Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Gospodarka rolno ... - final.pdf1.1. Udział branży...

Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie

Gospodarka rolno-spożywcza krajów Unii Europejskiej

Grzegorz Królikowski

Kraków 2010

1

Wstęp

Przemysł spożywczy jest sektorem gospodarki europejskiej najbardziej związanym

z działaniami instytucji Unii Europejskiej. Jest tak z dwóch powodów. Po pierwsze baza

surowcowa dla tego przemysłu jest regulowana poprzez różne instrumenty oddziaływania,

mające ustabilizować podaż i ceny produktów pierwszego przetworzenia. W 2006r. wydatki

na rolnictwo sięgnęły 47% całego budżetu UE i stanowiły największy obszar wydatkowania,

bez uwzględnienia środków na obszary wiejskie w ramach Polityki Spójności. Tak wysoki

poziom finansowania świadczy o aktualności podjętego problemu, szczególnie w świetle

postulatów stopniowego obniżania środków finansowych na Wspólną Politykę Rolną w

ramach kolejnych Perspektyw Finansowych.

Po drugie instytucje UE są odpowiedzialne za rozległą legislację w ramach polityki

ochrony konsumentów i ochrony zdrowia, zwaną całościowo Wspólnotowym Prawem

Żywieniowym. Głównym problemem podejmowanym przez to prawodawstwo jest

dopuszczalność różnych substancji do użycia w procesie produkcji jak konserwanty,

barwniki, substancje słodzące, stabilizatory czy dopuszczalny poziom zawartości substancji

szkodliwych, jak antybiotyki.

To właśnie przemysł spożywczy dotyka najwięcej działań legislacyjnych, a zapadające

decyzje stają się przedmiotem dyskusji w mediach częściej, niż w przypadku jakiejkolwiek

innej polityki Unii Europejskiej. Przemysł spożywczy i rolnictwo podlega ciągłym zmianom

w nowych krajach członkowskich, przez co trzeba rozumieć koncentrację zakładów,

umiędzynarodowienie działalności, wdrażanie nowych technologii produkcji oraz systemów

zarządzania i logistyki.

Powyższe przyczyny skłoniły autora do dokonania analizy tej gałęzi gospodarki Unii

Europejskiej. W rozdziale pierwszym wskazano wagę przemysłu spożywczego i rolnictwa w

krajach UE oraz najważniejszych podmiotach gospodarki światowej, poprzez wskaźniki

udziału w PKB danego kraju oraz zatrudnienia na poszczególnych etapach procesu

gospodarowania. Zwrócono uwagę na specyfikę sektora spożywczego oraz opisano strukturę

rolnictwa UE jako podstawy tej gałęzi. Rozdziały drugi i trzeci poświęcono poszczególnym

segmentom produkcji, przy czym w rozdziale drugim zbadano przetwórstwo surowców

roślinnych, natomiast rozdział trzeci poświęcono przemysłowi produktów hodowli zwierząt.

Głównym przedmiotem analizy są trendy w produkcji, kształtowaniu cen, handlu

2

zagranicznym i konsumpcji produktów przemysłu spożywczego. Przedstawiono także

największe przedsiębiorstwa polskie i europejskie działające w danym sektorze. W każdej z

sekcji uwzględniono instrumenty oddziaływania ze strony organów UE i państw

członkowskich, a także omówiono specyficzne problemy związane z rynkami produktów, jak

problem biopaliw, roślin genetycznie modyfikowanych czy dostosowanie polskiego

mleczarstwa po 2004r.

3

Rozdział 1

Miejsce sektora rolno-spożywczego w gospodarce Europy na tle świata

1.1. Udział branży rolno-spożywczej w gospodarce Europy na tle świata Zrozumienie zagadnienia postawionego w tytule pracy wymaga rozpatrzenia go

w szerszym kontekście. Te szersze ramy w jakich znajduje się europejski rynek artykułów

spożywczych i europejska gospodarka rolno-spożywcza to ramy gospodarki światowej. Jej

wartość szacuje się obecnie na ok. 65 bilionów USD1. Biorąc pod uwagę Produkt Krajowy

Brutto mierzony parytetem siły nabywczej, w czołówce najwartościowszych gospodarek

świata znajdują się: Unia Europejska z wynikiem 14 bilionów 940 miliardów USD oraz USA

z liczbą 14 bilionów 440 miliardów USD. O połowę mniejszą wielkość zanotowano dla

trzeciej gospodarki światowej – Chin - 7 bilionów 992 miliardów USD. Resztę rankingu dla

dwudziestu dwóch najwartościowszych gospodarek światowych przedstawia tabela 1. Można

zauważyć, że Unia Europejska wraz z 14 państwami tego zestawienia generuje około 55

bilionów 312 miliardów USD, co stanowi w przybliżeniu 88%2 wartości gospodarki

globalnej. Osiem z dwudziestu dwóch państw tabeli to kraje azjatyckie.

Tab. Najwartościowsze gospodarki światowe w 2008r.

Lp. Państwo PKB mierzony parytetem siły nabywczej1. Unia Europejska 14.940.000.000.000 USD2. Stany Zjednoczone 14.440.000.000.000 USD3. Chiny 7.992.000.000.000 USD4. Japonia 4.340.000.000.000 USD5. Indie 3.304.000.000.000 USD6. Niemcy 2.925.000.000.000 USD

1 EconomyWatch; World Economy; World Economic Indicators za CIA World Factbook wersja elektroniczna: www.economywatch.com/world_economy/world-economic-indicators/world-gdp.html (data dostępu 24.11.2009)

2 Obliczenia własne w oparciu o dane z CIA World Factbook z 2008 roku; World; Economy wersja elektroniczna: www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html (data dostępu 24.11.2009)

4

7. Rosja 2.271.000.000.000 USD8. Wielka Brytania 2.236.000.000.000 USD9. Francja 2.133.000.000.000 USD10. Brazylia 1.998.000.000.000 USD11. Włochy 1.827.000.000.000 USD12. Meksyk 1.567.000.000.000 USD13. Hiszpania 1.402.000.000.000 USD14. Korea Południowa 1.338.000.000.000 USD15. Kanada 1.303.000.000.000 USD16. Indonezja 916.700.000.000 USD17. Turcja 903.900.000.000 USD18. Iran 843.700.000.000 USD19. Australia 802.900.000.000 USD20. Tajwan 713.700.000.000 USD21. Holandia 673.500.000.000 USD22. Polska 670.700.000.000 USDŹródło: CIA World Factbook z 2008 roku; World; Economy

wersja elektroniczna: www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html (data dostępu 24.11.2009)

W strukturze światowego PKB rolnictwo zajmuje niewielki odsetek – około 4%,

przemysł tworzy 32%, a usługi 64% światowego PKB3. Wynika to z faktu, iż kraje tworzące

przeważającą część PKB świata to kraje wysoko rozwinięte gospodarczo i technologicznie, co

oznacza produkcję i wymianę dóbr o wysokiej wartości dodanej. Do tej kategorii towarów nie

należą natomiast artykuły rolno-spożywcze. Biorąc pod uwagę liczne kraje słabo rozwinięte

w których udział rolnictwa w PKB jest wyższy, można by się spodziewać, że omawiany

rozkład PKB światowego będzie się kształtował nieco odmiennie. Trzeba jednak zauważyć,

że słabo rozwinięte kraje o profilu rolniczo-surowcowym są zmuszone zaspokajać wysoki

popyt wewnętrzny. Ponadto słaba infrastruktura i zaplecze techniczne nie pozwalają na

zapewnienie odpowiedniej jakości, przechowywania i dystrybucji. Niewłaściwe

przechowywanie i konserwowanie produktów powoduje, że są obecne jedynie na rynkach

lokalnych i regionalnych, a napływ tych produktów na rynki nie jest dostosowany do

zmieniającego się popytu. Do problemów krajów rolniczych dołączyć należy

nieprzewidywalne klęski naturalne doprowadzające do braku stabilizacji produkcji rolnej.

Wymienione czynniki powodują, że artykuły rolno-spożywcze z tych krajów w niewielkiej

ilości docierają na rynek światowy. Tym samym nie mają wpływu na ich ceny światowe.

3 Dane z CIA World Factbook z 2008 roku; World; Economy wersja elektroniczna: www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html (data dostępu 24.11.2009)

5

Udział rolnictwa w PKB krajów „starej” Unii (15 krajów) wynosi 2,2%4, natomiast

wśród nowych państw członkowskich UE (125 krajów) wynosi 4,9%6. Udział procentowy

sektora rolnictwa w PKB dla ośmiu najważniejszych regionów gospodarczych świata

przedstawia tab. 2. Z perspektywy Unii Europejskiej istotne są jeszcze dwa duże państwa,

których stosunki z UE mają charakter szczególny – Turcja i Ukraina. W obu przypadkach

udział rolnictwa w tworzeniu dochodu narodowego tych państw jest znaczny i wynosi

odpowiednio – 8,8%7 i 9,3%8.

