Upadek muru berlinskiego jako przyklad delegitymizacji symbolicznej

Copyright by Jakub Jakubowski, Pozna 2011. Wszelkie prawa zastrzeone. 1

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Upadek muru berliskiego jako przykad delegitymizacji symbolicznej

Mgr Jakub Jakubowski Wydzia Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Pozna 2011


1. Wstp

Upadek muru berliskiego stanowi jeden z punktw zwrotnych w historii Europy i jedno z najwaniejszych wydarze, ktre wywaro znaczcy wpyw na dzisiejszy ksztat Starego Kontynentu. Ten symboliczny akt dekonstrukcji i jednoczenie budowy nowego porzdku wpisa si w okres jesieni ludw, jako moment zwrotny w historii Niemiec pastwa, ktre w Europie odgrywao i odgrywa istotn rol. Owe znaczenie w okresie zimnej wojny byo o tyle istotne, i na terytorium kraju, podzielonego wskutek uzgodnie jataskich, znalaza si linia stycznoci midzy wrogimi obozami pastw kapitalistycznych i socjalistycznych. elazna kurtyna rozdzielaa wic od lat 40` XX wieku nie tylko dwa pastwa niemieckie, ale i dwa antagonistyczne bloki rnice si midzy sob pod wzgldem politycznym, ekonomicznym i militarnym. Budowany od 1961 roku mur berliski dzielcy stolic historycznych Niemiec podobnie jak cae pastwo na dwie strefy wpyww, stanowi bardzo istotny symbol, wrcz zmaterializowanie synnej kurtyny ze synnego przemwienia Winstona Churchilla z 5 marca 1946 roku. Dopiero zmiana polityczna 1989 roku spowodowa, i granica ta zostaa przeamana, co otworzyo drog do zjednoczenia Europy po niespena p wieku stanu napicia oraz rywalizacji ideologicznej i politycznej.

Mur berliski stanowi w historii powszechnej bodaj najbardziej charakterystyczny symbol podziau Europy i jej reintegracji w 1989 roku. Ten 156-kilometrowy system umocnie, zapr, zasiek i okopw stanowi najpopularniejsz wizualnie ikon dwubiegunowoci wiata, atw w swojej prostocie do odczytania w zbiorze skomplikowanych komunikatw symbolicznych wymagajcych czstokro umiejtnoci erudycyjnych i znajomoci historycznych kontekstw. Budowla ta jeden z dwch najpopularniejszych murw wiata posiada zgoa odmienn wymow symboliczn w porwnaniu ze swoim chiskim odpowiednikiem. Ten wszake stanowi fortyfikacj obronn majc obroni cesarstwo przed zagroeniem zewntrznym najazdem ludw z Wielkiego Stepu. Mur berliski natomiast mia za zadanie odseparowa od siebie przedstawicieli jednego narodu, w sposb sztuczny dzielc niemieck stolic na dwie czci. Budowla staa si wic symbolem podziau pastwa wskutek narzucenia przez obce mocarstwa granic stref wpyww, co stanowio rdo dalszych, znacznie dalej idcych antagonizmw politycznych, ekonomicznych, kulturowych, spoecznych i innych. Mur sam w sobie, jako fizyczna bariera, ktra uniemoliwiaa swobodne poruszanie si po de facto jednolitym narodowo terytorium, sta u podstaw jego obalenia, co zapocztkowao wielomiesiczny okres przemian w Niemczech. 9 listopada 1989 roku istniaa wszake silna potrzeba usunicia swoistej drzazgi


w oku jak stanowia wysoka na 3,75 m ciana dzielca historyczn stolic Niemiec. Zlikwidowanie betonowych pyt nie miao bynajmniej znaczenia czysto technicznego, uatwiajcego przedostanie si do nowo otwartej czci miasta. Upadek muru stanowi natomiast negacj istniejcego porzdku, poprzez usunicie z przestrzeni miejskiej wizualnej granicy, w ktrej skupiay si negatywne emocje, co skutkowao wzmocnieniem stanw afektywnych mieszkacw Berlina. Nie bez racji Timothy Garton Ash pisa o przyczynach rewolucji roku 1989, i pierwszym czynnikiem by sam mur 1. Upadek muru berliskiego uznawany jest take za symbol schyku zimnej wojny jako okresu historycznego, zamknitego w ramach II wojny wiatowej i tzw. jesieni ludw. Czste i skdind suszne s tu uwagi polskich historykw i publicystw co do wtrnoci wydarze w Berlinie w porwnaniu ze zmianami systemowymi w Polsce. W tej kwestii symbolika okrgego stou czy wyborw 4 czerwca mogyby stanowi alternatywy w postrzeganiu wydarze z 1989 roku w zbiorowej wiadomoci. Warto wic w tym miejscu zada pytanie: dlaczego tak si nie stao? Po pierwsze wydaje si, e adne z wydarze w Polsce skadajcych si na okres przemian ustrojowych nie delegitymizowao w sposb tak jednoznaczny systemu autorytarnego, jak si to stao w Niemczech. Tranzycja sprowadzona do zawarcia ukadu PZPR z opozycj, wieloetapowo tego procesu jak i brak wyranego uczestnictwa w zmianie politycznej mas sprawiy, i polska rewolucja stanowi cig pokojowych zdarze prowadzcych do oglnie przyjtego kompromisu. W NRD natomiast, zmiany miay burzliwy charakter, lepiej odpowiaday definicji rewolucji, co sprawia, i by to bardziej wyrazisty akt sprzeciwu wobec systemu. Po drugie natomiast, wydarzenia w Berlinie miay charakter bardziej widowiskowy i skonsolidowany, co stanowi istotny czynnik, w szczeglnoci w odniesieniu do formy funkcjonowania mediw masowych. Te z kolei, jako platformy informacji midzy nadawc demonstrujcymi, a odbiorc komunikatu spoecznoci wiatow przygldajc si przemianom rewolucyjnym stanowiy ju znacznie wczeniej ni pod koniec lat 80. element silnie ksztatujcy obraz rzeczywistoci. W szczeglnoci dotyczy to spoeczestw wiata Zachodu, ktre bywaj punktem odniesienia dla innych krgw kulturowych. Std, jak si wydaje, szczeglna rola upadku muru berliskiego jako symbolu przemian ustrojowych w Europie rodkowej i Wschodniej, w wiadomoci zbiorowej spoeczestw Zachodu, ale te caego wiata. Dlatego te upadek muru berliskiego uzna naley za przykad delegitymizacji symbolicznej systemu politycznego w NRD oraz w tym specyficznym przypadku status

1 T. G. Ash , Wiosna obywateli. Rewolucja 1989 widziana w Warszawie, Budapeszcie, Berlinie i Pradze,

Londyn 1990, s. 45.


quo sytuacji podzielonego terytorium historycznej Rzeszy Niemieckiej. Pod pojciem delegitymizacji symbolicznej rozumie si tutaj dziaania mas spoecznych wobec obiektw o symbolicznym charakterze wyraone w formie dezaprobaty dla norm, instytucji i wartoci politycznych zawartych w owych symbolach. W myl teorii Davida Beethama dziaania te przybieraj form delegitymizacji przez zachowania2 w omawianym przypadku przez wyraz zbiorowego sprzeciwu wobec istnienia symbolu podziau pastwa i kontynentu. Akt ten stanowi jednoczenie wstp do dalszych, gbszych przemian nie tylko w wymiarze symbolicznym, ale w szerszym kontekcie: politycznym, ekonomicznym i spoecznym.

