograficznej 1779–

1783. Die Josephinische Landesauf-

nahme von Galizien 1779–1783,

T./Band XII, red. Z. Budzyński, War-

szawa, PAN Stacja Naukowa

w Wiedniu, UR, Austriackie Archi-

wum Państwowe, Cz./Tel./Частина

B/Б, Секції 313–322, 336–342, 356–

362, 375–379.

2. Budzyński Z., 2016, Galicja na józe-

fińskiej mapie topograficznej 1779–

1783. Die Josephinische Landesauf-

nahme von Galizien 1779–1783,

T./Band XII, red. Z. Budzyński, War-

szawa, PAN Stacja Naukowa w Wied-

niu, UR, Austriackie Archiwum Pań-

stwowe, Cz./Tel./Частина C/Č, Секції

313–322, 336–343, 356–362, 375–

379; ss. 92. Edycja map oraz równo-

ległych opisów wojskowych Galicji

F. Miega w języku oryginału (nie-

mieckim) oraz w przekładzie polskim

i ukraińskim.

3. Budzyński Z., 2016, Mapa Józefińska

Galicji (1779–1783). Wstęp edytorski

[w:] Galicja na józefińskiej mapie to-

pograficznej 1779–1783. Die Jo-

sephinische Landesaufnahme von Ga-

lizien 1779–1783, T./Band XII, red.

Z. Budzyński, Warszawa, PAN Stacja

Naukowa w Wiedniu, UR, Austriac-

kie Archiwum Państwowe Cz./Teil A,

Sekcje/Sektionen 313–322, 336-343,

356–362, 375–379; ss. XCVI, 280;

Cz./Tel B, Faksymilia arkuszy/Faksi-

mileblätter 313–322, 336–343, 356–

362, 375-379; 32 mapy wojskowe.

4. Czop E., Bonusiak A., Grata P., 2017,

Tropem rzeszowskich miejsc pamięci,

Rzeszów.

VA

RIA


KATARZYNA FLISAK

98

5. Gardeła L., 2017, Bad Death in the

Early Middle Ages. Atypical Burials

from Poland in a Comparative Per-

spective, Collectio Archaeologica

Ressoviensis 33, Rzeszów.

6. Gawor L., 2017, Ekoszkice, Rzeszów.

7. Lenart Z. (współautor J. Lenart), 2017,

W stronę edukacji jutra. Studium histo-

ryczno-kulturowe, Warszawa.

8. Marciak M., 2017, Sophene, Gor-

dyene, and Adiabene: Three Regna

Minora of Northern Mesopotamia Be-

tween East and West, Leiden, Boston.

9. Pisuliński J., 2017, Akcja Specjalna

„Wisła”, Rzeszów.

10. Půlpánová-Reszczyńska A., Kadrow S.,

Bober M., 2017, Wielokulturowe sta-

nowisko nr 1 w Zamiechowie, powiat

jarosławski, Via Archaeologica Res-

soviensia, t. XIII, Rzeszów.

11. Rybicka M., 2017, Kultura trypolska

kultura pucharów lejkowatych. Natę-

żenie kontaktów i ich chronologia,

Collectio Archaeologici Ressoviensis,

t. 36, Rzeszów.

12. Stojak G., 2017, Podziemia bazyliki

archikatedralnej w Przemyślu i ich

rewitalizacja w latach 2009–2015,

Rzeszów.

Redakcja monografii zbiorowej

1. Dębiec M. (red.), 2017, Wędrówki po

archeologicznych śladach dawnych

epok i kultur województwa podkar-

packiego. Życie codzienne, Rzeszów.

2. Dzik M., Śnieżko G. (red.), 2017,

Fines testis temporum. Studia ofiaro-

wane Profesor Elżbiecie Kowalczyk-

-Heyman w pięćdziesięciolecie pracy

naukowej, Rzeszów.

3. Gardeła L. (red.), 2017, Odmieniec –

Wampir – Skazaniec. Oblicza śmierci

w dawnych wiekach. Wystawa Miro-

sława Kuźmy, Rzeszów.

4. Gardeła L., Kajkowski K. (red.),

2017, Animals and Animated Objects

in Past Societies. Book of Abstracts /

Zwierzęta i ożywione przedmioty w

dawnych kulturach. Książka abstrak-

tów, Bytów.

5. Grata P. (red.), 2017, Od kwestii

robotniczej do nowoczesnej kwestii

socjalnej. Studia z polskiej polityki

społecznej XX i XXI wieku, t. V, Rze-

szów.

6. Iskra-Paczkowska A. (red.), 2017,

SzymbART 2011–2016, Rzeszów.

7. Kawalec A., Kuzicki J. (red.), 2017,

Powstanie styczniowe w pamięci zbio-

rowej, Rzeszów.

8. Korzeniowski P., Olejko A., Artl G.

(red.), 2017, Od Gorlic po Kaukaz,

Lewant, Alpy i Adriatyk, czyli lotnic-

two na Froncie Wschodnim, nad Bał-

kanami i na Bliskim Wschodzie 1914–

1918, Rzeszów.

9. Kozak S., Kawalec A., Sierżęga P.,

Kuzicki J., Kawa E. (red.), 2017, Ga-

licja. Studia i materiały, t. 3: 200 lat

Ossolineum, Rzeszów.

10. Kryński S., Lenart Z. (red.), 2017,

Kultura i samorządność lokalna. Hi-

storia – współczesność – perspektywy,

Rzeszów.

11. Lenart Z. (red.), 2017, Rynek kultury.

Debiuty naukowe, Warszawa.

12. Mącik H., Chachaj J., Szulc D. (red.),

2017, Lublin. Historia Dzielnic w 700.

rocznicę lokacji Miasta, Lublin.

13. Mącik H., Kopciowski D. (red.),

2017, Kościół św. Ducha w Lublinie,

Lublin.

14. Nabywaniec S., Pęzioł A. (red.),

2017, Tyś z nami związał się przez

Bibliografia publikacji pracowników Wydziału Socjologiczno-Historycznego UR 99

Chrzest. 1050. Rocznica Chrztu Pol-

ski. Podkarpacie 2016, Rzeszów.

15. Nowak W., Żardecka M. (red.), 2017,

Rzecz, ciało, pamięć. Eseje i rozprawy

z filozofii historii, Rzeszów.

16. Paczkowski P. (red.), 2017, Dziedzic-

two Arystotelesa. Studia i szkice, Sie-

mianowice Śląskie.

17. Połtowicz-Bobak M., Bourdier C.,

Chehmana L., Malgerini R. (red.),

2017, L’essor du Magdalénien. As-

pects culturels, symboliques et tech-

niques des faciès à Navettes et à Lus-

sac-Angles, Memoires SPF, Paris.

18. Rozwałka A., Dzik M., Słupecki L.,

Sierżęga P. (red.), 2017, Materiały

V Kongresu Mediewistów Polskich,

t. I: Recepcja i odrzucenie. Kontakty

międzykulturowe w średniowieczu,

Rzeszów.

19. Rybicka M. (red.), 2017, Wielokultu-

rowe cmentarzysko w Skołoszowie

stanowisko 7 w kontekście osadnictwa

z neolitu i wczesnej epoki brązu we

wschodniej części Podgórza Rzeszow-

skiego, Rzeszów.

20. Wołoszyn M. (red.), 2017, From

Cherven’ Towns to Curzon Line. The

lands on the Middle Bug during the

Middle Ages and the historiographic

perspective on the formation of Po-

land’s eastern border, 18th-21st cc. =

Od Grodów Czerwieńskich do linii

Curzona. Dzieje środkowego Pobuża

w wiekach średnich oraz postrzeganie

formowania się wschodniej granicy

Polski w historiografii XVIII–XXI w.,

„U Źródeł Europy Środkowo-Wscho-

dniej / Frühzeit Ostmitteleuropas” 3,

t. I, Kraków – Leipzig – Rzeszów –

Warszawa.

21. Wołoszyn M. (red.), 2017, From











„U Źródeł Europy Środkowo-

Wschodniej / Frühzeit Ostmitteleuro-

pas” 3, t. II, Kraków – Leipzig –

Rzeszów – Warszawa.

22. Wołoszyn M. (red.), Auch M., 2017,

The early medieval settlement com-

plex at Czermno in the light of results

from past research (up to 2010). The

pottery finds = Wczesnośredniowiecz-

ny zespół osadniczy w Czermnie

w świetle wyników badań dawnych

(do 2010). Ceramika naczyniowa, „U

Źródeł Europy Środkowo-Wschodniej

/ Frühzeit Ostmitteleurpas” 2, 3, Kra-

ków–Leipzig–Rzeszów–Warszawa.

Artykuły w czasopismach z listy A1

1. Bobak D., Łanczont M., Mroczek P.,

Połtowicz-Bobak M., Nowak A., Kufel-

-Diakowska B., Kusiak J., Standzikow-

ski K., 2017, Magdalenian settlement on

the edge of the loess island: A case

study from the northern foreland of the

Carpathians (SE Poland), “Quaternary

International”, vol. 438.

2. Wiśniewski A., Połtowicz-Bobak M.,

Bobak D., Jary Z., Moska P., 2017,

The Epigravettian and the Magdale-

nian in Poland: new chronological da-

ta and an old problem, “Geochrono-

metria”, vol. 44.

Artykuły w czasopismach z listy B

1. Bobak D., Połtowicz-Bobak M., 2015,

(druk 2017), Regiony osadnicze na te-

1 Zgodnie z wykazem czasopism na-

ukowych Ministerstwa Nauki i Szkolnic-twa Wyższego.

KATARZYNA FLISAK

100

renach Polski w późnej fazie górnego

i początkach schyłkowego paleolitu

na tle osadnictwa środkowoeuropej-

skiego, „Acta Universitatis Nicolai

Copernici – Archeologia”, t. 34.

2. Bochnak T., Kotowicz P., Opielows-

ka Z., 2017, Dwa celtyckie depozyty

przedmiotów żelaznych z Pakoszówki,

pow. sanocki, „Materiały i Sprawo-

zdania Rzeszowskiego Ośrodka Ar-

cheologicznego”, t. 38.

3. Czopek S., 2017, Aktualne problemy

zarządzania archeologicznym dzie-

dzictwem kulturowym, „Materiały

i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrod-

ka Archeologicznego”, t. 38.

4. Czopek S., 2017, Kilka uwag na

marginesie „archeologii autostrado-

wej”, „Raport”, t. 12.

5. Czopek S., Trybała-Zawiślak K., Tokar-

czyk T., Tokarczyk E., Burghardt M.,

Adamik-Proksa J., Rajpold W., 2017,

Pierwsze sprawozdanie z weryfikacyj-

nych badań na grodzisku z wczesnej

epoki żelaza w Chotyńcu, „Materia-

ły i Sprawozdania Rzeszowskiego

Ośrodka Archeologicznego”, t. 38.

6. Dzik M., 2017, O bezdrożach badań

nad magią i obrzędami pogrzebowymi

wczesnośredniowiecznych Słowian,

„Analecta Archaeologica Ressoviensia“,

t. 12.

7. Dzik M., 2017, The North-East living

quarter of the medieval pilgrim centre

in Banganarti. Archaeological re-

search in 2015 and 2016, „Polish Ar-

chaeology in the Mediterranean”, t. 26.

8. Dzik M., 2017, Zabytki z wczesno-

średniowiecznych cmentarzysk z groba-

mi w obudowach kamiennych pocho-

dzące z badań Nikolaja P. Awenariusa,

„Materiały i Sprawozdania Rzeszow-

skiego Ośrodka Archeologicznego“, t. 38.

9. Hoszowska M., 2017, Szkolna eduka-

cja historyczna: między przeszłością

a przyszłością, „Kwartalnik Eduka-

cyjny”, nr 3.

10. Hoszowska M., 2017, Szkoła Szymona

Askenazego, „Res Historica”, nr 43.

11. Hoszowska M., 2017, W kręgu nauki,

oświaty i polityki. O listach Kazimie-

rza Twardowskiego do Ludwika Fin-

kla, „Kwartalnik Historii Nauki

i Techniki”, nr 3.

12. Kamińska-Kwak J., 2015 (druk 2017),

Samorząd miejski Przemyśla w latach

autonomii Galicji, „Tarnowskie Stu-

dia Historyczne”, t. 5.

13. Kozak S., 2017, Dydaktyczne aspekty

nauk pomocniczych w historii na

Uniwersytecie Rzeszowskim, „Wscho-

dni Rocznik Humanistyczny”, t. 14,

nr 2.

14. Król D., 2017, When, where and how

long? Around the questions on the

chronology and origin of TRB cham-

berless long barrows culture in the

Polish Lowland, „Prace i Materiały

Muzuem Archeologicznego i Etno-

graficznego w Łodzi. Seria Archeo-

logiczna”, t. 47.

15. Król D., Cwaliński M., Niebiesz-

czański J., 2017, Monumental ceme-

tery of Funnel Beaker culture at site 7

in Skołoszów in the light of recent ge-

omagnetic survey, „Analecta Archae-

ologica Ressoviensia”, t. 12.

16. Kuzicki J., 2017, Kapelani oraz inni

duchowni uczestniczący w polskich

powstaniach narodowych, obecni

w strukturach lokalnego Kościoła we

Francji w XIX wieku, „Zeszyty Nau-

kowe Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Prace Historyczne”, 144, z. 1.

17. Lenart Z. (współautor J. Lenart),

2017, Ideał wychowania socjalistycz-

nego a wychowanie do uniwersalnych


wartości w Polsce Ludowej. Wprowa-

dzenie do zagadnienia, „Rocznik

Kolbuszowski”, nr 17.

18. Lenart Z., 2017, Instytucje kultury

w procesie edukacyjnym dzieci i mło-

dzieży szkolnej w latach 1990–2015.

Wprowadzenie do zagadnienia, „Pod-

stawy Edukacji”, t. 9.

19. Lorens B., 2016, Redukcja monaste-

rów w prowincji koronnej Zakonu Ru-

skiego św. Bazylego Wielkiego w la-

tach 1744–1780, „Hereditas Monaste-

riorum”, vol. 8.

20. Mącik H., 2017, Ochrona zabytków

w Lublinie – historia i teraźniejszość,

„Rocznik Lubelski”, t. 43.

21. Mącik H., Hamryszczak A., 2017,

Parafia i kościoły w Abramowicach

w XVIII–XIX wieku, „Archiwa, Biblio-

teki i Muzea Kościelne”, t. 107.

22. Nabywaniec S., 2016), Posługa dusz-

pasterska na frontach I wojny świa-

towej, „Resovia Sacra”, R. 23.

23. Olbrycht M., 2016, The Sacral King-

ship of the Early Arsacids. Fire Cult

and Kingly Glory, „Anabasis. Studia

Classica et Orientalia”, 7.

24. Pasterkiewicz W., 2017, Wyniki ba-

dań archeologicznych na cmentarzy-

sku z późnego neolitu w Sadowiu koło

Opatowa, „Materiały i Sprawozdania

Rzeszowskiego Ośrodka Archeolo-

gicznego”, t. 38.

25. Pasterkiewicz W., Rajchel B., 2017,

Możliwość zastosowania georadaru

w badaniu miejsca katastrofy lotni-

czej z okresu II wojny światowej,

„Analecta Archaeologica Resso-

viensia”, t. 12.

26. Pasternak I., 2016, Człowiek a nauki

humanistyczne w filozofii Michela

Foucault, „Wschodni Rocznik Huma-

nistyczny” t. XIII.

27. Pelisiak A., 2017, Materiały neoli-

tyczne i z epoki brązu z Bieszczadów

Wysokich. Odkrycia 2016 rok, „Mate-

riały i Sprawozdania Rzeszowskiego

Ośrodka Archeologicznego”, t. 38.

28. Pelisiak A., 2017 (2016), Menilite

hornstone sources and processing site

at Cisna, powiat Lesko (High Bie-

szczady Mts.), „Acta Archaeologica

Carpathica”, t. 51.

29. Porczyński D., 2017, Krąg społeczny:

od klasycznej metafory do współczes-

nych ujęć analitycznych, „Przegląd

Humanistyczny”, 3, 456.

30. Przybyła M., Sirbu G., Rybicka M.,

Król D., 2017, New results of the ge-

omagnetic survey at late Tipolye set-

tlement in Gordinesti, northern Mol-

dova, „Analecta Archaeologica Res-

soviensia”, t. 12.

31. Půlpánová-Reszczyńska A., Půlpán M.,

Křivánek R., 2017, Geophysical sur-

vey and archaeological excavations at

the Roman period cemetery in Neza-

bylice (Chomutov district, north-west

Bohemia), „Analecta Archaeologica

Ressoviensia”, t. 12.

32. Rączy E., 2017, Historiografia polska

przełomu XX/XXI stulecia wobec Za-

głady Żydów oraz stosunków polsko-

-żydowskich. Zarys problematyki, „Bia-

łostockie Teki Historyczne”, nr 15.

33. Rozwałka A., 2017, Teren rynku

miasta Lublina w okresie średnio-

wiecza i w czasach wczesnonowo-

żytnych. Archeologiczny szkic do

portretu stratygraficznego, „Raport”,

t. 12.

34. Rybicka M., Hawinskyi A., Król D.,

Diachenko A., 2017, Eastern impulses

in the eastern group of the Funnel

Beaker culture, „Prace i Materiały

Muzuem Archeologicznego i Etno-

KATARZYNA FLISAK

102

graficznego w Łodzi. Seria Archeolo-

giczna”, t. 47.

35. Stojak G., 2017, Rewitalizacja Pod-

ziemnej Trasy Turystycznej w Prze-

myślu w latach 2009–2014. Część I:

Stan badań i literatura, „Wiadomości

Konserwatorskie”, nr 52.

36. Stojak G., 2017, Wytwarzam ciepło

na własny użytek. Dyskusja w Pod-

karpackiej Galerii Sztuki Współcze-

snej w Przemyślu, „Fraza”, nr 1–2.

37. Subczak M., 2016, Opresyjna lub

porządkująca funkcja prawa. Karla

Poppera i Erica Voegelina interpre-

tacja Platońskiego projektu „polis”,

„Studia Gdańskie”, t. XXXVIII.

38. Subczak M., 2017, Antyczna tradycja

filozoficznych sposobów życia jako

wzorzec dla współczesności, „Logos

i Ethos”, t. 23, nr 1.

39. Trybała-Zawiślak K., 2017, Studia

muzeologiczne na Uniwersytecie Rze-

szowskim – próba odpowiedzi na za-

potrzebowanie muzeów XXI wieku,

„Materiały i Sprawozdania Rzeszow-

skiego Ośrodka Archeologicznego”,

t. 38.

40. Trybała-Zawiślak K., Gębica P.,

Superson S., Woronko B., 2017, Lito-

logia, geneza i wiek osadów w Kalni-

kowie i Chotyńcu na Płaskowyżu Tar-

nogrodzkim (Kotlina Sandomierska),

„Acta Geographica Lodziensia”,

t. 106.

41. Uljasz A., 2017, Antoni Fiedler

(1869–1919) Wielkopolski chemigraf,

drukarz, wydawca i działacz niepod-

ległościowy, „Przegląd Nauk Histo-

rycznych”, nr 1.

42. Uljasz A., 2017, Libretto Ludwika

Osińskiego do opery Józefa Elsnera

ANDROMEDA z 1807 r. w zbiorach

rękopiśmiennych Biblioteki Narodo-

wej PAU i PAN w Krakowie, „Rocz-

nik Biblioteki Naukowej PAU i PAN

w Krakowie”, R. LXII.

43. Uljasz A., 2016, Świat orientu

w baśniach Bolesława Leśmiana. Wi-

zja pisarza, odbiór czytelniczy i re-

cepcja teatralna, „Annales Universi-

tatis Paedagogicae Cracoviensis.

Studia ad Bibliothecarum Scientiam

Pertinentis” XIV.

44. Wierzbieniec W. (współautor Urus-

ki P.), 2015 (druk 2017), Perła w ko-

ronie, Profesor Władysław Serczyk –

historyk, o którym należy pamiętać,

„Tarnowskie Studia Historyczne”,

t. 5.

45. Wierzbieniec W. (współautor Pota-

czek J.), 2017, Polskie Towarzystwo

Gimnastyczne „Sokół” w Jarosławiu

w okresie II Rzeczypospolitej – zarys

problematyki, „Rocznik Przemyski”,

t. 53, Historia, z. 1 (20).

46. Wołoszyn M., 2017, Zaraz po wojnie.

Z historii badań nad pograniczem

polsko-ruskim w latach 1945–1956

(ze szczególnym uwzględnieniem

Grodów Czerwieńskich), „Przegląd

Archeologiczny”, t. 65.

47. Wójtowicz R., 2016, Współczesne

znaczenie metafizyczno-religijnej kon-

cepcji prawa naturalnego. Analiza

krytyczna, „ΣОΦΙΑ. Pismo Filozofów

Krajów Słowiańskich”, nr 16.

Artykuły w czasopismach z listy C

1. Bochnak T., 2017, Schimbarile de rit

funerar din cultura La Tène în

Polonia /Les changements du rite

funéraire de la culture de La Tène en

Pologne, „Istros”, t. 23.

2. Bochnak T., Skowron K., 2017,

Riturile imperceptibile” în cultura

Przeworsk–câteva piste de inter-

pretare ale unui rit funerar deosebit şi

rǎdǎcinile lui celtice /«Les rites


imperceptibles» dans la culture de

Przeworsk–quelques pistes d’inter-

prétation d’un rite funéraire

particulier et ses racines celtiques,

„Istros”, t. XXII.

3. Dębiec M., Bardetskiy A.B., Po-

tekhina I.D., Saile T., 2017, Raptus

Sabinae? Of a female calvarium from

the Bandkeramik settlement of

Rovantsi in Volhynia, „Sprawozdania

Archeologiczne”, t. 69.

4. Dębiec M., Saile T., 2017, Šárka in

Wolhynien, „Archäologisches Korre-

spondenzblatt”, vol. 47(4).

5. Guzowska B., 2017, Contemporary

trends of the new spirituality, „Prze-

gląd Religioznawczy”, nr 4.

6. Kolarzowa R., 2017, Ciężkie sny na

„poduszce pani Marx”. Ukryta eufo-

ria okupacyjnych przewłaszczeń

w Polsce, „Teksty Drugie”, nr 2.

7. Marciak M., 2017, Idumea and the

Idumeans in the Context of the Jewish

War against Rome (66-73 CE),

„Biblische Notizen”, 174.

8. Marciak M., 2017, Idumea and the

Idumeans in Josephus’ Story of

Hellenistic-Early Roman Palestine

(Ant. XII–XX), „Aevum”, 91.

9. Marciak M., 2017, The Site of Arzan:

A Preliminary Topographical and

Archaeological Reconnaissance in

2014, „Ancient West and East”, 16.

10. Marciak M., 2016, The Site of

Tigranokerta. Status Quaestionis,

„Acta Antiqua Academiae Scien-

tiarum Hungaricae”, 56.

11. Wójtowicz R., 2016, Prawo naturalne

w sferze społeczno-politycznej. Anali-

za dystynkcji wybranych aspektów,

„Przegląd Religioznawczy”, nr 2.

Rozdziały w monografii

1. Balcerak P., 2017, Dwa wyzwania dla

holizmu semantycznego [w:] Między

nauką a polityką – rozważania filozo-

ficzne, red. A. Pytka, K. Maciąg, Lu-

blin.

2. Balcerak P., 2017, Rola filozofii

w kognitywistyce i kognitywistyki w fi-

lozofii [w:] Wokół naturalizacji (w) fi-

lozofii, red. B.K. Krzych. K.M. Wie-

czorek, Siemianowice Śląskie.

3. Biesiadecka E., 2017, Podmiotowość

ucznia w edukacji historycznej w per-

spektywie przeobrażeń edukacyjnych

po 1999 roku [w:] Młodzież w per-

spektywie edukacyjnej, społecznej,

kulturowej, red. G. Pańko, M. Skot-

nicka-Palka, B. Techmańska, Wro-

cław–Kraków.

4. Biesiadecka E., 2016, Rola pracy

w podręcznikach i materiałach meto-

dycznych edukacji społecznej i oby-

watelskiej w latach 1944–1989 [w:]

Człowiek i praca, red. G. Pańko,

K. Ruhland, Wrocław.

5. Biesiadecka E., 2017, Wizerunki

bohaterów powstania styczniowego

na łamach galicyjskiej prasy dla ludu

doby autonomicznej [w:] Powstanie

styczniowe w pamięci zbiorowej, red.

A. Kawalec, J. Kuzicki, Rzeszów.

6. Bochenek K., 2017, Podmiotowość

w kontekście personalizmu Jana Paw-

ła II [w:] Człowiek i jego podmiotowość

a współczesna organizacja – wybrane

zagadnienia, red. K. Jaremczuk, Rze-

szów.

7. Bochnak T., 2017, Importowane

militaria kultury lateńskiej z cmenta-

rzyska w Legionowie CSP [w:] Rela-

cje kultury przeworskiej i lateńskiej

na Mazowszu, red. W. Nowakowski,

W. Orliński, Legionowo.

KATARZYNA FLISAK

104

8. Bochnak T., Hamn G., Skowron K.,

2017, Le quartier du Champlain

(interv. 865) [w:] Rapport inter-

médiaire 2017 du programme

quadriennal de recherche 2017-2020

sur le mont Beuvray. Synthèse, red.

V. Guichard, Glux-en-Glenne.

9. Bochnak T., Půlpánová-Reszczyńs-

ka A., Skowron K., 2017, Okres

lateński i okres wpływów rzymskich

[w:] Wędrówki po archeologicznych

śladach dawnych epok i kultur woje-

wództwa podkarpackiego. Życie co-

dzienne, red. M. Dębiec, Rzeszów.

10. Bonusiak A., 2017, Rzeszowski obszar

metropolitalny [w:] Dzieje Rzeszowa,

red. W. Bonusiak, t. V, Rzeszów.

11. Bonusiak A., 2017, Stary Rzeszów

i jego infrastruktura [w:] Dzieje Rze-

szowa, red. W. Bonusiak, t. V, Rze-

szów.

12. Bonusiak A., 2017, Terytoria przyłą-

czone do Rzeszowa w pierwszym dzie-

sięcioleciu XXI wieku, ich historia

i stan dzisiejszy [w:] Dzieje Rzeszowa,


13. Bonusiak A., 2017, Życie społeczno-

-kulturalne i organizacyjne [w:] Dzie-

je Brzózy Królewskiej, red. W. Bonu-

siak, Sandomierz.

14. Budzyński Z., 2016, Pierwsza galicyj-

ska cesarska szosa Barwinek – Prze-

myśl w świetle przekazów kartogra

ficznych z epoki zaboru austriackiego

[w:] Od Bachórza do Światowida ze

Zbrucza. Tworzenie się słowiańskiej

Europy w ujęciu archeologicznym, hi-

storycznym i językoznawczym, red.

B. Chudzińska, M. Wojenka, M. Wo-

łoszyn, Kraków–Rzeszów.

15. Czop E., 2017, Działalność kulturalna

współczesnych środowisk polskich

w krajach „starej” Unii Europejskiej.

Zarys problemu [w:] Kultura i samo-

rządność lokalna. Historia – współ-

czesność – perspektywy, red. S. Kryń-

ski, Z. Lenart, Rzeszów.

16. Czop E., 2017, Polscy migranci poak-

cesyjni na unijnych rynkach pracy

[w:] Od kwestii robotniczej do nowo-

czesnej kwestii socjalnej. Studia z pol-

skiej polityki społecznej XX i XXI wie-

ku, red. P. Grata, t. V, Rzeszów.

17. Czop E., 2017, Szkolnictwo w Brzózie

Królewskiej [w:] Dzieje Brzózy Kró-

lewskiej, red. W. Bonusiak, Sando-

mierz.

18. Czopek S., 2017, Archeologiczne

dziedzictwo kulturowe i jego ochrona





19. Czopek S., 2017, Najstarsze dzieje

Brzozy Królewskiej w świetle źródeł

archeologicznych [w:] Dzieje Brzózy

Królewskiej, red. W. Bonusiak, San-

domierz.

20. Czopek S., 2017, Problem rubieży

kulturowej między Kotliną Sando-

mierską a pasmem pogórzy karpac-

kich w młodszej epoce brązu i we

wczesnej epoce żelaza w świetle naj-

nowszych badań [w:] Archeologia

Kotliny Sandomierskiej, red. M. Ku-

raś, t. 2, Stalowa Wola.

21. Czopek S., Trybała-Zawiślak K.,

2017, Tarnobrzeska kultura łużycka

w świetle badań i opracowań Profe-

sora Marka Gedla [w:] Profesor Ma-

rek Gedl – życie i dzieło (= Prace Ar-

cheologiczne, nr 68), red. J. Cho-

chorowski, Kraków.

22. Dębiec M., Țerna S., Vornicu-Țerna

A., Saile T., Heghea S., Posselt M.,

2017, One site, two traditions: geophys-

ical prospections and archaeological


excavations of dwelling complexes at

the Linear Pottery Culture / Precu-

cuteni – Tripolye A settlement from

Nicolaevca V [in:] Beyond excavation

– Geophysics, aerial photography and

the use of drones in Eastern and

South-East European Archaeology,

red. C. Proetoasa, Piatra Neamt.

23. Gardeła L., 2017, Scandinavian Amu-

lets in Truso: Signals of Belief in

a Viking Age Emporium [w:] Between

Jutland and Sambia. Truso in the

Context of Research in the South-West

Zone of the Baltic Sea Basin in the

Viking Age, red. M.F. Jagodziński,

“Truso Studies”, Vol. III: 2, Elbląg.

24. Gardeła L., Kajkowski K., Ratajczyk Z.,

2017, The World on a Spur. Unravel-

ling the Cosmology of the Pagan

Slavs / Świat na ostrodze. Odkrywanie

kosmologii dawnych Słowian [w:]

Animals and Animated Objects in

Past Societies. Book of Abstracts, red.

L. Gardeła, K. Kajkowski, Bytów.

25. Gawor L., 2017, Świadomość ekolo-

giczna w ponowoczesności [w:]

ДУХОВНІСТЬ. КУЛЬТУРА. ВИК-

ЛИКИ СЬОГОДЕННЯ”, Minister-

stwo Oświaty i Nauki Ukrainy,

Lwów.

26. Grata P., 2017, Gospodarka komunal-

na i mieszkaniowa [w:] Dzieje Rze-

szowa, red. W. Bonusiak, t. V, Rze-

szów.

27. Grata P., 2017, Miejsce wyznań reli-

gijnych w polityce budżetowej Drugiej

Rzeczypospolitej [w:] Rola Kościołów

w życiu gospodarczym ziem polskich,

red. K. Kowalski, R. Matera, A. Pie-

czewski, Łódź.

28. Grata P., 2016, Problemy ochrony

środowiska w Rzeszowie po II wojnie

światowej (1944–2014) [w:] Od sys-

temu żarowego do ekorozwoju.

Ochrona i wykorzystanie zasobów

środowiska naturalnego na ziemiach

polskich – aspekt historyczny, red.

T. Głowiński, M. Zawadka, Wro-

cław.

29. Grata P., 2017, Przemiany gospodar-

cze w mieście [w:] Dzieje Rzeszowa,


30. Grata P., 2017, Przemiany w pol-

skiej polityce zatrudnienia w latach

1944–1949 [w:] Od kwestii robotni-

czej do nowoczesnej kwestii socjal-

nej. Studia z polskiej polityki spo-

łecznej XX i XXI wieku, red. P. Gra-

ta, t. V, Rzeszów.

31. Grata P., 2017, Rynek pracy [w:]

Dzieje Rzeszowa, red. W. Bonusiak,

t. V, Rzeszów.

32. Grata P., 2017, Zderzenie z wolnym

rynkiem. Rzeszowskie przedsiębior-

stwa w warunkach transformacji sys-

temowej [w:] Gospodarka wolnego

rynku. Doświadczenia przeszłości,

wskazówki na przyszłość, red. S. Ka-

mosiński, J. Laskowska, Bydgoszcz.

33. Guzowska B., 2017, Religijne i poza-

religijne konteksty nowej duchowości

[w:] ДУХОВНІСТЬ. КУЛЬТУРА.

ВИКЛИКИ СЬОГОДЕННЯ”, Mini-

sterstwo Oświaty i Nauki Ukrainy,

Lwów.

34. Hoszowska M., 2017, Kobiety Kazi-

mierza Wielkiego w syntezach, para-

syntezach i podręcznikach dziejów

Polski (koniec XVIII–XIX w.) [w:]

Oblicza polskiej niepodległości w lite-

raturze dokumentu osobistego, dydak-

tyce i edukacji historycznej, red.

A. Gołębiowska, Opole.

35. Hoszowska M., 2017, „Pamięć”

i „historia” instytucji. Ossolineum

w międzypokoleniowej refleksji Pola-

ków (do 1939 r.) [w:] Galicja. Studia

i materiały, t. 3: 200 lat Ossolineum,

red. S. Kozak, A. Kawalec, P. Sierżę-

ga, J. Kuzicki, E. Kawa, Rzeszów.