1.2. Struktura zatrudnienia w sektorze rolno-spożywczym

Dalsza analiza związana jest ze zbadaniem liczby ludności zatrudnionej w rolnictwie

(pod tym pojęciem statystyki umieszczają łącznie dane dla leśnictwa i rybołówstwa).

Porównując wcześniejsze dane na temat udziału rolnictwa w PKB można łatwo zauważyć, że

odsetki zatrudnionych w rolnictwie niemal w każdym przypadku są wyższymi wartościami.

Największe rozpiętości pomiędzy tymi dwoma wskaźnikami występują w Portugalii (udział

rolnictwa w PKB - 2,8%, odsetek siły roboczej w rolnictwie - 10%), Grecji (odpowiednio –

3,7% i 12,4%). Natomiast z nowych krajów członkowskich w Rumunii (8% i 29,7%), Polsce

(4,1% i 17,4%) oraz na Litwie (udział rolnictwa w PKB 4,5%, odsetek zatrudnionych w

rolnictwie – 14%). Są to kraje, które: w swojej historii gospodarczej przez długi czas

pozostawały gospodarkami rolniczo-przemysłowymi, są uboższe w stosunku do dużych

krajów Europy zachodniej, takie które w dużym stopniu skorzystały (Portugalia, Grecja) lub

w dużym zakresie korzystają z instrumentów finansowych Wspólnej Polityki Rolnej i Polityki

Regionalnej. Spostrzeżenie potwierdzi się, jeśli porównamy oba wskaźniki dla Anglii, Francji,

Niemiec, Włoch, Hiszpanii czy Irlandii. Różnice między nimi wynoszą zaledwie 1-2%. Fakt,

iż oba odsetki (udziału rolnictwa w PKB i udziału zatrudnionych w tym sektorze) nie różnią

się, wskazuje na wysoki stopień dostosowań strukturalnych w wysokorozwiniętym rolnictwie

4 Obliczenia własne na podstawie CIA World Factbook z 2008 roku dla poszczególnych krajów UE.

5 W obliczeniach nie uwzględniono Cypru, Malty i Luksemburga ze względu na ich niewielki wkład w rolnictwo UE.

6 Wartość tę zawyżają: Łotwa (12,1%), Rumunia (8%) i Bułgaria (7%).

7 CIA World Factbook z 2008 roku; Country Comparison; Ukraine; wersja elektroniczna: https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/up.html(data dostępu: 24.11.2009)

8 CIA World Factbook z 2008 roku; Country Comparison; Turkey; wersja elektroniczna: https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html (data dostępu: 24.11.2009)

6

największych krajów UE. Wysoki odsetek siły roboczej zatrudnionej w rolnictwie wskazuje

na wysoką pracochłonność9 oraz niedostosowanie w strukturze gospodarstw rolnych.

Porównując inne regiony gospodarcze świata dochodzimy do takich samych

wniosków. Rozpiętości między dwoma wskaźnikami są jeszcze większe niż w przypadku

krajów UE. O ile dla Federacji Rosyjskiej współczynniki wynoszą (udział rolnictwa w PKB

- 4,7%, odsetek zatrudnionych w rolnictwie – 10,2%) to już w przypadku Ukrainy i Turcji

widać wyraźne różnice. Dla Indii i Chin omawiane rozpiętości są ogromne i sięgają 42,4

punktów procentowych (dla Indii), oraz 31,7 punktów procentowych (dla Chin).

W przypadku Stanów Zjednoczonych, zgodnie z oczekiwaniami, oba wskaźniki są bardzo

niskie i zbliżone do siebie. Szczegółowe zestawienie prezentuje tabela 2.

Tab. Udział rolnictwa w PKB, a zatrudnienie w wybranych gospodarkach świata

Lp. Kraj udział rolnictwa

w PKBodsetek zatrudnionych

w rolnictwie1. Indie 17,6% 60%2. Chiny 11,3% 43%3. Turcja 8,8% 29,5%4. Ukraina 9,3% 19,4%5. Brazylia 6,7% 20%6. Rosja 4,7% 10,2%7. Unia Europejska – ogółem 3,3% 5,6%8. UE – nowe kraje 4,9% 10%9. UE – stare kraje 2,2% 4,4%10. Stany Zjednoczone 1,2% 0,6%Źródło: CIA World Factbook z 2008 roku tabele przekrojowe dla poszczególnych krajów świata. wersja

elektroniczna: https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields2012.htmlhttps://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields2048.html (data dostępu: 29.12.2009)

Dopełnieniem analizy musi być przedstawienie danych informujących

o bezwzględnej, a nie stosunkowej liczbie osób pracujących w rolnictwie. Warto nadmienić,

że zasoby siły roboczej Unii Europejskiej – wynoszące około 224 miliony 400 tysięcy osób są

trzecie na świecie. Biorąc pod uwagę średni odsetek zatrudnionych w rolnictwie dla całej UE

(który z kolei jest średnią tego wskaźnika dla państw członkowskich) wynoszący 5,6%

otrzymujemy 12 milionów 566 tysięcy osób pracujących na stałe w rolnictwie i objętych

Wspólną Polityką Rolną i Obszarów Wiejskich10.

9 Obraz może zaburzyć fakt, iż różne profile produkcyjne gospodarstw rolnych wymagają różnych nakładów pracy (np. ogrodnictwo warzyw i owoców, a z drugiej strony hodowla pastwiskowa owiec). Więcej w następnym podrozdziale.

10 ang. CARPE – Common Agricultural & Rural Policy for Europe, fr. PAC - Politique Agricole et Rural Commune

7

Wyliczona wartość jest zbliżona do wielkości 16 milionów 300 tysięcy osób, jaka

znajduje się w raporcie Komisji Europejskiej z 2007 roku11. Trzeba zaznaczyć, że nie

obejmuje ona pracowników sezonowych, dla których praca w gospodarstwach jest zajęciem

dorywczym. Zgodnie z wspomnianym raportem szacowana liczba tych pracowników

wyniosła w 2007 roku około 805 tysięcy osób. Tabela 3 porównuje liczbę ludności, zasoby

siły roboczej oraz liczbę osób zatrudnionych w sektorze rolnym w najważniejszych

gospodarkach światowych. Kraje uszeregowano malejąco według liczby ludności.

Tab. Wysokość zatrudnienia w rolnictwie w najważniejszych gospodarkach świata

Lp. Kraj liczba ludności

[w mln]12

zasoby siły roboczej

[w mln osób]

liczba osób zatrudnionychw rolnictwie

[w mln13]1. Chiny 1 mld 338.612.968 807.300.000 mln 347.139.000 mln2. Indie 1 mld 166.079.217 523.500.000 mln 314.100.000 mln3. Unia Europejska - 27 491.582.852 mln 224.400.000 mln 12.566.400 mln4. Stany Zjednoczone 307.212.123 mln 154.300.000 mln 925.800 tys.5. Brazylia 198.739.269 mln 93.650.000 mln 18.730.000 mln6. Rosja 140.041.247 mln 75.700.000 mln 9.084.000 mln8. Turcja 76.805.524 mln 22.860.000 mln 6.743.700 mln7. Ukraina 45.700.395 mln 21.570.000 mln 4.184.580 mln

Źródło: CIA World Factbook; przekrojowe zestawienia wskaźników zaludnienia i zasobów siły roboczej w krajach świata. wersja elektroniczna: https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields2095.html , https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields2119.html (data dostępu: 29.12.2009)

Trzeba zwrócić uwagę na przykład Brazylii, której liczba rolników przewyższa liczbę

rolników unijnych. To właśnie to państwo zablokowało negocjacje rundy katarskiej

Światowej Organizacji Handlu odbywające się w Ad-Dauha14 od listopada 2001 gdyż domaga

się większego stopnia liberalizacji obrotu artykułami rolno-spożywczymi ze strony Stanów

Zjednoczonych i Unii Europejskiej. Poniżej uszeregowano kraje UE względem liczby

rolników15.

11 Raport: “Agricultural Statistics Main results 2007-2008” 1. Agricultural holdings – Structural Data, str. 18, tab. 1.1.2

12 Dane dla liczby ludności pochodzą z 2009r. dla pozostałych z 2008r.

13 Dane obliczono na podstawie zasobów siły roboczej oraz odsetka zatrudnienia w rolnictwie.

14 ang. Doha – stolica dawnego protektoratu brytyjskiego

15 Obliczenia na bazie statystyk amerykańskich wykazują większe liczby. Po dodaniu danych dla poszczególnych krajów UE otrzymamy łączną liczbę ok. 13.440.000 osób zatrudnionych w sektorze rolnym. Jest to wynik w niewielkim stopniu przekraczający wyliczoną wcześniej średnią wartość dla UE - ogółem z tabeli 3. Podane informacje mają charakter orientacyjny i nie można ich traktować ściśle.