2. Usankcjonowanie i delegitymizacja istnienia muru berliskiego

Powstanie muru berliskiego systemu umocnie granicznych izolujcej Berlin Zachodni od Niemieckiej Republiki Demokratycznej nastpio w 1961 roku, jednak korzenie owej budowli symbolu sigaj roku 19463. Z punktu widzenia niniejszego artykuu najbardziej istotne wydaj si by kwestie przyczyn powstania muru i jego upadku. W warunkach wadzy o znamionach totalitaryzmu, o jakiej mona mwi w przypadku NRD, oraz z powodu wyjtkowych uwarunkowa geopolitycznych jakie towarzyszyy momentowi historycznemu ponownego rozczonkowaniu niemieckiej pastwowoci, kwesti przyczyn naley tu rozpatrywa z dwch punktw widzenia. Po pierwsze, mona mwi o przyczynach oficjalnych, ktre przedstawiy wadze Niemieckiej Republiki Demokratycznej pastwa, ktre byo inicjatorem budowy muru. Warto ju na wstpie poda, i od momentu zainicjowania tworzenia pasa umocnie, a do roku 1989 przyczyny te przez propagand wschodnioniemieck byy eksponowane w sposb jednoznaczny i niezachwiany, co miao stanowi podstaw do spoecznego uznania stworzenia buforu bezpieczestwa. Po drugie jednak, analiza rde historycznych wskazuje, i przyczyny faktyczne budowy muru berliskiego byy zgoa inne. Te z powodu jednoznacznie represyjnego charakteru w odniesieniu do wasnych obywateli NRD pod adnym wzgldem nie mogy by spoecznie zaakceptowana, co stanowio istotny problem dla legitymizacji tworzenia bariery midzy dwoma czciami miasta.

Zgoa inn kwesti stanowi wydarzenia historyczne zwizane z upadkiem berliskiego muru. Stron dokonujc symbolicznej delegitymizacji, ktra uwidocznia si w

2 Zob. D. Beetham, Legitymizacja wadzy, [w:] red. J. Szczupaczyski, Wadza i spoeczestwo,

Warszawa 1995, s. 288. 3 A. Centkowska, Mur berliski. Od podziau do jednoci Niemiec, Toru 2005, s. 7.


formie rozbirki pasa umocnie, byy masy spoeczne, ktre po okresie obywatelskiego marazmu przejy kontrol nad rozwojem wydarze i doprowadziy do sytuacji rewolucyjnej. Nieodwracalno tego procesu i brak moliwoci jakiejkolwiek kontroli ze strony wadzy stanowi bez wtpienia si napdow wydarze z koca 1989 roku i moment zapalny skutkujcy w dalszej perspektywie zjednoczeniem Niemiec.

Budowa muru berliskiego rozpocza si w nocy z 12 na 13 sierpnia 1961 roku, oficjalnie z powodu moliwoci przedostania si agentw pastw zachodnich (w szczeglnoci z RFN) do Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Propaganda wschodnioniemiecka okrelaa mur jako antyfaszystowski wa obronny (antifaschistischer Schutzwall), gdy wadze zachodniej czci Niemiec uznawane byy poniekd za kontynuatora reimu hitlerowskiego, na czym bya budowana odrbno pastwowa NRD. Mur berliski mia wic by form zabezpieczenia obywateli NRD przed osobami z zewntrz. W myl owego toku rozumowania powstawa on wiec z troski o zabezpieczenie interesw wasnych obywateli przed katalogiem niebezpieczestw charakterystycznych dla socjalistycznej nowomowy: agentami, faszystami oraz emigracj, infiltracj, szpiegostwem, sabotaem, przemytem, wyprzedawaniem i agresj z Zachodu. Argumentacja dotyczca postawienia muru zwizana z zabezpieczeniem interesw pastwa oraz bezpieczestwa obywateli stanowia solidn podstaw do legitymizacji systemu. Ta od pocztku istnienia NRD oparta bya o pierwiastek antyfaszystowski. Armia Czerwona wyzwoliwszy bowiem tereny wschodnioniemieckie spod wadzy faszystw, sta si gwarantem denazyfikacji zajmowanych obszarw. Wraz z upywam lat zakres owej argumentacji zosta rozszerzony na wrogi w nowym ukadzie si blok NATO i jego czonka w postaci RFN. Wspomniane antyfaszystowskie uzasadnienie odgrodzenia si od Zachodu, stanowice oczywisty pretekst o charakterze propagandowym, stanowio wic nie tylko podstaw do zalegalizowania decyzji o budowie muru berliskiego, ale i dawao wadzy w NRD komfort istnienia fundamentu dla niemieckiej pastwowoci. Jak pisze Anna Wolff-Powska: NRD jako pastwo robotniczo-chopskie poczua si spadkobierczyni tych nurtw politycznych, ktre wymierzone byy przeciw totalitaryzmowi hitlerowskiemu4. Ponadto istnienie postfaszystowskiego zagroenia w postaci Republiki Federalnej Niemiec, dawao wadzy moralne prawo do protekcjonistycznej ulegoci wobec ZSRR oraz wyjtkowo silnej indoktrynacji obywateli przez suby specjalne5.

4 A. Wolff-Powska, Oswojona Rewolucja. Europa rodkowa i wschodnia w procesie demokratyzacji,

Pozna 1998, s. 183. 5 Ibidem, s. 184.