KATARZYNA FLISAK

106

36. Hoszowska M., 2017, Wartości ekotu-

rystyki a edukacja historyczna i oby-

watelska [w:] Turystyka w edukacji

historycznej i obywatelskiej, red.

M. Ausz, J. Bugajska-Więcławska,

A. Stępnik, D. Szewczuk, Lublin.

37. Kawalec A., 2017, Materiały do

bibliografii Galicji za rok 2012 [w:]

Galicja. Studia i materiały, t. 3: 200

lat Ossolineum, red. S. Kozak,

A. Kawalec, P. Sierżęga, J. Kuzicki,

E. Kawa, Rzeszów.

38. Kolarzowa R., 2017, W poszukiwaniu

skazy. Migawki z procesu samowyklu-

czenia [w:] Wykluczenia. Perspektywy

ponowoczesności, t. III, red. J. Hańde-

rek, N. Kućma, Kraków.

39. Korzeniowski P. [współaut. Olejko A.],

2017, Wojsko w Rzeszowie 1989–

2016 [w:] Dzieje Rzeszowa, t. V, red.

W. Bonusiak, Rzeszów.

40. Korzeniowski P., 2017, Operacje

lotnicze HMS Ark Royal w rejonie

Dardaneli (luty-maj 1915 roku) [w:]

Od Gorlic po Kaukaz, Lewant, Alpy

i Adriatyk, czyli lotnictwo na Froncie

Wschodnim, nad Bałkanami i na Bli-

skim Wschodzie 1914–1918, red.

A. Olejko, P. Korzeniowski, G. Artl,

Rzeszów.

41. Kozak S., 2017, Materiały do biblio-

grafii Galicji za rok 2012 [w:] Gali-

cja. Studia i materiały, t. 3: 200 lat

Ossolineum, red. S. Kozak, A. Kawa-

lec, P. Sierżęga, J. Kuzicki, E. Kawa,

Rzeszów.

42. Kozłowski S.K., Terberger T., Bobak D.,

Orschied J., Połtowicz-Bobak M.,

2017, Eastern borders of the Magda-

lenian ‘à navettes’. Maszycka cave in

Lesser Poland (Southern Poland) [w:]

L’essor du Magdalénien. Aspects cul-

turels, symboliques et techniques des

faciès à Navettes et à Lussac-Angles,

red. C. Bourdier, L. Chehmana,

R. Malgerini, M. Połtowicz-Bobak,

“Memoires SPF”, Paris.

43. Król D., 2017, Osadnictwo kultury

ceramiki sznurowej i kultury mierza-

nowickiej w rejonie stanowiska 7

w Skołoszowie, pow. jarosławski, woj.

podkarpackie [w:] Wielokulturowe

cmentarzysko w Skołoszowie stanowi-

sko 7 w kontekście osadnictwa z neo-

litu i wczesnej epoki brązu we


skiego, red. M. Rybicka, Rzeszów.

44. Król D., 2017, Społeczności kultury

pucharów lejkowatych na pograniczu

Podgórza Rzeszowskiego i Doliny

Dolnego Sanu. Studium geograficzno-

osadnicze [w:] Wielokulturowe cmen-

tarzysko w Skołoszowie stanowisko 7

w kontekście osadnictwa z neolitu

i wczesnej epoki brązu we wschodniej

części Podgórza Rzeszowskiego, red.

M. Rybicka, Rzeszów.

45. Król D., Cwaliński M., Niebieszczań-

ski J., 2017, Wyniki badań geofizycz-

nych przeprowadzonych na wielokul-

turowym stanowisku 7 w Skołoszowie,

pow. jarosławski, woj. podkarpackie

[w:] Wielokulturowe cmentarzysko

w Skołoszowie stanowisko 7 w kontek-

ście osadnictwa z neolitu i wczesnej

epoki brązu we wschodniej części

Podgórza Rzeszowskiego, red. M. Ry-

bicka, Rzeszów.

46. Kryński S., 2017, Rzeszów literacki

[w:] Dzieje Rzeszowa, red. W. Bonu-

siak, t. V, Rzeszów.

47. Kubiak A., 2016, Cała władza w ręce

zombie [w:] Władza a społeczeństwo,

red. A. Bryłka, T. Kałuski, M. Kor-

baś, Katowice.

48. Kubiak A., 2017, Inkluzywne wyklu-

czenie i reprodukcja. Próba szkicu

o szkole w zaburzonej modernizacji

[w:] Wykluczenia. Perspektywy po-

nowoczesności, t. III, red. J. Hańde-

rek, N. Kućma, Kraków.


49. Kuzicki J., 2017, Księża – uczestnicy

powstania styczniowego i emigracji

w świetle materiałów Archiwum Ar-

chidiecezji Paryskiej [w:] Powstanie



50. Kuzicki J., 2017, Materiały do biblio-

grafii Galicji za rok 2012 [w:] Gali-

cja. Studia i materiały, t. 3: 200 lat



Rzeszów.

51. Kwieciński W., 2017, Lebens- und

Arbeitsbedingungen polnischer Zwangs-

arbeiter in Deutschland am Beispiel

der Bieleferder Region [w:] Ost-

westlicher Dialog – Dialog Wschodu

i Zachodu, red. M. Klüh, R. Marti,

Saarbrücken.

52. Lenart Z., 2017, Instytucje kultury

[w:] Dzieje Rzeszowa., red. W. Bonu-

siak, t. V, Rzeszów.

53. Lenart Z., 2017, Kulturotwórcza rola

samorządu terytorialnego w latach

1990–2015 (na przykładzie powiatu

kolbuszowskiego). Wprowadzenie do

zagadnienia [w:] Kultura i samorząd-

ność lokalna. Historia – współcze-

sność – perspektywy, red. S. Kryński,

L. Lenart, Rzeszów.

54. Lorens B., 2017, Bazylianie jako

propagatorzy literatury łacińskiego

kręgu kulturowego wśród społeczno-

ści unickiej w Rzeczypospolitej

w XVIII wieku [w:] Między Wschodem

a Zachodem. Prawosławie i unia, red.

M. Kuczyńska, seria „Kultura Pierw-

szej Rzeczypospolitej w dialogu z Eu-

ropą. Hermenutyka wartości” t. 11,

Warszawa.

55. Lorens B., 2016, Bractwa i stowarzy-

szenia religijne przy kościele oo. Do-

minikanów w Jarosławiu w okresie

zaborów [w:] Bazylika Matki Boskiej

Bolesnej w Jarosławiu. Dzieje, ludzie

i sztuka, red. M. Miłowiecki, R. Ne-

storow, „Studia i Źródła Dominikań-

skiego Instytutu Historycznego

w Krakowie”, t. 16, Kraków.

56. Mącik H., 2017, Historyczne aleje

przydrożne we współczesnych gra-

nicach Lublina i ich ochrona kon-

serwatorska [w:] Roślinność pasów

przydrożnych Lublina. Potencjał i za-

grożenia, red. E. Traskowska, Lublin.

57. Mącik H., 2017, Ochrona walorów

turystycznych miast zabytkowych

w Polsce – rola samorządu gminnego

[w:] Turystyka w edukacji histo-

rycznej i obywatelskiej, red. M. Ausz,

J. Bugajska-Więcławska, A. Stępnik,

D. Szewczuk, Lublin.

58. Mącik H., Pastuszko I., 2017,

Architektura Lubelszczyzny w latach

1944–1956 [w:] Dzieje Lubelszczyzny

1944–1956, red. M. Mazur, Lublin.

59. Michalik-Jeżowska M., 2017, Trwa-

nie miłości w czasie jako kwestia filo-

zoficzna [w:] Filozoficzne rozważania

na temat miłości, red. S. Czarnecka,

K. Maciąg, Lublin.

60. Mordka A., 2017, O zniewoleniu

umysłu artystycznego. Zniewolenie

sztuki, sztuką i w sztuce [w:] Szym-

bart. Sympozjum artystyczno-naukowe

2011–2016, red. A. Iskra-Paczkow-

ska, Rzeszów.

61. Mroczkowski K., 2017, Kontekst

medialny jako narzędzie walki na

przykładzie izraelskiej operacji

„Płynny ołów 2008–2009” [w:] Woj-

ny i konflikty zbrojne po 1945 roku.

Zbiór studiów, red. M. Giętkowski,

Ł. Nadolski, t. 4, Bydgoszcz.

62. Mroczkowski K., 2017, Liban

w latach 1970–1985 jako scena syryj-

sko-izraelskiej wojny zastępczej [w:]

Świat islamu. Polityka i społeczeń-

KATARZYNA FLISAK

108

stwo, red. I. Kończak, M. Lewicka,

A.S. Nalborczyk, t. 1, Toruń.

63. Mroczkowski K., 2017, Plany rozwo-

jowe lotnictwa niemieckiego na rok

1917 w świetle doświadczeń z lat

1915–1916 [w:] Od Gorlic po Kau-

kaz, Lewant, Alpy i Adriatyk, czyli

lotnictwo na Froncie Wschodnim, nad

Bałkanami i na Bliskim Wschodzie

1914–1918, red. A. Olejko, P. Korze-

niowski, G. Artl, Rzeszów.

64. Musin A.E., Wołoszyn M., 2017, The

birth of a myth: the first indentifica-

tion of Cherven’ and description of

the hillfort at Czermno and its hinter-

land in 19th century accounts =

Narodziny mitu: pierwsza iden-

tyfikacja grodu Czerwień, opis

grodziska w Czermnie i jego zaplecza

w relacjach z XIX wieku [w:] From











red. M. Wołoszyn, „U Źródeł Europy

Środkowo-Wschodniej” / Frühzeit

Ostmitteleuropas 3, 1–2 Kraków–

Leipzig–Rzeszów–Warszawa, t. I.

65. Nabywaniec S., 2017, Arcybiskupa

Ignacego Tokarczuka zmagania z to-

talitaryzmem państwowym w okresie

PRL-u [w:] Tyś z nami związał się

przez Chrzest. 1050. Rocznica Chrztu

Polski. Podkarpacie 2016, red. S. Na-

bywaniec, A. Pęzioł, Rzeszów.

66. Nabywaniec S., 2017, Królowa Ja-

dwiga w przekazie kaznodziejskim

[w:] Tyś z nami związał się przez

Chrzest. 1050. Rocznica Chrztu Pol-

ski. Podkarpacie 2016, red. S. Naby-

waniec, A. Pęzioł, Rzeszów.

67. Nabywaniec S., 2017, Problematyka

powstania styczniowego w homilii

i katechezie [w:] Powstanie stycznio-

we w pamięci zbiorowej, red. A. Ka-

walec, J. Kuzicki, Rzeszów.

68. Nabywaniec S., 2017, Rabacja w do-

linach Sanu i jego dopływów [w:]

Zrównoważona gospodarka zasobami

przyrodniczymi i kulturowymi na Po-

górzu Dynowskim determinantą roz-

woju turystyki, red. J. Krupa, K. Szpa-

ra, Dynów.

69. Nabywaniec S., 2017, Troska o losy

Ojczyzny w kaznodziejstwie politycz-

nym i patriotycznym [w:] Tyś z nami

związał się przez Chrzest. 1050.

Rocznica Chrztu Polski. Podkarpacie

2016, red. S. Nabywaniec, A. Pęzioł,

Rzeszów.

70. Nabywaniec S., 2017, Święta Jadwiga

Śląska na tle średniowiecznej poboż-

ności kobiecej [w:] Tyś z nami związał

się przez Chrzest. 1050. Rocznica

Chrztu Polski. Podkarpacie 2016, red.

S. Nabywaniec, A. Pęzioł, Rzeszów.

71. Nabywaniec S., Życie religijne [w:]

Dzieje Rzeszowa, red. W. Bonusiak,

t. V, Rzeszów.

72. Nowak W., 2017, Ciało, rzecz, memo-

ryzacja [w:] Rzecz, ciało, pamięć.

Eseje i rozprawy z filozofii historii,

red. M. Żardecka, W. Nowak, Rze-

szów.

73. Nowak W., 2017, Ciało, rzecz, śmierć

[w:] Rzecz, ciało, pamięć. Eseje i roz-

prawy z filozofii historii, red. M. Żar-

decka, W. Nowak, Rzeszów.

74. Nowak W., 2017, Kultura materialna

i pamięć społeczna [w:] Kultura i sa-

morządność lokalna. Historia –

współczesność – perspektywy, red.

S. Kryński, Z. Lenart, Rzeszów.

75. Olbrycht M., 2017, Greeks in the

Arsacid Empire [w:] Parthika. Greek


and Roman Authors’ Views of the Ar-

sacid Empire / Griechisch-römische

Bilder des Arsakidenreiches, red.

J. Wiesehöfer, S. Müller, Wiesbaden.

76. Olbrycht M., 2017, Iranskaya falanga

Aleksandra Velikogo [in:] Iranica.

Iranskie imperii i greko-rimskiy mir

v VI v. do n.e. – VI v. n.e., eds. O.L. Ga-

belko et al., Kazan.

77. Olbrycht M., 2017, Parthia. Bactria

and India: The Iranian Policies of

Alexander of Macedonia (330–323)

[w:] With Alexander in India and

Central Asia Moving East and Back

to West, red. C. Antonetti, P. Biagi,

Oxford & Philadelphia.

78. Paczkowski P., 2017, Czy dobro i zło

są przeciwieństwami? Refleksje wokół

Arystotelesowskiej doktryny złotego

środka [w:] Dziedzictwo Arystotelesa.

Studia i szkice, red. B. Krzych,

P. Paczkowski, Siemianowice Śląskie.

79. Parczewski M., 2017, Idzie nowe.

Pierwsi Słowianie na ziemiach Polski

[w:] Barbarzyńskie tsunami. Okres

Wędrówek Ludów w dorzeczu Odry

i Wisły, red. A. Bursche, K. Kowalski,

B. Rogalski, Warszawa–Szczecin.

80. Pasterkiewicz W., 2017, Życie co-

dzienne w neolicie [w:] Wędrówki po



packiego. Życie codzienne, red. M. Dę-

biec, Rzeszów.

81. Pelisiak A., 2017, Co mówią kamie-

nie? Neolityczne i wczesnobrązowe

pojedyncze przedmioty ze skał krze-

mionkowych z polskich Bieszczadów

Wysokich [w:] Nie tylko krzemienie –

Not only flints, red. A. Andrzejewska,

Łódź.

82. Pelisiak A., 2016, Flint materials of

the Trypillia Culture [in:] Material

from Józef Kostrzewski’s Podolia Ex-

cavations, eds. M. Szmyt, “Bibliothe-

ca Fontes Archaeologici Posnanien-

ses”, t. 19, Poznań.

83. Pelisiak A., 2017, Siliceous Raw

Materials from the Eastern Part of the

Polish Carpathians and Their Use in

Stone and Bronze Ages [in:] Between

History and Archaeology. Papers in

honour of Jacek Lech, eds. D.H. Wer-

ra, M. Woźny, Oxford.

84. Pelisiak A., 2017, The Funnel Beaker

culture: Long barrows as the land-

scape of the dead within the land-

scapes of the living [in:] Landscapes,

Histories and Societies in the North-

ern European Neolithic, eds.

M. Furholt, M. Hinz, D. Mischka,

G. Noble, D. Olausson, „Frühe Mon-

umentalität und soziale Differenzie-

rung”, Bd 4, Bonn.

85. Pisulińska J., 2017, Maurycy Dziedu-

szycki (1813–1877) i jego zaintereso-

wania przeszłością [w:] Galicja. Stu-

dia i materiały, t. 3, red. S. Kozak,


E. Kawa, Rzeszów.

86. Pisulińska J., 2017, Scholars of Je-

wish Origin in the Community of His-

torians in Lwów [w:] „Polin. Studies

in Polish Jewry”, vol 29: Writing

Jewish History in Eastern Europe,

red. N. Aleksiun, B. Horowitz, A. Po-

lonsky, Oregon.

87. Pisuliński J. [współautor G. Motyka],

2016, Działania zbrojne i wysiedlenia

ludności (1939–1947) [w:] Bojkow-

szczyzna Zachodnia – wczoraj, dziś

i jutro, t. 1, red. J. Wolski, Warszawa.

88. Połtowicz-Bobak M., 2016, On the

peripheries of the Magdalenian

world. Magdalenian hunters north of

the Carpathian and Sudety Mountains

[w:] The Past Societies: polish lands

from the first evidence of human pres-

ence to the early Middle Ages, red.

KATARZYNA FLISAK

110

P. Urbańczyk, J. Kabaciński, I. Zych,

Warszawa.

89. Połtowicz-Bobak M., Bobak D., 2017,

Paleolit i mezolit [w:] Życie codzien-

ne. Wędrówki po archeologicznych


wództwa podkarpackiego, red. M. Dę-

biec, Rzeszów.

90. Połtowicz-Bobak M., Bobak D., 2017,

Relacje między Kotliną Sandomierską

a terenami podkarpackimi w starszej

epoce kamienia [w:] Archeologia Ko-

tliny Sandomierskiej, t. 2, red. M. Ku-

raś, Stalowa Wola.

91. Půlpánová-Reszczyńska A., 2017,

Destičkovita spona ve tvaru kance

z Trmic – Ústí nad Labem v kontextu

obdobných nálezů [w:] Řimské

a germánské spony ve střední Evropé

(Archeologie barbarů 2012) –

Römische und Germanische Fibeln in

Mitteleuropa (Archäologie der Barba-

ren 2012), eds. E. Droberjar, B. Ko-

moróczy, „Spisy Archeologického

ústavu AV ČR Brno 53“, Brno.

92. Půlpánová-Reszczyńska A., Blažek J.,

Ondráčková L., Půlpán M., 2017,

Výzkum pohřebiště z doby římské

v Nezabylicích (okr. Chomutov)

v roce 2016 [w:] Archeologické

výzkumy v Čechách 2016 (= Zprávy

České archeologické společnosti,

Supplément 105), red. K. Sklenář,

Praha.

93. Půlpánová-Reszczyńska A., Půlpán

M., Ondráčková L., 2017, Nový nález

bronzové nádoby z doby římské na

Chomutovsku [w:] 45 let v regionální

archeologii, Sborník k 70. naro-

zeninám Marty Cvrkové, (= Ústecké

muzejní sešity, nr 10), red. E. Wies-

nerová, Ústí nad Labem.

94. Pustelak D., 2017, Powstanie stycz-

niowe w świetle kronik parafialnych

łacińskiej diecezji przemyskiej (do

1918 roku) [w:] Powstanie styczniowe

w pamięci zbiorowej, red. A. Kawa-

lec, J. Kuzicki, Rzeszów.

95. Polaczek J., 2017, Między batalistyką,

realizmem, malarstwem rodzajowym

a polityczną dydaktyką i propagandą.

O przemianach sposobu obrazowania

powstania styczniowego w malarstwie

polskim od ostatniego ćwierćwiecza

wieku XIX po wiek XX [w:] Powstanie



96. Rączy E., 2017, Polacy represjono-

wani za pomoc Żydom na Podkarpa-

ciu w świetle aktualnych badań nau-

kowych. Weryfikacja informacji i pod-

stawowe problemy z tym związane

[w:] Zagadnienia religijne i narodo-

wościowe we współczesnych bada-

niach polskich, słowackich i ukraiń-

skich na terenie Euroregionu Kar-

packiego. Aspekt historyczny, socjo-

logiczny i politologiczny, cz. II, red.

K. Rejman, W. Wierzbieniec, Jaro-

sław.

97. Rejman S., 2017, Działania Rady

Miejskiej i jej członków na rzecz kul-

tury w Rzeszowie w dobie autonomii

galicyjskiej [w:] Kultura i samorząd-

ność lokalna. Historia – współcze-

sność – perspektywy, red. S. Kryński,

Z. Lenart, Rzeszów.

98. Rejman S., 2017, Rocznicowa pa-mięć o powstaniu styczniowym na łamach polskiej prasy lwowskiej [w:] Powstanie styczniowe w pamięci zbiorowej, red. A. Kawalec, J. Ku-zicki, Rzeszów.

99. Rogóż J., 2017, Analiza antropolo-

giczna szkieletów kultury ceramiki

sznurowej i domniemanej mierzano-

wickiej ze Szczytnej stan. 5 i 6, pow.

Jarosław [w:] Nekropolie ludności kul-

tury ceramiki sznurowej z III tysiącle-

cia przed Chr. w Szczytnej na Wyso-

czyźnie Kańczuckiej, red. J. Machnik,

P. Jarosz, Rzeszów.


100. Rogóż J., Makowicz-Poliszot D.,

Tomek T., 2017, Badania szczątków

kostnych z grobu ciałopalnego nr

345 ze stanowiska Zamiechów 1,

pow. jarosławski [w:] Wielokulturowe

stanowisko nr 1 w Zamiechowie, po-

wiat jarosławski, red. A. Půlpánová-

-Reszczyńska, „Via Archaeologica

Ressoviensia”, t. XIII, Rzeszów.

101. Rozwałka A., 2017, Codzienne

przedmioty, niezwykłe ich ozdoby


śladach dawnych epok i kultur wo-

jewództwa podkarpackiego. Życie

codzienne, red. M. Dębiec, Rzeszów.

102. Rozwałka A., 2017, Przed powsta-

niem miasta lokacyjnego. Stan badań

archeologicznych średniowiecznego

Lublina. Wybrane problemy [w:] Lu-

blin. 700 lat dziejów miasta, red.

G. Figla, R. Szczygła, W. Śladkowski,

Lublin.

103. Rozwałka A., Niedźwiadek R., 2017,

Pradziejowe, średniowieczne i nowo-

żytne osadnictwo na obszarze współ-

czesnej Łęcznej [w:] Studia z dziejów

Łęcznej, red. A. Sochacka, Łęczna.

104. Rybicka M., 2017, Grupa wschodnia

kultury pucharów lejkowatych w kon-

tekście zmian zachodzących na po-

graniczu kultury trypolskiej i kultury

pucharów lejkowatych w początkach

drugiej połowy IV tys. BC na zachod-

nim Wołyniu [w:] Nie tylko krzemienie

– Not only flints, red. A. Andrzejew-

ska, Łódź.

105. Rybicka M., 2017, Skołoszów, stano-

wisko 7, pow. jarosławski, woj. pod-

karpackie – miejsce o obrzędowym

znaczeniu [w:] Wielokulturowe cmen-

tarzysko w Skołoszowie stanowisko 7

w kontekście osadnictwa z neolitu

i wczesnej epoki brązu we wschodniej

części Podgórza Rzeszowskiego, red.

M. Rybicka, Rzeszów.

106. Rybicka M., Głowacz M., Król D.,

2017, Datowanie radiowęglowe wie-

lokulturowego cmentarzyska ze Skoło-

szowa, stan. 7 [w:] Wielokulturowe

cmentarzysko w Skołoszowie stanowi-

sko 7 w kontekście osadnictwa z neo-

litu i wczesnej epoki brązu we


skiego, red. M. Rybicka, Rzeszów.

107. Sierżęga P., 2017, Historia średnio-

wiecza na studium historycznym Uni-

wersytetu Jana Kazimierza (organiza-

cja i program studiów) [w:] Materiały

V Kongresu Mediewistów Polskich,

t. I: Recepcja i odrzucenie. Kontakty

międzykulturowe w średniowieczu,

red. L. Słupecki, P. Sierżęga, A. Roz-

wałka, M. Dzik, Rzeszów.

108. Sierżęga P., 2017, Inicjatywy Zakładu

Narodowego im. Ossolińskich we

Lwowie w sprawie gromadzenia mate-

riałów do historii Galicji, „Galicja. Stu-

dia i materiały”, T. 3, red. S. Kozak,


E. Kawa, Rzeszów.

109. Sierżęga P., 2017, Materiały do

bibliografii Galicji za rok 2012, „Ga-

licja. Studia i materiały”, t. 3: 200 lat



Rzeszów.

110. Sierżęga P., 2017, Teofil Emil Model-

ski i jego współpraca z Polskim To-

warzystwem Historycznym [w:] Kra-

kowska szkoła historyczna a Polskie

Towarzystwo Historyczne. Studia hi-

storiograficzne, red. P. Biliński,

P. Plichta, Warszawa–Kraków.

111. Skulimowska M., 2016, Poznawcze

motywy uprawiania turystyki i impli-

kacje krajoznawcze aktywności tury-

stycznej młodzieży w kontekście wy-

chowania (współautor M. Warchoła)

[w:] Współczesne oblicza krajoznaw-

stwa, red. A. Stasiak, J. Śledzińska,

B. Włodarczyk, Warszawa.

KATARZYNA FLISAK

112

112. Słupecki L., 2017, Scyld Scaefing,

czyli tam i z powrotem? Pochówki ło-

dziowe i idea reinkarnacji [w:] Gem-

ma Gemmarum, cz. 1, red. A. Różań-

ski, Poznań.

113. Stasi D., 2017, Jan Ludwik Poplawski

e il nazionalismo polacco [w:] La

democrazia nel pensiero politico tra

utopia e cittadinanza, Lecce Milella.

114. Stojak G., 2017, Ikona karpacka – na

granicy kultur Wschodu i Zachodu





115. Subczak M., 2017, Zachęta do filozo-

fii, czyli do „życia według rozumu”.

Kilka uwag na kanwie „Protreptyku”

Arystotelesa [w:] Dziedzictwo Arysto-

telesa. Studia i szkice, red. B. Krzych,

P. Paczkowski, Siemianowice Śląskie.

116. Trąbska J., 2017, Badania mikrosko-

powe fragmentów ceramiki i polepy ze

stanowiska Skołoszów, pow. jarosław-

ski, woj. podkarpackie [w:] Wielokultu-

rowe cmentarzysko w Skołoszowie, sta-

nowisko 7, pow. jarosławski, w kontek-

ście osadnictwa z neolitu i wczesnej

epoki brązu we wschodniej części

Podgórza Rzeszowskiego, red. M. Ry-

bicka, Rzeszów.

117. Trąbska J., 2017, The residue filling

the lines of the ornament [w:]

Rusinowo. The Symbolic Culture of

Foragers in the Late Palaeolithic and

the Early Mesolithic, eds. T. Płonka,

K. Kowalski, Wrocław.

118. Trąbska J., 2017, The surface of the

artefact [w:] Rusinowo. The Symbolic

Culture of Foragers in the Late Palaeo-

lithic and the Early Mesolithic, red. T.

Płonka, K. Kowalski, Wrocław.

119. Trąbska J., Pilarz M., Trybalska B.,

2017, Badania mikroskopowe cerami-

ki funeralnej kultury ceramiki sznu-

rowej ze stanowisk 5 i 6 w Szczytnej,

pow. Jarosław [w:] Nekropolie ludności

kultury ceramiki sznurowej z III tysiąc-

lecia przed Chr. w Szczytnej na Wyso-

czyźnie Kańczuckiej, red. J. Machnik,

P. Jarosz, Rzeszów.

120. Trybała-Zawiślak K., 2017, Epoka

brązu i wczesna epoka żelaza [w:] Ży-

cie codzienne. Wędrówki po archeo-

logicznych śladach dawnych epok

i kultur województwa podkarpackie-

go, red. M. Dębiec, Rzeszów.

121. Uljasz A., 2017, Dwa filmy o powsta-

niu styczniowym. „Wierna rzeka” Ta-

deusza Chmielewskiego i „Szwadron”

Juliusza Machulskiego [w:] Powsta-

nie styczniowe w pamięci zbiorowej,

red. A. Kawalec, J. Kuzicki, Rzeszów.

122. Uljasz A., 2017, Edukacja czy propa-

ganda? Tematyka historyczna w twór-

czości Wandy Żółkiewskiej [w:] O eto-

sie książki. Studia z dziejów bibliotek

i kultury czytelniczej, red. T. Wilkoń,

Katowice.

123. Uljasz A., 2017, Promocja oferty

repertuarowej teatrów samorządo-

wych w Polsce z 2015 roku w prasie

regionalnej i lokalnej [w:] Kultura

i samorządność lokalna. Historia –

współczesność – perspektywy, red.

S. Kryński, Z. Lenart, Rzeszów.

124. Wierzbieniec W. (współautor Milecki

M. OP), 2016, „Co się tam u Panny

Maryi dzieje?”. Trzy wydarzenia z ży-

cia sanktuarium Matki Bolesnej w Ja-

rosławiu w okresie komunistycznym

[w:] Bazylika Matki Boskiej Bolesnej

w Jarosławiu. Dzieje, ludzie i sztuka,

red. M. Miłowiecki, R. Nestorow,

Kraków.

125. Wierzbieniec W. (współautorzy Tracz

D., Thomas I.), 2017, Instytucjonali-

zacja pomocy społecznej [w:] Dzieje


Rzeszowa. t. V, red. W. Bonusiak,

Rzeszów.

126. Wierzbieniec W. (współautor Thomas

I.), 2016, Kwestia dobroczynności i fi-

lantropii w skupiskach miejskich wy-

branych mniejszości narodowych kra-

jów Europy Środkowej przełomu XX

i XXI wieku na przykładach Przemy-

śla, Lwowa i Preszowa [w:] „Europa

Środkowa. Central Europe” t. V, red.

K. Żarna, Oświęcim.

127. Wierzbieniec W., 2017, Totalitaryzm

sowiecki i niemiecki wobec zróżnico-

wanej narodowościowo oraz wyzna-

niowo ludności Przemyśla w czasie

II wojny światowej – próba porówna-

nia [w:] Zagadnienia religijne i naro-

dowościowe we współczesnych bada-

niach polskich, słowackich i ukraiń-

skich na terenie Euroregionu Karpac-

kiego. Aspekt historyczny, socjolo-

giczny i politologiczny, cz. II, red.

K. Rejman, W. Wierzbieniec, Jarosław.

128. Wierzbieniec W., (współautor Pota-

czek J.), 2017, Zakres i formy wypę-

dzenia ludności żydowskiej do so-

wieckiej strefy okupacyjnej na począt-

ku II wojny światowej [w:] Ekstermi-

nacja w systemie niemieckim i so-

wieckim, red. S. Bober, Lublin.

129. Wołoszyn M., 2017, Poles, Ruthenes

and Saxons on the River Bug in 1018.

The formation of the Polish-Rus’

border zone in 10th–13th century [w:]

Life on the Edge: Social, Religious

and Political Frontiers in Early

Medieval Europe, red. S. Semple,

C. Orsini, S. Mui, Neue Studien zur

Sachsenforschung 6, Wendeburg.

130. Wołoszyn M., 2017, Polish-Ruthenian

borderland, including Cherven’

Towns, in the research of Polish,

Ukrainian, Russian, and German ar-

chaeologists and historians in 19th-

21st centurie = Pogranicze polsko-

-ruskie, w tym Grody Czerwieńskie

w badaniach polskich, ukrańskich,

rosyjskich i niemieckich archeologów

i historyków w XIX – XXI w. [w:]

From Cherven’ Towns to Curzon

Line. The lands on the Middle Bug

during the Middle Ages and the histo-

riographic perspective on the for-

mation of Poland’s eastern border,

18th-21st cc. = Od Grodów Czerwień-

skich do linii Curzona. Dzieje środ-

kowego Pobuża w wiekach średnich

oraz postrzeganie formowania się

wschodniej granicy Polski w historio-

grafii XVIII–XXI w., red. M. Woło-

szyn, „U Źródeł Europy Środkowo-

-Wschodniej” / Frühzeit Ostmitteleu-

ropas 3, 1–2 Kraków – Leipzig –

Rzeszów–Warszawa, t. I.

131. Wołoszyn M., Florkiewicz I., Nosek

E.M., Stępiński J., 2017, Wczesno-

średniowieczny trzewik pochwy mie-

cza z Czermna w świetle analiz ar-

cheologicznych i metaloznawczych

[w:] LXX. Jubileusz Andrzeja Buko,

red. M. Trzeciecki, T. Nowakiewicz,

D. Błaszczyk, Warszawa.

132. Wołoszyn M., Dzieńkowski T., Flor-

kiewicz I., 2017, Przyczynek do

studiów nad Grodami Czerwieńskimi.

Rogowa łyżeczka z Czermna z badań

wykopaliskowych w 2015 roku [w:]

Fines testis temporum. Studia ofiaro-

wane Profesor Elżbiecie Kowalczyk-

-Heyman w pięćdziesięciolecie pracy

naukowej, red. M. Dzik, G. Śnieżko,

Rzeszów.

133. Wójtowicz R., 2017, Kultura Europy

Zachodu i jej wartości. Wybrane

zagadnienia [w:] ДУХОВНІСТЬ.

КУЛЬТУРА. ВИКЛИКИ СЬОГО-

ДЕННЯ”, Ministerstwo Oświaty

i Nauki Ukrainy, Lwów.

134. Zabilska-Kunek M., 2017, Aneks 8.4.

Analiza kości zwierzęcych z badań ar-

cheologicznych na zamku w Czudcu

KATARZYNA FLISAK

114

[w:] Grodzisko i zamek w Czudcu na

terenie dawnej ziemi sandomierskiej

w świetle badań archeologicznych

z lat 2001–2010, red. A. Lubelczyk,

Rzeszów.