8

Tab. Zatrudnienie w rolnictwie w krajach Unii Europejskiej16

Lp. Kraj osoby zatrudnione

w sektorze rolnym

zasoby siły roboczej

[w mln osób]

odsetek zatrudnionych w rolnictwie

1. Polska 2.893.200 mln 17.010.000mln 17,4%2. Włochy 2.858.300 mln 25.110.000 mln 4,2%3. Hiszpania 2.134.900 mln 22.850.000 mln 4%4. Rumunia 2.021.000 mln 9.320.000 mln 29,7%5. Grecja 1.379.200 mln 4.960.000 mln 12,4%6. Francja 1.100.100 mln 27.970.000 mln 3,8%7. Niemcy 935.200 mln 43.600.000 mln 2,4%8. Portugalia 502.800 tys. 5.625.000 mln 10%9. Wielka Brytania 476.800 tys. 31.230.000 mln 1,4%10. Węgry 387.400 tys. 4.200.000 mln 12,1%12. Austria 358.300 tys. 3.633.000 mln 5,5%13. Bułgaria 328.600 tys. 2.670.000 mln 7,5%14. Niderlandy 238.200 tys. 7.715.000 mln 2%15. Irlandia 232.400 tys. 2.241.000 mln 6%16. Litwa 222.200 tys. 1.614.000 mln 14%17. Słowenia 173.300 tys. 940.000 os. 2,5%18. Czechy 167.600 tys. 5.360.000 mln 3,6%19. Finlandia 146.000 tys. 2.703.000 mln 4,5%20. Łotwa 112.700 tys. 1.193.000 mln 12,1%21. Szwecja 111.700 os. 4.897.000 mln 1,1%22. Słowacja 92.300 os. 2.254.000 mln 4%23. Belgia 89.600 os. 4.990.000 mln 2%24. Dania 87.000 os. 2.880.000 mln 2,9%Źródło: CIA World Factbook; zestawienia wskaźników zatrudnienia wg sektorów i zasobów siły roboczej dla

krajów świata. wersja elektroniczna: https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields2095.html https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields2048.html (data dostępu: 9.12.2009) oraz liczba zatrudnionych w gospodarstwach rolnych za raportem “Agricultural Statistics Main results 2007-2008”, str. 18

Raport Komisji Europejskiej wskazuje na siłę roboczą w rolnictwie liczącą 16.300.000

osób zatrudnionych. Z czego 14 milionów 610 tysięcy stanowią członkowie rodzin właścicieli

i oni sami, a 1 milion 800 tysięcy to pracownicy najemni i sezonowi. Jedynie w przypadku

Francji, a w mniejszym stopniu Hiszpanii notuje się dużą liczbę pracowników z poza rodziny.

Łącznie siła robocza wynosi 9 milionów Rocznych Jednostek Pracy17, co stanowi

odpowiednik 9 milionów osób zatrudnionych na pełny etat przez cały rok. Wartości powyższe 16 bez Malty, Cypru, Estonii i Luksemburga. W przypadku Rumunii z powodu rozdrobnienia, wiele osób

pracuje w niepełnym wymiarze godzin. Dane dotyczą tylko gospodarstw nie mniejszych niż 1 EJR.

17 ang. AWU – Annual Working Unit, fr. UTA - L’Unité de Travail Annuel. Jest to ekwiwalent pracownika zatrudnionego na pełny etat przez jeden rok. Wyrażana jest w godzinach. Ustala się ją na podstawie liczby dni pracujących w danym okresie pomnożonej przez liczbę godzin pracujących w jednym dniu. Celem wprowadzenia tej jednostki jest zsumowanie łącznego zatrudnienia w rolnictwie poszczególnych państw członkowskich przy uwzględnieniu różnego wymiaru godzin i różnych wymiarów etatów.

9

nie obejmują jednak gospodarstw poniżej 1 Europejskiej Jednostki Rozmiaru18. Jest to

jednostka mająca na celu uwzględnić w statystyce różne kategorie gleb i wynikającą z nich

różną wydajność tego samego obszaru w hektarach19. 1 EJR odpowiada zyskowi brutto z

działalności rolnej równemu 1200 euro20. Jest to jednostka rozmiaru ekonomicznego, a nie

przestrzennego. Statystyka europejska przyjmuje 1 EJR jako wartość graniczną i skupia się na

gospodarstwach powyżej tej wielkości. W większości krajów Unii gospodarstwa o rozmiarze

1 ESU odpowiadają od 1 do 2 hektarów i stanowią gospodarstwa samowystarczalne,

produkujące na własny użytek. Jest jednak kilka krajów, w których powierzchnia w ha

przypadająca na małe podmioty jest większa:21 kraje Bałtyckie (5 - 9ha), Hiszpania (9ha),

Irlandia (11ha), Malta (17ha) i Wielka Brytania (15ha).

Około 52%22 pracowników (tak z rodziny jak i najemnych) stanowią mężczyźni. W

odniesieniu do wieku badania nie wykazują różnic między dużymi i małymi gospodarstwami

w kategorii osób młodych (do 35 roku życia) oraz w kategorii osób między 55, a 64 rokiem

życia. Istnieje natomiast wysoka zależność między wielkością ekonomiczną gospodarstwa, a

odsetkiem osób w wieku emerytalnym i produkcyjnym. W przypadku jednostek małych

udział osób powyżej 65 roku życia sięga do 40%, dla dużych (powyżej 40 EJR) nie

przekracza 10%. Im większe gospodarstwo tym większy jest udział osób w wieku

produkcyjnym w strukturze zatrudnienia (40% w małych, do 60% w dużych farmach). W

całej Unii na 1 młodego (˂35 lat) rolnika przypada 4 starych (≥65 lat). Największy odsetek

starych gospodarzy rolnych notuje się w Rumunii (aż 45%), Portugalii i Włoszech (42%). W

Polsce, Finlandii i Austrii odsetek starych właścicieli to jednocyfrowa wielkość – co jest

wyjątkiem w krajach UE. Największy odsetek młodych właścicieli jest w Polsce (16,8%),

Czechach (12%) i Austrii (10%). Pozostałe kraje UE notują wielkości jednocyfrowe. Jak

widać pozycja polskiego rolnictwa pod względem czynnika wieku siły roboczej jest bardzo

dobra.

18 ang. ESU – European Size Unit, fr. UDE - L’Unité de Dimension Européenne

19 Polskim odpowiednikiem są hektary przeliczeniowe uwzględniające 6 klas bonitacji gleb.

20 Raport Komisji “Farm Structure Survey in Ireland - 2007”; opracowany 13.03.2009; str. 7 Uwagi Metodologiczne

21 Raport: “Agricultural Statistics Main results 2007-2008” 1. Agricultural holdings – Structural Data, str. 47, tab. 1.5.2

22 Raport Komisji Europejskiej “Agricultural Statistics Main results 2007-2008” 1. Agricultural holdings – Structural Data, str.20

10

1.3. Struktura gospodarstw rolnych w Unii Europejskiej

1.3.1. Małe gospodarstwa rolne

Analizując rolnictwo europejskie trzeba uwzględnić małe jednostki gospodarcze –

poniżej 1 Europejskiej Jednostki Rozmiaru. Stanowią one 48%23 wszystkich gospodarstw UE.

Wprawdzie ich pozycja na jednolitym rynku jest wręcz minimalna, bo w 76%24 produkują

artykuły spożywcze na własne potrzeby, to jednak są ważnym czynnikiem w polityce

społecznej i socjalnej, gdyż pracuje na nich prawie 39% ogółu rolników europejskich,

stanowiących 24% ogółu regularnej siły roboczej mierzonej w Rocznych Jednostkach Pracy.

Na małych gospodarstwach częściej pracują osoby zbliżające się do wieku emerytalnego, a

ich właściciele w większym stopniu podejmują prace przynoszące dodatkowe zyski. Małe

gospodarstwa zajmują niecałe 7% ogółu ziemi uprawnej w UE i posiadają zaledwie 2,5%

całego inwentarza żywego. W tabeli 5 zebrano dane dla kilku czynników charakteryzujących

gospodarstwa rolne.