Oficjalny pretekst budowy muru nie pokrywa si jednak z faktyczn przyczyn jego powstania. T stanowiy natomiast masowe ucieczki obywateli NRD na Zachd. Pierwsza fala migracji ze Wschodu miaa miejsce jeszcze w czasie II wojny wiatowej w latach 1944 - 1945 i dotyczya gwnie uciekinierw przed armi radzieck oraz wysiedlonych. W latach 1947 1949 byo to okoo 3,6 mln osb, a do 1961 kolejne 2,6 mln6. Kiedy 7 padziernika 1949 proklamowana zostaje Niemiecka Republika Demokratyczna, granice byej radzieckiej strefy okupacyjnej zmieniaj si w granice pastwa i z biegiem czasu konsekwentnie zostaj uszczelniane, take midzy Berlinem Wschodnim a Zachodnim. Po ukadzie niemieckim z 1952 roku wicym RFN z Zachodem, w ramach odwetu zaostrzaj si rodki graniczne w stolicy NRD wzmocniona zostaje kontrola graniczna, powstaje pas kontrolno-zaporowy, zablokowane zostaj przejazdy uliczne, zawieszona zostaje miejska komunikacja. Obie czci miasta czy jeszcze kolej miejska i metro7. W latach 1951-1955 ma miejsce kolejna fala ucieczek. Tym razem, w sposb nielegalny z terenw NRD masowo uciekaj chopi przymuszeni do obowizkowej kolektywizacji sektora rolniczego8. W momencie gdy na pocztku dekady lat 60` masowe ucieczki znw przybieraj na sile9, problem sta si przyczyn zaniepokojenia nie tylko wadz Niemieckiej Republiki Demokratycznej, ale i caego bloku wschodniego, w tym ZSRR. Na spotkaniu w sierpniu 1961 w Moskwie delegacja wschodnioniemiecka otrzymaa od kierownictwa KC KPZR polecenie ukrcenia ucieczek. Wkrtce rozpocza si operacja powstawania muru zainicjowana z 12 na 13 sierpnia 1961, kiedy wojsko, Grupy Bojowe; czonkowie SED zablokoway 95 ulic, zburzyy cz budynkw w celu postawienia umocnie10. W ten sposb powstaje antyfaszystowski wa obronny, ktry istnieje 28 lat.

Od pocztku jasne byo, i argumentacja budowy muru jako pasa zabezpiecze skierowanego przeciw wasnym obywatelom nie bdzie miaa racji bytu. Trudno bez bada w tym zakresie wyrokowa, na ile obywatele NRD byli wiadomi faktycznych przyczyn powstania muru. Z jednej strony propaganda enerdowska bya w tym wzgldzie niezwykle aktywna. wiadcz o tym chociaby fotografie przedstawiajce uroczyste wojskowe defilady zorganizowane z okazji rocznic powstania muru11. Ta intensywna legitymizacja na poziomie

6 A. Centkowska, op. cit., s. 8

7 Ibidem, s. 10

8 Ibidem, Toru 2005, s. 11

9 W roku 1960 do RFN ucieko ok. 200 000 obywateli NRD a w samym styczniu 1961 30 000, za:

Ibidem, s. 16 - 17 10

Ibidem.

11 http://www.bild.bundesarchiv.de/archives/barchpic/search/_1302610367/?search[view]=detail&search

[focus]= 1 12.04.2011


zachowa miaa na celu pogbienie przekonania Niemcw z NRD o istnieniu muru w ich wasnym interesie. Nieodczny slogan antifaschistischer Schutzwall, ktry towarzyszy przytoczonym uroczystociom m.in. poprzez wczenie go w oficjaln nazw obchodw, wiadczy niezbicie o konsekwencji wadz niemieckich w tym wzgldzie. Istotn rol peni tu wspomniane legitymizowanie decyzji politycznych na poziomie zachowa w tym przypadku wyraone w formie poparcia przez masowe uczestnictwo w obchodach.

Z drugiej jednak strony, sama konstrukcja muru, jednoznacznie stosujca zabezpieczenia uniemoliwiajce ucieczk w kierunku ze Wschodu na Zachd, coraz liczniejsze i goniejsze incydenty na granicy dwch Berlinw, budoway przez lata istnienia pastwa wschodnioniemieckiego wiadomo obywateli NRD, w szczeglnoci modego pokolenia, dla ktrych argument antyfaszystowski nie by a tak istotny, jak dla ludzi, ktrzy przeyli dramat wojny. Mona stwierdzi, i narastajca wiadomo i wynikajca z niej spoeczna frustracja sprawiy, i mieszkacy Berlina Wschodniego dojrzewali do buntu przeciwko systemowi, bdcym de facto zaprzeczeniem wolnoci i wartoci demokratycznych. Punktem kulminacyjnym owego procesu dojrzewania mia by moment zwrotny okrelany przez Jana Baszkiewicza jako detonator rewolucyjny12. Ten z kolei wymaga masowoci, ktra przy braku ugruntowanej, instytucjonalnej grupy opozycyjnej i w obliczu wyjtkowo silnej indoktrynacji spoecznej przez suby specjalne, bya trudna do sformowania.

Dopiero egzogenne czynniki stay si elementem motywujcym obywateli NRD do podjcia stara wymuszenia politycznej zmiany. Po pierwsze, sytuacja w Polsce i na Wgrzech, gdzie wprowadzane byy przeomowe reformy polityczne i ekonomiczne, dawaa ewidentny sygna, i jednolito ideologiczna bloku wschodniego nie stanowi ju podstawowej zasady jego istnienia13. Spoeczno midzynarodowa, w coraz wikszym stopniu zacza oczekiwa zmian w kolejnych krajach realnego socjalizmu. Drugim istotnym czynnikiem by stosunek do zmian kierownictwa w ZSRR. Doktryna Breniewa, ktra stanowia gwarancje dla utrzymania cisych zwizkw midzy krajami bloku wschodniego, wobec braku interwencji wojsk Zwizku Radzieckiego w Polsce czy na Wgrzech, przestaa stanowi realne zagroenie dla suwerennych decyzji obywateli poszczeglnych krajw. Istotn rol stanowi tutaj take stosunek samego Michaia Gorbaczowa do zaistniaych przemian w Europie rodkowo-Wschodniej. Przywdca ZSRR nie tylko nie potpia

12 J. Baszkiewicz, Wolno, rwno, wasno. Rewolucje buruazyjne, Warszawa 1981, s. 120 i nast.

13 J. Kiwerska, Midzynarodowe uwarunkowania zjednoczenia Niemiec, [w:] red. L. Janicki, B. Koszel,

W. Walczyski, Zjednoczenie Niemiec. Studia politologiczno-ekonomiczno-prawne, Pozna 1996, s. 100.


reformatorskich dziaa rzdw w pastwach satelickich Zwizku Radzieckiego, ale i wielokrotnie dawa wyraz przyzwolenia, jeli nie poparcia dla takich przemian14. Znamienna i niezwykle sugestywna wydaje si tu by w tym kontekcie wypowied M. Gorbaczowa z 7 padziernika 1989 roku: ycie samo karze tych, ktrzy si ocigaj15. Wszystko to spowodowao, i uruchomiony zosta element masowoci, tak istotny w kraju, w ktrym sabo opozycji i sia tajnych sub stay na stray status quo. Pocztkowo kolejna faza masowych ucieczek przez granic wgiersko-austriack, a ostatecznie rozbirka muru berliskiego przez masy spoeczne stay si wydarzeniami, ktre stanowiy symboliczny koniec istnienia elaznej kurtyny.