135. Zabilska-Kunek M., 2017, Badania

szczątków zwierzęcych odkrywanych

na stanowiskach archeologicznych

[w:] Życie codzienne. Wędrówki po



packiego, red. M. Dębiec, Rzeszów.

136. Zabraniak S., 2017, Formacja kandy-

datów do kapłaństwa w archidiecezji

gnieźnieńskiej w okresie potrydenckim

(do końca XVIII wieku) [w:] Rola Ko-

ścioła w dziejach Polski. Kościoły

w Rzeczypospolitej, red. J. Krochmal,

Warszawa.

137. Zabraniak S., 2017, Kościół św. Bar-

bary w Wieluniu w źródłach i opra-

cowaniach [w:] Wieluń miastem

wzrastania, red. J. Książek, Wieluń.

138. Zabraniak S., 2017, Parafia i kościół

pod wezwaniem Świętego Lamberta

w radomsku w świetle wizytacji ko-

ścielnych z XVII i XVIII w. [w:] Ra-

domsko. Narodziny i rozwój miasta,

red. R. Majzner, Radomsko.

139. Zięba W., 2017, Naturalizowanie

filozofii: racje i konsekwencje [w:]

Wokół naturalizacji (w) filozofii, red.

B.K. Krzych. K.M. Wieczorek, Sie-

mianowice Śląskie.

140. Zięba W., 2017, Zamiast zakończenia

[w:] Człowiek i jego podmiotowość

a współczesna organizacja – wybrane

zagadnienia, red. K. Jaremczuk, Rze-

szów.

Inne

1. Bochnak T. (rec.), 2017, A. V. Gudko-

va and E. Schultze, Gräberfeld und

Siedlung Nagornoe 2. Ein Fundplatz

der Sântana Mureş-Černjachov-

Kultur an der Unteren Donau (=

Archäologie in Eurasien 35). Bonn

2017: Deutsches Archäologisches In-

stitut, Eurasien-Abteilung, Verlag

Dr Rudolf Habelt, „Sprawozdania Ar-

cheologiczne”, t. 69.

2. Bochnak T., Skowron K., 2017, Bi-

bracte – współczesna historia cel-

tyckiego oppidum, „UR Journal of

Humanities and Social Sciences”,

nr 2(3).

3. Bonusiak A., 2017, Wielka Wojna

i konflikty po I wojnie światowej

w pamięci i działaniach mniejszości

polskiej na współczesnej Ukrainie

[w:] Ljudia i Tiechnika u wiznacznich

bitwach switowich wojen XX stulietia,

Zbirnik tez dopowiediej Miżnarodnoj

naukowoj konfierencii, Lwiw, 15–17.06.

2017 roku, Lviv.

4. Budzyński Z., 2017, Społeczna recep-

cja unii brzeskiej na terenie eparchii

przemyskiej i lwowskiej (XVIII–XIX).

Autorskie podsumowanie, nowe per-

spektywy i horyzonty badawcze

[w:] Unia Brzeska i jej konsekwencje.

W 420. rocznicę synodu unijnego, red.

A. Krochmal, A. Nowak, Przemyśl.

5. Czop E. [współaut. Mroczkowski K.],

2017, Operacja kadesh/musketeer

z 1956 r. jako pokłosie II wojny świa-

towej [w:] Ljudia i Tiechnika u wi-

znacznich bitwach switowich wojen

XX stulietia, Zbirnik tez dopowidiej,

Miżnarodnoj naukowoj konfierencii,

Lwiw, 15–17.06.2017, Lviv.

6. Czop E. (rec.), 2017, P. Bojarski,

1956 Przebudzeni, Wydawnictwo

Agora, Warszawa 2016, s. 455, „UR

Journal of Humanities and Social

Sciences", nr 1(2).

7. Czop E., 2017, Problems with Adap-

tation of Post-Accession Polish Mi-

grants in Countries of the EU, Koca-


ni/Macedonia 2017, „European Scien-

tific Journal”, April.

8. Gardeła L., 2017, Amazons of the

Viking World: Between Myth and Re-

ality, „Medieval Warfare”, t. VII(1).

9. Gardeła L., 2017, Mujeres ponderosas

en la Era Vikinga, Desperta Ferro,

„Arqueología & Historia”, t. 13.

10. Gawor L., 2016, The Need for Bio-

ethic in Modern Teaching Model [w:]

Ethical Thinking on Past & Present.

Contemporary Ethics (ETPP 2016/16),

vol. 16.

11. Grata P. (rec.), 2017, Janusz Skod-

larski, Władysław Grabski jako eko-

nomista (1874–1938), Wydawnictwo

Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2015,

ss. 144, „UR Journal of Humanities

and Social Sciences”, nr 2(3).

12. Grata P. (rec.), 2016, Ochrona pracy

w okresie międzywojennym w Polsce.

Studium historyczno-prawne, red. K. Dą-

browski, S. Kwiecień, Wydawnictwo

KUL, Lublin 2015, ss. 287, „UR


Sciences”, nr 1(1).

13. Grata P. (rec.), 2017, Problemy

energetyczne Polski, cz. 1: Surowce,

red. Anna Jarosz-Nojszewska, Wojciech

Morawski, Warszawa 2016, ss. 224,

„Roczniki Dziejów Społecznych

i Gospodarczych”, t. LXXVIII, s. 431–

437.

14. Grata P., 2017, Od Drugiej Rzeczy-

pospolitej do Polski Ludowej. Ewolu-

cja systemu ochrony zdrowia w Pols-

ce w latach 1944–1950, „Polska 1944/

45–1989. Studia i Materiały”, t. 15.

15. Grata P., 2017, Polish labour market

on a local scale in the period of trans-

formation (with regard to Rzeszow),

„Revue des Sciences Politiques” 54,

Craiova/Rumunia.

16. Grata P., 2017, Social security in the

politics of the Polish state in the years

1918-1939, „Visnik of the Lviv Uni-

versity. Series International Rela-

tions”, nr 41, Lwów/Ukraina.

17. Grata P., 2017, Women in the social

policy of Second Polish Republic,

Kocani/Macedonia 2017, „European

Scientific Journal”, April.

18. Grata P., 2017, The Social Policy of

the Second Polish Republic Towards

Disabled People, Bukareszt/Rumunia,

„European Journal of Multidiscipli-

nary Studies”, vol. 5, nr 1.

19. Guzowska B., 2016, Ethics and the

aesthetisation of culture [w:] Ethical

Thinking on Past & Present. Contem-

porary Ethics (ETPP 2016/16), vol. 16.

20. Kopacz J., Pelisiak A., Přichystal A.,

2017, Krzemień jurajski odmiany G.

Czterdzieści lat później [w:] Krzemień

jurajski w pradziejach, 28–30 września

2017, Book of Abstracts. Kraków.

21. Kozak S. (rec.), 2017, 550 lat obecno-

ści OO. Bernardynów w Przeworsku

(1465–2015), red. M. R. Gęśla OFM,

A.K. Sitnik OFM, wyd. Calvarianium,

Kalwaria Zebrzydowska 2015, ss. 484

(84 ilustracje), Lublin 2017, „Archiwa,

Biblioteki i Muzea Kościelne”, 108.

22. Lorens B., 2017, Rola Bazylianów w

umacnianiu unii kościelnej w eparchii

przemyskiej w XVII i XVIII wieku [w:]

Unia Brzeska i jej konsekwencje.



23. Mącik H., Pikul O., 2017, Historia

kościoła i szpitala św. Ducha [w:] Ko-

ściół św. Ducha w Lublinie, red.

H. Mącik, D. Kopciowski, Lublin.

24. Mordka A., 2017, Płaszczyzna obrazu

i jej przemienienie. Uwagi do Jerzego

Wolffa rozważań o obrazie, „UR Jour-

KATARZYNA FLISAK

116

nal of Humanities and Social Scien-

ces”, nr 2 (3).

25. Nabywaniec S., 2016, Monaster

bazyliański w Hoszowie w XVIII

wieku, „Карпати: людина, етнос,

цивілізація”, Ivano-Frankivsk 2016,

вип. 6.

26. Nabywaniec S., 2017, Brat Bogumił

i nieznana próba założenia klasztoru

Braci Samarytan w Dynowie, „Rocznik

Historyczny Dynoviana”, nr 3.

27. Nabywaniec S., 2017, Eparchia

przemyska pod berłem Habsburgów

[w:] Unia brzeska i jej konsekwencje.



28. Nabywaniec S., 2017, Okruchy z dzie-

jów parafii łacińskiej w Dynowie do

1772 roku, „Rocznik Historyczny

Dynoviana”, nr 3.

29. Nabywaniec S., 2017, Święty Waw-

rzyniec Diakon i Męczennik – patron

kościoła parafialnego w Dynowie,

„Rocznik Historyczny Dynoviana”,

nr 3.

30. Nowak W., 2016, Dzieło sztuki jako

uobecnienie. Szkic z antropologii

obrazu, „Barbizon Wiśniowski. Pismo

Towarzystwa im. Zygmunta Myciel-

skiego w Wiśniowej nad Wisłokiem”,

nr 10.

31. Nowak W., 2017, Sztuka i egzy-

stencja. Powinowactwa z koniecz-

ności [w:] Szymbart 2011–2016.

Sympozjum artystyczno-naukowe, red.

A. Iskra-Paczkowska, Rzeszów.

32. Pasterkiewicz W., Bobak D., Połto-

wicz-Bobak M., 2016, Przypadkowe

odkrycia zabytków pradziejowych ja-

ko zagrożenia i szanse dla badań ar-

cheologicznych na przykładzie kolek-

cji artefaktów krzemiennych z Łęk

Dukielskich, „UR Journal of Humani-

ties and Social Sciences”, nr 1(1).

33. Pelisiak A., 2017, Late Neolithic

(3500–2200 BC) human activity in

south-eastern Poland. Transforma-

tions of settlement patterns, economy,

demography and social organization

[in:] International Open Workshop

Socio-Environmental Dynamics over

the Last 12,000 Years: The Creation

of Landscapes V, March 20-24, 2017,

eds. J. Schüle, J. Niklas Menke,

D. Baumgarten, E. Kücükkaraca, Kiel

University, Book of Abstracts, Kiel.

34. Pelisiak A., 2017, Recent discoveries

in the High Bieszczady Mts [in:] Peo-

ple and the Mountains – entering into

the new landscapes, eds. A. Pelisiak,

M. Nowak, C. Astaloş, Oxford, Ar-

chaeopress.

35. Pelisiak A., 2017, The beginnings of

mobile husbandry in the mountain pe-

riphery [in:] Wooded rural land-

scapes in Central and Eastern Eu-

rope. Biodiversity, cultural legacy

and conservation. International

Scientific Conference 20-25 Septem-

ber 2017, eds. A. Bobiec, P. Czarnota,

A. Ćwik, Book of Abstracts, Rzeszów.

36. Pelisiak A., 2017, Where are the

Children? Late Neolithic Barrows in

the Landscapes of the Polish Carpa-

thians [in:] International Symposium

on Funerary Anthropology “Homines,

Funera, Astra”. Death and Children

from Prehistory to Middle Ages 15-18

October 2017, eds. M. Gligor, R. Ko-

gălniceanu, A.D. Soficaru, Alba Iulia.

37. Polaczek J., 2017, Zamek zwany

Kazimierzowskim w Przemyślu, Prze-

myśl.

38. Połtowicz-Bobak M. (rec.), 2017,

Tadeusz Wiśniewski (ed.) Klemen-

towice. A Magdalenian site in eastern

Poland, Institute of Archaeology Ma-

ria Curie-Skłodowska University in


Lublin, Lublin, 2015, „Analecta Ar-

chaeologica Ressoviensia”, t. 12.

39. Půlpánová-Reszczyńska A., Půlpán

M., Ondráčková L., 2017, Bronzové

vĕdro s obličejovými atašemi typu E

28 z pohřebištĕ doby římské v Neza-

bylicích, okr. Chomutov, „Archeolo-

gie ve středních Čechách“, t. 21/1.

40. Pustelak D., 2017, Wspólna piel-

grzymka Polaków i Rusinów z Galicji

do Rzymu w 1881 r. [w:] Ictopiя

релігіѝ вУкраїні. Науковий Щоріч-

ник, випуск 27, частина 2, Львів.

41. Rączy E., 2017, Poles Saves Jews in

the Rzeszow Region during t5he

World War II, “Bulgarian Journal of

Historical Education History”,

Sofia/Bułgaria, vol 25, nr 5.

42. Rybicka M., Król D., Sirbu G.,

Levitki, Diacheko A., Sirbu L.,

Burlacu V., 2017(2016), Investigaţile

arheologie din aşezarea Gordineşti

II-Stânca goalâ. Campani Anuli 2016

[w:] Cercetări Arheologice in Repub-

lica Moldova. Campania, Chișinău.

43. Sierżęga P. (rec.), 2017, Władysław

Konopczyński, Dziennik 1918–1921,

część I i II, wstęp Piotr Biliński,

opracowanie Piotr Biliński, Paweł

Plichta, wydawca: Muzeum Historii

Polski w Warszawie, Ośrodek Myśli

Politycznej, Warszawa–Kraków 2016,

(cz. I ss. 507, cz. II, ss. 477), „Galicja.

Studia i materiały”, t. 3: 200 lat

Ossolineum.

44. Skulimowska M., 2017, Kanon

Krajoznawczy Województwa Podkar-

packiego.

45. Słupecki L., 2017, O Kongresie [w:]

Recepcja i odrzucenie. Kontakty

międzykulturowe w średniowieczu. Ma-

teriały V Kongresu Mediewistów Pol-

skich, red. L. Słupecki, P. Sierżęga,

A. Rozwałka, M. Dzik, Rzeszów.

46. Słupecki L., 2017, Pogaństwo ple-

mion polskich [w:] Chrzest Mieszka

i chrystianizacja państwa Piastów,

red. J. Dobosz, M. Matla, J. Strzel-

czyk, Poznań.

47. Stasi D., 2017, The theological utopia of

Ludwik Królikowski, „Polis, Revista de

stiinte polityce”,vol. V, nr 2(16).

48. Stojak G., 2017, Stacja kolejowa

ROZWADÓW. „Akta Galicyjskie”,

C.k. Ministerstwa Kolei Żelaznych.

Kwerenda w Archiwum Głównym Akt

Dawnych w Warszawie, Stalowa

Wola.

49. Trybała-Zawiślak K., 2017, XXXIII

Rzeszowska Konferencja Archeolo-

giczna „Badania archeologiczne

prowadzone na terenie południowo-

-wschodniej Polski, zachodniej Ukra-

iny i północnej Słowacji”, „UR Jour-

nal of Humanities and Social Scien-

ces”, nr 2(3).

50. Wierzbieniec W., 2017, Sesja

naukowa „KOR bliżej…” (Rzeszów,

16 listopada 2016), „UR Journal of


nr 1(2).

51. Wołoszyn M., Bochnak A., 2016

(2017), Plomby typu drohiczyńskiego

w świetle najnowszych badań, „Maтe-

ріали і досллідження з археологїї

Прикарпаття і Волині”, t. 20.

52. Wołoszyn M., Godłowski, Kazimierz

[w:] Germanische Altertumskunde

Online. Kulturgeschichte bis ins

Frühmittelalter – Archäologie, Ge-

schichte, Philologie, red. H. Beck,

S. Brather, D. Geuenich, W. Heiz-

mann, S. Patzold, H. Steuer, Berlin–

Boston 2017 (10.1515/gao_77 //

http://www. degruyter.com/view/GAO/

GAO_77).

53. Wołoszyn M., 2017, Kostrzewski

Józef [w:] Germanische Altertums-

KATARZYNA FLISAK

118

kunde Online. Kulturgeschichte bis

ins Frühmittelalter – Archäologie,

Geschichte, Philologie, red. H. Beck,



Boston (on-line: 10.1515/gao_82 / //

http://www.degruyter.com/view/GAO/

GAO_82).

54. Wołoszyn M., 2017, Kurnatowska,

Zofia [w:] Germanische Altertums-






Boston (on-line: 10.1515/gao_78 //

http://www.degruyter.com/view/GAO

/GAO_78).

55. Wołoszyn M., 2017, Leciejewicz,

Lech [w:] Germanische Altertums-






Boston (on-line: 10.1515/gao_84 //


/GAO_84).

56. Wołoszyn M., 2017, Zoll-Adamikowa,

Helena [w:] Germanische Altertums-






Boston 2016 (10.1515/gao_73 //


/GAO_73).

57. Wójtowicz R., 2016, Law and morali-

ty (An analysis of distinctions): A se-

lection of issues [w:] Ethical Thinking

on Past & Present. Contemporary Eth-

ics (ETPP 2016/16), vol. 16.

58. Zabraniak S., 2017, Kościół pw.

WNMP w Praszce do końca XVIII w.

i jego rola w lokalnej społeczności,

„Rocznik Powiatu Oleskiego”, 10.

59. Zawitkowska W., 2017, Jeszcze w spra-

wie początków parafii i kościoła pw. św.

Lamerta w Radomsku. W odpowiedzi

Księdzu Jackowi Kapuścińskiemu, „Ze-

szyty Radomszczańskie”, t. XIII.

NAUKI SPOŁECZNE

Monografie

1. Bozacka M., Wielgos-Struck R., Ko-

tarski H., 2017, Uwarunkowania

wsparcia osób z chorobą Alzheimera

w perspektywie lokalnej w świetle ba-

dań, Rzeszów.

2. Kołomycew A. (współautorzy: K. Zaj-

da, Ł. Sykała, K. Janas), 2017, Leader

and Community-Led Local Develop-

ment Approach. Polish experiences.

Łódź.

3. Koziełło T., 2017, Myśl polityczna

Ligi Polskich Rodzin (2001–2009).

Narodowa wizja państwa, społeczeń-

stwa i polityki, Rzeszów.

4. Malicki K., 2016, 70 lat po Zagładzie.

Przeszłość Żydów w pamięci zbioro-

wej mieszkańców Rzeszowa, Rzeszów.

5. Malicki K., 2017, Poza wspólnotą

pamięci. Życie i Zagłada Żydów w pa-

mięci mieszkańców regionu podkar-

packiego, Warszawa.

6. Malczewski J., 2017, Osadnictwo nad

środkowym Wisłokiem. Gmina Strzy-

żów, Studium Historyczno-Kulturowe

i Krajobrazowe, Pro Carpathia.

7. Malczewski J., 2017, Przemyśl na

pograniczu polsko-ruskim we wcze-

snym średniowieczu, Rzeszów.

8. Rykiel Z., 2017, Dilemmas of the

semi-peripheries, Saarbrücken.


9. Troyan S., 2017, Німеччина у бо-

ротьбі за «місце під сонцем»

(колоніальна та «світова політика»

в 1884–1900 рр.): монографія,

Видавничий дім «Кондор», Київ.

10. Żarna K., 2017, Republika Słowacka

na drodze do Unii Europejskiej i So-

juszu Północnoatlantyckiego, Oświę-

cim.

Redakcja monografii zbiorowej

1. Buller L., Kotarski H., Pachkovskyy Y.

(red.), 2017, Contemporary Socio-

Economic Issues of Polish-Ukrainian

Cross-border Cooperation, Center of

European Projects: European Neigh-

bourhood Instrument Cross-border

Cooperation Programme Poland–

Belarus–Ukraine 2014–2020, War-

szawa.

2. Gitling M. (red.), 2017, Zagrożenie

ładu społecznego oraz bezpieczeństwa

narodowego, Przemyśl.

3. Gitling M. (red.), 2017, Socjologiczno-

-pedagogiczne aspekty niepełnospraw-

ności. Wybrane problemy i kwestie spo-

łeczne. t. 1, Racibórz.















ności. Wybrane problemy i kwestie

społeczne. t. 5, Racibórz.

8. Grabowska S. (red.), 2017, Nauka

o państwie i prawie. Wybrane zagad-

nienia, Rzeszów.

9. Grabowska S., Juchniewicz J. (red.),

2017, Immunitety parlamentarne w wy-

branych państwach europejskich,

Rzeszów.

10. Kinal J., Guz W. (red.), 2017, Spo-

łeczne aspekty zdrowia. Wybrane za-

gadnienia, Rzeszów.

11. Kinal J., Jedynak W., Kaposzta J. (red.),

2017, Changes as a Social Process,

Rzeszów.

12. Kinal J., Jedynak W. (red.), 2017,

Procesy zmian we współczesnym spo-

łeczeństwie, Rzeszów.

13. Kinal J., Jedynak W., Rynkowska D.,

Lipczyński A. (red.), 2017, Wybrane

psychologiczne i społeczne zagad-

nienia pracy socjalnej, Rzeszów.

14. Kinal J., Kawalec H. (red.), 2017,

Przestrzeń społeczna w badaniach

naukowych, Rzeszów.

15. Kołomycew A., Pięta-Szawara A. (red.),

2017, Obszary aktywności kobiet.

Wybrane aspekty filozoficzne, spo-

łeczne i polityczne, Rzeszów.

16. Leśniak-Moczuk K. (red.), 2017,

Z kart historii ku przyszłości. Jubile-

usz 80-lecia szkolnictwa ekonomicz-

nego w Mielcu, Rzeszów.

17. Szluz B. (red.), 2017, Obraz współ-

czesnej rodziny. Teoria i bada-

nia, Rzeszów.

18. Szluz B. (red.), 2017, Problemy

i zagrożenia współczesnej rodziny.

Teoria i badania, Rzeszów.

19. Szluz B., Bozacka M. (red.), 2017,

Wybrane kategorie problemów spo-

łecznych: wprowadzenie – Chosen ca-

tegories of social problems: introduc-

tion, Rzeszów.

KATARZYNA FLISAK

120

20. Szluz B., Szluz A., Urbańska M.

(red.), 2017, Współczesna rodzina.

Aspekty społeczno-prawne, Rzeszów.

21. Szluz B., Szluz A., Urbańska M.

(red.), 2017, Współczesna rodzina

w ujęciu interdyscyplinarnym. Prze-

miany – wsparcie – rozwój, Rzeszów.

22. Troyan S. (red.), 2017, Антагонізм

і примирення у мультикультурних

середовищах, Київ.

23. Troyan S. (red.), 2017, Перша сві-

това війна і революції: вектори

соціокультурних трансформацій,

Київ.

24. Żardecka M. (red.), 2016 (2017),

Cnoty. Eseje z filozofii kultury, Rze-

szów.

25. Żardecka M., Nowak W. (red.), 2017,

Rzecz, ciało pamięć. Eseje i rozprawy

z filozofii historii, Rzeszów.

26. Żarna K. (red.), 2017, Europa Środ-

kowa. Central Europe, t. VI, Oświę-

cim.

Artykuły w czasopismach z listy A

1. Cynk K., 2017, Level of environmen-

tal intelligence among university stu-

dents from selected countries of Cen-

tral and Eastern Europe, „Civil Engi-

neering and Environmental System”,

vol. 34, iss. 2, publikacja online:

8 maja 2017 r. http://dx.doi.org/

10.1080/10286608.2017.1325879.

2. Pawłowska A., 2017, Territorial

Partnerships in Rural Regions – Neo-

Institutional Perspective, „Polish So-

ciological Review”, vol. 197, nr 1.

3. Wojakowski D., 2017, Images of

Slovakia in Narrations of the Polish

Local Elites in the Borderland,

„Sociológia”, vol. 49 (no 6),

https://www.sav.sk/journals/uploads/1

2080948Wojakovski%20-%20zalo-

mena%20OK.pdf

Artykuły w czasopismach z listy B

1. Cwynar K.M., 2016, Filozofia polityki

Marii Szyszkowskiej, „SOFIA. Pismo

filozofów krajów słowiańskich

[ΣΟΦΙΑ. Pismo filozofów krajów

słowiańskich]”, vol. 16.

2. Cwynar K.M., 2016, Stanisław Woj-

ciechowski – patriota, mąż stanu,

propagator idei kooperatyzmu, „SO-

FIA. Pismo filozofów krajów sło-

wiańskich [ΣΟΦΙΑ. Pismo filozofów

krajów słowiańskich]”, vol. 16.

3. Cynk K., 2016, Znaczenie ochrony

środowiska w działalności muzeów

przyrodniczych w Polsce – wnioski

z badań socjologicznych, „Opuscula

Musealia”, vol. 24.

4. Cynk K., 2017, Świadomość zagrożeń

związanych ze zmianami ziemskiego

klimatu, „Przyszłość: Świat – Europa

– Polska”, nr 1.

5. Cynk K., 2017, Level of environmen-

tal education in students from Poland,

Ukraine, Slovakia and the Czech Re-

public, „Rozprawy Społeczne”, t. 11,

nr 3.

6. Cynk K., 2017, The state of the envi-

ronmental awareness of students from

Poland, Slovakia and Ukraine – se-

lected results, „Civil and Environmental

Engineering Reports”, nr 24 (1).

7. Delong M., 2017, Aspekty etyczne

polskiej transformacji gospodarczej

w enuncjacjach Konferencji Episko-

patu Polski, „Etyka w Życiu Gospo-

darczym”, vol. 20, nr 2.

8. Delong M., 2017, Wybrane kwestie

wychowania młodego pokolenia

w enuncjacjach Konferencji Episko-

patu Polski w latach 1989–2013,


„Studia Sandomierskie Teologia Filo-

zofia Historia”, T. 24.

9. Długosz P., 2016, Pokolenie przegra-

nych? Kondycja psychospołeczna

młodzieży w Europie Środkowo-

-Wschodniej, „Zeszyty Pracy Socjal-

nej”, 2.

10. Długosz P., 2017, Nierówności edu-

kacyjne jako problem społeczny w

społeczeństwach posttransformacyj-

nych, „Zeszyty Pracy Socjalnej”, 2.

11. Furman W., 2017, Dwa typy stowarzy-

szeń społecznych w publikacjach tygo-

dnika „Polityka”, „Polityka i Społe-

czeństwo”, nr 1(15).

12. Furman W., 2017, Migracje dawne

i współczesne. Publikacje wybranych

polskich tygodników opinii dotyczące

stosunku Polaków i Niemców do

uchodźców, „Naukowy Przegląd Dzien-

nikarski”, nr 3.

13. Grabowska S., 2017, Analiza au-

striackich regulacji prawnych doty-

czących odpowiedzialności konstytu-

cyjnej prezydenta, „Przegląd Prawa

Konstytucyjnego”, nr 3.

14. Grabowska S., 2017, Postępowanie

w sprawie odpowiedzialności konsty-

tucyjnej Prezydenta Chorwacji, „Poli-

tyka i Społeczeństwo”, nr 3.

15. Grabowska S., 2017, Regulacje praw-

ne odpowiedzialności konstytucyjnej

Prezydenta Federalnego Niemiec

CIX, Acta Universitatis Wratislavien-

sis, „Przegląd Prawa i Administracji”,

no 3775.

16. Grabowska S., 2017, The Concept of

Constitutional Liability of the Head of

State, „Polish Political Science Year-

book”, Vol. 46, Issue 1.

17. Grabowska S., 2017, The State Tribu-

nal as a Special Organization Adjudi-

cating on the Constitutional Respon-

sibility of the President, „Przegląd

Prawa Konstytucyjnego”, nr 6.

18. Grabowska S., 2017, Zgromadzenie

i Sąd Konstytucyjny jako instrumenty

impeachmentu prezydenta w Czarno-

górze, „Zeszyty Naukowe UR”, z. 95,

seria „Prawo”, nr 20.

19. Grabowski R., 2017, Racjonalizacja

polskich instytucji politycznych przy

zastosowaniu rozwiązań ustrojowych

państw współczesnych, „Przegląd Pra-

wa Konstytucyjnego”, nr 6.

20. Grabowski R., 2017, The Systemic

Importance of the Constitutional Es-

tablishment of the Capital in the

Member States of the European Un-

ion, „Przegląd Prawa Konstytucyjne-

go”, nr 6.

21. Grabowski R., 2017, Ustrojowe zna-

czenie konstytucyjnego ustanowienia

stolicy w państwach członkowskich

Unii Europejskiej, CIX Acta Univer-

sitatis Vratislaviensis, „Przegląd Pra-

wa i Administracji”, no 3775.

22. Kołomycew A., 2017, Aktywizacja

społeczności lokalnych w obliczu li-

kwidacji szkół wiejskich, „Acta Uni-

versitatis Lodziensis Folia Sociologi-

ca”, nr 63.

23. Kołomycew A., 2017, Interesariusze

polityki oświatowej na poziomie gmi-

ny. Analiza relacji zaangażowanych

aktorów, „Edukacja–Technika–Infor-

matyka”, nr 4.

24. Kołomycew A., 2017, Uspołecznienie

procesu realizacji zadań oświatowych

jako forma racjonalizacji polityki pu-

blicznej gmin, „Środkowoeuropejskie

Studia Polityczne”, nr 3.

25. Kołomycew A., 2017, When ration-

ality meets political interest. Prob-

lems of education policy rationaliza-

tion in Polish municipalities, „Prze-

gląd Politologiczny”, nr 4.

KATARZYNA FLISAK

122

26. Kotarba B., 2017, Pozaekonomiczne

aspekty likwidacji szkół w gminach

wiejskich, „Edukacja–Technika–Infor-

matyka”, nr 4.

27. Kotarski H., 2017, Wizytówki miasta

i miejsca magiczne jako elementy bu-

dowy tożsamości miasta i jego miesz-

kańców na przykładzie wyników „Rze-

szowskiej diagnozy społecznej”, „Prze-

strzeń Społeczna” (Social Space), no 2.

28. Kuca P., 2017, Liderzy i partie

IV Rzeczpospolitej na łamach wybra-

nych dzienników opinii w 2005 r.

Analiza badań, „Polityka i Społe-

czeństwo”, nr 1.

29. Leśniak-Moczuk K., 2017, Społeczeń-

stwo równości czy zniewolone danety-

zacją?, „Nierówności Społeczne a

Wzrost Gospodarczy”, nr 52.

30. Malczyńska-Biały M., 2017, Non-

governmental consumer organizations

in European Union. Selected aspects,

„World Scientific News”, no 2, vol. 72.

31. Malczyńska-Biały M., 2017, The

schemes for institutional consumer

protection in the European Union,

„Przegląd Politologiczny”, nr 3.

32. Motyka M., Marcinkowski J.T., 2017,

O potrzebie edukacji w zakresie za-

grożeń wynikających z użycia nowych

narkotyków. Część 1: Programy nau-

czania w szkołach i na studiach,

„Problemy Higieny i Epidemiologii”,

nr 1.

33. Motyka M., Rosińska P., Konopielko Z.,

Marcinkowski J.T., Klimberg A.,

2017, O potrzebie edukacji w zakresie

zagrożeń wynikających z użycia no-

wych narkotyków. Część 2: Jak mówić

do dzieci i młodzieży, ażeby nas słu-

chały?, „Hygeia Public Health”, nr 3.

34. Pawlikowski G., 2016, Akcja „Wisła”

w województwie lubelskim, „Rocznik

Lubelski”.

35. Pawłowska A. (współautor K. Ra-

dzik-Maruszak), 2017, Reprezentacja

i partycypacja. Radni miejscy wobec

idei i mechanizmów partycypacji oby-

watelskiej, „Przegląd Politologiczny”,

nr 1.

36. Pawłowska A., 2017, Szkoły statutowe

jako forma decentralizacji i podnie-

sienia jakości kształcenia w Stanach

Zjednoczonych Ameryki, „Edukacja–

Technika–Informatyka”, nr 4.

37. Pięta-Szawara A., 2017, Efektywność

instrumentów polityki równości płci

w świetle przepisów Kodeksu wybor-

czego na przykładzie wyborów lokal-

nych w województwie podkarpackim

w 2014 r., „Przegląd Prawa Konstytu-

cyjnego”, nr 5.

38. Pięta-Szawara A., 2017, System finan-

sowania oświaty niepublicznej w Pol-

sce, „Edukacja–Technika–Informatyka”,

nr 4.

39. Pokrzywa M., 2016, Role kobiet

i mężczyzn w rodzinach korzystają-

cych z pomocy społecznej w ograni-

czaniu ubóstwa, „Annales Universi-

tatis Mariae Curie-Skłodowska, Sec-

tio I – Philosophia–Sociologia”, vol. 41,

no 2.

40. Pokrzywa M., 2017, Segregacja

płciowa na rynku pracy na przykła-

dzie zawodu pracownika socjalnego –

przyczyny i konsekwencje, „Młoda

Humanistyka”, vol. 10, no 3.

41. Rykiel Z., 2016, Klaunokracja 2.0

i bolesny koniec patriarchatu na se-

miperyferiach, „Przestrzeń Społeczna

(Social Space)”, 12.

42. Rykiel Z., 2016, Clownocracy and the

painful end of patriarchy on the semi-

peripheries, „Przestrzeń Społeczna


43. Rykiel Z., 2016, Władza i panowanie

w neoliberalnym mieście semiperyfe-


ryjnym. Zarys problemu, „Opuscula

Sociologica”, 4.