Tab. Porównanie dużych i małych gospodarstw Unii Europejskiej

Ogółem< 1 Europ. Jednostki Rozmiaru

≥1 Europ. Jednostki Rozmiaru

< 1 Europ. Jednostki Rozmiaru

≥1 Europ. Jednostki Rozmiaru

w liczbach bezwzględny

ch

w %

Stała siła robocza[w mln osób] 26.669.400 10.290.600 16.378.800 38,6% 61,4%

Stała siła robocza [w RJP] 10.796.000 2.616.400 8.179.600 24,2% 75,8%

Właściciele mający co najmniej 65 lat. 4.584.000 2.542.100 2.041.900 55,5% 44,5%

23 Raport Komisji Europejskiej “Agricultural Statistics Main results 2007-2008” str. 45

24 Nie ma tu wyraźnych różnic między krajami, jednak małe gospodarstwa nowych państw członkowskich cechują wysokie odsetki produkcji na własny użytek, z wyjątkiem Malty. Natomiast małe gospodarstwa państw „starej unii” w większym stopniu partycypują w obrocie rynkowym. Brak danych dla największych państw rolniczych, ale np. w Portugalii odsetek produkcji na własny użytek wynosi tylko 23%, a dla UE15 ogółem 26% gospodarstw.

11

Właściciele z inną działalnością zarobkową

4.558.400 2.454.900 2.103.600 53,9% 46,1%

Gospodarstwa produkujące na własny użytek

5.910.300 4.533.500 1.376.800 76,7% 23,3%

Zysk Brutto łącznie[w EJR] 154.375.900 2.490.900 151.884.900 1,6% 98,4%

Areał [w ha] 172.485.000 11.657.600 160.827.400 6,8% 93,2%Żywy inwentarz [w JŻI] 135.982.300 3.423.600 32.558.700 2,5% 97,5%Źródło: Raport Komisji Europejskiej “Agricultural Statistics Main results 2007-2008”

1. Agricultural holdings – Structural Data, str.14, tab. 1.0.1

Najbardziej rozdrobnione rolnictwo mają nowe kraje członkowskie. Kolejno:

Słowacja, Rumunia, Bułgaria, Łotwa i Litwa. W Rumunii i na Węgrzech aż 70% rolników

pracuje na małych gospodarstwach. Są to najwyższe wartości w całej UE25. Przypadek

Rumunii jest o tyle szczególny, że wysoka liczba małych farm przekłada się na najwyższy w

UE odsetek obszarów przez nie zajmowanych (30% obszarów rolnych), oraz wysoki (bo

30%) udział zwierząt. W przypadku pozostałych krajów wysokie rozdrobnienie nie przekłada

się na powierzchnię i wysoką liczbę zwierząt w małych jednostkach ekonomicznych. Może to

świadczyć o problemach w dostosowaniach strukturalnych. Komasacja ziemi i tworzenie

większych, wydajnych i nastawionych na rynek gospodarstw rumuńskich napotka trudności

logistyczne, a ponadto proces ten może generować problemy społeczne, związane

z koniecznością sprzedaży gospodarstw i przeniesienia się dotychczasowych rolników do

innych branż. Jeśli mamy do czynienia z gospodarstwami karłowatymi, nie posiadającymi

żywego inwentarza łatwiej jest podjąć decyzję o likwidacji działalności, czy też wykupie

gospodarstwa przez agencję państwową. Koszty alternatywne zmiany działalności są

wysokie, gdyż w Rumunii 31% zysku brutto z rolnictwa wytwarzają małe gospodarstwa.

Będzie to czynnik utrzymujący obecną strukturę gospodarstw, co jest niekorzystne

w dłuższym okresie, gdyż rolnictwo tego kraju nie będzie mogło w pełni wykorzystać

swojego potencjału.

Najmniejszą rolę odgrywają małe gospodarstwa w Danii, Finlandii, Belgii. Dla

gospodarstw francuskich i niemieckich odsetek małych gospodarstw nie przekracza 9% ogółu

farm. Polska plasuje się pod tym względem pośrodku zestawienia, z dużym odsetkiem 52%,

25 W liczbach bezwzględnych Polska i Rumunia tworzy 46% wszystkich małych gospodarstw UE.

12

co świadczy o wciąż dużej ilości małych gospodarstw rolnych, mimo zmian jakie dokonały

się wciągu ostatnich 20 lat.

Małe gospodarstwa pod względem ekonomicznym (poniżej 1EJR), różnią się pod

względem powierzchni w zależności od kraju. W Anglii (15ha), Malcie (17ha),

Irlandii (11ha), Hiszpanii (9ha) i Danii (8,8ha) małe jednostki ekonomiczne, są znaczne pod

względem powierzchni. Tak bardzo wysokie wielkości dla UK i Irlandii są wynikiem

pastwiskowego profilu produkcyjnego. Małe gospodarstwa w Rumunii (1,4ha), Polsce

(1,3ha), Węgrzech (0,3ha) i pozostałych krajach powinno się określać mianem karłowatych.

Jeśli chodzi o stosunki własności to najczęściej właściciel gospodarstwa jest osobą

fizyczną i bezpośrednio zarządza działalnością. Jedynie przy dużych ekonomicznie

gospodarstwach (40-250 EJR i wyżej) pojawiają się formy prawne26 lub zbiorowa własność

ziemi, jednak i tak nie przekraczają one 50% przypadków w tej kategorii. Ogólnie tylko 4,4%

gospodarstw przybiera formy prawne lub też właściciele i zarządcy są z poza kręgu rodziny

i wiąże ich stosunek umowny (np. dzierżawy). Latyfundia, które mają formę prawną należą

do największych gospodarstw i zwykle są około 10 razy większe od farm rodzinnych.

W zależności od kraju ten stosunek może być różny. Średni rozmiar ekonomiczny

latyfundiów, które mają formę prawną waha się od 39-51 EJR w krajach bałtyckich, do 432-

319 EJR w Czechach i Słowenii. Średnia dla UE27 to 144 Europejskie Jednostki Rozmiaru.

Najwięcej farm przybiera formy prawne we Francji – 20%, Szwecji, Czechach, Słowacji – po

11% w pozostałych krajach jest to bardzo mały odsetek, formy prawne pojawiają się

sporadycznie.

1.3.2. Duże gospodarstwa rolne

W 2007 roku zanotowano 7,3 miliona gospodarstw w krajach UE-27. Połowę z nich

stanowiły jednostki co najmniej 5 hektarowe, a 20% stanowiły farmy powyżej 20 hektarów.

Poniższa tabela prezentuje te państwa, w których zanotowano najwięcej gospodarstw. Można

stwierdzić, że są to najwięksi rolnicy UE i porównać z tab. 4, aby wyciągnąć wnioski na temat

pracochłonności rolnictwa tych krajów.

26 przykładowo w Anglii i USA tworzy się farming companies, we Francji - Groupement Agricole d’Exploitation en Commun lub Groupement Foncier Agricole lub też Entreprise Agricole à Responsabilité Limité. We Włoszech natomiast – Gestioni Associate.

13

Tab. Kraje UE z największą liczbą gospodarstw rolnych

Lp. Kraj liczba gospodarstw- ogółem

1. Włochy 1.383.300 mln2. Polska 1.128.100 mln3. Hiszpania 939.500 tys.4. Rumunia 866.700 tys. 5. Grecja 711.100 tys.6. Francja 491.100 tys.7. Niemcy 348.500 tys. 8. Wielka Brytania 178.500 tys.9. Węgry 140.800 tys.

Źródło: Raport: “Agricultural Statistics… str. 25, tab.1.2.2

Największą koncentrację ziemi obserwuje się w Czechach, Słowacji, Wielkiej

Brytanii, Danii i Francji. Średnia powierzchnia przypadająca na gospodarstwo w tych krajach

waha się od (134 ha/gosp.) do 55ha/gosp. Średnia dla całej UE wynosi 22ha. Francja jest

rekordzistą pod względem gospodarstw bardzo dużych (w kategorii 50-100 i więcej

hektarów) i dystansuje wszystkie pozostałe kraje UE. W całej UE obserwuje się powolny

spadek liczby gospodarstw i tendencję do powiększania obszaru przypadającego na jedno

gospodarstwo. Między 2005, a 2007 zanotowano spadek o 600 tysięcy farm. Ponad połowa z

nich była gospodarstwami rumuńskimi. Pod względem struktury rolnictwa Polska znajduje

się obok państw śródziemnomorskich z wynikiem 12 ha na gospodarstwo. Należy jednak

zauważyć, że rozdrobnienie w krajach południa wynika min. z rzeźby terenu oraz profilu

gospodarczego (plantacje, uprawy trwałe) związanego z charakterystycznymi gatunkami.

Rozdrobnienie to nie oznacza produkcji tylko na własne potrzeby27. Małe gospodarstwa

krajów południa, radzą sobie lepiej na rynkach lokalnych niż małe farmy w pozostałych

krajach UE (por. przypis 24). Tabela 7 zbiera informacje na temat struktury rolnictwa Unii.