3. Delegitymizacja symboliczna w toku zmiany politycznej w NRD w 1989 roku

Jak pisze Wojciech Sok: w wysikach legitymizujcych rzdzcych symbole speniaj t sam rol, co argumenty, dziaania i procedury, stanowic dopenienie reguy legitymizacji systemu. Symbole pastwowe i narodowe, uroczystoci i rocznice s zwykle fragmentami charakterystycznego dla poszczeglnych systemw rytuau politycznego, czsto tworzc formu wieckiej religii. Najczciej struktura rytuau politycznego skada si z dwch zasadniczych elementw: oddania czci i demonstrowania wrogoci; afirmacji sacrum i negacji profanum16. Podobnie sprawa si ma w przypadku delegitymizacji systemu. Tutaj rwnie symbole stanowi owe dopenienie uznania systemu za nieakceptowany spoecznie. Co wicej, maj one czstokro kluczowe znaczenie w aktywizacji do dalszych dziaa majcych na celu doprowadzenie do zmiany systemowej. Demonstrowanie wrogoci oraz negacja poprzez dziaanie destrukcyjne staj si przeto zarzewiem zaognionego konfliktu na linii wadza spoeczestwo, ktry staje si podstaw do sytuacji rewolucyjnej. Zmiana polityczna moe prowadzi do napi spoecznych i grup dysfunkcjonalnych wobec systemu. Dlatego tak wane dla kwestii zmiany s: sprawno systemu wadzy, jego prawomocno i stopie spoecznego przyzwolenia dla jego rzdw17. Brak takiego przyzwolenia, moe stanowi wic przyczyn aktw delegitymizujcych.

14 Mona tu wymieni chociaby przemwienie M. Gorbaczowa z 6 lipca 1989 r. w Parlamencie

Europejskim w Strasburgu czy z okazji 40-lecia powstania Niemieckiej Republiki Demokratycznej, patrz: A. Czubiski, Polityka ZSRR wobec Niemiec, w: Droga Niemcw do ponownego zjednoczenia pastwa 1949 1990, Pozna 1991, s. 229, oraz: Zjednoczenie Niemiec, w: www.stosunki-miedzynarodowe.pl (01.04.2011). 15

T. G. Ash ,op. cit., s. 45. 16

W. Sok, Legitymizacja systemw politycznych, Lublin 1997, s. 33 17

S. Wrbel, Funkcjonalistyczne koncepcje dynamiki politycznej, Katowice 1992, s. 92.


Nie ulega wszake wtpliwoci, i to wanie w momencie zmiany politycznej symbolika ancien regime zaczyna odgrywa szczeglne znaczenie, a jej usunicie jest gestem dezaprobaty wobec starego porzdku. Jak twierdzi Stanisaw Filipowicz odrzucenie starych symboli w sytuacjach rewolucyjnych burzenie pomnikw czy zmiana flagi ma dla spoeczestwa ogarnitego atmosfer zmiany kluczowe znaczenie18. I pisze dalej: sztuka sprawowania wadzy mona zaryzykowa tak opini jest w duej mierze sztuk mobilizowania wartoci estetycznej. Polityczne dekoracje odgrywaj nie mniej istotn rol ni ideologia. (...) Estetyka jest bez wtpienia jednym z filarw polityki19.

Owa estetyka minionego reimu w szczeglnoci w sytuacji zmiany wydaje si mie dla zwolennikw nowego porzdku znaczenie szczeglne. Obejmuje ona take (a moe przede wszystkim) wizualne symbole umiejscowione w przestrzeni publicznej stanowice niejako stae elementy krajobrazu. J. Baszkiewicz podkrela rol symbolu, w szczeglnoci w przypadku gwatownej zmiany politycznej: przy mozolnym przechodzeniu od rewolucyjnego chaosu do nowego kosmosu spoecznego nieodzowne s symbole. Uatwiaj ludziom skupienie si przy uroczystych wartociach rewolucji; staj si niejako antycypacj nowego adu spoecznego20. Likwidacja przytoczonej symboliki stanowi zmian stosunkowo nieskomplikowan, wymagajc jedynie usunicia z przestrzeni publicznej widocznych znakw wadzy czy usankcjonowanego porzdku spoeczno-politycznego. Jest to symboliczny akt delegitymizacyjny, ktry:

1. objawia si poprzez usunicie obiektw zwizanych ze negowanym reimem z przestrzeni publicznej. Ju Gustaw Le Bon w swoim klasycznym dziele Psychologia tumu stwierdzi, i w czowieku drzemi instynkty burzycielskie, ktre w tumie si uaktywniaj. Przyczyn tego stanu rzeczy jest nierzadko bezkarno jednostki w odpowiedzialnej zbiorowo masie ludzkiej21. W ten sposb akty, ktre w warunkach spoecznej stabilizacji uznawane s wystpki, przestpstwa lub ujmujc prociej akty wandalizmu, w okresie zmiany rewolucyjnej stanowi symboliczny akt negacji. O ile osignicie celw modernizacji politycznej pisze Tadeusz Bodio prowadzi do stabilizacji, o tyle sam proces modernizacji przebiega w sposb destabilizujcy22.

18 S. Filipowicz, Mit i spektakl wadzy, Warszawa 1988, s. 182.

19 Ibidem, s. 203.

20 J. Baszkiewicz, wiat wartoci i wiat symboli, [w:] Pastwo, rewolucja, kultura polityczna, Pozna

2009, s. 720. 21

G. Le Bon, Psychologia tumu, Warszawa 1994, s. 38. 22

Patrz: T. Bodio, Z bada nad stabilnoci i zmiennoci zachowa politycznych, [w:] Studia Nauk Politycznych, nr 5 6, Warszawa 1987, s. 85.