44. Rykiel Z., 2017, Semiperyferie jako

naszość, „Przestrzeń Społeczna (So-

cial Space)", 14.

45. Rykiel Z., 2017, Semi-peripheries as

us-ness, „Przestrzeń Społeczna (So-

cial Space)", 14.

46. Rykiel Z., 2017, Przestrzeń geogra-

ficzna w translatorze Google’a,

„Przestrzeń Społeczna (Social Spa-

ce)", 14.

47. Rykiel Z., 2017, Socjologia. Analiza

podręcznika, „Przestrzeń Społeczna


48. Rykiel Z., 2017, Identyfikacja i toż-

samość kulturowa w różnych skalach

przestrzennych, „Opuscula Sociologi-

ca”, 3.

49. Rynkowska D., 2017, Rola i znacze-

nie aktywności społecznej seniorów,

„Annales Universitatis Marie Curie-

-Sklodowska, Sectio I – Philosophia-

Sociologia”, Lublin.

50. Skrzypek-Faluszczak J., 2016, Źródła

refleksji filozoficznej. Irracjonalność

jako podłoże racjonalności, „Czło-

wiek w Kulturze”, 26.

51. Stecko S., 2017, Konstytucyjna zasa-

da ochrony macierzyństwa i rodziciel-

stwa oraz wynikające z niej upraw-

nienia kobiet-pracownic w związku

z urodzeniem dziecka, „Przegląd Pra-

wa Publicznego”, nr 5.

52. Stecko S., 2017, Ochrona małżeństwa

i rodziny w świetle Konstytucji RP,

„Przegląd Prawa Konstytucyjnego”,

nr 2.

53. Stecko S., 2017, Konstytucyjne prawo

dziecka do wychowania w rodzinie,

„Przegląd Prawa Konstytucyjnego”,

nr 4.

54. Stecko S., 2017, Polityka społeczna

państwa względem rodziny, „Społe-

czeństwo i Rodzina”, nr 1.

55. Szczepański D., 2017, Stronnictwo

Ludowe „Ojcowizna” RP: działal-

ność, założenia programowe, struktu-

ra organizacyjna oraz udział w rywa-

lizacji politycznej, „Studia Humani-

styczno-Społeczne”, t. 16.

56. Szczepański D., 2017, The course of

competition and political consequen-

ces of the municipal elections in

Rzeszów in 2014, „Studia Politicae

Universitatis Silesiensis”, t. 18.

57. Szluz B., 2017, Kształcenie pracow-

ników socjalnych na Ukrainie,

„Roczniki Teologiczne”, t. 64, z. 1.

58. Szluz B., 2017, Rodzinny wymiar

troski – rola opiekuna osoby z choro-

bą Alzheimera, „Annales. Universi-

tatis Mariae Curie-Skłodowska” Pae-

dagogia – Psychologia, Sectio J, vol.

30, no 4.

59. Szluz B., 2017, „Samoorganizowanie

troski” – opieka nad osobą z chorobą

Alzheimera w biografii opiekuna ro-

dzinnego, „Zeszyty Pracy Socjalnej”

[Uniwersytet Jagielloński], t. 22, nr 3.

60. Szluz B., 2017, Wolontariat jako

zachowanie prospołeczne na przykła-

dzie państw Półwyspu Iberyjskiego,

„Seminare. Poszukiwania naukowe”,

vol. 38, no 1.

61. Troyan S., 2017, Ukrainian-Chinese

relations and their future in the post-

bipolar World, „Kultura – Historia –

Globalizacja”, no 22.

62. Troyan S., 2017, Ukraina w rankin-

gach globalnych: socjologiczny wy-

miar wizerunku państwa, „Rzeszow-

skie Studia Socjologiczne”, nr 7.

63. Tuziak A., 2016, Innowacyjność

w organizacjach sektora samorządo-

wego, „Opuscula Sociologica”, nr 2.

KATARZYNA FLISAK

124

64. Tuziak A., 2017, Innovation and

Knowledge in the Context of Regional

Development, „Handel Wewnętrzny”,

nr 4.

65. Tuziak A., 2017, Innowacyjność

i kapitał ludzki w rozwoju regionu,

„Nierówności Społeczne a Wzrost

Gospodarczy”, nr 52.

66. Tuziak A., 2017, Konkurencyjność

regionów peryferyjnych: wymiar glo-

balny i lokalny, „Marketing i Rynek”,

nr 10.

67. Wojakowski D., 2017, Nowe szaty

wielokulturowości – spektakle kultu-

rowe i dyskursy potoczne, „Edukacja

Międzykulturowa“, nr 2.

68. Wróblewski B., 2016, Zagadka sta-

bilności politycznej Królestwa Jorda-

nii. Monarchia na tle kryzysu struktur

państwowych w świecie arabskim,

„Sprawy Międzynarodowe”, R. XLIX,

nr 3.

69. Wróblewski B., 2017, Stabilizująca

rola ustroju monarchicznego w świe-

cie arabskim na przykładzie rozwoju

Haszymidzkiego Królestwa Jordanii,

„Humanities and Social Science”,

nr 1.

70. Żardecka M., 2017, On the Flexibility

of Borders Between Public Reason

and Collective Ignorance, „Tematy

i Konteksty”, nr 7.

Artykuły w czasopismach z listy C

1. Długosz P., 2017, Korepetycje

uczniów jako przykład praktyki w polu

edukacyjnym – Polska, Ukraina,

Węgry, „Kwartalnik Pedagogiczny”,

nr 2.

2. Wróblewski B., 2017, Odrębność

państwowa Jordanii w optyce obser-

watorów brytyjskich w latach 1946–

1957, „Dzieje Najnowsze”, nr 3.

Rozdziały w monografii

1. Bonusiak G., 2017, Edukacja [w:]

Dzieje Rzeszowa. t. V: Rzeszów

w latach 1989–2015, red. W. Bonu-

siak, Rzeszów.

2. Bozacka M., 2017, Praktyczna reali-

zacja zadań na rzecz rodzin zastęp-

czych na przykładzie działań Miej-

skiego Ośrodka Pomocy Społecznej

w Rzeszowie [w:] Współczesna rodzi-

na w ujęciu interdyscyplinarnym.

Przemiany – wsparcie – rozwój, red.

B. Szluz, A. Szluz, M. Urbańska,

Rzeszów.

3. Bozacka M., 2017, Ubóstwo [w:]


łecznych. Wprowadzenie, red. B. Szluz,

M. Bozacka, Rzeszów.

4. Bozacka M., 2017, Środowiskowy

dom samopomocy [w:] Wybrane kate-

gorie problemów społecznych. Wpro-

wadzenie, red. B. Szluz, M. Bozacka,

Rzeszów.

5. Bozacka M., 2017, Wideotrening

komunikacji [w:] Wybrane kategorie

problemów społecznych. Wprowadze-

nie, red. B. Szluz, M. Bozacka, Rze-

szów.

6. Broszkiewicz W., 2017, Bezpieczeń-

stwo energetyczne kraju w kontekście

publicznego dyskursu dotyczącego

polskiej elektrowni atomowej [w:]

Zagrożenia ładu społecznego oraz

bezpieczeństwa narodowego. Wybra-

ne aspekty, red. M. Gitling, I. Wo-

jaczek, Przemyśl.

7. Broszkiewicz W., 2017, Społeczność

lokalna wobec doświadczenia zmiany

[w:] Procesy zmian we współczesnym

społeczeństwie. Wybrane zagadnie-

nia, red. W. Jedynak, J. Kinal, Rze-

szów.

8. Cwynar K.M., 2017, Religia w kon-

cepcji społeczeństwa według Edwarda


Abramowskiego [w:] Kultúra, civi-

lizácia, normativita – dialóg a kon-

flikty z pohľadu filozofie, eds. A. Ja-

vorská, O. Marchevský, Bratislava.

9. Długosz P., 2017, Social aspects of

transboundary education. Case study

of Ukrainian students studying in the

Subcarpathian region [w:] Contem-

porary Socio-Economic Issues of

Polish-Ukrainian Cross-border Coope-

ration, Warsaw.

10. Furman W., 2017, Gatunki dzienni-

karskie w Niemczech [w:] Gatunki

dziennikarskie w Europie. Wstęp do

genologii porównawczej, red. K. Wol-

ny-Zmorzyński, J. Morawiecki, P. Urba-

niak, Wrocław.

11. Furman W., 2016, Personalizacja

a prywatność w komunikowaniu poli-

tycznym [w:] Prywatność w mediach –

towar czy wartość?, red. M. Drożdż,

Tarnów.

12. Furman W., 2017, Trzy wersje gatun-

ków dziennikarskich [w:] Współ-

czesne media. Gatunki w mediach.

Zagadnienia teoretyczne. Gatunki

w mediach drukowanych, Lublin.

13. Gitling M., 2017, Profilaktyka

uzależnień od substancji psycho-

aktywnych [w:] Wybrane psycho-

logiczne i społeczne zagadnienia

pracy socjalnej, red. W. Jedynak,

J. Kinal, A. Lipczyński, D. Rynkowska,

Rzeszów.

14. Gitling M., 2017, Rola wartości

organizacyjnych w zarządzaniu zaso-

bami ludzkimi [w:] Procesy zmian we

współczesnym społeczeństwie. Wybra-

ne zagadnienia, red. W. Jedynak,

J. Kinal, Rzeszów.

15. Gitling M., 2017, Wpływ mass

mediów na odbiór rzeczywistości

przez człowieka [w:] Zagrożenie ładu

społecznego i bezpieczeństwa pań-

stwa, red. M. Gitling, I. Wojaczek,

Przemyśl.

16. Gitling M., 2017, Znaczenie komu-

nikacji w zarządzaniu zasobami ludz-

kimi [w:] Kulturowe, społeczne i ety-

czne aspekty zarządzania gospodarką

i biznesem, red. L. Karczewski,

H. Kretek, Racibórz.

17. Grabowska S., 2017, Czy istnieje

„uniwersalny” model odpowiedzial-

ności konstytucyjnej prezydenta w pań-

stwach europejskich? [w:] Współcze-

sne wyzwania państwa i prawa. Księ-

ga jubileuszowa prof. Jerzego Ja-

skierni z okazji 45-lecia pracy nauko-

wej red. Ł. Baratyński, K. Spryszak,

J. Robel, Toruń.

18. Grabowska S., 2017, Immunitet par-

lamentarny w Rumunii [w:] Immu-

nitety parlamentarne w wybranych

państwach europejskich, red. S. Gra-

bowska, J. Juchniewicz, Rzeszów.

19. Grabowska S. (współautor: R. Gra-

bowski), 2017, Konstytucyjne regula-

cje prawa azylu i ekstradycji w Polsce

[w:] Idea wolności i niezależności w

państwie demokratycznym – perspek-

tywa praw jednostki. Księga jubileu-

szowa dedykowana profesor Halinie

Ziębie-Załuckiej w czterdziestą rocz-

nicę pracy naukowej, red. M. Grzesik-

-Kulesza, G. Pastuszko, Rzeszów.

20. Grabowska S., 2017, Odpowiedzial-

ność prawna [w:] Wstęp do nauki

o państwie i prawie. Wybrane zagad-

nienia, red. S. Grabowska, Rzeszów.

21. Grabowska S., 2017, Referendum jako

instytucja odpowiedzialności konsty-

tucyjnej prezydenta. Analiza islandz-

kich regulacji [w:] Wokół wybranych

problemów konstytucjonalizmu. Księ-

ga jubileuszowa prof. Andrzeja Bała-

bana, red. J. Ciapała, P. Mijal, War-

szawa.

KATARZYNA FLISAK

126

22. Grabowski R., 2017, Parlament

w systemie podziału władzy w Polsce.

Pozycja prawna i faktyczna [w:] Kon-

stytucja w państwie demokratycznym,

red. S. Patyra, M. Sadowski, K. Urba-

niak, Poznań.

23. Grabowski R., 2017, Procedury spe-

cjalne zmiany konstytucji w pań-

stwach europejskich. Odstępstwo cza-

sowe – tryb nadzwyczajny – tryb pilny

[w:] Księga jubileuszowa prof. An-

drzeja Bałabana, red. J. Ciapała,

P. Mijal, Warszawa.

24. Grabowski R., 2017, Zasady zmiany

konstytucji w projektach polskiej

ustawy zasadniczej rozpatrywanych

przez Zgromadzenie Narodowe oraz

w aktach prawnych w latach 1992–

1997 [w:] Współczesne wyzwania

państwa i prawa. Księga jubileuszowa

prof. Jerzego Jaskierni z okazji 45-

lecia pracy naukowej, red. Ł. Bara-

tyński, P. Ramiączek, K. Spryszak,

Toruń.

25. Jedynak W., 2017, Bezpieczeństwo

publiczne a kryzys sejmowy w wybra-

nych tytułach prasowych [w:] Zagro-

żenia ładu społecznego oraz bezpie-

czeństwa narodowego. Wybrane as-

pekty, red. M. Gitling, I. Wojaczek,

Przemyśl.

26. Jedynak W., 2017, Dynamika kon-

fliktu podczas kryzysu parlamentar-

nego w Polsce [w:] Procesy zmian we

współczesnym społeczeństwie. Wybrane

zagadnienia, red. W. Jedynak, J. Ki-

nal, Rzeszów.

27. Jedynak W., 2017, Religijność bez-

domnych i jej oddziaływanie na życie

codzienne [w:] Wybrane psycholo-

giczne i społeczne zagadnienia pracy

socjalnej, red. W. Jedynak, J. Kinal,

A. Lipczyński, D. Rynkowska, Rze-

szów.

28. Jedynak W., 2017, The Communist

Strategy of Total Enslavement of

Polish Society According to Polish

Bishops [w:] Changes as a Social

Process, red. W. Jedynak, J. Kapo-

szta, J. Kinal, Rzeszów.

29. Jedynak W., 2017, The Parliamentary

Conflict in Poland as the Scene for

Power Struggle [w:] Changes as a So-

cial Process, red. W. Jedynak, J. Ka-

poszta, J. Kinal, Rzeszów.

30. Kinal J., Kinal M., 2017, Quality

Management Tools In Educational

Institutions [w:] Changes as a Social

Process, red. J. Kinal, J. Kaposzta,

W. Jedynak, Rzeszów.

31. Kinal J., Palak M., 2017, Społeczno-

-przestrzenne aspekty wykluczenia

cyfrowego [w:] Przestrzeń społeczna

w badaniach naukowych, red. J. Ki-

nal, H. Kawalec, Rzeszów.

32. Kinal J., Kinal M., 2017, Wizualne

aspekty współczesnej jednostkowej

i grupowej komunikacji wirtualnej.

Próba systematyzacji zjawiska [w:]

Procesy zmian we współczesnym

społeczeństwie. Wybrane zagadnie-

nia, red. J. Kinal, W. Jedynak,

Rzeszów.

33. Kołomycew A. (współautor A. Pięta-

-Szawara), 2017, Aktywność społeczna

i partycypacja publiczna kobiet w wo-

jewództwie podkarpackim [w:] Ob-

szary aktywności kobiet. Wybrane

aspekty filozoficzne, społeczne i poli-

tyczne, red. A. Kołomycew, A. Pięta-

-Szawara, Rzeszów.

34. Kotarba B., 2017, Władze miasta i ich

działalność. Rzeszów i jego prezy-

denci w rankingach [w:] Dzieje Rze-

szowa, t. 5, red. W. Bonusiak, Rze-

szów.

35. Kotarski H., 2016, Wykluczenie spo-

łeczne ze względu na ubóstwo [w:]


Miasta województwa podkarpackiego

– perspektywy rozwoju, red. W. Dzie-

mianowicz, J. Charkiewicz, Rzeszów.

36. Kotarski H., Piróg K., Łukomska J.,

2016, Struktury i trendy demo-

graficzne oraz kapitał i aktywność

społeczna [w:] Miasta województwa

podkarpackiego – perspektywy roz-

woju, red. W. Dziemianowicz, J. Char-

kiewicz, Rzeszów.

37. Kotarski H., 2017, Quality of life,

personal and professional aspirations

of the young generation in Poland

and Ukraine [w:] Contemporary

Socio-Economic Issues of Polish-

Ukrainian Cross-border Cooperation,

red. L. Buller, H. Kotarski, Y. Pach-

kovskyy, Center of European, War-

szawa.

38. Koziełło T., 2017, Gospodarka naro-

dowa jako element suwerenności Pol-

ski w myśli politycznej Ligi Polskich

Rodzin [w:] Bezpieczeństwo Europy –

bezpieczeństwo Polski, t. IV: Segmen-

ty bezpieczeństwa w wiekach XX

i XXI, red. E. Maj [i in.], Lublin.

39. Koziełło T., 2017, Kampanie propa-

gandowe Ligi Polskich Rodzin jako

forma komunikowania politycznego

[w:] Komunikowanie polityczne, red.

E. Maj [i in.], Lublin.

40. Kuca P., 2017, Idea IV Rzeczpospo-

litej na łamach dzienników opinii

w Polsce w roku 2005 – analiza wstęp-

na [w:] Komunikowanie polityczne, red.

E. Maj, E. Podgajna, A. Szwed-Wal-

czak, Ł. Jędrzejski, Lublin.

41. Kuca P., 2017, Pogranicza i jego

wymiary w wybranych mediach woje-

wództwa podkarpackiego [w:] Pogra-

nicze w mediach. Media na pogra-

niczu, red. E. Pajewska, P. Olechow-

ska, Szczecin.

42. Leśniak-Moczuk K., 2016, Ciągłość

i zmiana edukacji w perspektywie glo-

balizacji [w:] Niedoskonałości współ-

czesnego rynku pracy, red. A. Bar-

wińska-Małajowicz, B. Ślusarczyk,

T. Czop, Rzeszów.

43. Leśniak-Moczuk K., 2016, Efekty

pracy regionalistów w opinii społecz-

nej [w:] Wartości i nowoczesność

w strategii odpowiedzialnego rozwo-

ju. Nowe ścieżki rozwoju w Europie

Środkowej i Wschodniej, red. S. Par-

tycki, R. Sobiecki, Lublin.

44. Leśniak-Moczuk K., 2016, Między

wolnością a kontrolą w społeczeń-

stwie informacyjnym [w:] Społeczeń-

stwo – technologia – gospodarka w

świecie sieciowych powiązań. Księga

jubileuszowa dedykowana Profeso-

rowi Sławomirowi Partyckiemu, red.

A. Betlej, D. Błaszczak, M. Górka,

Lublin.

45. Leśniak-Moczuk K., 2017, Absolwen-

ci o szkolnych czasach [w:] Z kart

historii ku przyszłości. Jubileusz 80-

lecia szkolnictwa ekonomicznego

w Mielcu, red. K. Leśniak-Moczuk,

Rzeszów.

46. Leśniak-Moczuk K., 2017, Awans

zawodowy absolwentów [w:] Z kart




Rzeszów.

47. Leśniak-Moczuk K., 2017, Determi-

nanty i skutki wyboru ról społecznych

kobiet [w:] Obszary aktywności

kobiet. Wybrane aspekty filozoficzne,

społeczne i polityczne, red. A. Koło-

mycew, A. Pięta-Szawara, Rzeszów.

48. Leśniak-Moczuk K., 2017, Dyrek-

torzy średnich szkół ekonomicznych

[w:] Z kart historii ku przyszłości.

Jubileusz 80-lecia szkolnictwa eko-

nomicznego w Mielcu, red. K. Leśniak-

-Moczuk, Rzeszów.

KATARZYNA FLISAK

128

49. Leśniak-Moczuk K., 2017, Z kart

pamięci nauczycieli [w:] Z kart




Rzeszów.

50. Lipczyński A., Kinal J., 2017,

Bezpieczeństwo jako dobro wspólne

w nauczaniu Jana Pawła II [w:]

Zagrożenia ładu społecznego oraz

bezpieczeństwa narodowego. Wybra-

ne aspekty, red. M. Gitling, I. Woja-

czek, Przemyśl.

51. Lipczyński A., Kinal J., 2017, Dual

diagnosis as a tool for therapists and

social workers [w:] Emilian Dobres-

cu, recent ideas and decelopments in

sociology, european center for

science education and research &

mediterrenian center for science

education and research, Rzym.

52. Lipczyński A., 2017, Klienci spe-

cjalnej troski w pracy socjalnej [w:]

Wybrane psychologiczne i społeczne

zagadnienia pracy socjalnej, red.

W. Jedynak, J. Kinal, A. Lipczyński,

D. Rynkowska, Rzeszów.

53. Lipczyński A., Kinal J., 2017, Metoda

podwójnej diagnozy jako element

warsztatu w socjoterapii oraz pracy

socjalnej [w:] Społeczne aspekty

zdrowia. Wybrane zagadnienia, red.

J. Kinal, W. Guz, Rzeszów.

54. Lipczyński A., Kinal J., 2017,

Theoretical background of psycho-

social aspects of irhp [w:] Społeczne

aspekty zdrowia. Wybrane zagad-

nienia, red. J. Kinal, W. Guz, Rze-

szów.

55. Lipczyński A., 2017, Samotne

rodzicielstwo [w:] Nová Sociálna

Edukácia človeka VI (duchovné,

antropologické, filozofické, psychol-

ogické a sociálne aspekty terapie,

výchovy, vzdelávania a poradenstva

dneška), red. J. Husár, M. Machalová,

T. Hangoni, B. Kuzyšin, Presov.

56. Maj P., 2017, Rywalizacja partyjna

w wyborach do Parlamentu Europej-

skiego w 2014 roku w okręgu 9 na tle

wyborów ogólnokrajowych [w:] Mię-

dzy idealizmem a pragmatyzmem. Wy-

zwania dla współczesnych partii poli-

tycznych, red. M. Wincławska, M. Strze-

lecki, Toruń.

57. Malczewski J., 2017, Studium histo-

ryczno-kulturowe miasta Tyczyna [w:]

Kronika Tyczyńska, Tyczyn.

58. Malczyńska-Biały M., 2017, Neo-

colonialism in polish consumer socie-

ty [w:] New Developments in Post-

colonial Studies, red. M. Martynuska,

E. Rokosz-Piejko, P. Lang, Oxford.

59. Malicki K., 2017, Kanony historyczne

polskiej młodzieży. Kontynuacja czy

zmiana? [w:] Stare i nowe tendencje

w obszarze pamięci społecznej, red.

A. Szpociński, Z. Bogumił, Warszawa.

60. Motyka M., Kątek K., 2017, Prag-

matyzm Wspólnoty Anonimowych

Alkoholików [w:] Problemy i kwestie

społeczne pedagogiki. Wybrane as-

pekty terapii pedagogicznej. cz. II,

red. P. Domżał, I. Wojaczek, Racibórz.

61. Motyka M., 2017, Uwarunkowania

narkomanii młodzieży: zagrożenia

w środowisku rodzinnym i rówieś-

niczym [w:] Zagrożenia ładu społecz-

nego oraz bezpieczeństwa narodo-

wego. Wybrane aspekty, red. M. Gitling,

I. Wojaczek, Przemyśl.

62. Pięta-Szawara A., 2017, Stanowiska

głównych polskich partii politycznych

wobec uczestnictwa kobiet w życiu

publicznym w latach 2011–2014 [w:]

Między idealizmem a pragmatyzmem.

Wyzwania dla współczesnych partii

politycznych, red. M. Wincławska,

M. Strzelecki, Toruń.


63. Piróg K., 2016, Jakość i poziom życia

[w:] Miasta województwa podkarpac-

kiego – perspektywy rozwoju, red.

W. Dziemianowicz, J. Charkiewicz,

Rzeszów.

64. Piróg K., Bil M., 2016, Relacje prze-

strzenne miast Podkarpacia [w:] Mia-

sta województwa podkarpackiego –

perspektywy rozwoju, red. W. Dzie-

mianowicz, J. Charkiewicz, Rzeszów.

65. Piróg K., 2017, Ewaluacja jako

wiedza w służbie wartości [w:]

Wiedza a moralność, red. M. Zemło,

A. Jabłoński, J. Szymczyk, Lublin.

66. Pokrzywa M., 2017, „Stara” i „nowa

bieda” – historyczno-gospodarcze

konteksty ubóstwa w Polsce [w:] Nova

Socialna Edukacia Cloveka V, red.

J. Husar, M. Machalova, T. Hangoni,

B. Kuzysin, Presov.

67. Pokrzywa M., 2017, Zjawisko prze-

mocy domowej wobec kobiet w Polsce

– przyczyny, konsekwencje i metody

przeciwdziałania [w:] Zagrożenia

ładu społecznego oraz bezpieczeństwa

narodowego, red. M. Gitling, I. Wo-

jaczek, Przemyśl.

68. Róg J., 2017, Kierowanie konfliktem

w organizacji [w:] Kulturowe, spo-

łeczne, prawne i etyczne aspekty

zarządzania gospodarką i biznesem,

red. L. Karczewski, H.A. Kretek,

Racibórz.

69. Róg J., 2017, Motywowanie inno-

wacyjne w organizacji [w:] Procesy

zmian we współczesnym społeczeń-

stwie. Wybrane zagadnienia, red.

W. Jedynak, J. Kinal, Rzeszów.

70. Róg J., 2017, Rola społeczeństwa

obywatelskiego w kształtowaniu ładu

społecznego [w:] Zagrożenie ładu

społecznego oraz bezpieczeństwa

narodowego. Wybrane aspekty, red.

M. Gitling, I. Wojaczek, Przemyśl.

71. Róg J., 2017, Zagrożenie bezpieczeń-

stwa państwa przez grupy nacisku

(lobbing). Wybrane zagadnienia [w:]

Turystyka, hotelarstwo, gastronomia

w teorii i praktyce, red. R.R Tarber,

E. Mucha-Szajek, Poznań.

72. Rykiel Z., 2017, Moralność rynkowa

w nauce, wiedza medialna i ideologia

neoliberalna [w:] Wiedza a moral-

ność, red. M. Zemło, A. Jabłoński,

J. Szymczyk, Lublin.

73. Rykiel Z., 2017, Tożsamość tery-

torialna, nacjonalizm i kreacja tożsa-

mości lokalnej [w:] Współczesne

konteksty tożsamości społeczno-kultu-

rowych, red. M. Dziekanowska,

M. Wójcicka, Lublin.

74. Rynkowska D., Kinal J., 2017, Free

time for seniors as an activating

action [w:] Emilian Dobrescu, recent

ideas and decelopments in sociology,

European center for science edu-

cation and research & mediterrenian

center for science education and

research, Rzym.

75. Rynkowska D., 2017, Praca socjalna

w świetle aktywizacji osób starszych

[w:] Rodzina w pracy socjalnej –

pomoc w sytuacjach trudnych i kryzy-

sowych, red. T. Biernat, K. Kuziak,

J.A. Malinowski, Toruń.

76. Rynkowska D., 2017, Rola pracow-

nika socjalnego w procesie mediacji

[w:] Procesy zmian we współczesnym

świecie. Wybrane zagadnienia, red.

W. Jedynak, J. Kinal, Rzeszów.

77. Rynkowska D., 2017, Style życia osób

starszych i niepełnosprawnych. Spo-

łeczny wymiar starości i niepełno-

sprawności [w:] Wybrane psycho-

logiczne i społeczne zagadnienia

pracy socjalnej, red. W. Jedynak,

J. Kinal, A. Lipczyński, D. Rynkowska,

Rzeszów.

KATARZYNA FLISAK

130

78. Rynkowska D., 2017, Środowiskowy

dom samopomocy jako system wspar-

cia instytucjonalnego [w:] Społeczne

aspekty zdrowia. Wybrane zagad-

nienia, red. J. Kinal, W. Guz, Rzeszów.

79. Rynkowska D., 2017, The role and

tasks of non-governmental orga-

nizations in the context of the social

security [w:] Contemporary Socio-


Cross-border Cooperation, red. L. Bul-

ler, H. Kotarski, Y. Pachkovskyy,

Warsaw.

80. Rynkowska D., 2017, Zaburzenia

psychiczne w wieku senioralnym jako

współczesne zagrożenie cywilizacyjne

[w:] Człowiek wobec zagrożeń współ-

czesności, red. V. Tanaś, W. Welskop,

Łódź.

81. Szczepański D., 2017, Bezpieczeń-

stwo Polski w dokumentach progra-

mowych partii i ugrupowań parla-

mentarnych (2005–2015) [w:] Admi-

nistracja publiczna. Bezpieczeństwo

państwa w kontekście bezpieczeństwa

międzynarodowego, red. D. Plecka,

K. Rutkowska, Toruń.

82. Szczepański D., 2016, Liberalizm

w Polsce po 1989 roku. Główne pod-

mioty i środowiska polityczne [w:] Li-

beralizm i teoria polityczna, red.

Ł. Dulęba, J. Wiśniewski R. Glajcar,

A. Turska-Kawa, W. Wojtasik, Poznań.

83. Szczepański D., 2017, Partie poli-

tyczne i organizacje młodzieżowe

w Rzeszowie 1989–2015 [w:] Dzieje

Rzeszowa, t. V: Rzeszów w latach

1989–2015, red. W. Bonusiak, Rze-

szów.

84. Szczepański D., 2017, Wybory parla-

mentarne 2015 r. w województwie

podkarpackim. Przebieg rywalizacji

politycznej oraz jej konsekwencje [w:]

Polskie wybory 2014–2015. Kontekst

krajowy i międzynarodowy – przebieg

rywalizacji – konsekwencje polityczne,

t. 2, red. M. Kolczyński, Katowice.

85. Szluz B., 2017, Bezdomność [w:]


łecznych: wprowadzenie – Chosen ca-

tegories of social problems: intro-

duction, red. B. Szluz, M. Bozacka,

Rzeszów.

86. Szluz B., 2017, „Kobiety na sprze-

daż" – kobieta jako ofiara handlu

ludźmi [w:] O (wyzwaniach) współ-

czesnej pracy socjalnej: nowe proble-

my, zmiana, transgresja, red. B. Kromo-

licka, A. Jarzębińska, Szczecin.

87. Szluz B., 2017, Opieka nad osobą

z chorobą Alzheimera w percepcji

opiekuna rodzinnego [w:] Praca so-

cjalna wobec wyzwań współczesności,

t. 3, red. E. Bojanowska, M. Kawiń-

ska, Warszawa.

88. Szluz B., 2017, Pracownicy wspiera-

jący rodzinę w Polsce: edukacja

i współczesne wyzwania [w:] Psiholo-

go-pedagogìčnì problemi viŝoï ì se-

redn'oï osvìti v umovah sučasnih vi-

klikìv: teorìâ ì praktika, red. Э.C. Tpo-

xимiвнa, Harkìv.

89. Szluz B., 2017, Single – uwarunko-

wania życia w pojedynkę [w:] Obraz

współczesnej rodziny. Teoria i bada-

nia, red. B. Szluz, Rzeszów.

90. Szluz B., 2017, Spółdzielnia socjalna.

Kreowanie podmiotu ekonomii spo-

łecznej [w:] Etyka pracy socjalnej

w filozofii spotkania i dialogu, red. M.

Duda, H. Kaszyński, I. Rybka, Kraków.

91. Szluz B., 2017, Życie w pojedynkę (na

przykładzie wybranych państw) [w:]

Współczesna rodzina w ujęciu inter-

dyscyplinarnym. Przemiany – wspar-

cie – rozwój, red. B. Szluz, A. Szluz,

M. Urbańska, Rzeszów.

92. Troyan S., Kyrydon A., 2017, Swój –

Inny – Obcy” w kontekście dialogu


kultur [w:] Na pograniczach, red. J.K.

Karolczuk, Sanok.

93. Troyan S., 2017, Зовнішня політика

початку XX ст. і Перша світова

війна: переструктурування між-

народної системи [w:] Перша

світова війна і революції: вектори


red. С.С.Троян, Київ.

94. Troyan S., 2017, Геополітичні зміни

під впливом революцій періоду

Першої світової війни [w:] Перша

світова війна і революції: вектори


red. С.С. Троян, Київ.

95. Troyan S., 2017, Визвольні рухи і

революції в Азії та Латинській

Америці на початку ХХ ст.:

соціополітичні трансформації [w:]

Перша світова війна і революції:

вектори соціокультурних транс-

формацій, red. С.С.Троян, Київ.

96. Troyan S., 2017, Міжнародні від-

носини в постбіполярному світі:

фундаментальні закономірності та

тенденції еволюції [w:] Міжна-

родні регіональні процеси та

зовнішньополітичні пріоритети У-

країни, red. С. Шергін, В. Космини,

Київ.

97. Troyan S., 2017, Українсько-ро-

сійські відносини в контексті ін-

теграційних процесів на постра-

дянському просторі [w:] Міжна-

родні регіональні процеси та зовні-

шньополітичні пріоритети Укра-

їни, red. С. Шергін, В. Космини,

Київ.