27 Raport Komisji Europejskiej “Agricultural Statistics Main results 2007-2008” str. 46, tab. 1.5.1

14

Tab. Gospodarstwa rolne Unii Europejskiej – udział w kategoriach [w %]

2005 2007według obszaru użytkowanego28

UE-27 UE-15 UE-27

poniżej 5 ha 50,2% 48% 48,2%od 5 ha do ˂20 ha 30,8% 26,3% 31,7%20 ha do ˂50 ha 10,3% 13% 10,8%50 ha do ˂100 ha 5% 7,3% 5,3%100 ha i większe 3,7% 5,4% 4,1%według rozmiaru ekonomicznegood 1 do mniej niż 8 EJR 66,2% 53,2% 64,5%od 8 do mniej niż 16 EJR 12% 14,1% 12,4%od 16 do mniej niż 40 EJR 11% 15% 11,5%od 40 do mniej niż 100 EJR 7,1% 10,8% 7,4%100 EJR i większe 3,7% 6% 4,2%Źródło: Raport Komisji: „Agricultural statistics – main results 2007” str. 24, tab 1.2.1

1.4. Podejmowanie innej działalności zarobkowej29 na obszarach wiejskich30

Pod tym pojęciem kryją się wszystkie formy zatrudnienia rolników poza działalnością

rolną. W Unii Europejskiej ogółem tego typu działalność podejmuje jedynie 13,5%31

gospodarstw. Powyżej tej średniej znajdują się gospodarstwa z następujących krajów:

Rumunii, Finlandii, Wielkiej Brytanii, Austrii, Francji, Szwecji i Niemiec. Gospodarstwa

rumuńskie są pod tym względem wyjątkiem, gdyż aż 43% podejmuje jakąś dodatkową

działalność i w 41% przypadków jest to przetwórstwo płodów rolnych. Dla pozostałych

wymienionych krajów odsetek gospodarstw jest niższy i waha się od 28% (gospodarstwa

fińskie) do 22% (niemieckie). Gospodarstwa polskie jedynie w 5% podejmują jakąś

działalność poza bezpośrednią uprawą lub hodowlą. Zwróćmy uwagę na fakt, że niskie

zarobki z działalności rolnej skłaniają rolników rumuńskich do poszukiwania innych źródeł

dochodu. Wbrew pozorom agroturystyka nie jest częstą działalnością zarobkową, nawet w

krajach Europy zachodniej. Pod tym względem jedynym wyjątkiem jest Wielka Brytania,

gdzie 11% gospodarstw prowadzi taką działalność. Znacznie mniejszy odsetek 4% dotyczy

28 ang. UAA – Utilised Agricultural Area, fr. SAU – Surface agricole utile - obejmuje grunty orne, plantacje i uprawy trwałe oraz użytki zielone – łąki i pastwiska.

29 ang. OGA – Other Gainful Activity, fr. AAL – Activités extra-agricoles lucratives

30 za obszary wiejskie uznaje się obszary poza administracją miast, wg. OECD obszary gdzie gęstość zaludnienia nie przekracza 150 os/km2, na poziomie NUTS III.

31 Raport Komisji; „Agricultural statistics – main results 2007” str. 33

15

gospodarstw austriackich. Pozostałe kraje nawet nie przekraczają 1%. Podział innych

działalności zarobkowych według typów pokazuje rysunek 1.

Rys. Typy innej działalności zarobkowej na obszarach wiejskich

Źródło: Raport Komisji Europejskiej “Agricultural Statistics Main results 2007-2008” 1. Agricultural holdings – Structural Data, str.34, tab. 1.2.5

Podejmowanie innej działalności zarobkowej jest skorelowane z wielkością

ekonomiczną gospodarstwa, a więc też z jego dochodowością. Tendencją ogólną jest, że

liczba osób podejmujących inną działalność jest tym wyższa im mniejsze gospodarstwa.

W małych gospodarstwach udział osób podejmujących inną działalność wynosi około 30-

40%, natomiast w dużych farmach wynosi od 15 do 30%. Szacuje się, że ogółem w Unii

Europejskiej 36% siły roboczej podejmuje dodatkową działalność zarobkową.

1.5. Typologia działalności rolniczej i użytkowanie ziemi w krajach UE

Komisja Europejska w swoim raporcie wyróżniła osiem głównych profilów

produkcyjnych. W zależności od typu można zaobserwować różne stopnie zaangażowania

czynników – ziemi i siły roboczej. Różne są też udziały gatunków zwierząt oraz skład

gatunkowy zasiewów (min. zmienny udział gatunków paszowych).

1. uprawy zbożowe

2. uprawy ogrodnicze

3. uprawy trwałe (wieloletnie)

4. hodowla pastwiskowa

5. hodowla zwierząt wszystkożernych

6. uprawy mieszane

7. hodowla mieszana

8. profil mieszany (zarówno w hodowli jak i w uprawie)

16

Analizując zmienną powierzchni w hektarach32 najwyższymi wartościami odznaczają

się – ze zrozumiałych względów – profil hodowli pastwiskowej (ok. 46ha, z czego ok. 28ha to

pastwiska, oprócz tego rośliny paszowe – ponad 5ha i na bardzo małej powierzchni zboża)

oraz kierunek zbożowy – średnia powierzchnia ok. 42ha. W tym profilu produkcyjnym oprócz

ok. 21ha przeznaczonych na gatunki zbożowe, około 6ha zajmują łąki. Pod względem liczby

jednostek pracy kierunek upraw wieloletnich zajmuje drugie miejsce po hodowli pasterskiej.

Około 30ha powierzchni notuje się dla mieszanego profilu produkcyjnego – z uwagi na to, że

żadne gatunki zwierząt, ani roślin nie dominują. Po kilka hektarów przeznacza się pod uprawy

paszowe i zboża, a także na łąki użytkowane jako pastwiska. Znacznie mniejsze średnie

powierzchnie notuje się dla wszystkich pozostałych profilów produkcji. Około 20ha dla

gospodarstw zajmujących się hodowlą zwierząt wszystkożernych (świnie, drób itp.) – z czego

większość obszaru zajmują zboża, mające w tym wypadku znaczenie paszowe. Dla szóstego i

siódmego typu produkcji średnia powierzchnia wynosi ok.15ha. Hodowla mieszana wyróżnia

się nieco wyższym udziałem upraw paszowych i pastwisk, kosztem zbóż i części upraw

wieloletnich. Dla profilu ogrodniczego i upraw trwałych notuje się najniższe powierzchnie

gospodarstw – poniżej 10ha. W pierwszym przypadku przeważają uprawy owoców

gruntowych – np. truskawek, natomiast przy uprawach wieloletnich dominują gatunki drzew

owocowych lub też plantacje – winorośl, oliwki. Jeśli chodzi o ilość Jednostek Żywego

Inwentarza przypadających na profil czwarty i piaty, to przy hodowli pastwiskowej (przede

wszystkim bydła) jest to ok. 40 Jednostek na gospodarstwo, podczas gdy przy hodowli

wszystkożernych ok. 225 Jednostek. Najwięcej rocznych jednostek pracy przypadających na

dany profil produkcyjny obserwuje się w ogrodnictwie oraz hodowli wszystkożernych

(świnie, drób) – odpowiednio 2,5 i 2 Jednostek na gospodarstwo. Najmniej pracochłonny jest

profil sadowniczy, ale właśnie ten typ produkcji, razem z ogrodnictwem wykazuje największe

zapotrzebowanie na sezonową siłę roboczą. Podsumowując można stwierdzić, że wraz ze

wzrostem powierzchni gospodarstw wzrasta udział pastwisk oraz w niewielkim stopniu upraw

paszowych, spada udział upraw trwałych, natomiast udział zbóż nie ulega zmianie.

Użytkowanie ziemi różni się między krajami północnej i południowej Europy. Jest to

kontynent najbardziej wykorzystywany rolniczo, a jego całkowita powierzchnia to

10,5 mln km2. Grunty orne i sady zajmują ok. 30% jej powierzchni, a łąki niecałe 20%. Lasy

zajmują 32% powierzchni Europy. Użytki rolne na świecie zajmują ogółem ok. 48 mln km2 co

32 Raport: Komisji Europejskiej “Agricultural Statistics Main results 2007-2008” 1. Agricultural holdings – Structural Data, str.35, tab. 1.3.1

17

stanowi ok. 36% zamieszkałej powierzchni ziemi (bez Antarktydy i Grenlandii). Istnieją kraje

o bardzo niskim odsetku gruntów ornych – są to kraje skandynawskie – przykładowo Islandia

(1%), Norwegia (4%), Szwecja (6%), Finlandia (7%). Nieco więcej gruntów ornych jest w

Irlandii (13%), Wielkiej Brytanii (26%), Grecji (29%) jeszcze więcej we Francji i Niemczech

(po 33%), Polsce – (46%), na Węgrzech – (52%) i w Danii – (55%33). Użytkowanie ziemi

przedstawia rys. 2.