2. wymaga szerokiego udziau mas spoecznych w owym wydarzeniu23. Sia aktu delegitymizujcego mierzona jest waciwie ilociowym w nim udziaem. wiadczy o tym midzy innymi fakt, i przywdcy demonstracji czy imprez masowych czsto w porwnaniu z danymi sub porzdkowych zawyaj ilo uczestnikw biorcych udzia w wydarzeniu. Wynika to zapewne z poczucia, i liczniejszy tum jako bardziej reprezentatywna cz spoeczestwa posiada wiksze prawo do wyraenia swojej racji oraz wiksze moliwoci w narzuceniu ich pozostaym grupom.

3. stanowi inicjacj dla dalszych zmian systemowych o charakterze instytucjonalnym, prawnym, ekonomicznym itp. Jak zauwaa J. Baszkiewicz tego typu wydarzenia mobilizujce masy, przy udziale wielu uprzednich przyczyn doprowadzajcych do sytuacji rewolucyjnej, stanowi detonator rewolucji24. Jest on niezbdny w procesie inicjacji i gwatownego przyspieszenia zmian; ma znamiona przemiany wizualnej, widocznej w przestrzeni publicznej i przede wszystkim widowiskowej, co pozwala jej na pozostanie na dugo w pamici zbiorowej pokole i stanowienie podstawy dla budowania tosamoci wielkich grup spoecznych.

4. jest wanym dla spoecznoci lokalnej lub narodu punktem odniesienia w stosunku do susznoci podjtych dziaa, budowy wasnej tosamoci, poczucia wsplnoty. Gwatowne przemiany spoeczne uwaane s za te, ktre zostawiaj w wiadomoci spoecznej najtrwalszy lad25. Jeszcze bardziej znamienne znaczenie fakt ten przybiera w dobie rozwoju mediw masowych, gdzie poprzez moliwo rejestracji obrazw omawianych wydarze, s one upowszechniane na niespotykan dotd skal. Warto w tym miejscu przeanalizowa wydarzenie historyczne upadku berliskiego

muru, w oparciu o powysze wytyczne. Zanim to nastpi, przytoczone zostan

chronologicznie fakty historyczne w NRD w roku 1989, ktre bezporednio lub porednio przyczyniy si do tego aktu.

Wraz ze zmieniajc si sytuacj geopolityczn, wola zmian w NRD i masowe poparcie dla nich zaczy wzrasta. Istotna i prekursorska wydaje si by tu rola otwarcia

23 A. Kolasa Nowak, Zmiana systemowa w Polsce w interpretacjach socjologicznych, Lublin 2010, s.

28. 24

Jak Baszkiewicz wymienia kilka przyczyn zaistnienia rewolucji kryzysu politycznego, ktre wspomagane s przez tzw. detonator rewolucji. Owe przyczyny to: 1. finansowe bankructwo pastwa 2. kryzys dynastyczny 3. skutki wojny 4. natenie korupcji 5. impotencja reformatorska si dawnego porzdku 6. reformy otoczenia midzynarodowego. Warto zauway, i wszystkie z wymienionych s adekwatne do sytuacji rewolucyjnej w NRD w 1989 roku przy zaoeniu, i owy detonator stanowi upadek muru berliskiego. Patrz: J. Baszkiewicz, Wolno..., s. 120 i nast., 25

Zob. R. Kot, Mity wiadomoci spoecznej, [w:] Transformacja i wartoci. Aksjologiczne aspekty transformacji ustrojowej w Polsce, red. W. Kaczocha, S. Popawski, Zielona Gra 1997, s. 161 i nast.


granicy midzy Wgrami a Austri. Wynikajce z porozumienia midzy wadzami na Wgrzech a kanclerzem Kohlem usunicie drutu kolczastego, spowodowao masow ucieczk przez granic znaczcej liczby obywateli NRD wypoczywajcych gwnie na wakacjach nad Balatonem. Statystyki mwi tu o wgierskim obozie dla uchodcw, w ktrym przebywao 50 tys. Niemcw. Do wrzenia 1989 roku do RFN trafia 110 tys. Niemcw z NRD (w tym 39 tys. legalnie)26. Liczby te wskazuj, i bierno obywateli Niemieckiej Republiki Demokratycznej spowodowana bya raczej brakiem realnej okazji do wyraenia sprzeciwu, ni brakiem dziaa spowodowanym wzgldami ideologicznymi. Podczas gdy strach przed konsekwencjami buntu skutecznie zapobiega wystpieniom antysystemowym, to widok wsplnego celu przez masy ludzkie (w tym przypadku: dostania si do RFN), wytworzy poczucie interesu zbiorowego oraz wsplnoty mylenia. Atmosfera ta w coraz wikszym stopniu ulegaa spotgowaniu w samej NRD, gdzie na jesieni regularnie wybuchay ju masowe demonstracje27. Coraz wiksze poczucie jednoci wyraane byo midzy innymi poprzez transparenty (Wir sind das Volk) oraz zwikszajc si regularnie liczb demonstrujcych28. Okazay si one czynnikiem mobilizujcym i integrujcym opozycj, pewnego rodzaju kapitaem spoecznym, noszcym znamiona masowego protestu29. Wymiar wyjtkowy i symboliczny miay jednak dopiero wydarzenia z 9 listopada 1989 roku. Analiza artykuw prasowych z polskich dziennikw i tygodnikw z miesica listopada 1989 roku, daje obraz upadku muru berliskiego jako aktu przede wszystkim masowego, ywioowego i penego entuzjazmu wobec zachodzcych zmian, co wiadczy o delegitymizacji starego porzdku. Opisy niszczenia systemu umocnie granicznych przywodzi na myl opisy wydarze w Polsce w 1918 roku, kiedy mawiano, i Polska nie wybia si na niepodlego, a wybucha. Podobne wraenie ma si po analizie relacji z wydarze w Berlinie, gdzie otwarciu granic towarzyszy swoisty wybuch i masowa ekspresja emocji. Warto w tym miejscu kilka takich relacji przytoczy. Reporter Polityki Marek Regel pisze o nocy peni szczcia, podkrelajc niespodziewany przez nikogo zapa i rado z jak obywatele NRD przekraczaj nowo

26 A. Centkowska, op. cit., s. 29 30.

27 Midzy innymi 25 wrzenia w Lipsku (ok. 5 tys. osb), 7 padziernika w Berlinie Wschodnim, Lipsku,

Poczdamie i Drenie, 9 padziernika ponownie w Leipzig, 21 padziernika w Drenie, Plauen, Poczdamie, Karl-Marx-Stadt, 23 padziernika ponownie w Lipsku (300 tys. osb), 4 listopada w Berlinie Wschodnim (kilkaset tysicy nawet do miliona demonstrantw. Patrz: S. erko, Zmierzch NRD. Ewolucja sytuacji wewntrznej w latach 1989 1990, [w:] red. L. Janicki, B. Koszel, W. Walczyski, Zjednoczenie Niemiec. Studia politologiczno-ekonomiczno-prawne, Pozna 1996, s. 77 - 80. 28