98. Troyan S., Kyrydon A., 2016, Natio-

nal memory, international factors of

construction [w:] Śmierć w dziejach

człowieka. Współczesność. „Mare Inte-

grans. Studia nad dziejami wybrzeży

Morza Bałtyckiego”, red. M. Franz,

K. Kościelniak, Z. Pilarczyk, Toruń.

99. Troyan S., 2016, Statesman, political

and diplomatic: the life, work and life

after death of Otto von Bismarck [w:]

Śmierć w dziejach człowieka. Nowo-

żytność, red. M. Franz, K. Koś-

cielniak, Z. Pilarczyk, Toruń.

100. Wilk S., 2017, Disaster mitigation

and prevention in Poland and

Ukraine [w:] Contemporary Socio-


Cross-border Cooperation, red. L. Bul-

ler, H. Kotarski, Y. Pachkovskyy,

Warsaw.

101. Wilk S., 2017, Kształcenie pra-

cowników socjalnych do pracy w

sytuacji klęsk żywiołowych [w:] Nová

sociálna edukácia človeka vi (ducho-

vné, antropologické, filozofické, psy-

chologické a sociálne aspekty tera-

pie, výchovy, vzdelávania a pora-

denstva dneška), red. J. Husár, M. Ma-

chalová, T. Hangoni, B. Kuzyšin,

Preszów.

102. Wojakowski D., 2017, Boundary and

borderland in traditional and new

sociological paradigms [w:] Advan-

ces in European Borderlands Stu-

dies, red. E. Opiłowska, Z. Kurcz,

J. Roose, Baden-Baden.

103. Wojakowski D., Kurczewski J., 2017,

Про Дрогобич, відкриття політ

культурності і невимовне прими-

рення [w:] Антагонізм і прими-

рення у полікультурних середо-

вищах, серіа: Зміна парадигми,

Випуск 17, ред. Я. Курчевський,

А. Герман Київ.

104. Wojakowski D., 2017, Święto miasta

jako spektakl kulturowy [w:] Ćwierć

wieku polityki lokalnej w Europie

Środkowo-Wschodniej, red. M. Drzo-

nek, M. Musiał-Karg, A. Wołek,

Kraków.

105. Żardecka M., 2017, Edmunda Hus-

serla fenomenologiczny opis pamięci

KATARZYNA FLISAK

132

i jej roli w konstytuowaniu się czasu

[w:] Rzecz, ciało pamięć. Eseje

i rozprawy z filozofii historii, red.

M. Żardecka, W. Nowak, Rzeszów.

106. Żardecka M., 2017, Kobiety i polity-

ka uznania [w:] Obszary aktywności

kobiet. Wybrane aspekty filozoficzne,

społeczne i polityczne, red. A. Koło-

mycew, A. Pięta-Szawara, Rzeszów.

107. Żardecka M., 2017, Nieubłagana

pamięć, łaskawe zapomnienie [w:]

Rzecz, ciało pamięć. Eseje i rozpra-

wy z filozofii historii, red. M. Żar-

decka, W. Nowak, Rzeszów.

108. Żardecka M., 2016, Miłość jako siła,

dar i tajemnica [w:] Cnoty. Eseje z fi-

lozofii kultury, red. M. Żardecka,

W. Nowak, Rzeszów.

109. Żarna K., 2017, Wysiedlenia Niem-

ców karpackich następstwem II woj-

ny światowej [w:] Europa Środkowa.

Central Europe, t. VI, red. K. Żarna,

Oświęcim.

Inne

1. Cwynar K.M., 2016, Prof. dr hab.

Maria Szyszkowska mówi o swoim fi-

lozofowaniu (wywiad z profesor

M. Szyszkowską), „ΣΟΦΙΑ. Pismo

Filozofów Krajów Słowiańskich”,

Rzeszów, vol. 16.

2. Cwynar K.M., 2017, Kreacja infor-

macji jako środek manipulacji poli-

tycznej, „Przegląd Socjalistyczny”, nr 3,

Stowarzyszenie Ruch Społeczny

„Praca – Pokój – Sprawiedliwość",

Warszawa.

3. Delong M., 2017, Problem prawnej

ochrony życia w enuncjacjach Konfe-

rencji Episkopatu Polski w latach

1989–2011, „UR Journal of Humani-

ties and Social Sciences”, nr 1(2).

4. Długosz P., 2017, Yристсько-

рекреаційна субкультура – як су-

часний новий тренд в соціальній

роботі (z Шандор Ф.Ф, Černá M.)

Соціально-правовий захист насе-

лення в умовах воєнних конфліктів

та терористичних загроз, За ред.

І.В.Козубовської, Ф.Ф. Шандора,

Ужгород.

5. Furman W., 2017, Journalists’ Asso-

ciations in Poland before and after

1980, „Media and Communication”,

Cogitatio Press, Lisbon, Portugal, vol. 5,

Issue 3.

6. Grabowska S. (rec.), 2017, Wojciech

Mojski, Konstytucyjna ochrona wol-

ności wypowiedzi w Polsce, Wydaw-

nictwo POLIHYMNIA Sp. z o.o., Lu-

blin 2014, ss. 189, „Przegląd Prawa

Konstytucyjnego”, nr 1.

7. Grabowska S. (rec.), 2017, Bartłomiej

Opaliński, Udział Prezydenta RP

w kształtowaniu składu Rady Mini-

strów w Konstytucji Rzeczypospolitej

Polskiej z 1997 roku, Wydawnictwo

Europejskie Centrum Edukacyjne, To-

ruń 2013, ss. 173, „Polityka i Społe-

czeństwo”, nr 2.

8. Jedynak W., 2016, Transformation of

the Youth Religiosity in Poland. Se-

lected Problems, „Annals of the Uni-

versity of Oradea” 26.

9. Jedynak W., 2017, The transfor-

mation of a Roman Catholic parish in

a regional city in Central Europe,

„Journal Of Humanities, Culture and

Social Sciences”, vol. 3, nr 1.

10. Kinal J., 2016, Public Opinion And

Image In A Modern Context, „Annals

Of Oradea University. Fasciola Histo-

ry-Archaeology” / „Analele Universi-

tatii Din Oradea. Fascicola Istorie-

Arheologie”, vol. 26.

11. Kinal J., 2017, Selected Problems of

Modern Local Media Market. Exem-

plification at the Local Media Market


in Podkarpackie Voiewodship, „Jour-

nal Of Humanities, Culture And So-

cial Sciences”, vol. 3, no 1, 2017.

12. Kinal J., Lipczyński A., 2017, Inte-

grative Harm Reduction Psychother-

apy (Ihrp), „Socialna a Duchova Re-

vue”, no 1.

13. Kinal J., Skóra M., 2017, Legal and

Social Aspects of Employment of the

Disabled People in Poland, „Europe-

an Scientific Journal”, no 4.

14. Kinal J., Skóra M., 2017, Social

Media Portals as a Modern Form of

Social Communication. an Exemplifi-

cation of Polish Mediasphere, „Euro-

pean Scientific Journal”, no 4.

15. Kinal J., Skóra M., 2017, The Genera-

tions Perspective For Digital Divide

As A Contemporary Challenge – Lite-

rature Review, „Socialna A Duchova

Revue”, no 1.

16. Kołomycew A., Kotarba B., 2017,

Leadership style, political interest and

rationality of municipal executive

bodies in the implementation of public

policies: the case of Poland, „Chal-

lenges of the Future”, August 2017,

year 2, no 3.

17. Kołomycew A., 2017, The Non-public

Stakeholders’ Participation in the Im-

plementation of Educational Tasks as a

Form of Education Policy Rationaliza-

tion. The Case of Local Education Poli-

cy in Poland, „Socialiniai tyrimai/Social

Research”, Litwa, vol. 40 (2).

18. Kotarba B. (rec.), 2017, M. Wincław-

ska, B. Brodzińska-Mirowska: Niewy-

korzystane szanse? Polskie partie po-

lityczne w działaniu, „Polityka i Spo-

łeczeństwo”, nr 1.

19. Kotarski H., 2017, Similar or differ-

ent? Social position and identity of

youth in Central and Eastern Europe,

„Revista de Științe Politice. Revue

des Sciences Politiques“, nr 54.

20. Kotarski H., 2017, Youth of Border-

land of Central and Eastern Europe –

Similar or Different?, „PESA Interna-

tional Journal of Social Studies”, vol. 3,

issue 2.

21. Koziełło T., 2017, Liga Prawicy

Rzeczypospolitej [w:] Leksykon pol-

skich partii politycznych, red. R. Glaj-

car, A. Turska-Kawa, W. Wojtasik,

Toruń.

22. Koziełło T., 2017, Obóz Wielkiej

Polski [w:] Leksykon polskich partii

politycznych, red. R. Glajcar, A. Tur-

ska-Kawa, W. Wojtasik, Toruń.

23. Koziełło T., 2017, Przymierze Ludo-

wo-Narodowe [w:] Leksykon polskich

partii politycznych, red. R. Glajcar,

A. Turska-Kawa, W. Wojtasik, Toruń.

24. Koziełło T., 2017, Ruch Katolicko-

-Narodowy [w:] Leksykon polskich

partii politycznych, red. R. Glajcar,

A. Turska-Kawa, W. Wojtasik, Toruń.

25. Koziełło T., 2017, Stronnictwo Naro-

dowe [w:] Leksykon polskich partii



26. Kuca P., 2017, Sprawozdanie z konfe-

rencji naukowej „Polityczne podziały

w mediach – eksces czy norma?, Rze-

szów 20-21 kwietnia 2017”, „UR


Sciences”, nr 2.

27. Maj P., 2017, Partia Konserwatywna

[w:] Leksykon polskich partii poli-

tycznych, red. R. Glajcar, A. Turska-

-Kawa, W. Wojtasik, Toruń.

28. Maj P., 2017, Partia Republikanie




29. Maj P., 2017, Przymierze dla Polski




KATARZYNA FLISAK

134

30. Maj P., 2017, Przymierze Prawicy




31. Maj P., 2017, Ruch dla Rzeczypospo-

litej [w:] Leksykon polskich partii po-

litycznych, red. R. Glajcar, A. Turska-


32. Maj P., 2017, Partia Demokratyczna




33. Malczyńska-Biały M., 2017, Con-

sumer safety in the policy of the Eu-

ropean Union, Biuletyn Uniwersytetu

Lwowskiego, Visnyk of Lviv Univer-

sity, Lwów 2017, Ukraina, nr 41.

34. Malczyńska-Biały M., 2017, Ethics in

the activities of consumer organisa-

tions in European Union [w:] 18th In-

ternational Conference on “Ethical

Thinking – Past & Present”,

(ETPP2017/18), ed. V. Gluchman,

Prešov.

35. Malczyńska-Biały M. (rec.), 2017,

S. Wojciechowski, P. Osiewicz, Zro-

zumieć współczesny terroryzm, War-

szawa 2017, ss. 252, „UR Journal of


nr 1(2).

36. Malczyńska-Biały M., 2017, Spra-

wozdanie z konferencji, II Międzyna-

rodowa Konferencja Naukowa „Na-

ruszenia praw człowieka we współ-

czesnym świecie”, UR Journal of


nr 3(4).

37. Pawlikowski G., 2017, Stanisław

Kowalczewski. Żołnierz-artysta Sa-

modzielnej Brygady Spadochronowej,

„Muzealnictwo Wojskowe”.

38. Pawlikowski G., 2017, Żołnierze

polscy w niewoli niemieckiej (1939–

1945) [w:] Za drutami..., W oflagach

niemieckich 1939–1945, red. M. Skot-

nicki, Warszawa.

39. Pawłowska A., Imidży Jewropy w pie-

riechodnyj pieriod – w poickach ob-

szczego znamienatiela (Имиджи

Европы в переходный периoд –

в пoиcкaх oбщего знаменателя) [w:]

Obraz Jewropy wo wriemijena pie-

riemien (Образ Европы вo времиена

перемен), red. M. Wiatr, P. Kendzor,

Kijów.

40. Pawłowska A., 2016, Sprawozdanie:

International conference „Images of

Europe in Transition”, Kiev/Ukraine,

25th–26th november 2016. Conference

report, „UR Journal of Humanities

and Social Sciences”, nr 1(1).

41. Pawłowska A., 2016, Territorial

Partnerships – Utilitarian Construc-

tions or Genuine Ingenuities. The

Case of Local Action Groups in Sub-

Carpathia, „Contemporary European

Studies”, Olomouc, Czech Republic,

nr 2.

42. Pięta-Szawara A., 2017, Mikołajczy-

kowskie Polskie Stronnictwo Ludowe




43. Pięta-Szawara A., 2017, Stronnictwo

„Piast” [w:] Leksykon polskich partii



44. Róg J., Kulturni zumowlienosti roz-

witku ekonomicznich organizacji: na

prikładi Platformi Lotos Petrobaltic,

„Socjalni technologii. Aktualni pro-

blemi teorii ta praktyki”, Wyp. 75,42

(043).

45. Rynkowska D., 2016, Social impact

of the aging population in Poland and

Eastern Europe, Rsc Research In So-

cial Change, no 8, iss. 1 January 2016,

Novo Mesto, Slovenia.


46. Rynkowska D., Pokrzywa M., 2017,

Women’s Empowerment – the Role

of Women's Organization and

Gender Institutions in Poland,

„PESA International Journal of Social

Studies”, Vol. 3, Issue 3 (2017).

47. Szczepański D., 2017, Biało-Czer-

woni [w:] Leksykon polskich partii



48. Szczepański D., 2017, Liga Szyder-

ców [w:] Leksykon polskich partii po-

litycznych, red. R. Glajcar, A. Turska-


49. Szczepański D., 2017, Obywatelska

Rzeczypospolita Polska [w:] Leksykon

polskich partii politycznych, red.

R. Glajcar, A. Turska-Kawa, W. Woj-

tasik, Toruń.

50. Szczepański D., 2017, Partia Kupiec-

ka Rzeczypospolitej Polskiej [w:] Lek-

sykon polskich partii politycznych,

red. R. Glajcar, A. Turska-Kawa,

W. Wojtasik, Toruń.

51. Szczepański D., 2017, PIAST - Jed-

ność Myśli Europejskich Narodów




52. Szczepański D., 2017, Polska Partia

Imperium Słowiańskiego „RAZEM”




53. Szczepański D., 2017, Polskie Forum

Ludowo-Chrześcijańskie „Ojcowizna”




54. Szczepański D., 2017, Polskie Stron-

nictwo Demokratyczne [w:] Leksykon



tasik, Toruń.

55. Szczepański D., 2017, Ruch Narodo-

wy [w:] Leksykon polskich partii poli-



56. Szczepański D., 2017, Ruch Społecz-

ny AWS [w:] Leksykon polskich partii



57. Szczepański D., 2017, Ruch Sprawie-

dliwości Społecznej [w:] Leksykon



tasik, Toruń.

58. Szczepański D., 2017, Stronnictwo

Ludowe Ojcowizna RP [w:] Leksykon



tasik, Toruń.

59. Wilk S., 2017, Public Education as

a Factor Contributing to Minimi-

zing Losses Caused by Natural Dis-

asters, „International Journal on

Lifelong Education and Leader-

ship”, no 3(2).

60. Wilk S., 2017, Strategies for coping

with natural disasters. A study of peo-

ple’s and government adaptation pro-

cess to the flood in Poland, „PESA

International Journal of Social Stud-

ies”, vol. 3, iss. 3.

Wróblewski B., 2016, The Mystery of

Political Stability in the Hashemite

Kingdom of Jordan: Monarchy and

the Crisis of State Governance in

the Arab World, „The Polish Quar-

terly of International Affairs”, vol. 25,

no 4.


RECENZJE DOI: 10.15584/johass.2018.2.7

Bartłomiej K. Krzych1

Andrzej Niemczuk, Filozofia praktyczna. Studia i szkice, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2016, ss. 342.

Być wolnym i żyć szczęśliwie. Filozoficzna analiza praktyki życia codziennego

Nicolai Hartmann w następujących słowach podsumował jeden

z swoich ostatnich filozoficznych wykładów akademickich: „myślenie

filozoficzne (...) bliskie jest artystycznemu oglądowi i religijnemu sku-

pieniu. Im baczniej jednak patrzymy na nierozwiązane zagadki, które

pozostawia nam wiedza, a podejmuje filozofia, tym wyraźniej widzimy

irracjonalną resztę metafizycznych problemów. Możemy się do nich

przybliżać, lecz nigdy nie możemy ich całkowicie rozwiązać” [Hartmann

2000: 246]. Jeśli zaakceptujemy intuicję Hartmanna mówiącą, że istnieją

problemy filozoficzne, których nigdy nie będziemy w stanie rozwiązać,

niezależnie od postępu wiedzy, to trzeba uznać, że jednym z nich niewąt-

pliwie jest problem wolności. Wolność stoi bowiem w samym centrum

problematyki moralnej, etycznej i aksjologicznej (wszystkie te obszary

zazębiają się, ale nie są tożsame), innymi słowy, jest rdzeniem namysłu

teoretycznego nad aktami człowieka (czynami, działaniami, które po-

wszechnie uznaje się za świadome i celowe). Namysł ten nazywa się filozo-

fią praktyczną i tak też był pojmowany już przez Arystotelesa.

Filozofia praktyczna jako dział filozofii jest dziedziną niezwykle

bogatą, a jednocześnie pełną zawiłych i trudnych – nie tylko do wyja-

śnienia, ale czasami nawet do wnikliwego opisania – problemów, czego

dowodzi mnogość publikowanych dzieł i myślicieli, którzy przynajmniej

1 Lic. Bartłomiej K. Krzych, student filozofii w Instytucie Filozofii, Wydział Socjolo-

giczno-Historyczny, Uniwersytet Rzeszowski, al. Rejtana 16c, 35-959 Rzeszów; student

teologii na Wydziale Teologicznym sekcja w Tarnowie, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II

w Krakowie, ul. Piłsudskiego 6, 33-100 Tarnów; e-mail: [email protected] RE

CEN

ZJE


Andrzej Niemczuk, Filozofia praktyczna. Studia i szkice... 137

część swojej pracy umysłowej poświęcili zagadnieniom związanym

przede wszystkim z ludzką wolnością, moralnością i wartościami. Mimo

tego, jak stwierdziłby Hartmann, nie należy porzucać teoretycznej pracy

nad kwestiami filozofii praktycznej, ponieważ nawet jeśli nie będziemy

nigdy w stanie ostatecznie ich rozwiązać, to przynajmniej wysiłek wło-

żony w systematyczne rozpracowywanie zaowocuje ich lepszym zrozu-

mieniem.

W nurt takiego właśnie myślenia wpisuje się książka Andrzeja

Niemczuka, profesora nadzwyczajnego w Uniwersytecie Rzeszowskim

i kierownika Zakładu Filozofii Współczesnej działającego w Instytucie

Filozofii tej uczelni. Publikacja Filozofia praktyczna. Studia i szkice

w pewien sposób podsumowuje dotychczasowy dorobek tego filozofa,

na który składają się następujące tytuły: Filozofia dobra przed powsta-

niem aksjologii: relacjonistyczne próby przezwyciężenia trudności obiek-

tywizmu i subiektywizmu (1994), Wolność egzystencjalna: Kant i Kierke-

gaard (1995), Stosunek wartości do bytu. Dociekania metafizyczne

(2005) i Traktat o złu (2013). Łatwo zauważyć, autor przez ponad dwie

dekady poświęcał się badaniom najważniejszych zagadnień z zakresu

filozofii praktycznej, tworząc przy tym własne rozwiązania analizowa-

nych problemów.

Omawiany tytuł składa się z a) prac publikowanych w latach 2008–

2016, b) referatów wygłaszanych w latach 2013–2015, c) tekstu o po-

znaniu wartości napisanego specjalnie do książki Filozofia praktyczna

(zajmuje on aż 56 z 336 stron zbioru). Jak pisze sam autor:

Artykuły zebrane w tej książce przedstawiają propozycje rozwiązań problemów

z zakresu filozofii praktycznej. Mimo że problemy te należą do różnych dyscy-

plin szczegółowych, takich jak aksjologia ogólna, filozofia praktyki, etyka i filo-

zofia polityki, proponowane rozstrzygnięcia opierają się na – opracowanych

przeze mnie w książkach wcześniejszych – wspólnych zasadach określających

całą filozofię praktyczną. Chociaż z racji fragmentaryczności prezentowanych

dociekań nie można uznać ich za system filozofii praktycznej, to jednak ze

względu na jedność zasad stosowanych w poszczególnych argumentacjach może

ja traktować – mam nadzieję – jako elementy filozofii praktycznej uprawianej

w sposób systematyczny. Konkluzje zawartych tu artykułów mają bowiem ze so-

bą związek logiczny – co jest też racją dla opublikowania ich w jednym zbiorze2.

Nie bez powodu Niemczuk wspomina o systematycznym uprawia-

niu filozofii, w czym bez wątpliwości nawiązuje do przywoływanego

przeze mnie już na samym początku Nicolaia Hartmanna. Filozof ten

krytykował bowiem wszelkie myślenie systemowe (zamknięte we wła-

2 Tekst z czwartej strony okładki. Szersze usprawiedliwienie zasadności publikacji

Niemczuk przedstawia w słowie od autora (s. 9).


138

snych założeniach i kategoriach), przeciwstawiając mu myślenie syste-

matyczne, tj. „otwarte” i podejmujące problemy w sposób wieloaspek-

towy [Hartmann 1994]. Praca Niemczuka – co pokazuje tok wywodu

w każdym tekście składającym się na omawiany zbiór – z pewnością

zasługuje na miano systematycznej analizy filozoficznej. Książka została podzielona na trzy części: 1) aksjologia i filozofia

praktyki, 2) etyka, 3) polityka. Ostatnia z części jest najkrótsza, zawiera

dwa teksty dotyczące liberalizmu i związanych z nim problemów: warto-

ści wolności, neutralności państwa i jego aksjologicznych podstaw. Na

część etyczną składają się studia poświęcone odpowiednio: argumento-

waniu w etyce w kontekście błędu naturalistycznego; analizie różnic

między powinnością a pragnieniem (de facto próba odpowiedzi na pyta-

nie, dlaczego powinniśmy cokolwiek); aksjologicznemu uzasadnieniu

etyki; analizie (czy raczej dekonstrukcji) ideału autentyczności; zdefi-niowaniu konformizmu i jego porównaniu z nonkonformizmem. Objęto-

ściowo największa i treściowo bodaj najistotniejsza jest pierwsza część.

Niemczuk podejmuje w niej następujące problemy: błąd teoretyzmu

w aksjologii (własna interpretacja błędu naturalistycznego); krytyczna

analiza najpopularniejszych modeli aksjologii (transcendentalizm, prag-

matyzm, obiektywizm, subiektywizm); poznanie wartości; teoria

i praktyka wolności; kolistość praktyki (w zasadzie jej struktury); aporie

podmiotowości związane z wolnością i wartością człowieka. Trzy teksty

zamykające pierwszą część są poświęcone bardziej szczegółowym kwe-

stiom: statusowi możliwości, krytyce idei postępu historycznego i omó-

wieniu relacji czy też dialogu – nieustannie z perspektywy filozoficznej

– pesymizmu z obiektywizmem. Nie sposób omówić choćby części problemów i ich rozwiązań, jakie

przedstawia Niemczuk. Warto jednakże zauważyć, że: po pierwsze –

analizując daną kwestię, stara się brać pod uwagę wszystkie najważniej-

sze, a niekiedy i mniej popularne, dotychczasowe rozwiązania; po drugie

– minimalizuje cytowanie fragmentów dzieł innych myślicieli, każdora-

zowo formułując trafne syntezy ich poglądów3; po trzecie – dyskutując

z jakimiś ideami, stara się zauważać ich dobre i złe strony; po czwarte –

starannie dobiera i porządkuje własne argumenty; po piąte – w miej-

scach, które mogą wydawać się niejasne (zwłaszcza dla czytelników

niezajmujących się zawodowo filozofią), podaje alternatywne lub też

łatwiejsze do przyswojenia wyjaśnienia; po szóste – dla zobrazowania

przedstawianych, zarówno cudzych jak i swoich, tez używa przekonują-cych i wyrazistych przykładów.

3 Nadmienię, że na końcu książki został umieszczony indeks nazwisk. Obejmuje on

listę 188 myślicieli.


Czynniki te świadczą zarówno o dogłębności przeprowadzanych

analiz, jak i ich wnikliwym (czasami nawet długoletnim) przemyśleniu.

Rzecz jasna, z Niemczukiem można się nie zgadzać tak na poziomie

ogólnych tez, jak i szczegółowych sądów, jednakże potencjalny polemi-

sta musiałby skonstruować równie przemyślaną linię argumentacyjną

(zakładamy, że jest racjonalnie myślącym podmiotem). Zadanie to

utrudniałyby dwa fakty: po pierwsze – dla każdej swojej tezy Niemczuk

szuka odpowiednich racji; po drugie – zawczasu formułuje ewentualne

zarzuty i określa możliwe drogi ich rozwiązania. Najkrócej: Filozofia

praktyczna to prawdziwie filozoficzna robota.

Przedstawię teraz wybór ważniejszych – przynajmniej moim zda-

niem – poglądów Niemczuka. W tekście Błąd teoretyzmu w aksjologii

pisze: „Mówiąc ogólniej, tym, co zmienia faktyczność w wartościowość

(a język opisowy w język normatywny), jest wolność, bez której fak-

tyczność – czy to surowa, czy instytucjonalna – musi pozostać neutralna

aksjologicznie” (s. 43). Nieco dalej – w tekście Modele aksjologii – uję-

cie krytyczne (przy czym znamienny jest tytuł paragrafu, z którego po-

chodzi cytowany fragment: Uwaga końcowa, czyli aksjologia poza nihi-

lizmem i metafizyką) znajdujemy pewne doprecyzowania: „Filozofii

wartości nie można zatem ugruntować ani na wiedzy o faktach (…), ani

na żadnej teorii bytu. Jedyną możliwą – jak sądzę – podstawę poprawnej

filozofii wartości (i dlatego podstawę konieczną) stanowią dwa pojęcia:

pojęcie wolności i racjonalności praktycznej” (s. 54). Niemczuk podsu-

mowuje: „Świat jest wartościowy dopiero – i wyłącznie – z punktu wi-

dzenia wolności” (s. 54). Na jakiej jednakże podstawie dokonuje się owo

nadawanie wartości światu? „Źródłem wartości (bez którego cały świat

istniejący byłyby zero wart) jest zatem pierwotna decyzja” (s. 55) doty-

cząca podmiotu, który ją podejmuje. Niemczuk nazywa ją pradecyzją,

w niej bowiem podmiot uznaje wartość własnego istnienia i podejmuje

się kontynuowania własnego istnienia jako podmiotu. Wszystkie póź-

niejsze decyzje są w niej zakorzenione, odwołują się do pradecyzji. Na

tej podstawie wartości „okazują się praktycznymi relacjami między kon-

kretnym podmiotem a resztą świata – takimi mianowicie relacjami, które

umożliwiają istnienie tego podmiotu”. Powróćmy jednak do podmiotu.

Z jednej strony konstytuuje go wolność, z drugiej zaś racjonalność. Ta

ostatnia „wyzwala go od determinacji zarówno przyrodniczej, jak i spo-

łeczno-nawykowej” (s. 55). Pojawia się jednak pytanie o uznanie warto-

ści innych ludzi. Precyzując kwestię pradecyzji, polski filozof rozbija ją

na dwa etapy: 1) uznanie swojej przynależności do rodzaju ludzkiego

(„jestem człowiekiem”); 2) właściwa pradecyzja („chcę istnieć jako wol-

ny podmiot”). „Znaczenie tych dwóch refleksyjnych [ponieważ doko-


140

nywanych nie na samym początku życia, ale po osiągnięciu samoświa-

domości uwarunkowanej kulturowo i społecznie; kwestie te szczegółowo

wyjaśnia sam autor w tekście O poznaniu wartości – B.K.] aktów spro-

wadza się więc do tego, iż drugi z nich, czyli pradecyzja, jest źródłem

wartości wszystkiego, pierwszy zaś – by tak rzec – jest aktem identyfi-

kacji siebie samego jako podstawowego «przedmiotu» pradecyzji. Tym

podstawowym przedmiotem afirmatywnej pradecyzji jest bowiem zaw-

sze ten podmiot (ten człowiek), który ją podejmuje. A że jest nim indy-

widuum przynależące do gatunku «człowiek», to afirmując siebie, afir-

muje on człowieczeństwo jako takie. Afirmowane w ten sposób człowie-

czeństwo samego siebie jest tym samym konstytuowane jako (a) wartość

najwyższa, będąca miarą reszty wartości oraz (b) podstawa moralności,

czyli respektu dla człowieczeństwa w innych ludziach” (s. 101–102). Dalej

autor pisze o zastrzeżeniach, które mogą się pojawić (np. pradecyzja nie

oznacza identyfikacji i utożsamienia się z cechami wszystkich ludzi). Do-

dam, że w pradecyzji człowiek się autodeterminuje, tzn. podejmuje wolny

wybór tego, że „w konkretnych decyzjach wewnątrzżyciowych będę się

poddawał determinacji aksjologicznej oraz akceptował praktyczną selekcję

tej determinacji przez determinację przyczynową” (s. 123).

Dla Niemczuka „poznanie wartości może być tylko praktyczno-

-refleksyjne” (s. 97). Jak twierdzi: „wartościowe nie jest to X, które

w sferze faktów wzbudza pozytywne uczucia, lecz dopiero takie X,

o którym refleksja wraz z rozumem praktycznym zdecydują – między

innymi na podstawie wzbudzanych uczuć – że udział owego X-a w prak-

tyce podmiotu ma efektywny wkład w szczęście tego podmiotu” (s. 97).

Jeśli natomiast idzie o szczęście, to pozwala ono odpowiedzieć na trzy

ważne pytania, mianowicie: dlaczego człowiek, który jest wolny, podej-

muje pradecyzję, czyli po prostu chce istnieć, a tym samym uznaje war-

tościowość swojego istnienia? Dlaczego ludzie chcą realizować wartości

i biorą je pod uwagę w swoich działaniach? Co stanowi kryterium usta-

nawiania wartości dla podmiotu? Oddaję głos Niemczukowi: szczęście

jest „zarówno racją pradecyzji, jak i wewnętrzną, subiektywną stroną

życia realizującego wartości, zaś każdorazowo uzyskiwany jego stopień

stanowi kryterium wysokości zrealizowanej wartości” (s. 86). Co ważne,

zauważa on, że obecnie wokół pojęcia szczęścia narosło sporo nieporo-

zumień i wieloznaczności, stąd konieczne jest jego filozoficzne sprecy-

zowanie (czy też odmitologizowanie). Koncepcja Niemczuka jest nato-

miast „modyfikującą kontynuacją eudajmonistycznego pojmowania

szczęścia – to znaczy takiego, które: (a) wskazuje na wartości jako ko-

nieczny warunek i «składnik» szczęścia, (b) szczęście, jako egzysten-

cjalno-uczuciowy korelat syntetycznego bilansu życia, odróżnia od po-


szczególnych zadowoleń wywołanych pojedynczymi zdarzeniami”

(s. 87). W ostatecznym rozrachunku „szczęście jest dla praktyki pierw-

szą i ostateczną racją przedmiotową” (s. 235).

Dwa słowa o wolności: możemy o niej mówić tylko wtedy, gdy

efektu zmiany nie wywołała przyczyna przyrodnicza (wtedy działanie

byłoby konieczne) i gdy ten sam efekt był świadomie zamierzony i spo-

wodowany przez (wolny) byt. „Zmiana wolna to zmiana, która nie jest

«przedłużeniem» przyczyn [przyrodniczych – B.K.]” (s. 116). Co więcej,

wiedza i teoria nie są w stanie wyjaśnić faktu wolności, ponieważ doty-

czą tylko tych zmian, które nie są wolne. Każde działanie wolne posiada

jednakże racje praktyczne, czyli w tym przypadku wartości, których nie

można wywieść z racji teoretycznych (jak wyżej pokazałem, ich źródłem

jest pradecyzja wolnego podmiotu). „Nie mając, i nie mogąc mieć, uza-

sadnienia teoretycznego, twierdzenie o istnieniu wolności ma wszakże

tak mocne racje praktyczne, że odrzucenie go jest równoznaczne z wy-

rzeczeniem się racjonalności” (s. 119). „Jedynym punktem – jak pisze

w innym miejscu Niemczuk – który łączy ze sobą teorię i praktykę, jest

wolna decyzja podmiotu” (s. 163). Słowem: tylko wolność pozwala nam

łączyć teorię z praktyką, pełni więc ona rolę swoistego metafizycznego

ogniwa między wiedzą a działaniem.