Rys. Użytkowanie ziemi w wybranych krajach UE i Rosji

Źródło: J. Wrona, Podstawy geografii ekonomicznej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, wyd. III, Warszawa 2006, str. 170-171

Rys. Obszary trwałych pastwisk w UE-27 w 2005r.

Źródło: Raport KE: „Food: from farm to fork statistics”, 2008, str. 27

Rys. Grunty orne w UE-27 w 2005r.

Źródło: Raport KE: „Food: from farm to fork statistics”, 2008, str. 27

1.6. Specyfika sektora rolno-spożywczego

Sektor rolniczo-spożywczy cechują pewne szczególne uwarunkowania. Są one

przesłankami do prowadzenia polityki państwa w odniesieniu do tej dziedziny gospodarki

i prowadzenia takiej polityki przez Unię Europejską. Już w odniesieniu do liberalizacji handlu

– niezależnie od ugrupowania integracyjnego – obrót artykułami rolno-spożywczymi był i jest

ciągle dziedziną wzbudzającą największe spory i kontrowersje, a państwa wykazują niechęć

do swobodnego handlu, wpisując je na listy tzw. „towarów wrażliwych”. Szeroko

problematyką samej działalności rolniczej i jej czynników zajmuje się teoria agrobiznesu,

traktując gospodarstwa rolne jako szczególny typ przedsiębiorstw do których można z

powodzeniem zastosować marginalistyczną teorię przychodów i kosztów Alfreda Marshalla.

Rozmiary, jak i tematyka tej pracy nie pozwalają na szersze omówienie tej tematyki, w

związku z czym poniżej zasygnalizowano cechy charakterystyczne jak i problemy

działalności rolnej34.

33 J. Wrona, Podstawy geografii ekonomicznej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, wyd. III, Warszawa 2006, str. 169-171 oraz CIA World Factbook Field Listing: Land use; wersja elektroniczna: https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/Fields/2097.html (data dostępu: 20.12.2009).

34 M. Tracy, Polityka rolno-żywnościowa w gospodarce rynkowej – Wprowadzenie do teorii i praktyki, Centrum Edukacji i Rozwoju Biznesu, Warszawa 1997, str. 21, 42-76, 106, 150-157

18

• sezonowość z produkcji roślinnej

• asymetria wpływów rynkowych między poszczególnymi ogniwami łańcucha

żywnościowego – co wynika min. z różnej liczby podmiotów na danym

szczeblu

• zmienność cen skupu w zależności od miesiąca sezonu, jak i ogółu zbiorów

• względna niemobilność siły roboczej (miejsce pracy, miejscem stałego

zamieszkania)

• trudności w przechowywaniu (konieczność szybkiego zbycia produktów –

szczególnie w mleczarstwie, sadownictwie i przy niskich możliwościach

magazynowania)

• mała elastyczność podaży względem cen i popytu względem cen (zależnie od

typu produktów – podstawowe/luksusowe)

• konkurencja typu cenowego (z uwagi na sprzedaż artykułów o podobnych

cechach)

• różnice między ceną produktu prosto z gospodarstwa, a ceną konsumenta

w sprzedaży detalicznej – przyczyną jest spadek udziału rolnika i surowca

rolniczego w wartości produktu finalnego.

• trudność transformacji produktów w obrębie samej działalności rolnej

• związek produkcji roślinnej ze zwierzęcą - zmiany cen mięsa odzwierciedlają

zmiany ceny pasz – wahania podaży

• trudności z wyjściem z działalności rolnej i w przekwalifikowaniu się – co

dotyczy całej rodziny pracującej zwykle na gospodarstwie. Często oznacza to

bezrobocie i konieczność zmiany miejsca zamieszkania – ważny problem społ.

• złożoność zarządzania (problem braku mentalności menadżerskiej w nowych

krajach UE)

• problem sztywności zasobów produkcyjnych (środków trwałych)

• działanie prawa Engla po stronie konsumentów i gospodarstw domowych

19

• problem nadprodukcji w Europie (od lat 70’)

• zjawisko „nożyc cen” w gospodarce światowej i problem stabilizacji

dochodów rolniczych

Można jeszcze dodać, że w odniesieniu do omawianego sektora ekonomiści stosują

model konkurencji niedoskonałej, w szczególności mającego zastosowanie do szczebla

przetwórstwa spożywczego. Wynika to z faktu, że cena produktów jest do pewnego stopnia

zależna od wielkości podaży poszczególnych producentów, a produkt jest jednorodny, jednak

do pewnego stopnia zróżnicowany – szczególnie artykuły wysoko przetworzone.

Gospodarka rolno-spożywcza stanowi łańcuch powiązanych ze sobą podmiotów, które

odzwierciedlają poszczególne etapy jakie przechodzi produkt od produkcji pierwotnej do

indywidualnego konsumenta. Jest oczywiste, że nie można rozpatrywać problemów rolnictwa

w odizolowaniu od innych ogniw łańcucha żywnościowego. Ma to szczególne znaczenie w

obliczu problemu wysokich cen żywności w krajach „starej” UE oraz kwestii koniecznej

reformy WPR. Zjawiskiem powszechnie niedostrzeganym jest fakt, iż produkcja

gospodarstwa rolnego w niewielkim stopniu tworzy cenę finalną35, która wyznacza wartość

produktu (por. rys. 6).

Rys. Struktura wartości produktu finalnego i struktura kosztów w USA 1991r. Źródło: M. Tracy, Polityka...op. cit., str. 76.

Miejsce gałęzi gospodarki spożywczej wyznacza też wartość sprzedaży. W 2006 roku

wielkość ta wyniosła prawie 126 miliardów euro dla dwudziestu siedmiu krajów UE.

Największy zysk osiągnięto ze sprzedaży win (bez białych i musujących) – 24 mld euro oraz

świeżego chleba – 23 mld euro. Wysoką wartość sprzedaży zanotowano dla różnych

gatunków sera – 21 mld euro oraz pozostałych produktów piekarniczych – 22 mld euro. O

połowę mniejsze zyski przyniosła sprzedaż cukru – 11 mld, a jogurtów itp. produktów

mlecznych – 7,6 mld euro. Najmniejszy zysk przyniosły: sprzedaż wód mineralnych – 9,5

mld, przetworów owocowo-warzywnych – 4,8 mld i przetworów rybnych – 2,8 mld euro36.

35 Michael Tracy Polityka rolno-żywnościowa w gospodarce rynkowej – Wprowadzenie do teorii i praktyki, Centrum Edukacji i Rozwoju Biznesu, Warszawa 1997, str. 76.

36 Raport KE: From farm to fork, Luksemburg 2008, str. 117

20

Rys. Ogniwa łańcucha żywnościowego w UE w 2005r. 37

Źródł

o: opracowanie własne w oparciu o raport KE: „Food: from farm to fork statistics” str. 12-16.

1.7. Przedsiębiorstwa sektora spożywczego na giełdach europejskich – analiza

indeksów giełdowych

Aby pełniej określić wagę przemysłu spożywczego w gospodarce UE konieczne jest

zbadanie obecności przedsiębiorstw tego sektora na giełdach europejskich. Wśród

największych przedsiębiorstw europejskich (analizie poddano 713 firmy, zgrupowane

w 23 indeksach giełdowych) tylko 59 przedsiębiorstw związanych jest z sektorem

37 Wartość dodana na pełnoetatowego pracownika na 1 etapie wynosi: 11 tys. EUR, na 2 – 40 tys. EUR, na 3 – 39 tys. EUR, w segmencie sprzedaży detalicznej 20 tys. EUR i w żywieniu zbiorowym – 16 tys. EUR.

21

spożywczym. Stanowi to jedynie 8% wszystkich analizowanych firm38. W Wielkiej Brytanii

na 100 największych firm 11 jest związanych z sektorem spożywczym, w Niemczech na 70

przypada ledwie 2 takie firmy, we Francji i Włoszech po 2 na 40, a w Polsce na 140

największych firm 13 funkcjonuje w omawianym sektorze. Podmioty te są obecne na różnych

szczeblach łańcucha spożywczego, ale nigdy nie są związane z produkcją pierwotną. Etap

przetwórstwa i produkcji jest reprezentowany przez następujące czołowe firmy europejskie:

Nestlé (SWI), Unilever (NL), Danone (FR), Pernod-Ricard (FR), Grupa Carlsberg (DK),

Danisco (DK), Südzuker (DE), Kernel (PL), Duda (PL), Campari (IT), Parmalat (IT), Marine

Harvest (NO), British Associated Foods (UK), Catbury (UK), Diageo (UK) i SAB Miller

(UK). Poziom dystrybucji hurtowej i detalicznej przez: Carrefour (FR), Casino-Guichard39

(FR), Tesco (UK), J.Sainsbury (UK), Marks & Spencer (UK), William Morrison

Supermarkets (UK), Jeronimo Martins (PT), Sonae SGPS (PT), Aldi (DE), Lidl (DE),

Emperia Holding (PL), Eurocash (PL), Kesko (FI), Ahold (NL), Spar (NL), Delhaize Group

(BE) i Colruyt (BE). Sektor jest też reprezentowany przez firmy produkujące nawozy dla

rolnictwa: Puławy (PL), Yara International (NO), Kali & Salz Beteiligungs (DE), sieci

zbiorowego żywienia: AMREST (PL), Whitetread (UK), Compass Group (UK), Autogrill (IT)

oraz przez opakowalnictwo: Rexam (UK), Krones (DE), TetraPak (SE). Z mniejszych

przedsiębiorstw można wymienić polskie: Alma Market, Astarta Holding, Ambra, Azoty-

Tarnów, Belvedere Holding, Elstar Oils, Grupa Żywiec, Kofola, Kruszwica, PamaPol, Mispol

i inne należące do indeksów sWIG80 i/lub WIG-SPOŻYW.