I. Smolarkiewicz, Ruchy obywatelskie w Niemczech Wschodnich w 1989 roku, [w:] Przegld Zachodni, nr 2 (335) 2010, s. 197 - 198. 29

Ibidem, s. 190.


otwart granic30. Rzeczpospolita podkrela, oprcz entuzjazmu i radoci towarzyszcej nocy z 9 na 10 listopada, tempo zmiany oraz zaskoczenie samych berliczykw, ktrzy zachceni du liczb oczekujcych na przejcia graniczne, dokonali byskawicznego aktu zjednoczenia w sensie ludnociowym i migracyjnym. Jerzy Wierzchowski na amach dziennika pisa podkrelajc dynamizm chwili: Trudno si w ogle zorientowa, czy to ju tamten, czy jeszcze ten Berlin31. T ywioowo podkrelaj take korespondenci zagraniczni, midzy innymi T. Ash, ktry pisze: Powiedzie, e protest spoeczny narasta w postpie geometrycznym to mao32. Warto w tym miejscu doda, i fakt zjednoczenia poprzez zanegowanie barier i faktyczne zintegrowanie ludnoci dostrzegli take przywdcy pastw zarwno bloku wschodniego jak i ci z Zachodu. Horst Teltschik doradca Kanclerza RFN pisze o reakcji wadz radzieckich: Przypuszczalnie Gorbaczow obawia si, e nastroje na obydwu wiecach mog sta si bardzo gorce i nastpi piesze zjednoczenie. Politycy mog wwczas utraci kontrol nad wydarzeniami i znale si wkrtce wobec faktw dokonanych33. Podobne, cho pocztkowo nieco bardziej entuzjastyczne nastawienie do zaistniaych wydarze wyrazi Prezydent Franois Mitterrand, ktry nazwa je godzin ludu34. W polskiej prasie dostrzeony zosta take upadek argumentacji legitymizujcej mur jako antyfaszystowskiego wau ochronnego. Marek Kossakowski pisze w artykule dla Gazety Wyborczej z 13 listopada 1989 roku: Przez 28 lat zdaniem wschodnioeuropejskich politykw, by najwaniejszym gwarantem pokoju w Europie. Take gwarantem socjalizmu w krajach bloku35. Warto w tym miejscu spojrze na kwesti udziau mas w delegitymizacji systemu politycznego w NRD w sposb komparatystyczny, biorc pod uwag rozpad w przecigu kilku lat caego bloku wschodniego. W szczeglnoci interesujce wydaje si by tutaj spojrzenie porwnawcze z tranzycj w Polsce. Warto zwrci uwag, i rewolucja w NRD, ktrej kwintesencj i punktem zapalnym by upadek muru berliskiego, miaa charakter gwnie oddolny. Tum, pocztkowo w innych miastach wschodnioniemieckich, a nastpnie w samym Berlinie Wschodnim zdoa zainicjowa procesy spontaniczne o charakterze rewolucyjnym. Mimo i samo otwarcie granicy nie byo decyzj tumu a kierownictwa SED, byo ono przez masy w istotnym stopniu wymuszone. Bezporedni przyczyn owej decyzji

30 M. Regel, Noc pena szczcia, Polityka z dnia 18.11.1989 nr 46 (1698), s. 12

31 J. Wierzchowski, Przeamywanie muru, Rzeczpospolita z dnia 14.11.1989, nr 264, s. 1, 3.

32 T. G. Ash ,Wiosna obywateli. Rewolucja 1989 widziana w Warszawie, Budapeszcie, Berlinie i Pradze,

Londyn 1990, s. 47. 33

H. Teltschik, 329 dni. Zjednoczenie Niemiec w zapiskach doradcy kanclerza, Warszawa 1992, s. 19. 34

Ibidem, s. 25. 35

M. Kossakowski, Mur i historia, Gazeta Wyborcza z dnia 13.11.1989, nr 133, s. 1.


byo bowiem masowe przemieszczanie si (ucieczki) Niemcw z NRD ze Wschodu na Zachd, co skutkowao katastrof dla gospodarki wschodnioniemieckiej. Mona powiedzie, i ogoszenie 9 listopada w programie Aktuelle kamera, e mona swobodnie przekracza granic, spowodowane byo chci uratowania wadzy przez Egona Krenza nadmiar pracownikw w RFN i swoboda przepywu ludzi miay tu doprowadzi do zatrzymania fali emigracji36. Trafnie sytuacj t uj Wiesaw Burger piszc: W cztery tygodnie po upadku Honeckera, jego nastpca E. Krenz dziurawi mur, aby unikn zaamania si NRD stopniowo toncej republiki37. W Polsce transformacje przebiegaa zgoa w innej formie i politycznej atmosferze. W obradach okrgego stou uczestniczya opozycja, ktra miaa co prawda szerokie poparcie spoeczne oraz legitymacj do negocjacji, nie przewidywaa ona natomiast udziau mas spoecznych w samym procesie przemian. Pokojowe negocjacje na wysokim szczeblu sprawiy, i okrgy st sta si symbolicznym punktem stycznoci midzy systemem politycznym ancien regime oraz nowym porzdkiem bdcym efektem kompromisu. Rozmowy te przez niektre rodowiska opozycyjne s postrzegane jako zmowa nad gowami szerokich mas spoecznych. Do dzi opinia ta jest przyczyn spoecznych antagonizmw w Polsce. Istotny odsetek spoeczestwa neguje przez to prawomocno zaistniaej transformacji czy wyraa wtpliwo co do prawnego usankcjonowania cigoci wadzy pastwowej. Za przyczyn tego stanu rzeczy mona by uzna brak widowiskowych wydarze sterowanych oddolnie, zdolnych kanalizowa emocje, dawa wyraz uczestnictwa caego spoeczestwa i jego solidarnoci w momencie historycznego zwrotu. Zmiany spoeczne rzadko kiedy przebiegaj wszake w sposb zaplanowany a dziaania reformatorskie nie zdoaj zastpi historii38. Tymczasem w Niemieckiej Republice Demokratycznej akt zanegowania przez masy prawomocnoci podziau narodu zmaterializowa si poprzez aktywno spoeczn obywateli. Odczuwalne dla mas niekorzystne zjawiska ekonomiczne, masowe ucieczki, ktre reimowi coraz trudniej byo zatai przed opini publiczn, wreszcie zachty do reform ze strony ZSRR, doprowadziy do masowej mobilizacji. Procesy spontaniczne, ktre najwyraniej ujawniy si w akcie niszczenia berliskiego muru, przybray charakter rewolucyjny, a nie ewolucyjny, jak miao to miejsce w Polsce w 1989 roku. Std zapewne prawie cakowita