Wolność, a w zasadzie jej wartość, jest dla Niemczuka „absolutnie

fundamentalna”. Jak pisze, „Afirmowana w pradecyzji egzystencjalna

wartość wolności jest wartością absolutnie fundamentalną – zarazem

pierwszą i ostatnią (a raczej: ostateczną)” (s. 136). Na wolności opierają

się więc pozostałe wartości (zwłaszcza moralne). „Wszystkie inne war-

tości – kontynuuje – łącznie z moralnymi, są wartościami wyłącznie

dlatego, że wolny podmiot ma wartość egzystencjalną (w tradycji perso-

nalistycznej określaną jako wartość osoby). Wszystkie bowiem wartości

są wartościami dlatego, że są ontycznymi warunkami istnienia i szczę-

ścia podmiotu” (s. 136).

Odpowiadając na pytanie, dlaczego cokolwiek powinniśmy, Niem-

czuk stwierdza, że: po pierwsze – „powinność jest zrozumiała tylko

w świetle wolności” (s. 230); po drugie – powinność (modalna, tj. przed-

moralna) jest „relacją, która bez swoich krańców byłaby niewyjaśnialna

i niezrozumiała. Te konieczne warunki powinności są następujące:

1) wolność adresata, 2) wartości. Powinność, innymi słowy, nie jest żad-

ną istnością samoistną, lecz zawsze jest powinnością czyjąś oraz powin-

nością czegoś” (s. 230). Dla polskiego filozofa to wartości są też: po

pierwsze – przedmiotowym uzasadnieniem powinności; po drugie –

warunkami pozytywnego wyboru. Powinność nierozerwalnie wiąże się

więc z wartościowością. Słowem: „jeśli powinienem cokolwiek, to tylko


142

wtedy, gdy cokolwiek jest wartościowe” (s. 231). Oznacza to z drugiej

strony, że zanim powinienem, muszę najpierw chcieć, z kolei aby czegoś

(wartościowego) chcieć, muszę podjąć pradecyzję. Natomiast „wybiera-

jąc w pradecyzji istnienie siebie jako wolnego podmiotu, wybieram tym

samym to, że będę podlegać powinnościom” (s. 234). Okazuje się więc,

że w praktyce powinność sprowadza się do racjonalności. Wiedząc już,

dlaczego cokolwiek powinniśmy, zapytajmy: dlaczego powinniśmy być

moralni? Odpowiedź Niemczuka: „powinienem być moralny po to, aby

zachowywać swą racjonalność i wolność, czyli po to, żeby w ogóle być

podmiotem. Poprzez uczestnictwo w moralności konsekwentnie speł-

niam powinność bycia podmiotem, którą wybrałem w pradecyzji – dzię-

ki czemu zachowuję własną wartość egzystencjalną” (s. 264).

To zaledwie garść tez stawianych w książce Filozofia praktyczna.

Z oczywistych przyczyn nie mogłem streścić szczegółowej argumentacji

– tę czytelnik odnajdzie w recenzowanej pozycji. Niemniej jasno widać,

że stanowi ona spójną całość i jako taka jest dojrzałym wyrazem poglą-

dów Niemczuka dotyczących najważniejszych problemów filozofii prak-

tycznej. Zaznaczam też, że – po pierwsze: z wyżej wymienionych powo-

dów; po drugie: dlatego, że intelektualnie, na poziomie wyjaśniania filo-

zoficznego, nie znajduję niedomyślanych przez autora argumentów – nie

podejmuję z Niemczukiem polemiki. Mam jednak nadzieję, że jego pra-

ca zostanie życzliwie przyjęta przez polskie środowisko filozoficzne4

i stanie się zaczynem ożywionej rzeczowej dyskusji.

Reasumując, należy stwierdzić, że: Filozofia praktyczna to ważna

książka na polskim „rynku idei”, obowiązkowa lektura dla wszystkich

etyków i aksjologów, zarówno wykładowców akademickich, jak i nau-

czycieli na niższym szczeblu kształcenia. Ponadto ze względu na walory

metodologiczne, treściowe, warsztatowe i językowe może stanowić do-

bre laboratorium intelektualne dla młodych „miłośników mądrości”.

Literatura

Hartmann N., 2000, Wprowadzenie do filozofii. Autoryzowany zapis wykładu wygłoszo-

nego w semestrze letnim 1949 roku w Getyndze, przeł. A.J. Noras, Aletheia, War-

szawa.

Hartmann N., 1994, Myśli filozoficzna i jej historia. Systematyczna autoprezentacja,

przeł. J. Garewicz, Comer, Toruń.

4 Niestety nie znalazłem innego omówienia Filozofii praktycznej Niemczuka.


RECENZJE DOI: 10.15584/johass.2018.2.8

Grażyna Woźny1

Krzysztof Woźniakowski, Polskie czasopiśmiennictwo uchodźcze na Węgrzech 1939–1945, Wydawnictwo Scriptorium, Opole 2016, ss. 443

Pierwszy raz w Polsce mamy do czynienia z obszerną i chronolo-

gicznie ułożoną monografią o prasie uchodźczej i ruchu wydawniczym

na Węgrzech, które stały się przedmiotem analizy cenionego literaturo-

znawcy i prasoznawcy Krzysztofa Woźniakowskiego. Krakowski uczo-

ny dał się w przeszłości poznać jako „wytrawny znawca życia kultural-

nego i literackiego w latach II wojny światowej, wprowadzający do

obiegu naukowego szereg nieznanych informacji, które nie zawsze stały

się obiektem zainteresowania historyków ani też – choć w mniejszym

jeszcze stopniu – literaturoznawców czy prasoznawców” (Jarowiecki

2002: 274).

W opinii badaczy prasy lokalnej czy też prasy w ogóle budzą respekt

erudycja i mistrzowskie umiejętności, które ujawniły pionierskie prace

Woźniakowskiego, takie jak: W kręgu jawnego piśmiennictwa literac-

kiego Generalnego Gubernatorstwa 1939–1945 (1997); Polskojęzyczna

prasa gadzinowa w tzw. Starej Rzeszy (1939–1945) (2001); Prasa – kul-

tura – wojna: studia z dziejów czasopiśmiennictwa, kultury literackiej

i artystycznej lat 1939–1945 (2005); Marginalia i obrzeża. Szkice o za-

pomnianych konspiracyjnych tomikach poetyckich 1939–1945 (2013);

Polskojęzyczna prasa gadzinowa czasów okupacji hitlerowskiej 1939–

1945: studia i szkice zebrane (2014). I tym razem otrzymujemy funda-

mentalną monografię: Polskie czasopiśmiennictwo uchodźcze na Wę-

grzech 1939–1945 wydaną w Poznaniu przez „Scriptorium” (Woźnia-

1 Dr Grażyna Woźny, starszy kustosz, Miejska i Powiatowa Biblioteka Publiczna

w Ropczycach, ul. Grunwaldzka 19, 39-100 Ropczyce, e-mail: [email protected]

RE

CEN

ZJE


GRAŻYNA WOŹNY

144

kowski 2016). W tej bowiem monografii Autor skrupulatnie, przejrzy-

ście i logicznie uporządkował wiedzę o prasie będącej przedmiotem

recenzowanej książki. Poddał precyzyjnej analizie najważniejsze perio-

dyki uchodźcze, takie jak: budapeszteńskie „Wieści Polskie”; czasopi-

sma Komitetu Obywatelskiego wydawane przez oficynę „Biblioteka

Polska”, pisma efemeryczne, jednodniówki, „Słowo” – ostatni periodyk

czasów niemieckiej okupacji Węgier oraz „Biuletyn Informacyjny” za-

mykający dzieje naszej prasy naddunajskiej diaspory.

Książka składa się z siedmiu rozdziałów poprzedzonych rzeczowym

wstępem, który wprowadza czytelnika w problematykę zawartości tomu.

Autor objaśnia przyczyny uchodźstwa, sytuację polityczną Węgier uwi-

kłanych w wojnę po stronie niemieckiej, warunki życia polskich uchodź-

ców, w których środowisku rodziły się pierwsze czasopisma emigracji

polskiej okresu wojny. We Wprowadzeniu zostały wskazane cztery fazy

rozwoju tejże prasy, dla których cezurę czasową stanowiły wydarzenia

wpływające na los samej społeczności uchodźczej. Kolejne etapy od

powstania do upadku poszczególnych tytułów omówił Autor w zasadni-

czych rozdziałach (III–VII) monografii. W efekcie żmudnej i gruntownej

analizy trudno dostępnych tekstów precyzyjnie pokazał narodziny polskiego

wojennego czasopiśmiennictwa na Węgrzech oraz szczegółowo scharakte-

ryzował specyfikę polskiej prasy uchodźczej. Zdaniem K. Woźniakow-

skiego badane periodyki odróżnia od innych pism wydawanych w latach

II wojny światowej poza krajem między innymi:

a) tematyka związana:

– ze sprawami socjalno-bytowymi

– z oświatą

– z kulturą

– z życiem artystycznym

– z życiem literackim

b) eksponowanie zagadnień hungaroznawczych i polsko-węgierskich

relacji

c) unikanie tematyki politycznej

d) niestabilność instytucji wydawniczych

e) mnogość i zmienność tytułów, które stosunkowo często opatrywano

błędną numeracją

f) „mała poligrafia”

g) kolportaż własnymi kanałami, czyli poza oficjalną węgierską siecią

rozprowadzania gazet (Woźniakowski 2016: 111).

W rozdziale pierwszym Królestwo Węgier w latach 1939–1945 Au-

tor zaprezentował w syntetycznym ujęciu dzieje państwa po rozpadzie

Austro-Węgier (koniec 1918 r.), kolejne rządy, które wchodziły w soju-

Krzysztof Woźniakowski, Polskie czasopiśmiennictwo uchodźcze na Węgrzech... 145

sze z hitlerowskimi Niemcami i faszystowskimi Włochami oraz kulisy

wojny Węgier z Rosją, Anglią i Stanami Zjednoczonym. Wyjątkiem była

Polska, zaatakowana przez Hitlera przy przeciwnym stanowisku premie-

ra Węgier, który ze względów moralnych i honorowych nie zezwolił

nawet na przemarsz wojsk niemieckich do Polski przez swój kraj. Dzięki

takiej postawie Węgier we wrześniu 1939 r. Polacy odpierali agresję

trzech (Niemiec, ZSRR, Czechosłowacji), a nie czterech państw. Przede

wszystkim jednak nie ucierpiało kształtowane przez stulecia dziedzictwo

polsko-węgierskiej przyjaźni, która paradoksalnie uległa wzmocnieniu.

Drugi rozdział, oparty na historycznych opracowaniach, lapidarnie

przybliża środowisko „starej” Polonii sięgającej drugiej połowy XIX w.,

a związanej z falą zarobkowej emigracji z Podkarpacia. Osiedlający się

na Węgrzech przedstawiciele polskiej inteligencji rozpoczęli wydawanie

pierwszych polskich periodyków: „Nouvelles de Pologne” (1871), „Ty-

godnik Polski na Węgierskiej Ziemi” (1872). Nieregularne, efemeryczne

pisma adresowane do inteligencji i węgierskich kół rządowych (głównie

w języku francuskim) nie podejmowały jednak miejscowej problematyki

polonijnej (Woźniakowski 2016: 34). W latach II wojny światowej „sta-

ra” Polonia węgierska skupiła się na własnych problemach socjalno-

-bytowych, dlatego jej udział, w słusznej konstatacji badacza, „w cało-

kształcie polskiego życia na Węgrzech okresu 1939–1945 był bardzo

skromny i niemalże niezauważalny” (Woźniakowski 2016: 38). Nato-

miast dużą aktywność przejawiali uchodźcy naddunajskiej diaspory

okresu II wojny światowej, którzy trafili tutaj w okresie kampanii wrze-

śniowej. W czasie, kiedy władze Królestwa Węgierskiego, kierując się

sympatią do Polaków (zapoczątkowaną sojuszem zawartym w 1339 ro-

ku2), otwarły czasowo (17–28 IX 1939 r.) granicę z Polską, na teryto-

rium węgierskie przedostało się ponad 40 tysięcy wojskowych oraz ok.

14 tysięcy cywilów. Rzeczywista liczba Polaków przebywających na

Węgrzech w latach 1939–1945 jest, zdaniem Autora, trudna do oszaco-

wania, ponieważ dla tysięcy uchodźców pobyt na Węgrzech był tylko

przystankiem w drodze na Zachód. Wiadomo z całą pewnością, że

uchodźcy cywilni, którzy zatrzymali się w tym kraju, zgromadzeni byli

w specjalnych obozach, nad którymi kontrolę i opiekę sprawował

IX Departament Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, zaś uchodźcy woj-

skowi podlegali specjalnemu nowo powstałemu XXI Departamentowi

2 Chodzi o przymierze zawarte w Wyszehradzie z królem węgierskim Karolem Ro-

bertem (mężem Elżbiety – siostry króla Kazimierza III) oraz jego następcą Ludwikiem

Węgierskim, na mocy którego władca Węgier został spadkobiercą króla Polski, gdyż król

Kazimierz nie miał syna. Zob. Patlewicz 2018: 66, 72.

GRAŻYNA WOŹNY

146

Ministerstwa Honwedów (do spraw jeńców i internowanych). W zaist-

niałej sytuacji z powodu nieznajomości języka węgierskiego przez Pola-

ków (i odwrotnie) uchodźcy cywilni i wojskowi słabo, ale jednak, poro-

zumiewali się po niemiecku i słowacku. Nikła znajomość tych języków

była przyczyną wielu nieporozumień. Dlatego sprawą pierwszoplanową

była kwestia podawania informacji w języku ojczystym, co miało

w przyszłości zapobiec alienacji Polaków w obcej przestrzeni społecznej

i poprawić kanały komunikowania pomiędzy poszczególnymi obozami.

Dzięki aktywności polskiej społeczności uchodźczej już 25 września

1939 r. w obozie żołnierskim Jolsva zaczęła ukazywać się pierwsza

w dziejach II wojny światowej gazetka uchodźcza „Polak na Wę-

grzech” z podtytułem „Dziennik z ilustrowanym dodatkiem niedziel-

nym”. Przepisywana na maszynie, ukazywała się do likwidacji tegoż

obozu 14 czerwca 1940 r. Jej tematyka omówiona została w rozdziale

trzecim, w którym ponadto przedstawiono żywiołowy okres wydawa-

nia efemeryd prasowych i paraprasowych od września do końca paź-

dziernika 1939 r.

W rozdziale czwartym Autor zajął się jednym z najciekawszych

i najlepiej redagowanych pism polskiej wojennej emigracji „Wieściami

Polskimi” z podtytułem „Półtygodnik uchodźtwa (sic!) polskiego”. Pi-

smo wydawane w Budapeszcie od 2 września 1939 do 24 marca 1944 r.

jest zdaniem Krzysztofa Woźniakowskiego najważniejszym i reprezenta-

tywnym periodykiem naddunajskiej diaspory polskiej, któremu „badacze

dziejów polskiej prasy czasów II wojny światowej poświęcili zdecydo-

wanie zbyt mało uwagi w stosunku do jego rzeczywistego znaczenia

i profilu unikatowego w skali prasy emigracyjnej okresu wojny” (Woź-

niakowski 2016: 95). Półtygodnik o charakterze informacyjnym adreso-

wany do środowiska uchodźczego stał się, jak słusznie zauważył Autor,

„fenomenem uchodźczego czasopiśmiennictwa” (Woźniakowski 2016:

401). Temu też tytułowi poświęcił najwięcej miejsca w monografii. Na

podstawie 662 numerów „Wieści Polskich” zebrał dane odnośnie do

źródeł finansowania i nakładów, ceny i sposobu kolportażu periodyku.

Dodatkowo opracował tabele, które zawierają:

– tytuły prasy zagranicznej, z których „Wieści Polskie” czerpały infor-

macje (tab. 1–3; Woźniakowski 2016: 101, 122, 155–156)

– tytuły książek wydanych przez redakcję „Wieści Polskich” (tab. 4;

Woźniakowski 2016: 180–181)

– nazwiska oraz liczbę tekstów polskich i zagranicznych autorów

opublikowanych w tym czasopiśmie (tab. 5–6; Woźniakowski 2016:

186–192)


– recenzje i omówienia książek literackich i nieliterackich (tab. 7–8;

Woźniakowski 2016: 194–196 i 199–201).

Każda z tabel opatrzona została trafnym komentarzem. Wśród auto-

rów na uwagę zasługuje twórczość Kazimiery Iłłakowiczówny, która „od

października 1940 bardzo chętnie nadsyłała do Budapesztu swoje wiersze

i przekłady, które m.in. „Wieści Polskie” drukowały „szczególnie obficie.

Nie licząc przekładów z węgierskiego (…) ogłoszono Iłłakowiczównie

30 nowych i oryginalnych liryków, po części inspirowanych relacjami

wojennymi i węgierskimi” (Woźniakowski 2016: 190). Autor dzięki pre-

cyzyjnemu przebadaniu zachowanych numerów czasopisma dowiódł, że

„Wieści Polskie” „zajęły wybitne i niepowtarzalne miejsce w dziejach

prasy polskiej czasów drugiej wojny światowej” (Woźniakowski 2016:

403). Trafnie też zauważył, że w „Wieściach Polskich” stale były obecne

wszelkiego rodzaju hungaria i polo-hungarica, gdyż „redakcja wychodzi-

ła (…) z założenia, że uchodźcy polscy nie mogą zasklepiać się jedynie we

własnym świecie i winni otrzymać solidną porcję wiedzy o kraju, który

zechciał im udzielić gościnności i o polsko-węgierskich relacjach w prze-

szłości” (Woźniakowski 2016: 109). W zakończeniu rozdziału Krzysztof

Woźniakowski zawarł ocenę opartą na umiejętnej i rozważnej analizie

zawartości prasy. W jej wyniku wydobył głównie wątki polityczno-

-wojskowe oraz scharakteryzował teksty obejmujące problematykę: kultu-

ralną, literacką, artystyczną i popularnonaukową.

Dobrze udokumentował badania i postawił trafny wniosek, pisząc,

że „periodyk ukazujący się (…) w antyalianckim proniemieckim obozie

«Osi», państwie sprzymierzonym z Hitlerem (…), starał się – za cenę

okresowego przemilczania istnienia emigracyjnych władz polskich

i polskiego czynu zbrojnego na Zachodzie oraz informowania o losie

okupowanych ziem polskich wyłącznie na podstawie oficjalnych źródeł

hitlerowskich (…) – dawać możliwie szerokie dane o życiu Polaków,

rozproszonych z powodu wojny po różnych krajach i kontynentach, eks-

ponując wyłącznie kwestie socjalno-bytowe, kulturalno-oświatowe, po

części także naukowe i artystyczne” (Woźniakowski 2016: 402). Istotna

tematyka, pewna stabilność i stosunkowo wysoki poziom merytoryczny

zadecydowały, o tym że „Wieści Polskie”, wydawane w latach 1939–

1944, stały się głównym organem prasowym polskiego wychodźstwa na

Węgrzech (Woźniakowski 2016: 151).

Z tą samą precyzją poddał analizie w piątym rozdziale czasopisma

Komitetu Obywatelskiego:

– „Nasza Świetlica. Materiały Obozowe” (2 II 1941 – 4 VII 1943)

– „Tygodnik Polski. Materiały Obozowe” (25 VII 1943 – 12 III 1944)

– „Młodzież” i kontynuacje (III 1943 – I/II 1944)

GRAŻYNA WOŹNY

148

oraz w rozdziale szóstym publikacje „Biblioteki Polskiej”:

– „Rocznik Polski. Kalendarz Polaka na Węgrzech” (XI/XII 1942 – I 1944)

– „Rocznik Polaka na Węgrzech” (V 1943 – VI 1944)

– „Jestem Wasza” (III – VI 1943).

Wymienione tytuły Autor sytuuje w drugiej fazie rozwoju prasy,

kiedy poza „Wieściami Polskimi” rozwijały się wyspecjalizowane perio-

dyki Komitetu Obywatelskiego oraz czasopisma „Biblioteki Polskiej” –

najprężniejszego wydawnictwa diaspory (Woźniakowski 2016: 13).

Lektura kolejnych rozdziałów książki potwierdza dobre udokumento-

wanie badań, co jest bez wątpienia efektem tytanicznej pracy włożonej

w szczegółową analizę tytułów. Rzeczone periodyki zachowały się jedynie

w zbiorach Biblioteki Narodowej, Biblioteki Jagiellońskiej oraz Biblioteki

Hungarystyki Uniwersytetu Warszawskiego (Woźniakowski 2016: 14). Na uwagę zasługuje ostatni, siódmy rozdział. Jego zawartość stano-

wi rejestrację i omówienie treści pism przez badawcze odwołania do

źródeł wtórnych. Są to czasopisma takie jak: gazetki obozowe i jednod-

niówki wydawane od listopada 1939 do końca 1943 r. W oryginale pe-

riodyki te nie zachowały się, ich ślad pozostał jedynie w przekazach

pośrednich. W tej grupie możliwie wyczerpującej analizie poddał „Sło-

wo” (20 VII – 1 XII 1944), wydawane w najczarniejszym okresie dzie-

jów uchodźstwa, bo w realiach faktycznej okupacji Węgier. „Słowo”

deklarowało się jako periodyk kulturalno-gospodarczy, a nie polityczno-

informacyjny. Wprost zabraniało zajmowania się polityką, gdyż jak czy-

tamy w Słowie wstępnym „nie wolno nam zajmować się polityką (…) nie

wolno nam publicznie zajmować stanowiska odnośnie układu czy sytua-cji politycznej (…), dlatego we własnym, dobrze zrozumiałym interesie

– unikajmy politykowania” (Słowo… 1944: 1). Krzysztof Woźniakowski

trafnie skwitował cele „Słowa”, pisząc, że starało się tylko utrzymać na

rynku, nie narażać się cenzurze i działać na rzecz ochrony uchodźców

przed represjami okupanta (Woźniakowski 2016: 377).

Do fazy zamykającej ostatecznie historię prasy naddunajskiej dia-

spory Autor zaliczył „Biuletyn Informacyjny”. Nie wiadomo, od kiedy

i z jaką częstotliwością się ukazywał oraz ile numerów wydano. Na pod-

stawie jedynego zachowanego numeru z 8 lipca 1945 r. K. Woźniakow-

ski wysuwa wniosek, iż pismo było zupełnie odmienne od wszystkich

wcześniejszych tytułów zdeklarowanych po stronie rządu RP w Londy-

nie. Ostatni periodyk „opowiedział się za orientacją reprezentowaną przez niewiele wcześniej (28 VI 1945) powstały w Warszawie Tymcza-

sowy Rząd Jedności Narodowej”. Biuletyn wypełniony krótkimi agen-

cyjnymi informacjami faktycznie był ostatnią inicjatywą prasowo-

-wydawniczą repatriujących się Polaków (Woźniakowski 2016: 395).


Końcowa część monografii zawiera podsumowanie, które jest kwinte-

sencją benedyktyńskich badań historyczno-prasoznawczych nad dziejami

polskiej prasy uchodźczej okresu II wojny światowej zapoczątkowanymi

pierwszym emigracyjnym pismem „Polak na Węgrzech”, edytowanym od

25 września 1939, a kończącymi się w listopadzie 1945 r. budapeszteńskim

„Biuletynem Informacyjnym” (Woźniakowski 2016: 401–405).

W bibliografii zastosowano układ problemowy, wydzielając Źródła

(19 pozycji); Materiały bibliograficzne (5 pozycji) oraz Opracowania

(85 pozycji), które podzielono na zagadnienia dotyczące dziejów Węgier

i pobytu tam Polaków oraz pojawienia się polskiego czasopiśmiennictwa

w Budapeszcie w latach 70. XIX w. Spośród 84 pozycji wykazanych

w literaturze przedmiotu aż 23 opracowania wyszły spod pióra K. Woź-

niakowskiego i dotyczą głównie działalności wydawniczej, kulturalnej,

oświatowej i literackiej diaspory polskiej na Węgrzech, co też świadczy

o znakomitym przygotowaniu Autora i znajomości źródeł dotyczących

narodzin polskiej prasy uchodźczej w latach 1939–1945. Dopełnieniem

bibliografii są indeksy nazwisk, pseudonimów i kryptonimów oraz tytu-

łów czasopism, wydawnictw i jednodniówek, które podnoszą walory

naukowe monografii i zapewniają czytelnikowi dostępność do informacji

o osobach wymienionych w pracy i tytułach prasowych. Walory este-

tyczne i edukacyjne książki podnoszą fotografie winiet wybranych tytu-

łów prasowych (Woźniakowski 2016: 419–443).

Do czasu ukazania się monografii Krzysztofa Woźniakowskiego, ja-

ko efektu rozległej i drobiazgowej kwerendy, wiedza na ten temat oparta

była na stosunkowo skromnej literaturze przedmiotu. Zresztą, jak dowo-

dzi Autor, opracowania naukowe zawierały sporo błędów, co mogło

wynikać z rozbieżności w szacunkach ogólnej liczby tytułów oraz ich

rozróżnienia (por. Kowalik 1976; tenże 1988; Lewandowska 1993).

Rozbieżności w liczbie periodyków mają swe źródło, zdaniem Krzyszto-

fa Woźniakowskiego, w niezachowaniu do naszych czasów 40 tytułów

i w niekompletności pozostałych wydawnictw (Woźniakowski 2016:

12). Kwestia liczby periodyków ukazujących się w różnej postaci i czę-

stotliwości oraz śladowym nakładzie pozostaje nadal otwarta. Zdaniem

Autora nie będzie już nigdy definitywnie ustalona, gdyż wiele tytułów

nie zachowało się w oryginale. Informacje o ich ukazywaniu się pocho-

dzą jedynie ze wzmianek wspomnieniowych. Krzysztof Woźniakowski

opowiada się za liczbą 52 tytułów, ogromnie zróżnicowanych pod

względem edytorskim i tematycznym – od pisanej ręcznie efemerycznej

obozowej ściennej gazetki dziecięcej po profesjonalnie redagowane

i ukazujące się drukiem przez 54 miesiące „Wieści Polskie” (Woźnia-

kowski 2016: 401).

GRAŻYNA WOŹNY

150

Przy opracowaniu omawianej monografii Autor posiłkował się do-

tychczasowymi badaniami naukowymi o przedmiocie. Szczególnie cen-

nymi pozycjami okazały się Bibliografia poloniców węgierskich 1939–

1945 Heleny Csorby i Ireny Michalak oraz artykuły Zdzisława Antonie-

wicza i Danuty Jakubiec (Csorby, Michalak 1958; Antoniewicz 1975:

285–309; Jakubiec 1971: 31–44). Autor monografii, podążając tropem

wskazanym przez wymienionych badaczy, przeprowadził własne bada-

nia, dotarł do nowych pism i analizował zachowane tytuły z autopsji.

Dzięki temu rozbudował, uszczegółowił i wzbogacił wieloma nowymi

informacjami, a miejscami nawet skorygował wcześniejsze ustalenia.

Z atencją należy się odnieść do podkreślenia przez Autora znaczenia

ustaleń wcześniejszych badaczy, gdyż taka postawa godna jest naślado-

wania szczególnie dziś, gdy nowe pokolenia badaczy nie zawsze dosta-

tecznie wyraziście eksponują dorobek poprzedników.

Książka Krzysztofa Woźniakowskiego ze wszech miar zasługuje na

zainteresowanie czytelnicze i wysoką ocenę. Jest monografią prekursor-

ską, zapełnia bowiem lukę w badaniach nad czasopiśmiennictwem pol-

skiej diaspory wojennej na Węgrzech. O jej wartości stanowi nie tylko

godna podkreślenia erudycja Autora, ale także znajomość i umiejętność

oceny wykorzystanych archiwaliów. Mimo skąpych źródeł K. Woźnia-

kowski z powodzeniem ustalił i uporządkował materiał na temat praso-

wych inicjatyw podejmowanych w latach 1939–1945 (por. Kwiecień

2017: 113). Logiczne wywody i precyzyjna analiza oraz obiektywizm

piszącego z całą pewnością zasługują na uznanie. Napisana piękną pol-

szczyzną i zgodnie z obowiązującymi normami monografia znajdzie

zapewne wielu czytelników nie tylko wśród prasoznawców, ale i osób,

dla których dobre relacje z Węgrami są szczególnie istotne.

Literatura

Antoniewicz Z., 1975, Uchodźcza prasa na Węgrzech (1939–1945), „Rocznik Historii

Czasopiśmiennictwa Polskiego”, z. 2–3.

Csorby H., Michalak I., 1958, Bibliografia poloniców węgierskich 1939–1945, „Biuletyn

Instytutu Bibliograficznego”, t. 6, nr 3.

Jakubiec D., 1971, Wydawnictwa periodyczne uchodźców polskich na Węgrzech w latach

1939–1944, „Zeszyty Prasoznawcze”, nr 1.

Jarowiecki J., 2002, Polskojęzyczna prasa gadzinowa tzw. Starej Rzeszy (1939–1945),

„Rocznik Historii Prasy Polskiej”, z. 1.

Kowalik J., 1976, Bibliografia czasopism polskich wydawanych poza granicami Kraju

od września 1939 roku, t. 1–4, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin.

Kowalik J., 1988, Bibliografia czasopism polskich wydawanych poza granicami Kraju

od września 1939 roku, t. 5, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin.


Kwiecień S., 2017, O monografii Krzysztofa Woźniakowskiego „Polskie czasopiśmien-

nictwo uchodźcze na Węgrzech 1939–1945”, „Rocznik Historii Prasy Polskiej”,

t. 20, z. 4.

Lewandowska S., 1993, Prasa polskiej emigracji wojennej 1939–1945, Instytut Historii

Polskiej Akademii Nauk, Warszawa.

Patlewicz R.., 2018, Historia polityczna Polski. Nowe spojrzenie, t. 1, Wydawnictwo

3Dom, Częstochowa.

Słowo wstępne, 1944, „Słowo”, nr 1.

Woźniakowski K., 1997, W kręgu jawnego piśmiennictwa literackiego Generalnego

Gubernatorstwa 1939–1945, Wydaw. Naukowe WSP, Kraków.

Woźniakowski K., 2001, Polskojęzyczna prasa gadzinowa w tzw. Starej Rzeszy (1939–

1945), Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków.

Woźniakowski K., 2005, Prasa – kultura – wojna. Studia z dziejów czasopiśmiennictwa,

kultury literackiej i artystycznej lat 1939–1945, Wydawnictwo Naukowe Akademii

Pedagogicznej, Kraków.

Woźniakowski K., 2013, Marginalia i obrzeża. Szkice o zapomnianych konspiracyjnych

tomikach poetyckich 1939–1945, Wydawnictwo Naukowe Scriptorium, Opole.

Woźniakowski K., 2014, Polskojęzyczna prasa gadzinowa czasów okupacji hitlerowskiej

1939-1945. Studia i szkice zebrane, Wydawnictwo Naukowe Scriptorium, Opole.

Woźniakowski K., 2016, Polskie czasopiśmiennictwo uchodźcze na Węgrzech 1939–

1945, Wydawnictwo „Scriptorium”, Opole.


SPRAWOZDANIA DOI: 10.15584/johass.2018.2.9

Anna Kołomycew1

Sprawozdanie z konferencji naukowej Polityki publiczne – uwarunkowania, dylematy, instrumentarium, 17–18 maja 2018 r., Lublin

W dniach 17–18 maja 2018 r. w Lublinie odbyła się konferencja na-

ukowa zatytułowana „Polityki publiczne – uwarunkowania, dylematy,

instrumentarium”. Organizatorami wydarzenia byli pracownicy Wydzia-

łu Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Marii Curie-

-Skłodowskiej w Lublinie oraz Centrum Europejskich Studiów Regio-

nalnych i Lokalnych Uniwersytetu Warszawskiego. Partnerem wydarze-

nia była Sekcja Polska Regional Studies Association. Konferencja nale-

żała do cyklu spotkań naukowych zainicjowanych w 2015 r. podczas

III Kongresu Politologii przez nowo powołaną wówczas Sekcję Admini-

stracji i Polityk Publicznych Polskiego Towarzystwa Nauk Politycznych.

Pierwsze seminarium naukowe w ramach wspomnianej sekcji odbyło się

w 2016 r. w Iwoniczu Zdroju. Jego organizatorem był Instytut Nauk

o Polityce Uniwersytetu Rzeszowskiego. Kolejne – w 2017 r. – miało miej-

sce w Poznaniu. Przygotowali je pracownicy Wydziału Nauk Politycznych

i Dziennikarstwa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Kon-

ferencja w Lublinie była trzecim wydarzeniem naukowym, podczas którego

spotkali się badacze zaangażowani w działalność Sekcji Administracji

i Polityk Publicznych PTNP, ale również naukowcy zajmujący się proble-

matyką administracji publicznej, samorządów, polityk publicznych i rzą-

dzenia publicznego, którzy nie są zaangażowani w działalność wspomnianej

sekcji, ale zechcieli wziąć udział w wydarzeniu.