Tab. Indeksy giełdowe objęte analizą

nazwa giełdy symbol indeksu liczba przedsiębiorstw

w składzie indeksu

w tym firm sektora spożywczego

London Stock Exchange FTSE 100 11

Frankfurter WertpapierbörseDAX 30 1

MDAX 50 1

Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie

WIG 20 0

mWIG 40 6

sWIG 80 7

WIG-SPOŻYW 18 1340

38 W najważniejszych indeksach Czech, Węgier, Austrii, Szwecji, Rumunii i Hiszpanii w ogóle nie występują.

39 w ramach tego koncernu działa 5 światowa sieć hipermarketów Geant.

40 tylko te firmy, które nie są notowane w mWIG i sWIG

22

Bourse de ParisCAC 60 3

CAC Next 20 2

Milano Borsa Italiana S&P/MIB41 40 3

Bolsa de Madrid IBEX 35 0

Szwecja/Stockholmsbörsen OMXS 30 0

Austria/Wienerbörse ATX 20 0

Dania/Kopenhaga OMXC 20 2

Norweska Giełda Papierów Wartościowych OBX 25 2

Niderlandy/Amsterdam AEX 25 2

Finlandia/Helsinki OMXH 25 1

Belgia/Bruksela BEL 20 2

Portugalia/Lizbona PSI 20 2

Szwajcaria/Zurich SMI 20 1

Czechy/Praga PX 13 0

Węgry/Budapeszt BUX 12 0

Rumunia/Bukareszt BET 10 0

Źródło: Opracowanie własne w oparciu o portale internetowe osiemnastu giełd europejskich

Rozdział 2

Zbiory, przetwórstwo i obrót handlowy głównymi roślinami uprawnymi w

krajach UE na tle świata

.1. Uprawy zbożowe i przemysł młynarski

Światowa produkcja roślin zbożowych wyniosła w 2007 roku ponad 2 miliardy ton42 i

stanowi wzrost o ok. 130 mln ton w stosunku do początku pierwszej dekady XXI wieku43.

Produkcja europejska stanowi ok. 18%44 produkcji światowej, natomiast kraje azjatyckie

wytwarzają prawie połowę światowej produkcji. Najważniejsi producenci to USA, Kanada,

Australia i UE. Jednocześnie są to najwięksi eksporterzy, kształtujący ceny światowe. Zbiory

41 do lipca 2009 – FTSE MIB

42 wg. bazy statystycznej FAOSTAT - http://faostat.fao.org

43Podstawy geografii ekonomicznej, praca zbiorowa pod red. Jerzego Wrony, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, wyd. III, Warszawa 2006, str. 177

44 Raport FAO: Food price fluctuations, policies and rural development in Europe and Central Asia, FAO, Rzym 2009

23

zbóż (włączając zbiory ryżu) w samej UE27 w 2008 roku wyniosły 311 506 000 ton i

oscylowały między 250 mln (2003r.), a 330 mln ton (2004r.) w ciągu ostatniej dekady. Zbiory

kukurydzy i jęczmienia utrzymują się od lat na tym samym poziomie ok. 60 mln ton.

Przeciwnie zbiory pszenicy. Na tym rynku podaż waha się między sezonami o +/- 30 mln ton.

Wahania w produkcji żyta wynoszą +/- 3 mln ton. Skład gatunkowy uprawianych zbóż różni

się mocno między Unią Europejską, a resztą świata (por. rys.5). Wartości liczbowe dla

poszczególnych gatunków przedstawia tab.9. Wysoką pozycję UE można zauważyć w

zbiorach jęczmienia i żyta.

Rys. Skład gatunkowy zbioru zbóż w UE-27 w 2007r.

Źródło: Raport KE: „Agricultural Statistics; Main results 2007/2008”, str. 81

Od wielu dekad jednolity rynek wspólnotowy cechuje samowystarczalnoś

w całej gałęzi produktów rolno-spożywczych takich jak cukier, mięso wieprzowe,

zboża, mleko i jego przetwory. Kompletne dane przedstawiła Komisja Europejska jedynie dla

zbóż. Wynika z nich, że podaż znacznie przekracza popyt krajowy w krajach takich jak:

Francja (2krotnie), Węgry (180%), Bułgaria (162%), Litwa (168%). Kraje ustabilizowane

(ok. 100%) to: Polska, Niemcy, Dania, Czechy (ok.106%) Słowacja, Austria, Rumunia,

Anglia, Szwecja, Finlandia. Kraje niesamowystarczalne: Włochy (75%), Portugalia (17%),

Holandia i Belgia.45

Tab. Zbiory poszczególnych gatunków zbóż w UE i na świecieświat (dane z

2007r.)UE27 (w

2008r.) udział % w produkcji świata

1. kukurydza 822 mln 71246 1. pszenica 149 mln 057 21%2. ryż 685 mln47 2. jęczmień 65 mln 096 41%3. pszenica 689 mln 94548 3. kukurydza 62 mln 814 7,6%4. jęczmień 157 mln 64449 4. żyto 9 mln 583 54%5. proso, sorgo 101 mln 18550 5. ryż51 2 mln 736 0,3%

45 Raport KE: „Food: From farm to fork statistics” 2008, str. 18

46 wzrost z 603 mln ton w 2002r.



48 wzrost z 557 mln ton w 2002r. obecnie zbiory pszenicy i ryżu osiągnęły zbliżony poziom


51 Warto zaznaczyć, że jedynie 5-7% światowej produkcji ryżu jest przedmiotem międzynarodowego obrotu handlowego.

24

6. owies 25 mln 78452

7. żyto 17 mln75053

Źródło: baza statystyczna FAOSTAT na stronie http://faostat.fao.org/ oraz raport KE: „Agricultural…” str. 77 i obliczenia własne

Rozkład produkcji rolnej między krajami UE różni się w zależności od gatunku, ale

analizując ogółem całość produkcji największy udział w rolnictwie UE25 miały: Francja

(20%) , Włochy (14%), Niemcy i Hiszpania (po 12%), Holandia (6,9%), Anglia (6,5%),

i Polska (5%)54. Udziały poszczególnych krajów w sektorze zbożowym w rozbiciu na gatunki

prezentują rysunki 6-9 i tabele 10-13.

Rys. Najwięksi producenci zbóż UE-27 w 2008r. [%]

Tab. Producenci zbóż UE-27 w 2008r. [mln t]

UE ogółem 3111. Francja 702. Niemcy 503. Polska 27,64. Hiszpania 245. Włochy 21,66. Anglia 197. Węgry 178. Rumunia 17pozostałe 64,8


53 brak zmian w stosunku do 2002r.

54 The common agricultural Policy explained, publikacja Dyrekcji Generalnej: Rolnictwa i Rozwoju Regionalnego; wersja elektroniczna: www.europa.eu/pol/agr/index_en.htm (dostęp: 16.05.2010)

25

Źródło: Raport KE: „Agricultural Statistics; Main results 2007/2008”, str. 74

Rys. Producenci pszenicy w UE-27 w 2008r. [%]

Tab. Producenci pszenicy w UE w 2008r. [mln ton]

UE ogółem 1491. Francja 392. Niemcy 263. Anglia 164. Polska 9,25. Włochy 8,86. Rumunia 77. Hiszpania 6,7pozostałe 112,7

Źródło: Raport KE: „Agricultural…” str. 77

Rys. Producenci jęczmienia w UE-27 w 2008r. [%]

UE ogółem 651. Francja 12,22. Niemcy 123. Hiszpania 114. Polska 3,6pozostałe 26,2

Tab. Producenci jęczmienia w UE-27 w 2008r. [mln ton]

26


Rys. Producenci kukurydzy w UE-27 Tab. Producenci kukurydzy UE-27 w 2008r. [%] w 2008r. [mln ton]

UE ogółem 62,81. Francja 162. Włochy 9,43. Węgry 94. Rumunia 7,85. Niemcy 5pozostałe 15,6


Wspólnotowa regulacja rynku zbóż obejmuje następujące produkty: ziarna pszenicy

twardej – (odmiana Durum55) i miękkiej56, kukurydzy, jęczmienia, owsa, żyta57, pszenżyta,

prosa i sorga oraz gryki. Wyróżnia się pięć klas jakości ziarna: E – elitarna, A –

jakościowa, B – chlebowa, K – pszenica na ciastka, C – pozostałe (w tym paszowe).