36 A. Centkowska, op. cit., s. 35.

37 W. S. Burger, Zjednoczenie Niemiec. Spoeczno-polityczne i midzynarodowe uwarunkowania,

Szczecin 1994, s. 35. 38

A. Kolasa Nowak, Zmiana systemowa w Polsce w interpretacjach socjologicznych, Lublin 2010, s. 28.


wymiana elit w Niemczech Wschodnich po okresie politycznej zmiany, mimo stosunkowo sabych struktur opozycyjnych, podczas gdy w Polsce dua cz establishmentu pozostaa u wadzy. Co wicej, istnieje przekonanie, i w 1989 r. mieszkacy NRD mogli pody dwojak drog: tumu biorcego sprawy w swoje rce i doprowadzajcego do szybkich reform (w tym zjednoczenia) popieranego przez masy oraz drog ruchw obywatelskich, ktre zasadzajc si na polskich wzorcach, pragny wywaonych zmian ewolucyjnych w ramach istniejcego systemu39. W zaistniaych wypadkach warto wic zwrci uwag na rol procesw spontanicznych. Z napitnowania spoecznego dysfunkcji systemu oraz z pojawienia si nowych zachowa i postaw spoecznych, wyprowadzono wnioski o koniecznoci przemiany symbolicznego upadku muru w fundamentalne systemowe zmiany w przyszoci. Mona wic powiedzie, i ywioowo, ktra towarzyszya niszczeniu muru berliskiego przez masy spoeczne, przyczynia si wyranie do ksztatu dalszych wydarze. Rozpatrywany ywioowy akt spoeczny do szybko przerodzi si w akt symboliczny a przez to historyczny dla najnowszych dziejw Niemiec. Wysoka mobilizacja i stworzenie masowego ruchu spoecznego sprawiy, i w zbiorowej pamici obywateli byego NRD zaistnia moment miodowego miesica transformacji. Wydaje si to by niezwykle istotny fakt w budowaniu mitu zwycistwa nad autorytaryzmem oraz narodowej tosamoci. Odwoanie si do symbolu upadku muru moe stanowi wzmocnienia tego typu odczu. Elementem sprzyjajcym moe by tu fakt zaistnienia aktora grupowego w dynamice przeksztace; podczas gdy w Polsce byli to gwnie robotnicy, w rewolucji w NRD godny podkrelenia jest udzia szerokich mas spoecznych, co buduje poczucie jednoci i zjednoczenia rnych rodowisk w imi wsplnego celu. Wszystko to zdaje si wskazywa, i upadek muru berliskiego mia znamiona delegitymizacji symbolicznej na poziomie caego systemu, ktra w pniejszym terminie skutkowaa zaistnieniem caego wachlarza przemian przypiecztowanych aktem zjednoczenia Niemiec.

4. Zakoczenie

Rola tumu mas spoecznych wydaje si by niezwykle istotna w toku dyskusji o wpywie upadku muru na dalszy przebieg wydarze, ktrych zbiorowym bohaterem by nard niemiecki pod koniec lat 80` XX wieku. Niezwykle trafn i obrazow metafor posuy si tu Gerard Labuda twierdzc, i wzniesienie w 1961 roku osawionego muru berliskiego

39 I. Smolarkiewicz, op. cit., s. 199.


spowodowao znany efekt podobny do gromadzenia si im duej, tym silniej coraz wikszego naporu wody na zapor wodn, co skutkowao pkniciem muru w 1989 roku40. A. Wolff-Powska dodaje, i przyspieszenie dyktowane przez enerdowsk ulic okrelio scenariusz wydarze, ktre wywary gboki wpyw na wiadomo obywateli wschodniej czci Niemiec. Ich kondycja spoeczna i psychiczna stanowi w pierwszym etapie przemian bardziej przedmiot zainteresowa i analiz psychiatrw ni politologw i socjologw41. Wraenie to przywiecao z pewnoci masom wdrapujcym si na mur i przy pomocy rnych narzdzi niszczcym jak uj to prezydent Stanw Zjednoczonych George Bush pomnik klski komunizmu42. Inn kwesti stanowi fakt, i samo kierownictwo SED ju w 1989 roku zdawao sobie spraw z delegitymizujcej siy tumu. Jak wspomina w swoich zapiskach relacjach z rewolucji w Europie rodkowo-Wschodniej T. Ash Nawet KC partii przyzna we wstpie do pospiesznie naszkicowanego programu dziaania, e rewolucyjny ruch ludowy zapocztkowa proces gbokich przemian43.

Zburzenie muru berliskiego stanowio pierwszy tak wyrany akt delegitymizujcy system polityczny i jednoczenie fakt wspistnienia dwch pastw niemieckich w tej jake specyficznej sytuacji w stosunkach midzynarodowych w Europie pod koniec 1989 roku. Rdzeniem kadej kultury politycznej jest legitymizacja politycznego systemu. Wyraa ona stopie akceptacji aktualnego porzdku politycznego i identyfikacji obywateli z reprezentowanym przeze systemem wartoci (...). W miar dyskredytacji socjalizmu w latach osiemdziesitych obniaa si wi emocjonalna niektrych krgw spoeczestwa z pastwem jako wyrazicielem ideologii. Potwierdzaj to midzy innymi badania Lipskiego Instytutu Bada Modziey44. Jasne jest zatem, i niszczycielska sia tumu wobec berliskiego muru, bya jednoczenie si spoeczn wymierzon przeciwko podziaowi pastwa jak i przeciwko systemowi politycznemu NRD. Destrukcyjne (a jednoczenie paradoksalnie twrcze) dziaanie tumu zostao skumulowane w akcie niszczenia symbolicznej zapory midzy pastwami, przez co samo w sobie stao si symboliczne. Nie ulega wszake wtpliwoci, i sam mur berliski stanowi odzwierciedlenie w przestrzeni publicznej cech enerdowskiego systemu: represyjnoci, ograniczonych swobd obywatelskich