1 Dr Anna Kołomycew, Instytut Nauk o Polityce, Wydział Socjologiczno-

-Historyczny, Uniwersytet Rzeszowski, al. mjr. W. Kopisto 2a, 35-959 Rzeszów, e-mail:

[email protected] SPR

AW

OZD

AN

IA


Sprawozdanie z konferencji naukowej Polityki publiczne – uwarunkowania... 153

W oficjalnym otwarciu konferencji 17 maja 2018 r. uczestniczyli

przedstawiciele władz Wydziału Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzen-

nej UMCS. Po powitaniu gości przez przewodniczącego komitetu orga-

nizacyjnego prof. dr. hab. Andrzeja Miszczuka (UMCS, UW) rozpoczęła

się pierwsza sesja plenarna „Teoria a praktyka założeń polityk publicz-

nych”, której przewodniczyła dr hab. Agnieszka Pawłowska (UR).

Pierwszą prelegentką w tej sesji była dr Dominika Wojtowicz (UW),

która w referacie zatytułowanym Rozwiązanie na ludzką miarę – nowy

wymiar projektowania interwencji w polityce publicznej przedstawiła

założenia oraz wyniki badań dotyczących interwencji publicznej prowa-

dzonych we współpracy z dr. Karolem Olejniczakiem oraz mgr. Pawłem

Śliwowskim. W swoim wystąpieniu dr D. Wojtowicz skoncentrowała się

na mechanizmach podejmowania decyzji oraz roli działań (interwencji)

władz publicznych, które mogą wpływać na zmianę zachowań jednostek

i całych grup społecznych. W wystąpieniu prelegentka przedstawiła ty-

pologię interwencji publicznej oraz wskazała przykłady działań. Jako

drugi prelegent wystąpił dr hab. Robert Kmieciak (UAM), który

w wystąpieniu Regiony w systemie implementacji polityk spójności –

pomiędzy decentralizacją a dekoncentracją podjął temat ewolucji struk-

tur samorządowych w Polsce oraz wpływu zachodzących zmian na spo-

sób i efektywność wdrażanych polityk spójności. W wystąpieniu prele-

gent skoncentrował się zwłaszcza na poziomie województw, ich dual-

nym charakterze oraz przyszłości.

Kolejnym prelegentem pierwszej sesji był dr hab. prof. UAM Paweł

Churski. W referacie pt. Place-based policy w praktyce polskiej polityki

regionalnej – założenia a rzeczywistość przedstawił wyniki badań pro-

wadzonych w ramach projektu naukowego FORSED – Nowe wyzwania

polityki regionalnej w kształtowaniu czynników rozwoju społeczno-

-ekonomicznego regionów mniej rozwiniętych. W wystąpieniu skoncen-

trował się na specyfice czynników społeczno-ekonomicznych warunku-

jących procesy rozwoju jednostek regionalnych, a także wskazał nowe

obszary wyzwań stojące przed regionami słabiej rozwiniętymi. Przed-

miotem omówienia były także dysproporcje w poziomie rozwoju regio-

nów i wynikające z nich zagrożenia, jak również dostępne instrumenty

mające wspierać regiony, zwłaszcza zacofane, w procesach rozwoju.

Następnie referat wygłosił dr hab. Tomasz Kaczmarek (UAM), dy-

rektor Centrum Badań Metropolitalnych UAM. W swojej prezentacji

zatytułowanej Metoda Action Research w zarządzaniu i planowaniu

lokalnym – założenia i praktyka skoncentrował się na procesach partycy-

pacji społecznej w planowaniu przestrzennym w obszarze metropolital-

nym Poznania. Prelegent przedstawił narzędzia – takie jak geoankieta

ANNA KOŁOMYCEW

154

i geodyskusja – służące wspieraniu partycypacji społecznej w planowa-

niu przestrzennym stworzone w ramach projektu „Geoportal wspierający

partycypację społeczną w planowaniu przestrzennym” finansowanego

przez NCBiR.

Ostatnią prelegentką w ramach pierwszej sesji była mgr Klaudia

Szawara, która w referacie Jawność procesów politycznych na przykła-

dzie dostępu do informacji publicznej analizowała zasady dostępu do

informacji publicznej w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem infor-

macji o wyborze organu wykonawczego gminy. Prelegentka podjęła się

weryfikacji skuteczności ubiegania się (wnioskowania) o informację

publiczną w przypadku badanych gmin. Ocenie poddała także „użytecz-

ność” zasady dostępności gwarantowanej w aktach prawnych oraz efek-

tywność działania administracji samorządowej w tym zakresie. Pierwsza

sesja zakończyła się pytaniami kierowanymi przez publiczności do refe-

rentów oraz otwartą dyskusją.

Po przerwie rozpoczęła się druga sesja plenarna „Problemy zarzą-

dzania publicznego”, której przewodniczył dr hab. Paweł Churski

(UAM). Pierwszy referat został wygłoszony przez dr Małgorzatę Marks-

Krzyszkowską oraz dr Agnieszkę Żyłę-Michalską z Uniwersytetu Łódz-

kiego. W wystąpieniu pt. Władza, mieszkańcy i przedsiębiorcy – wza-

jemne postrzeganie ról w zarządzaniu gminą wiejską prelegentki przed-

stawiły wyniki badań prowadzonych w ramach projektu „Modele zarzą-

dzania i ich uwarunkowania w gminach wiejskich” finansowanego przez

NCN. Referując wyniki badań, autorki skoncentrowały się na dominują-

cej roli wójta w relacjach z mieszkańcami i lokalnymi przedsiębiorcami,

wskazując, że jest to czynnik silnie oddziałujący na model zarządzania

jednostką terytorialną. Ponadto zwróciły uwagę na trudności związane

z zaangażowaniem w lokalne procesy rządzenia przedstawicieli sektora

prywatnego.

Kolejnym prelegentem drugiej sesji był dr Mariusz Sienkiewicz

(UMCS), który w referacie Polityka innowacji w jednostkach samorządu

terytorialnego przedstawił uwarunkowania wdrażania polityki innowacji

na poziomie lokalnym, wskazując na jego uzależnienie od krajowej poli-

tyki innowacji i specyfiki stosowanych instrumentów. Analizując proble-

my związane z polityką innowacji, podkreślił rolę zbiurokratyzowania

administracji, brak koordynacji działań w obszarze wdrażania innowacji

oraz brak ogólnych wytycznych polityki innowacji.

Trzecią prelegentką tej sesji była dr Justyna Wasil (UMCS). W wy-

stąpieniu Udział liderek lokalnych z gmin wiejskich w realizacji wybra-

nych polityk publicznych, na przykładzie badanych gmin wiejskich,

wskazała polityki publiczne, które są faworyzowane przez kobiety spra-


wujące władzę. Odnosząc się do prowadzonych badań, dr Wasil zapre-

zentowała różnice w modelu przywództwa w zależności od płci oraz

czynniki wpływające na preferowanie określonych polityk publicznych

przez kobiety sprawujące władzę w gminach wiejskich.

Czwartą prelegentką była dr Joanna Podgórska-Rykała (Wyższa

Szkoła Humanitas). W referacie Polityka równości płci: strategiczne

aspekty jej wdrażania w wybranych krajach europejskich oraz pomiar

efektywności (Gender Equality Index) podjęła temat polityki równości

płaci jako jednej z polityk horyzontalnych. Przedstawiła założenia poli-

tyki równości płci Unii Europejskiej oraz dokonała analizy dokumentów

zawierających zalecenia dotyczące stosowania polityki równościowej

w poszczególnych obszarach. Następnie skoncentrowała się na analizie

strategii równości płci w Czechach i Irlandii.

Dr Katarzyna Radzik-Maruszak (UMCS) w wystąpieniu Partnerzy

czy rywale? Relacje lokalnych polityków i urzędników w Anglii, Finlan-

dii, Polsce i Słowenii zaprezentowała wyniki międzynarodowych badań

porównawczych prowadzonych w tytułowych czterech państwach euro-

pejskich w ramach projektu naukowego finansowanego ze środków

NCN. Bazując na wynikach przeprowadzonych badań, dr Radzik-Maru-

szak wskazała na dwa modele relacji pomiędzy urzędnikami a wybiera-

nymi władzami lokalnymi, tj. partnerski oraz taki, w którym proces de-

cyzyjny na poziomie lokalnym jest zdominowany przez zbiurokratyzo-

waną administrację (tzw. model „słabszego ogniwa”).

Ostatnią prelegentką drugiej sesji była dr Maja Kozłowska (Uni-

wersytet Opolski), która w wystąpieniu Decentralizacja polityk pu-

blicznych na przykładzie Katalonii – problemy wybrane poruszyła te-

mat Katalonii i dokonała analizy podziału kompetencji w ramach

wspólnoty autonomicznej. Bazując na statucie Katalonii z 2006 r., pre-

legentka podjęła się analizy podziału kompetencji z uwzględnieniem

poszczególnych polityk publicznych. Druga sesja, podobnie jak pierw-

sza, zakończyła się serią pytań do prelegentów oraz ogólną debatą

wszystkich uczestników konferencji.

Ostatnią, trzecią sesję w pierwszym dniu konferencji, zatytułowaną

„Wymiar inwestycyjny i finansowy polityk publicznych” poprowadziła

dr hab. Wioletta Kałamucka (UMCS). W sesji tej jako pierwsza wystąpi-

ła dr hab. Małgorzata Michalewska-Pawlak (Uniwersytet Wrocławski)

z referatem zatytułowanym Założenia paradygmatu inwestycyjnego

w wybranych politykach publicznych Unii Europejskiej. Skoncentrowała

się w nim na paradygmacie inwestycyjnym jako elemencie polityki re-

gionalnej UE w latach 2014–2020. Prelegentka skonfrontowała nowe

podejście do polityki regionalnej z dotychczas dominującym, bazującym

ANNA KOŁOMYCEW

156

na postulacie spójności. Prezentując wyniki prowadzonych badań, omó-

wiła nowe instrumenty realizacji polityki regionalnej oraz wprowadzone

zmiany w zakresie funkcjonowania funduszy europejskich.

Dr hab. Monika Klimowicz (UWr) w referacie Inwestycje społecz-

ne jako nowy paradygmat w polityce społecznej w Unii Europejskiej

przedstawiła natomiast założenia nowego podejścia do polityki spo-

łecznej o charakterze inwestycyjnym, w którym inwestycje społeczne

są traktowane jako alternatywa dla dotychczasowego modelu państwa

opiekuńczego. Prelegentka wskazała na konieczność istnienia całego

systemu inwestycji społecznych, a także jego otoczenia oraz określo-

nych potrzeb społecznych. Prelegentka wskazała, że niezbędne jest

także proinwestycyjne myślenie o polityce społecznej, jak również

system ewaluacji inwestycji społecznych.

Jako trzecia prelegentka wystąpiła dr hab. Dorota Moroń (UWr).

W prezentacji Wdrażanie paradygmatu inwestycyjnego w polskiej polity-

ce społecznej odniosła się do uwarunkowań wdrażania inwestycji spo-

łecznych w Polsce. Analizowała treść kluczowych dokumentów strate-

gicznych, wskazując, że nie uwzględniają one inwestycji społecznych,

a tym samym nie tworzą formalnych warunków dla ich rozwoju. Wska-

zała także potencjalne obszary wdrażania inwestycji społecznych oraz

poruszyła kwestię ewaluacji polityki społecznej i realizowanych w jej

obrębie działań.

Kolejnym prelegentem trzeciej sesji był dr hab. Piotr Kozarzewski

(UMCS), który wygłosił referat Ewolucja polityki państwa w sektorze

przedsiębiorstw. W wystąpieniu podjął się analizy ewolucji polityki go-

spodarczej od momentu transformacji ustrojowej. Omówione zostały

zmiany przepisów oraz polityka poszczególnych rządów na przestrzeni

minionych dwóch dekad, której ogólny kierunek – pomimo zmian rzą-

dzących – nie uległ zasadniczym zmianom. Referent wskazał na czynni-

ki wewnętrzne i zewnętrzne wpływające na podejście do roli państwa

w gospodarce krajowej. W wystąpieniu podjęta została także kwestia

grup interesu, jak również przekonań osób sprawujących władzę o roli

i funkcjach państwa.

W wystąpieniu zatytułowanym Lokalna polityka finansowa w poli-

tyce ekonomicznej państwa dr Magdalena Miszczuk (Politechnika Lubel-

ska) poruszyła problematykę znaczenia lokalnej polityki finansowej

władz samorządowych w całokształcie działań prowadzonych na pozio-

mie centralnym. Referentka zdefiniowała lokalną politykę finansową

i wskazała jej instrumenty. Wyróżniła także pośrednie i bezpośrednie

bodźce finansowe pozwalające oddziaływać na procesy rozwoju jedno-

stek terytorialnych.


Ostatnim prelegentem trzeciej sesji był dr Paweł Antkowiak (UAM).

W wystąpieniu Rola funduszu sołeckiego w podejmowaniu decyzji pu-

blicznych na poziomie lokalnym podjął się analizy uwarunkowań for-

malnoprawnych funkcjonowania funduszu sołeckiego, a także odniósł

się do praktycznych aspektów wdrażania tego instrumentu w polskich

gminach. Referent wskazał na istotne znaczenie zachęt przewidzianych

dla samorządów, które zdecydują się na stosowanie tej formy podziału

środków publicznych. Ponadto odniósł się do pozafinansowych korzy-

ści płynących z zastosowania funduszy, do jakich zaliczył współpracę

społeczności lokalnej w związku z realizacją wspólnych przedsięwzięć

finansowanych ze środków dystrybuowanych w formie funduszu so-

łeckiego.

W drugim dniu konferencji odbyły się dwie sesje plenarne. Pierwsza

z nich zatytułowana „Lokalne polityki publiczne” przebiegała pod prze-

wodnictwem prof. dr. hab. Andrzeja Miszczuka. Wzięło w niej udział

pięciu prelegentów. Jako pierwsza wystąpiła dr hab. Agnieszka Pawłow-

ska (UR). W referacie zatytułowanym Wielopoziomowe zarządzanie

rozwojem miast w Stanach Zjednoczonych Ameryki przedstawiła ewolu-

cję polityki miejskiej we wspomnianym państwie. Wskazała także na

okoliczności, które zmodyfikowały podejście do polityki miejskiej, po-

strzeganej do lat 60. XX w. wyłącznie jako problem o charakterze

samorządowym. W prezentacji wskazała na rozwój polityki miejskiej

w wymiarze instytucjonalnym oraz stopniowe angażowanie się władz

poszczególnych poziomów decyzyjnych w problematykę miast. Ponadto

prelegentka zwróciła uwagę na uwarunkowania włączania się poszcze-

gólnych poziomów decyzyjnych w politykę miejską ze szczególnym

znaczeniem roli władz federalnych.

Kolejne wystąpienie zatytułowane było Rola międzynarodowej sieci

Cittaslow w kształtowaniu lokalnych polityk publicznych. Prelegentka –

dr Urszula Kaczmarek (UAM) zreferowała założenia ruchu Cittaslow

oraz warunki i zasady przynależności do tej sieci miast. Nakreśliła także

historię ruchu oraz korzyści płynące ze współpracy jednostek miejskich

w ramach tej struktury sieciowej. Ponadto w swoim wystąpieniu zapre-

zentowała szereg przykładów miast należących do sieci Cittaslow, za-

równo polskich, jak i zagranicznych.

Trzecie wystąpienie w tej sesji również dotyczyło polityki miejskiej.

Szczególny nacisk został położony na aglomeracje i konieczność two-

rzenia polityki adresowanej do jednostek wielkomiejskich i ich otocze-

nia. W wystąpieniu zatytułowanym Potrzeba polityki aglomeracji

w Polsce dr Katarzyna Kuć-Czajkowska (UMCS) wskazała na trzy klu-

czowe elementy rozwoju wielkich miast, tj. urbanizację, współpracę

ANNA KOŁOMYCEW

158

aglomeracyjną oraz nowe narzędzie współpracy, jakim są w Polsce zin-

tegrowane inwestycje terytorialne (ZIT). Referentka zaakcentowała pro-

blemy wiążące się z obecnością wskazanych elementów w układach

aglomeracyjnych oraz konieczność sformułowania spójnej polityki de-

dykowanej aglomeracjom. W prezentacji przedstawiła także wyniki ba-

dań empirycznych prowadzonych w miastach wojewódzkich oraz gmi-

nach je otaczających.

Czwarte wystąpienie w sesji dotyczącej lokalnych polityk publicz-

nych koncentrowało się również na miastach, tyle że postrzeganych jako

ośrodki turystyczne. Dr hab. Marek Kozak (UW) w referacie Miasta

jako główne ośrodki turystyki? przedstawił ewolucję podejścia do tury-

styki oraz wskazał na czynniki umożliwiające jej prężny rozwój, do któ-

rych zaliczył nowoczesne środki transportu oraz nowatorskie sposoby

komunikacji i wymiany informacji. Omówił też cechy współczesnych

miast, które powodują, że stały się one atrakcyjnymi ośrodkami tury-

stycznymi. Do tych cech zaliczył m.in. samych turystów (turystów

nowego typu), którzy oddziałują na turystykę i wywołują jej zmiany,

jakość i wielość instytucji i atrakcji, jakimi dysponują miasta, a także

gotowość miast na eksperymenty i nowe doświadczenia.

Jako ostatnia prelegentka w tej sesji wystąpiła dr Anna Kołomycew

(UR). W referacie Determinanty zaangażowania społecznego w realiza-

cję polityk publicznych wskazała czynniki, które wpływają na partycypa-

cję publiczną społeczności lokalnych i wykorzystanie instrumentów

partycypacji publicznej w kreowaniu i realizacji polityk publicznych.

Prelegentka omówiła teoretyczne aspekty partycypacji publicznej, a tak-

że przedstawiła katalog instrumentów partycypacji, które są dostępne

w Polsce i mogą być stosowane na poziomie lokalnym. Ponadto zapre-

zentowała wyniki własnych badań ilościowych prowadzonych w pol-

skich gminach, wskazując na niewielką skalę wykorzystania dostępnych

rozwiązań partycypacyjnych. Konkludując, stwierdziła, że słabe wyko-

rzystanie formalnie dostępnych instrumentów partycypacji publicznej

wynika z braku wiedzy na temat partycypacji i jej instrumentów, braku

edukacji (formalnej i nieformalnej) w gminach upowszechniającej wiedzę

na temat partycypacji, jak również z nieprzygotowania administracji sa-

morządowej do działań uwzględniających udział społeczności lokalnych

w kształtowaniu polityk publicznych i realizacji zadań.

Po przerwie odbyła się piąta sesja plenarna zatytułowana „Polityki

sektorowe”, która była jednocześnie ostatnią sesją niniejszej konferencji.

Przewodniczył jej dr hab. Tomasz Kaczmarek (UAM). Jako pierwszy

prelegent wystąpił dr Bartłomiej Kołsut (UAM), który w referacie Ocena

polityki publicznej w zakresie rewitalizacji obszarów zdegradowanych


w Polsce nakreślił etapy wdrażania polityki rewitalizacyjnej w polskich

jednostkach terytorialnych, która została w gruncie rzeczy dostrzeżona

w momencie akcesji Polski do Unii Europejskiej. Prelegent poddał

ocenie kolejne perspektywy finansowe, koncentrując się na wdrażaniu

polityki rewitalizacji, skali interwencji publicznej w tym obszarze,

koncentracji przestrzennej realizowanych inwestycji, nowych rozwią-

zaniach prawnych i dokumentach strategicznych uwzględniających

działania rewitalizacyjne, a także poddał analizie wybrane programy

rewitalizacji.

Kolejne wystąpienie nosiło tytuł Czy istnieje wojewódzkie planowa-

nie przestrzenne? Jego autor, dr hab. Waldemar A. Gorzym-Wilkowski

(UMCS), wskazał na planowanie przestrzenne jako jedno z kluczowych

narzędzi pozwalających na oddziaływanie władz jednostek terytorial-

nych oraz władz centralnych na procesy rozwoju. Prelegent przedstawił

system i narzędzia planowania przestrzennego oraz zależności pomiędzy

planowaniem na poziomie regionalnym (wojewódzkim) a gminnym.

Zwrócił również uwagę na ograniczenia uniemożliwiające planowanie

przestrzenne. Tym samym podał w wątpliwość konstrukcję istniejącego

systemu planowania przestrzennego na poziomie województwa, które

nie spełnia teoretycznych założeń planowania przestrzennego.

W następnym referacie dr Urszula Kaczmarek (UAM) i dr Łukasz

Mikuła (UAM) przedstawili Kierunki lokalnej polityki zdrowotnej po-

wiatu poznańskiego. W czasie prezentacji omówili zmiany i przekształ-

cenia polityki zdrowotnej, uwzględniając zarówno procesy leczenia, jak

i profilaktykę i działania z zakresu promocji zdrowia. Skoncentrowali się

na obszarze powiatu poznańskiego. Prezentowane przez autorów badania

obejmowały lata 2000–2016.

Kolejną z poruszonych podczas tej sesji polityk publicznych była

polityka migracyjna. W prezentacji zatytułowanej Decentralizacja poli-

tyk publicznych na przykładzie regionalnej polityki migracyjnej w Polsce

dr hab. Wojciech Janicki (UMCS) skoncentrował się na aktualnym

i trudnym zagadnieniu działań adresowanych do migrantów. Odwołując

się do doświadczeń państw europejskich oraz nasilających się procesów

przemieszczania ludności nie tylko w skali Europy, ale całego świata,

podkreślił, że dotychczas niski poziom atrakcyjności imigracyjnej Polski

ulega zmianie. Polska jest coraz częściej wybierana przez migrantów,

a to sprawia, że polityka migracyjna powinna stać się jedną z kluczo-

wych polityk publicznych. Prelegent podkreślił, że tworzeniu polityki na

poziomie centralnym powinno towarzyszyć opracowanie założeń polity-

ki migracyjnej na szczeblu regionu. Wskazał także na możliwość wyko-

rzystania potencjału i korzyści płynących z procesów migracji w polityce

ANNA KOŁOMYCEW

160

rozwoju regionów, zwłaszcza peryferyjnych, w przypadku których do-

tychczas wdrażane rozwiązania okazały się nieskuteczne.

Ostatnim referatem tej sesji, kończącym jednocześnie konferencję, była

prezentacja organizatorów niniejszego wydarzenia. Prof. dr hab. Andrzej

Miszczuk (UMCS, UW), dr Urszula Bronisz (UMCS), dr Magdalena

Miszczuk (PL) oraz dr Andrzej Jakubowski (UMCS) przedstawili referat

dotyczący możliwości rozwoju ekonomii społecznej w Polsce. W pre-

zentacji zatytułowanej Wpływ polityki spójności na rozwój ekonomii

społecznej w Polsce przedstawili możliwości wspierania tytułowego

sektora z wykorzystaniem środków zewnętrznych. Podkreślali zwrócenie

się w kierunku ekonomii społecznej zwłaszcza po 2004 r., co wiązało się

z dostępnością środków oraz promocją przedsiębiorstw społecznych

i silnym ich rozwojem w państwach Europy Zachodniej. Skoncentrowali

się zwłaszcza na procesie budowy sektora, specyfice podmiotów zali-

czanych do przedsiębiorstw społecznych oraz ich roli w oddziaływaniu

na rynek pracy w Polsce.

Ostatnia sesja – analogicznie do poprzednich – zakończyła się

otwartą dyskusją oraz pytaniami do prelegentów. Ponadto członkowie

Sekcji Administracji Publicznej i Polityk Publicznych PTNP przypo-

mnieli o nadchodzących wyborach władz sekcji. Spotkanie wyborcze

zostało zaplanowane na wrzesień 2018 r. Odbędzie się ono w trakcie

IV Ogólnopolskiego Kongresu Politologii „Państwo w czasach zmiany”

w Lublinie. Podczas spotkania zostanie ustalone miejsce kolejnej konfe-

rencji w ramach Sekcji Administracji i Polityk Publicznych PTNP.



Jarosław Kinal1

Sprawozdanie z konferencji Komunikowanie i media w dialogu obywatelskim, 17–18 maja 2018 r., Kraków

W dniach 17–18 maja 2018 w salach Instytutu Dziennikarstwa,

Mediów i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego od-

były się obrady pierwszej edycji ogólnopolskiej konferencji naukowej

pt. Komunikowanie i media w dialogu obywatelskim, którą zorgani-

zowali pracownicy oraz doktoranci Instytutu Dziennikarstwa, Me-

diów i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Kra-

kowie we współpracy z pracownikami Biura Miejskiego Ośrodka

Wspierania Inicjatyw Społecznych w Krakowie. W skład Komitetu

Naukowego weszli: prof. dr hab. Teresa Sasińska-Klas, dr hab. Ewa

Bogacz-Wojtanowska, prof. UJ, prof. dr hab. Grażyna Prawelska-

-Skrzypek, dr hab. Agnieszka Hess, dr hab. Agnieszka Szymańska,

dr hab. Jarosław Flis, dr hab. Beata Klimkiewicz oraz dr Michał Bu-

kowski. Sekretarzem komitetu organizacyjnego była mgr Magdalena

Wilk, a w skład komitetu weszli doktoranci Wydziału Zarządzania

i Komunikacji Społecznej UJ.

Konferencję otworzył panel dyskusyjny pt. „Ile dialogu w dialogu?”

prowadzony przez dr hab. Agnieszkę Hess. W dyskusji udział wzięli

dr hab. Ewa Bogacz-Wojtanowska, prof. UJ (Uniwersytet Jagielloński),

Mateusz Płoskonka (Miejski Ośrodek Wspierania Inicjatyw Społecznych

w Krakowie, Urząd Miasta Krakowa), Ewa Chromniak (Fundacja Biuro

Inicjatyw Społecznych), Piotr Ogórek („Gazeta Krakowska”) oraz Anna

Jarzębska (Fundacja Mapa Pasji). Dyskutanci zwrócili uwagę m.in. na

potrzebę większej promocji aktywności obywatelskiej w mediach oraz

na niedoskonałość procesu wydawniczego uniemożliwiającą dokładną

1 Dr Jarosław Kinal, Instytut Socjologii, Wydział Socjologiczno-Historyczny, Uniwersy-

tet Rzeszowski, al. T. Rejtana 16C, 35-959 Rzeszów, e-mail: [email protected]

SPR

AW

OZD

AN

IA


JAROSŁAW KINAL

162

analizę inicjatyw obywatelskich w mediach. Następnie prelegenci odpo-

wiadali na pytania z sali.

Po zakończeniu panelu dyskusyjnego rozpoczęły się wystąpienia

tematyczne podzielone na panele: (1) „W obliczu wyzwania: budżet

partycypacyjny i partycypacja społeczna”, (2) „Dialog w polityce, poli-

tyka w dialogu”, (3) „Media w dialogu, dialog w mediach”, (4) „Jak

komunikujemy dialog”, (5) „Dialog = współpraca?”, (6) „Social media

i nowe technologie – cud dialogu?” (7) „W poszukiwaniu utraconej teo-

rii dialogu”, (8) „Warto rozmawiać. Kontrowersje w dyskursie politycz-

no-medialnym”. Model wystąpień został oparty na relacjach mistrz–

uczeń, ponieważ moderatorami byli czołowi polscy medioznawcy, socjo-

logdzy i politolodzy, m.in. prof. dr hab. Teresa Sasińska-Klas (UJ),

dr hab. Dorota Piontek, prof. UAM, dr hab. Marek Mazur (UŚ), dr hab.

Ewa Marciniak (UW). Prowadzący nie tylko moderowali dyskusję, ale

również wspierali prelegentów cennymi uwagami metodologicznymi.

W trakcie jednego z panelów – media w dialogu, dialog w mediach –

wystąpił reprezentant Wydziału Socjologiczno-Historycznego UR,

dr Jarosław Kinal, który w swoim referacie zatytułowanym Medialny

obraz działań bottom-up oraz top-down w prasie regionalnej oraz lokal-

nych portalach internetowych na przykładzie województwa podkarpac-

kiego zaprezentował nie tylko analizę wyników badań medioznawczych

przeprowadzonych w bieżącym roku akademickim, ale również nowe

trójstopniowe narzędzie do analizy przekazów medialnych, które spotka-

ło się z życzliwym przyjęciem przez obecnych na sali. Na szczególne

wyróżnienie zasługują wystąpienia Marka Młynarczyka, który zaprezen-

tował społeczna percepcję funkcjonowania tzw. grantów sołeckich

w województwie łódzkim, mgr Joanny Grzechnik, która przedstawiła nie

tylko wyniki badań medialnej obecności aktorów dialogu obywatelskie-

go w Krakowie, ale też pogłębioną analizę problemów metodologicz-

nych tego typu badań, oraz mgr Małgorzaty Tadeusz-Ciesielczyk, która

wskazała na niewerbalne elementy dialogu, obrazując je materiałem

wizualnym.

Cennym elementem konferencji była ożywiona dyskusja naukowa,

w tym dotycząca współpracy interdyscyplinarnej w zakresie badania

zjawiska dialogu społecznego oraz problemów związanych z konwer-

gencją mediów, smogiem informacyjnym oraz sposobami relacjonowa-

nia wydarzeń związanych z szeroko rozumianymi działaniami stymulu-

jącymi formowanie się i przekształcanie społeczeństwa obywatelskiego.



Dominik Boratyn1

Sprawozdanie z I Międzynarodowego Kongresu Praw Człowieka – Prawa człowieka i ich ochrona, 22–23 maja 2018 r., Rzeszów

W dniach 22–23 maja 2018 r. w Uniwersytecie Rzeszowskim odbył

się I Międzynarodowy Kongres Praw Człowieka – Prawa człowieka i ich

ochrona, który został zorganizowany przez Instytut Nauk o Polityce

Uniwersytetu Rzeszowskiego. Wydarzenie miało na celu upamiętnienie

70. rocznicy uchwalenia Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka,

pierwszego dokumentu w dziejach, który zawierał kompleksowy katalog

praw i wolności człowieka. Okrągła rocznica uchwalonej przez Zgroma-

dzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych deklaracji była

zatem doskonałą okazją do podjęcia refleksji nad tym, w jakim stopniu

w dzisiejszej rzeczywistości prawa i wolności człowieka są respektowa-

ne lub naruszane, a także jakie jest ich znaczenie dla współczesnego

człowieka. Intencją organizatorów przedsięwzięcia było również poszu-

kiwanie odpowiedzi na pytanie, czy udało się stworzyć w prawie mię-

dzynarodowym na tyle sprawny system, aby był zdolny postawić przed

wymiarem sprawiedliwości osoby, które dopuściłyby się masowego

naruszenia praw człowieka.

Uroczyste otwarcie kongresu odbyło się we wtorek, 22 maja 2018 r.

o godzinie 10:00 w dużej auli w budynku A1 Uniwersytetu Rzeszow-

skiego. Otwarcia dokonał Jego Magnificencja Rektor Uniwersytetu Rze-

szowskiego prof. dr hab. Sylwester Czopek, który pogratulował wszyst-

kim osobom zaangażowanym w organizację przedsięwzięcia oraz wyra-

ził uznanie dla zacnego grona referentów biorących udział w wydarze-

1 Mgr Dominik Boratyn, Instytut Nauk o Polityce, Wydział Socjologiczno-

Historyczny, Uniwersytet Rzeszowski, al. mjr. W. Kopisto 2a, 35-959 Rzeszów, e-mail:

[email protected]

SPR

AW

OZD

AN

IA


DOMINIK BORATYN

164

niu. Jako kolejna wystąpiła prof. Agnieszka Pawłowska, dyrektor Insty-

tutu Nauk o Polityce Uniwersytetu Rzeszowskiego, która przywitała

wszystkich zebranych gości oraz podkreśliła rangę i znaczenie kongresu,

dziękując wszystkim organizatorom, zwłaszcza zaś przewodniczącemu

komitetowi organizacyjnemu prof. Krzysztofowi Żarnie.

Po uroczystym otwarciu I Międzynarodowego Kongresu Praw

Człowieka rozpoczęła się sesja plenarna z udziałem dwóch ,,praktyków

praw człowieka”. Pierwszym prelegentem była Draginja Nadażdin (pre-

zes Amnesty International), która przedstawiła referat pt. Sytuacja

obrońców praw człowieka na świecie. W swoim wystąpieniu referentka

skupiła się na omówieniu ogólnej sytuacji obrońców praw człowieka,

a także zadań, które podejmują każdego dnia. Kolejnym prelegentem

była dr Laura Koba z Uniwersytetu Jagiellońskiego i jednocześnie prezes

Fundacji La Strada2, która przedstawiła wystąpienie zatytułowane Han-

del ludźmi formą współczesnego niewolnictwa”. Dr Koba skupiła się na

zjawisku handlu ludźmi. Prelegentka wskazała, jakie są formy tego zja-

wiska, jak można mu przeciwdziałać, a także jaką rolę odgrywa społe-

czeństwo (świadomość społeczna) w zapobieganiu i zwalczaniu handlu

ludźmi.

Po zakończeniu sesji plenarnej uczestnicy kongresu udali się do ho-

telu Splendor, w którym odbyła się dalsza część wydarzenia (obrady

panelowe). Z uwagi na znaczącą liczbę uczestników Kongresu obrady

panelowe zostały podzielone na dwa równoległe panele tematyczne.

W panelu I udział wzięli: prof. Agnieszka Szpak z Uniwersytetu

Mikołaja Kopernika w Toruniu, która przedstawiła referat pt. Ludy tu-

bylcze i ich prawo do ziem jako warunek ich przetrwania, prof. Grzegorz

Bonusiak z Instytutu Nauk o Polityce Uniwersytetu Rzeszowskiego

z referatem Prawo do samostanowienia ludów rdzennych, pani Aleksan-

dra Magiera, która przedstawiła wystąpienie Przestrzeganie art. 4 Po-

wszechnej Deklaracji Praw Człowieka a problem współczesnego niewol-

nictwa na przykładzie Republiki Nigru, mgr Rafał Smoleń z Uniwersyte-

tu Warszawskiego z wystąpieniem Prawa człowieka i obywatela w Gha-

nie pod rządami Konstytucji z 1992 roku. Kolejnymi referentami byli

(w panelu II): prof. Wadim Zadunajsky z Państwowej Wyższej Szkoły

Zawodowej im. rtm. Witolda Pileckiego w Oświęcimiu, który wystąpił

z referatem Sytuacja mieszkańców Donbasu pod koniec 2017 r. – na po-

czątku 2018 r. w kontekście zapewniania podstawowych praw człowieka,

pani Natalia Voitseshyna (Taras Shevchenko National University of

2 Fundacja La Strada zajmuje się zwalczaniem takich zjawisk jak: handel ludźmi

czy praca przymusowa.

Sprawozdanie z I Międzynarodowego Kongresu Praw Człowieka... 165

Kyiv) z referatem Expulsion of civilians from the occupied territory of

Crimea by the Russian Federation as a violation of International

Law, prof. Taras Hurzii (Kyiv National University of Trade and Eco-

nomics), który przedstawił referat pt. Freedom of Thought vs. nation-

al security interest: the issues of Hybryd War in Ukraine. Ostatnim

prelegentem w II panelu była dr Anna Hurzii (Kyiv National Univer-

sity of Trade and Economics) z referatem pt. Human rights in uncon-

trolled territories ukrainian realities.

W panelu III udział wzięli: prof. Wojciech Walat z Uniwersytetu

Rzeszowskiego, który przedstawił wystąpienie zatytułowane Analfabe-

tyzm funkcjonalny współczesnego człowieka w zakresie jego praw, na-

stępnym prelegentem była dr Małgorzata Dziewanowska z Uniwersytetu

Warszawskiego z referatem Polskie i europejskie standardy ochrony

praw dziecka z perspektywy kryminologicznej, pani Roksana Król

z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu podjęła temat Prawa

człowieka a przemoc seksualna w sieci wobec nastolatków, a dr Katarzy-

na Czeszejko-Sochacka, reprezentująca Uniwersytet Rzeszowski, omó-

wiła Naruszenia praw kobiet i dzieci w Koreańskiej Republice Ludowo-

Demokratycznej. Równolegle w panelu IV udział wzięli: dr Anna Pate-

rek z Krakowskiej Akademii im. Frycza Modrzewskiego, która przed-

stawiła wystąpienie pt. Prawa człowieka w polityce rozwojowej Niemiec,

mgr Piotr Zięba z Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. rtm. Wi-

tolda Pileckiego w Oświęcimiu z referatem Długa droga do pojednania

– Polacy o Niemcach na przełomie XX i XXI wieku, prof. Elżbieta Rączy

z Uniwersytetu Rzeszowskiego, która mówiła o postawach Polaków

wobec Żydów w Dystrykcie Krakowskim na wybranych przykładach,

oraz dr Tetiana Anakina (Yaroslav Mudryi National Law University),

która wygłosiła referat pt. Protection of Individuals’ Rights under the EU

– Ukraine Association Agreement.

W panelu V udział wzięli wspólnie prof. Henryk Noga i mgr Joanna

Jarczak z Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, którzy przedstawi-

li referat pt. Prawne i etyczne aspekty kary śmierci, ks. prof. Stanisław

Nabywaniec z Uniwersytetu Rzeszowskiego z wystąpieniem Godność

człowieka i prawa człowieka w świetle katolickiej nauki społecznej,

mgr Ewa Niemiec z Uniwersytetu Wrocławskiego, która zaprezentowała

wystąpienie Katalog podmiotów praw człowieka jako problem etyczny

i prawny, dr Zbigniew Małodobry, reprezentujący Państwową Wyższą

Szkole Zawodową im. rtm. Witolda Pileckiego w Oświęcimiu, z refera-

tem Powszechna Deklaracja Praw Człowieka wobec współczesnych

dylematów etycznych oraz mgr Izabela Tomala z Uniwersytetu Papie-

skiego im. Jana Pawła II w Krakowie analizująca problem uchodźców

DOMINIK BORATYN

166

w oparciu o Powszechną Deklarację Praw Człowieka. Równolegle

w panelu VI udział wzięli: prof. Mirosław Lakomy z Akademii Ignatia-

num w Krakowie, który przedstawił referat pt. Paradoks praw człowieka

w kontekście kryzysu imigracyjnego w Europie, dr Joanna Dobrowolska-

-Polak z Instytutu Zachodniego w Poznaniu, która zaprezentowała wy-

stąpienie pt. Czy migrant ma prawa uchodźcy? Rewizja rozwiązań

migracyjnych i uchodźczych: ONZ 2018, mgr Krzysztof Trnka z Uni-

wersytetu Wrocławskiego z referatem The Principle of Non-Refoulement

in the Context of Mass Refugeeship/Zasada non-refoulementw kontekście

masowego uchodźstwa, pani Ewa Rodzik z Uniwersytetu Warszawskie-

go, która zaprezentowała Szanse na integrację społeczną migrantów

w Polsce. Ostatnim prelegentem w panelu VI była dr Laura Koba z wy-

stąpieniem pt. Ochrona praw człowieka po Norymberdze.

Na zakończenie pierwszego dnia obrad odbyły się sesje panelowe

VII i VIII. W panelu VII udział wzięli: dr Ołesia Radyszewska z Wy-

działu Prawa Uniwersytetu Narodowego imienia Tarasa Szewczenki

w Kijowie, Centrum Prawa Polskiego, która zaprezentowała wystąpienie

pt. Czy europejskie prawo do dobrej administracji przysługuje w Ukrai-

nie?, mgr Nina Kuczeruk z Krajowej Szkoły Sędziów Ukrainy z refera-

tem Prawo dostępu do sądu w systemie praw człowieka: krajowe i mię-

dzynarodowe aspekty prawne, dr Olga Suszyk, reprezentująca Kijowski

Uniwersytet Narodowy im.Tarasa Szewczenki, Centrum Prawa Polskie-

go, z prelekcją Prawo do środowiska w kontekście praw człowieka.

Ostatnim prelegentem w panelu VII była dr Tetiana Aniszczenko (State

Higher Education Establishment Center of Postgraduate Education of the

State Higher Educational Institution «Zaporizhzhia National University»

of the Ministry of Education and Science of Ukraine), która przedstawiła

referat pt. Features of protection of the Right to Equal Access to State

Service in the Context of European Integration of Ukraine. Równolegle

w panelu VIII udział wzięli: dr Adam Jakuszewicz z Uniwersytetu Ka-

zimierza Wielkiego w Bydgoszczy, który mówił o Ochronie wolności

wypowiedzi pracowników w orzecznictwie Europejskiego Trybunału

Praw Człowieka, pan Szymon Pęczalski z Wyższej Szkoły Zawodowej

im. rtm. Witolda Pileckiego w Oświęcimiu z referatem Walka na rzecz

prawa wolności w Internecie na przykładzie Aarona Swartza, reprezen-

tujący tę samą uczelnię mgr Zbigniew Klimaz z referatem Technologia

blockchain szansą na nowe otwarcie w Internecie? oraz mgr Maciej

Ferenc, który przedstawił wystąpienie pt. Zakaz mowy nienawiści – sa-

moistne prawo człowieka czy ograniczenie innych praw i wolności?

W dniu 23 maja 2018 r. o godzinie 09:30 w hotelu Splendor rozpo-

czął się kolejny dzień obrad i ponownie realizowany był w formule


dwóch równoległych paneli. W sesji IX udział wzięli: dr Jarosław Kinal

z Uniwersytetu Rzeszowskiego, prodziekan Wydziału Socjologiczno-

-Historycznego, który przedstawił referat pt. Wolność prasy jako pod-

stawowe prawo człowieka, prof. Wiesław Wacławczyk z Uniwersytetu

Mikołaja Kopernika w Toruniu z tematem Dziennikarstwo a prawa

człowieka, pani Weronika Wojturska z Uniwersytetu Warszawskiego,

która zaprezentowała referat Kondycja prawa do informacji publicznej

w przestrzeni społeczeństwa informacyjnego oraz dr Agnieszka Dem-

czuk z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, która przed-

stawiła szanse i wyzwania praw człowieka w społeczeństwie informa-

cyjnym. Równolegle w panelu X udział wzięli: dr Mateusz Warchał

z Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. rtm. Witolda Pileckiego

w Oświęcimiu, który przedstawił wystąpienie zatytułowane Prawa czło-

wieka w Chorwacji – aktualny stan prawny, dr Maria Ochwat z Wyższej

Szkoły Bankowej w Chorzowie z referatem Polityka Rodrigo Duterte

poważnym zagrożeniem dla praw człowieka na Filipinach oraz dr Mag-

dalena Lesińska-Staszczuk z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej

w Lublinie, która podjęła temat Równouprawnienie kobiet i mężczyzn

w działalności UE – wybrane aspekty.

Następnie w panelu XI udział wzięli: mgr Janusz Kawa z Uniwersy-

tetu Rzeszowskiego, który przedstawił referat Wyzwania i oczekiwania

osób starszych na przykładzie Uniwersytetu Trzeciego Wieku Uniwersy-

tetu Rzeszowskiego, dr Dorota Rynkowska, również z Uniwersytetu Rze-

szowskiego, z wystąpieniem pt. Pomoc społeczna w kontekście praw

osób starszych, mgr Angelika Ciżyńska z Uniwersytetu Jagiellońskiego,

która zaprezentowała problematykę Przeludnienie zakładów karnych

i aresztów śledczych w Polsce a ochrona praw i wolności człowieka oraz

mgr Iwona Miedzińska z Uniwersytetu Warszawskiego z referatem

pt. Prawo do niedyskryminacji w dostępie do transportu. Równolegle

w panelu XII udział wzięli: dr Marcin Jastrzębski z Uniwersytetu Kazi-

mierza Wielkiego w Bydgoszczy, który zaprezentował wystąpienie

pt. Wykonywanie mandatu parlamentarnego w kontekście prawa do wol-

nych wyborów z art. 1 Protokołu nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw

Człowieka, Mateusz Ostrowski wspólnie z Haliną Rogalską (obydwoje

z Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. rtm. Witolda Pileckiego

w Oświęcimiu), którzy poruszyli problem łamania praw człowieka pod-

czas aktywności wyborczej, mgr Hanna Wiczanowska z Uniwersytetu

im. Adama Mickiewicza w Poznaniu z refereatem Klauzula zakazu nad-

użycia praw jako quasi-wyjątek od konieczności ochrony praw jednostki.

Rozważania z perspektywy uniwersalnego systemu ochrony praw czło-

wieka. Ostatnim prelegentem w panelu XII była dr Anna Kosińska

DOMINIK BORATYN

168

z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, która starała się odpowiedzieć

na pytanie: Czy istnieje prawo do bezpieczeństwa migracyjnego?

Kolejno w panelu XIII udział wzięli: mgr Ryszard Stasiak, który

przedstawił referat pt. Zmiany struktur i właściwości sądów w Polsce

a prawo do rozpoznania sprawy przez niezależny i bezstronny sąd,

dr Katarzyna Szwed z Uniwersytetu Rzeszowskiego z wystąpieniem

Model łotewskiej skargi konstytucyjnej na tle rozwiązań pozostałych

państw bałtyckich, mgr Agata Tarnacka z Uniwersytetu Kardynała Ste-

fana Wyszyńskiego w Warszawie, która zaprezentowała kwestię korzy-

stania z cywilistycznej ochrony własności jako działania na rzecz ochro-

ny prawa człowieka oraz zasady konstytucyjnej, i pani Aleksandra No-

wak z Uniwersytetu Jagiellońskiego z referatem Czy państwo – sygnata-

riusz Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka powinno przedkładać

bezpieczeństwo narodowe ponad prawa człowieka? Równolegle w pane-

lu XIV udział wzięli: dr Wojciech Kwieciński z Uniwersytetu Rzeszow-

skiego z wystąpieniem pt. Nagrody Praw Człowieka ONZ – ewolucja

systemu gloryfikacji wybitnych jednostek zasłużonych w sprawie obrony

praw człowieka, dr Filip Radoniewicz z Akademii Sztuki Wojennej

w Warszawie, który zaprezentował referat Problematyka inwigilacji

prowadzonej za pomocą środków technicznych w orzecznictwie Europej-

skiego Trybunału Praw Człowieka, prof. Grzegorz Grzybek z Uniwersy-

tetu Rzeszowskiego z referatem Prawo do zawierania małżeństwa a wizja

seksualności. Interpretacja etyczna oraz pani Zuzanna Przyszlak z niwersy-

tetu Jagiellońskiego, która zaprezentowała wystąpienie pt. ,,Bo naprzód trzy

były płcie u ludzi, a nie, jak teraz, dwie: męska i żeńska”. Prawa osób

z zaburzeniami rozwoju płci na tle prawnoporównawczym.

Na zakończenie obrad w hotelu Splendor odbyły się dwa ostatnie

panele. W panelu XV udział wzięli: dr Maciej Milczanowski z Wyższej

Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, który przedstawił referat

pt. Paradoks operacji stabilizacyjnej: ochrona praw człowieka na przy-

kładzie Operacji Iracka Wolność, mgr Grzegorz Ćwiękała z Państwowej

Wyższej Szkoły Zawodowej im. rtm. Witolda Pileckiego w Oświęcimiu,

który zaprezentował wystąpienie pt. Ochrona praw pracowniczych

w amerykańskich ligach sportowych, mgr Beata Pąprowicz z Uniwersy-

tetu Rzeszowskiego z wystąpieniem na temat Postawa ONZ wobec ludo-

bójstwa w Rwandzie oraz dr Katarzyna Piskrzyńska z Państwowej Wyż-

szej Szkoły Zawodowej im. rtm. Witolda Pileckiego w Oświęcimiu,

która zaprezentowała wystąpienie pt. Działalność Międzynarodowego

trbunału Karnego ds. Zbrodni w Rwandzie. Wybrane aspekty. Równole-

gle w panelu XVI udział wzięli: dr Mira Malczyńska-Biały z Uniwersy-

tetu Rzeszowskiego z referatem Ochrona konsumenta w europejskim


systemie praw człowieka, prof. Krzysztof Żarna z Uniwersytetu Rze-

szowskiego, prodziekan Wydziału Socjologiczno-Historycznego UR,

który zaprezentował działalność Międzynarodowego Trybunału Karnego

dla byłej Jugosławii, prof. Krzysztof Koźbiał z Uniwersytetu Jagielloń-

skiego z referatem pt. Ochrona praw człowieka w Liechtensteinie – wy-

brane aspekty, dr Mirosław Natanek również z Uniwersytetu Jagielloń-

skiego prezentujący działalność misji OBWE w Bośni i Hercegowinie

w zakresie ochrony praw człowieka oraz prof. Patryk Pleskot z Państwo-

wej Wyższej Szkoły Zawodowej im. rtm. Witolda Pileckiego w Oświęci-

miu, który wygłosił referat Komitet Helsiński w komunistycznej Polsce

(1982–1990): prawa człowieka jako narzędzie do walki z systemem.

W drugim dniu I Międzynarodowego Kongresu Praw Człowieka –

Prawa człowieka i ich ochrona w Uniwersytecie Rzeszowskim (Campus

Rejtana) od godziny 09:30 do 12:30 odbył się panel studencki konferen-

cji. Udział w panelu wzięli m.in. studenci Wydziału Socjologiczno-

-Historycznego Uniwersytetu Rzeszowskiego: Bartłomiej Krzych z refe-

ratem pt. Człowiek najwyższym prawem? Marlena Bytnar i Magdalena

Biernacka z referatem Handel ludźmi, Klara Łukasiewicz z referatem

System wartości młodych Polaków i Polek a oczekiwania społeczno-

-kulturowe względem płci, Karol Piękoś z referatem Działania wybra-

nych instytucji europejskich na rzecz praw człowieka, Aleksandra Le-

chowicz-Sołtys z referatem Instytucja Europejskiego Rzecznika Praw

Obywatelskich, Jacek Sułuja, który przedstawił wystąpienie pt. Łamanie

praw człowieka w Syrii – sytuacja grup religijnych przed i po wybuchu

konfliktu w 2011 roku, Dominik Boratyn, który zaprezentował referat

Prawa człowieka w kontekście osób osadzonych w zakładach karnych,

Julia Wydrzyńska z referatem Prawo do skracania życia jako prawo

człowieka? Damian Wicherek z referatem Biuro Obywatelstw i Prawa

Łaski jako jednostka organizacyjna Kancelarii Prezydenta RP, Kamila

Piecuch, która zaprezentowała wystąpienie pt. Bezpieczeństwo wolności

obywatelskich i życie ludzi w Tybecie, Nikola Czarnota z referatem Po-

zarządowy system ochrony praw człowieka. Helsińska Fundacja Praw

Człowieka i jej rola w ochronie praw człowieka, Katarzyna Cyrkun, któ-

ra przedstawiła wystąpienie Łamanie praw Tybetańczyków, Justyna

Grzegorczyk z referatem Polityka jednego dziecka, a prawa człowieka

w Chinach, Daniela Bełej i Jolanta Garanty z referatem pt. Łamanie praw

kobiet na przykładzie wybranych krajów – Chiny, Indie, Pakistan, Turcja.

Udział w panelu studenckim wzięli również abiturienci Dwujęzycz-

nego Liceum Uniwersyteckiego: pani Olga Kossakowska-Maras, która

przedstawiła referat pt. Nadzieja w piekle – życie Haliny Birenbaum oraz

wspólnie pan Wojciech Brydak i pani Emilia Zoła z referatem pt. Rajsza.

DOMINIK BORATYN

170

Śladami rzeszowskich Żydów. Projekt realizowany przez uczniów Dwu-

języcznego Liceum Uniwersyteckiego w Rzeszowie.

I Międzynarodowy Kongres Praw Człowieka – Prawa człowieka

i ich ochrona zakończył się 23 maja 2018 r. Wydarzenie było doskona-

łą okazją do wymiany poglądów, spostrzeżeń, a także akademickiej

dyskusji, czego efektem końcowym będzie wydanie monografii pokon-

ferencyjnej.



Beata Jamrógiewicz1

Sprawozdanie z konferencji naukowej Socjologia – szkoły, paradygmaty, kierunki badań. Warsztaty mistrzów – edycja 2018, 5 czerwca 2018 r., Rzeszów

W czerwcu 2018 r. na Uniwersytecie Rzeszowskim odbyła się

I Konferencja Naukowa Doktorantów pod nazwą „Socjologia – szkoły,

paradygmaty, kierunki badań. Warsztaty mistrzów – edycja 2018”. Wy-

darzenie zorganizowane zostało przez doktorantów Instytutu Socjologii

Wydziału Socjologiczno-Historycznego Uniwersytetu Rzeszowskiego

pod opieką naukową kierownika studiów doktoranckich dr hab. Beaty

Szluz, prof. UR. Wydarzenie to zostało objęte honorowym patronatem

JM Rektora Uniwersytetu Rzeszowskiego prof. dr. hab. Sylwestra Czop-

ka, Marszałka Województwa Podkarpackiego Władysława Ortyla i Wo-

jewody Podkarpackiego Ewy Leniart. Wystąpienia prelegentów, dysku-

sje oraz panele warsztatowe odbyły się według następującego planu:

a) wystąpienie inauguracyjne na otwarcie konferencji – dr hab. Krzysztof

Czekaj, prof. Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie,

b) wystąpienia prelegentów w panelu ogólnym – dr hab. Iwona Przybył,

prof. Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz dr hab.

Agnieszka Pawłowska, prof. Uniwersytetu Rzeszowskiego.

c) dyskusja ekspertów wokół wystąpienia inauguracyjnego, do której za-

proszono także: dr. hab. Krzysztofa Malickiego, prof. UR, oraz dr hab.

Krystynę Leśniak-Moczuk, prof. UR. Na konferencję nie mógł przybyć

z ważnych powodów osobistych prof. dr hab. Marian Malikowski,

1 Mgr Beata Jamrógiewicz, doktorantka Instytutu Socjologii, Wydział

Socjologiczno-Historyczny, Uniwersytet Rzeszowski, al. Rejtana 16c, 35-959

Rzeszów, e-mail: [email protected]

SPR

AW

OZD

AN

IA


BEATA JAMRÓGIEWICZ

172

o czym poinformowała moderator spotkania dr hab. Beata Szluz,

prof. UR. Trzecia część konferencji to panele warsztatowe, które zreali-

zowano w czterech modułach tematycznych w następującej obsadzie

eksperckiej:

– Socjologia problemów społecznych, socjologia rodziny i praca

socjalna

Eksperci: dr hab. Iwona Przybył, prof. UAM, dr hab. Beata Szluz,

prof. UR i dr Barbara Marek-Zborowska, UR (moderator). Dokto-

ranci/prelegenci: Barbara Skawina (UR), Iryna Drozd (UR), Krysty-

na Cybulska-Machowska (UR), Izabela Bentkowska-Furman (UR)

– Socjologia kultury i sztuki, świadomość historyczna i pamięć

zbiorowa

Eksperci: dr hab. Krzysztof Malicki, prof. UR, dr Wojciech Brosz-

kiewicz, UR (moderator). Doktoranci/prelegenci: Beata Jamrógie-

wicz (UR), Marta Kisała-Bednarz (UR), Agata Sulikowska-Dejena

(UR) oraz Andrzej Wajda (UR).

– Socjologia miasta i rozwój regionalny

Eksperci: dr hab. Krzysztof Czekaj, prof. UP, dr Hubert Kotarski,

UR (moderator) i dr Mariusz Palak (moderator). Doktoran-

ci/prelegenci: Edwin Olczak (UŁ), Joanna Polak (UR), Paweł

Szczęch (UR).

– Socjologia gospodarki i pracy, samorząd terytorialny i społecz-

ności lokalne

Eksperci: dr hab. Krystyna Leśniak-Moczuk, prof. UR, dr hab.

Agnieszka Pawłowska, prof. UR, oraz dr Karolina Cynk (modera-

tor). Doktoranci/prelegenci: Grzegorz Smoliński (UW), Krzysztof

Jamroży (UR), Iwona Rzeszutek (UR)

Przygotowanie konferencji pod kątem takiego profilu metodycznego

wymagało szczególnego wysiłku ze strony komitetu organizacyjnego. To

pasja naukowa doktorantów, ich zaangażowanie i konsekwencja doprowa-

dziły do zorganizowania tego niecodziennego spotkania mistrzów i adeptów

z dziedziny socjologii. Mając na uwadze fakt, że konferencje w takiej for-

mule nie należą do częstych, warto chociażby w zarysie wyjaśnić motyw,

wyartykułować cel i główne założenia spotkania. Nadrzędnym celem konfe-

rencji było stworzenie młodym badaczom możliwości bezpośredniego spo-

tkania z ekspertami, zaprezentowania koncepcji rozpraw doktorskich, zało-

żeń metodologicznych dysertacji, wymiany opinii i poglądów na temat eks-

plorowanego tematu badawczego.

Jak sami wskazują, wytyczony na samym początku kierunek i cel

badań bardzo często w trakcie późniejszego procesu badawczego wyma-

ga dookreślenia o istotne detale metodologiczne. Zaprezentowanie

Sprawozdanie z konferencji naukowej Socjologia – szkoły, paradygmaty... 173

w dysertacji dojrzałego warsztatu badawczego, jak i klarowne ekspliko-

wanie treści wiąże się z opanowaniem umiejętności formułowania celów

i problemów badawczych oraz propozycji ich rozwiązania, tzn. adekwat-

nym instrumentarium badawczym. Takich kompetencji nie zdobywa się

od razu. Ponadto można założyć, że chyba u każdego początkującego

naukowca jest czas, kiedy pojawia się potrzeba konfrontacji przyjętej

formuły dysertacji i orientacji badawczej z szerszą opinią, pogłębionej

analizy zawartości pracy pod czujnym okiem mistrza. Ponadto dokonu-

jące się współcześnie przemiany celów i sposobu kształcenia uniwersy-

teckiego oraz informatyzacja cywilizacji naszego wieku sprawiły, że

pojawia się tęsknota za modelem platońskiej Akademii, gdzie w ogro-

dach przechadzali się wielcy filozofowie otoczeni grupką uczniów. Na-

wiązując do powyższej myśli, trzeba powiedzieć, że co prawda nie udało

się odtworzyć scenerii Gaju Akademosa, ale to nie przeszkadzało w tym,

aby w gościnnych murach Uniwersytetu Rzeszowskiego serdecznie

przyjąć i zaprosić do wspólnej uczty intelektualnej przybyłych Gości:

przedstawicieli ośrodków naukowych z Polski oraz z Czech, pracowni-

ków naukowo-dydaktycznych UR oraz doktorantów.

Konferencję zainaugurował dr hab. Wojciech Walat, prof. UR, pro-

rektor ds. studenckich i kształcenia Uniwersytetu Rzeszowskiego, który

serdecznie przywitał jej uczestników, wyrażając przy tym podziękowa-

nie dla organizatorów spotkania. W dalszej kolejności głos zabrała

dr. hab. Beata Szluz, prof. UR, która przybliżyła cel spotkania oraz mo-

derowała główny panel konferencji. Cykl wystąpień rozpoczął wykład

inauguracyjny Krzysztofa Czekaja z Uniwersytetu Pedagogicznego

w Krakowie. Wystąpienie prelegenta w autoreferacie pt. Szkoła chica-

gowska w socjologii: tradycja i współczesne aplikacje do rzeczywistości

w Polsce w całości nawiązywało do przypadającej w tym roku 100. rocz-

nicy wydania dzieła Chłop polski w Europie i Ameryce Floriana Zna-

nieckiego i Williama Isaaca Thomasa. Autor referatu przypomniał, że

dzieło to po dziś dzień stanowi kamień milowy w socjologii empirycz-

nej. Mając na uwadze konieczność przeprowadzenia logicznego dowodu

w podniesionym temacie, prelegent w kunsztowny sposób omówił fe-

nomen szkoły chicagowskiej w socjologii amerykańskiej i światowej.

Przedstawił główne nurty szkoły chicagowskiej: kwestie i problemy

społeczne w monografiach chicagowskich, konceptualizację i operacjo-

nalizację „fundamentów” metodologicznych i metodycznych szkoły.

Podkreślił, że w latach 20. i 30. XX w. szkoła chicagowska wywierała

decydujący wpływ na rozwój socjologii w Stanach Zjednoczonych. Do

jej najważniejszych przedstawicieli należeli: Rober E. Park, Florian

Znaniecki, George H. Mead, William Isaac Thomas. Główna tematyka

BEATA JAMRÓGIEWICZ

174

badawcza szkoły chicagowskiej obejmowała miejski styl życia i jego

społeczne konsekwencje, a także sam społeczny proces urbanizacji.

Przedstawiciele tej szkoły stworzyli obowiązujące do dziś teoretyczne

podstawy ekologii społecznej, rozwinęli również symboliczny interak-

cjonizm oraz wprowadzili do socjologii stosowaną ciąglez powodzeniem

metodę badań terenowych (sondaże, obserwacje uczestniczące, badania

społeczności lokalnych). Na zakończenie swojego wystąpienia autor

przypomniał raz jeszcze, że szkoła chicagowska wywarła ogromny

wpływ na rozwój socjologii w skali całego świata. Po II wojnie świato-

wej pojawiło się zresztą kolejne pokolenie badaczy związanych

z omawianą tradycją, nazywanych czasami drugą szkołą chicagowską.

Moderator konferencji Beata Szluz, zapowiadając wystąpienie profesora

Czekaja, oznajmiła, że „będzie to prawdziwa uczta intelektualna”. Chcąc

zobrazować trafność użytego stwierdzenia, trzeba przyznać, że zaprezen-

towany przez prelegenta styl wywodu może być przykładem klasycznej

definicji retoryki, zgodnie z którą retoryka jest mocą wynajdywania

wszystkiego, co w mowie może mieć znaczenie przekonujące (Arystote-

les, IV w. p.n.e.).

Drugą część konferencji bardzo interesującym referatem pt. Myśleć

złożonością, czyli jak rozumieć i badać współczesne społeczeństwo?

rozpoczęła Iwona Przybył z Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Po-

znaniu. Jej wystąpienie poświęcone było jednemu z wyzwań, przed któ-

rym stoi dzisiaj socjologia jako nauka. Referat autorki obejmował trzy

zasadnicze kwestie: jak rozumieć nowoczesne społeczeństwo, jakie wy-

zwania stoją dzisiaj przed socjologią oraz jak badać społeczeństwo?

Najbardziej centralną cechą dzisiejszego świata – jak podkreśliła I. Przy-

był – jest błyskawicznie rosnąca złożoność społeczeństwa. Odnosząc się

szerzej do tego stwierdzenia, prelegentka zwróciła uwagę, że złożoność

jest pojęciem opisującym nasz świat i nie oznacza różnorodności ani

rozmaitości, ale wielość elementów oraz wielość relacji między tymi

elementami – relacje o skomplikowanej przyczynowości i nieprzewidy-

walnych skutkach. Pojęciem, które zdaniem Autorki można uznać za

najbardziej istotne do opisu złożoności, jest „układ wielu indywiduów”.

Co najważniejsze, w układach złożonych obecni są nie tylko ludzie, ale

także ‘agenci pozaludzcy’: przedmioty, zwierzęta, rośliny i technologie

(agentem jest każda istota/rzecz, której udaje się modyfikować inną).

Współcześnie nastąpił zanik rozróżnienia na to, co biologiczne, techniczne

i społeczne. Kluczową rolę odgrywają zaś fluktuacje i nieliniowość.

Kontynuując swoją refleksję, prelegentka stwierdziła, że wyzwa-

niem dla socjologii jest włączenie do obszaru jej zainteresowań refleksji

nad złożonością (dotąd refleksja ta jest obecna w dyskursie naukowym,

Sprawozdanie z konferencji naukowej Socjologia – szkoły, paradygmaty... 175

ale poza polem socjologicznym, m.in. w psychologii, fizyce, matematy-

ce, filozofii), co wiąże się z koniecznością, po pierwsze: zmiany para-

dygmatu, po drugie: tworzenia nowych kategorii analitycznych (np.

emergencji złożoności i emergencji prostoty), i po trzecie: tworzenia

nowego języka (co dawno uczyniła np. psychologia czy antropologia,

np. pojęcie up-close view). Ostatnią kwestią była próba odpowiedzi na

pytanie o to, jak badać społeczeństwo. Omówiono dwie pokusy, jakie

mogą towarzyszyć badaczowi: redukcjonizm oraz eskalację (teleskopo-

wanie). Zaprezentowano także ideę metodologii uczestnictwa wizualne-

go wykorzystującą m.in. technikę ‘speaking-back’ Kathariny Gelber.

Panel ogólny konferencji zamknęło wystąpienie Agnieszki Pawłow-

skiej pt. Rzeczy złożone uprościć, czyli jak badać współczesny sektor

publiczny?, natomiast podsumowaniem ostatecznym tej części spotkania

była wspólna dyskusja z ekspertami. Po zakończeniu debaty eksperckiej

rozpoczęto trzecią część konferencji, w trakcie której doktoranci mieli

okazję uczestniczyć w panelach warsztatowych. Podczas spotkań młodzi

adepci nauki zaprezentowali koncepcje swoich dysertacji, ze zwróce-

niem szczególnej uwagi na metodologię badawczą: metody, techniki,

narzędzia. Jak się okazało, uwagi, sugestie i wskazówki ekspertów były

dla przyszłych naukowców niezwykle wartościowe. Przykładem żywego

zainteresowania tematyką konferencji mogą być zaobserwowane scenki

sytuacyjne, czyli dyskusje ekspertów z doktorantami, które z sali Uni-

wersytetu przeniosły się na długo potem do sali obiadowej. Uroczysty

obiad był niezwykle miłym akcentem, który zakończył czwartą i ostatnią

część I Konferencji Naukowej Doktorantów pod nazwą „Socjologia –

szkoły, paradygmaty, kierunki badań. Warsztaty mistrzów – edycja

2018”. Mając za sobą tak cenne doświadczenie, pozostaje mieć nadzieję,

że tego typu spotkanie nie należy do ostatnich.

UR JOURNAL OF HUMANITIES AND SOCIAL...

Documents

Transcript of UR JOURNAL OF HUMANITIES AND SOCIAL...