40 G. Labuda, Zjednoczenie Niemiec spojrzenie w przeszo i w przyszo, [w:] Przegld Zachodni,

nr 1 (258) 1991, s. 69. 41

A. Wolff-Powska, Oswojona..., s. 196 42

A. Centkowska, op. cit., s. 30 43

T. G. Ash ,op. cit., Londyn 1990, s. 44. 44

A. Wolff-Powska, Wewntrzne aspekty zjednoczenia Niemiec, [w:] Przegld Zachodni, nr 1 (258) 1991, s. 9, 11.


(w tym prawa do swobodnego przemieszczania si45), brutalnoci sub porzdkowych, struktur militarnych i innych. Jednoczenie mur jako symbol problemw wewntrznych podzielonego pastwa, stanowi dodatkowo symboliczny punkt styczny podzielonej Europy, a nawet caego wiata. Ukuty w latach 40` termin elazna kurtyna zmaterializowa si waciwie w roku 1961 i od tej pory w wiadomoci zbiorowej Europejczykw czstokro by utosamiany wanie z murem w Berlinie. Tym bardziej wic pas umocnie granicznych przechodzcy przez jedno z najwaniejszych i najwikszych miast Starego Kontynentu traktowany by przez pryzmat Berliner Mauer jako symbolu w wikszym stopniu uwydatniajc jego element znaczcy ni znaczeniowy. Uderzenie w obiekt nacechowany ekspresywnie do tego stopnia, i stanowi odzwierciedlenie caego systemu represji, stanowio wic jednoczenie wyraenie sprzeciwu wobec samego systemu.

9 listopada 1989 roku nastpia wic delegitymizacja symboliczna na poziomie wiadomoci mieszkacw Berlina Wschodniego, a pniej, dziki mediom wikszoci spoeczestwa NRD. By to akt majcy miejsce w przestrzeni publicznej, angaujcy tumy, inicjujcy dalej postpujc zmian polityczn i silnie oddziaywujcy na sfer emocjonaln jednostek bdcych czci mas, co klasyfikuje owe wydarzenie jako przykad symbolicznej delegitymizacji. Cho by to jeden z wielu tego typu aktw w historii Europy i wiata, stanowi dzi z pewnoci jedn z najbardziej znamiennych dat jednoczcych Stary Kontynent i synonim koca dwubiegunowoci wiata.

45 I. Smolarkiewicz, op. cit., s. 195.


BIBLIOGRAFIA

Monografie

Ash T. G., Wiosna obywateli. Rewolucja 1989 widziana w Warszawie, Budapeszcie, Berlinie i Pradze, Londyn 1990 Baszkiewicz J., Wolno, rwno, wasno. Rewolucje buruazyjne, Warszawa 1981 Burger W. S., Zjednoczenie Niemiec. Spoeczno-polityczne i midzynarodowe uwarunkowania, Szczecin 1994 Centkowska A., Mur berliski. Od podziau do jednoci Niemiec, Toru 2005 Czubiski A., Polityka ZSRR wobec Niemiec, w: Droga Niemcw do ponownego zjednoczenia pastwa 1949 1990, Pozna 1991 Filipowicz S., Mit i spektakl wadzy, Warszawa 1988 Kolasa - Nowak A., Zmiana systemowa w Polsce w interpretacjach socjologicznych, Lublin 2010 Le Bon G., Psychologia tumu, Warszawa 1994 Sok W., Legitymizacja systemw politycznych, Lublin 1997 Wolff-Powska A., Oswojona Rewolucja. Europa rodkowa i wschodnia w procesie demokratyzacji, Pozna 1998 Teltschik H., 329 dni. Zjednoczenie Niemiec w zapiskach doradcy kanclerza, Warszawa 1992 Wrbel S., Funkcjonalistyczne koncepcje dynamiki politycznej, Katowice 1992

Artykuy w pracach zbiorowych

Baszkiewicz J., wiat wartoci i wiat symboli, [w:] Pastwo, rewolucja, kultura polityczna, Pozna 2009, s. 720.


Beetham D., Legitymizacja wadzy, [w:] red. J. Szczupaczyski, Wadza i spoeczestwo, Warszawa 1995. Kiwerska J., Midzynarodowe uwarunkowania zjednoczenia Niemiec, [w:] red. L. Janicki, B. Koszel, W. Walczyski, Zjednoczenie Niemiec. Studia politologiczno-ekonomiczno-prawne, Pozna 1996. Kot R., Mity wiadomoci spoecznej, [w:] Transformacja i wartoci. Aksjologiczne aspekty transformacji ustrojowej w Polsce, red. W. Kaczocha, S. Popawski, Zielona Gra 1997 erko S., Zmierzch NRD. Ewolucja sytuacji wewntrznej w latach 1989 1990, [w:] red. L. Janicki, B. Koszel, W. Walczyski, Zjednoczenie Niemiec. Studia politologiczno-ekonomiczno-prawne, Pozna 1996

Artykuy w czasopismach naukowych

Bodio T., Z bada nad stabilnoci i zmiennoci zachowa politycznych, [w:] Studia Nauk Politycznych, nr 5 6, Warszawa 1987 Labuda G., Zjednoczenie Niemiec spojrzenie w przeszo i w przyszo, [w:] Przegld Zachodni, nr 1 (258) 1991 Smolarkiewicz I., Ruchy obywatelskie w Niemczech Wschodnich w 1989 roku, [w:] Przegld Zachodni, nr 2 (335) 2010 Wolff-Powska A., Wewntrzne aspekty zjednoczenia Niemiec, [w:] Przegld Zachodni, nr 1 (258) 1991

Artykuy prasowe Kossakowski M., Mur i historia, Gazeta Wyborcza z dnia 13.11.1989, nr 133 Regel M., Noc pena szczcia, Polityka z dnia 18.11.1989 nr 46 (1698) Wierzchowski J., Przeamywanie muru, Rzeczpospolita z dnia 14.11.1989, nr 264

Internet

www.bild.bundesarchiv.de www.stosunki-miedzynarodowe.pl


Jakub Jakubowski [[email protected]] specjalista w dziedzinie marketingu i administracji europejskiej, politolog. Pracownik dziaw sprzeday i marketingu kilku poznaskich firm. Ukoczy studia na Wydziale Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. Obecnie doktorant na tyme wydziale w Pracowni Marketingu Politycznego. Specjalizuje si w wykorzystaniu nowych mediw w marketingu, reklamie i komunikowaniu wizualnym. W ramach prowadzonych zaj na Uczelni prowadzi warsztaty wiczeniowe z zakresu marketingu politycznego i socjotechniki. Z racji bliskich zwizkw z uczelni zajmowa si organizacj szkole dla stowarzysze dziaajcych w ramach Uniwersytetu. Interesuje si kinem polskim i europejskim, nowymi mediami, polityk.

Upadek muru berlinskiego jako przyklad delegitymizacji symbolicznej

Documents

Transcript of Upadek muru berlinskiego jako przyklad delegitymizacji symbolicznej