Instrumenty regulacji obejmują: cenę docelową, cenę progu oraz cenę interwencyjną

(z wyjątkiem ziarna owsa i pszenicy paszowej, w przypadku których nie stosuje się

interwencji). Trzy ceny ustalane są przez Radę przed rozpoczęciem roku gospodarczego. Cena

55 Zwana też pszenicą makaronową, gdyż prawie wyłącznie z niej wytwarza się makarony, z racji wysokiej zawartości glutenu. W północnej Afryce wytwarza się z niej kuskus.

56 Pszenica zwyczajna, wykorzystywana w piekarnictwie, browarnictwie, a gorszej jakości na pasze. Występuje w kilku odmianach.

57 Wyróżnia się konsumpcyjne i paszowe.

27

docelowa, zwana też wskaźnikową, wyraża optymalną cenę sprzedaży ziarna i jest ona

jednolita w całej UE. Cena progu dotyczy importu z poza UE i jest pochodną ceny

docelowej. Ustala się ją nieco powyżej ceny docelowej, aby zakup ziarna spoza UE był

droższy, przez co mniej opłacalny. Cena interwencyjna jest ceną skupu ziarna przez agencje

krajowe (w Polsce Agencja Rynku Rolnego). Skup jest obowiązkowy od 1 listopada do 31

maja następnego roku. Należy zauważyć, że skup nie jest prowadzony w każdym roku, gdyż

nie zawsze ceny rynkowe kształtują się poniżej ceny interwencyjnej. Rolnik musi zaoferować

minimum 80 ton ziarna i musi spełnić wymogi (ziarno suche, brak zanieczyszczeń). W

przypadku pszenicy twardej – durum, minimalna ilość wynosi 10 ton. Rolnicy sprzedają

ziarno po cenie interwencyjnej, jeśli nie mogą osiągnąć wyższej ceny na wolnym rynku. Co

więcej, cena interwencyjna zwiększa się co miesiąc o ok. 1-1,5€ dla pokrycia kosztów

składowania. Dostawy do magazynów odbywają się stopniowo, a pieniądze przesyła się

dostawcy około miesiąc po oddaniu towaru do skupu. W przypadku dużych producentów

wprowadzono wymóg odłogowania.

W ramach polityki handlowej stosowane są: cła (ustalane są co dwa tygodnie),

kontyngenty dostępu do rynku, licencje importowe i subsydia eksportowe. Aby uzyskać

licencję, konieczne jest wpłacenie kaucji. Licencja dotyczy importu powyżej 5 ton ziarna

zbóż. Światowy obrót handlowy zbożami (bez ryżu) dotyczy 15% całej produkcji.

Do przetwórstwa zbożowego przeznacza się corocznie około 55 mln ton pszenicy58.

Największy przerób notowany jest we Włoszech (ok. 11,5 mln t), we Francji i Niemczech (po

ok. 7,3 mln t). W Polsce przerób pszenicy wynosi ok. 4,6 mln t rocznie i stanowi 8% udziału

w przetwórstwie całej UE. Najważniejszym produktem przetwórstwa zbóż jest mąka pszenna.

Jej produkcja w latach 2004/05 wyniosła średnio ok. 33 mln ton. Głównymi producentami są:

Francja, Włochy (ok. 5-6 mln t), Wielka Brytania i Niemcy. Polska jest szóstym producentem

mąki (ok. 2,2 mln t). Produkcja pieczywa w UE wynosi ok. 16,5 mln ton rocznie.

Największymi producentami pieczywa są Niemcy, Wielka Brytania, Włochy i Polska (9%

udziału w rynku). Warto zauważyć, że Polska, obok Rumunii, Bułgarii, Węgier i Słowacji

cieszy się najniższymi cenami pieczywa w całej Unii Europejskiej. Z uwagi na specyfikę

produktu, branża piekarska jest bardzo rozdrobniona. Szacuje się, że w Polsce funkcjonuje 12

tysięcy piekarń, z których największa była do 2005r. Nowakowski-Piekarnie, która została

odsprzedana belgijsko-czeskiemu joint venture La Lorraine Bakery Group59 największemu

58 A. Judzińska, Sektor zbożowo-paszowy w Polsce i Unii Europejskiej, Przemysł Spożywczy, 2007, nr 9, str. 8

59 Informacje Biznesowe, Przemysł Spożywczy 2007, nr 1, str. 37

28

producentowi pieczywa w Belgii60. Największymi producentami pieczywa świeżego w Polsce

są: Lambertz Polonia Sp. z o.o. i polski oddział dużej, międzynarodowej grupy kapitałowej

Chipita61. Specjalizują się w pieczywie cukierniczym (min. rogaliki „7days”), nie w pieczywie

zwykłym (chleb, bułki). Wobec niskiego popytu na podstawowe pieczywo od wielu lat

dochodzi do wycofywania się wielu piekarń z rynku. W 2008r. w Polsce zbankrutowało ok.

400 piekarni i cukierni62. Światowa Unia Piekarzy i Cukierników zrzesza organizacje

producenckie, reprezentuje interesy sektora, rozwiązuje kwestie techniki jakości i innych

problemów. Reprezentuje też swoich członków na forum międzynarodowym63.

Produkcja makaronów jest zdominowana przez Włochy (63% udziału w rynku).

Znacznie mniejszymi producentami są Portugalia (13%), Hiszpania, Francja i Niemcy. Udział

Polski jest znikomy, przy czym produkcja makaronów jest jednym z najbardziej

rozdrobnionych segmentów. Produkcja pasz zbożowych w UE wynosi średnio ok.

142 mln t rocznie, jednak prawie 90% produkują stare kraje członkowskie. Największym

producentem pasz jest Francja (ok. 22 mln t), Niemcy i Hiszpania (19-21 mln t). Polska jest

największym producentem spośród 12 nowych krajów, a w ostatnich 6 latach podwoiła

swoją produkcję64 pasz, jednak 5,5 mln t pozwala na zajęcie dopiero ósmego miejsca w UE27.

Największymi producentami pasz w Polsce są firmy: Cargill Sp. z o.o., BASF Polska Sp. z

o.o., Provimi-Rolimpex SA i Masterfoods Polska Sp. z o.o65. Mało znany jest fakt, iż pasze

suszone podlegają regulacjom WPR, mianowicie płatności bezpośredniej, która wynosiła w

sezonie 1999/2001 - 68 euro za tonę w przypadku suszenia gorącym powietrzem w

profesjonalnych suszarniach i 38 euro za tonę66 w przypadku suszenia na wolnym

powietrzu. Oprócz tego istnieją limity produkcyjne dla państw produkujących pasze. Dla

60 Wysokość zatrudnienia to około 1200 osób.

61 Wywodzi się z Grecji, a posiada swoje oddziały w 8 krajach europejskich, Rosji i Egipcie.

62 Polska-Unia-Świat, Przemysł Spożywczy 2009, nr 2, str. 52

63 Polagra –Tech 2008, poznański magazyn targowy, str. 14

64 Wynika to z faktu intensyfikacji produkcji, wycofywania się gospodarstw produkujących pasze samodzielnie na własny użytek i profesjonalizacji procesu produkcji.

65 J. Drożdż, Polskie przedsiębiorstwa spożywcze na rankingowej Liście 2000, Przemysł Spożywczy, 2008, nr 1, str. 34-35, dok. str. 43.

66 S. Szumski, Wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej, str. 134

29

Polski limit tego produktu wyniósł w sezonie 2005/06 – 15 538 ton67. Regulacja cen i skup

interwencyjny nie występują.

Po zmianie systemu gospodarczego w Polsce doszło do demonopolizacji branży

młynarskiej. Z 35 Polskich Zakładów Zbożowych (PZZ) powstało 106 firm – spółek prawa

handlowego. Duże rozdrobnienie utrzymuje się do dzisiaj i ok. 30% rynku mąki obsługują

małe młyny, natomiast resztę przerobu obsługują duże grupy kapitałowe, jak Polskie Młyny

SA68. W branży młynarskiej działa również polski oddział Nestle, a także Cereal Partners

Poland Toruń-Pacific Sp. z o.o. Wzmagająca się w ostatniej dekadzie konkurencja wymusiła

wycofanie się z rynku wielu małych przetwórców zbóż. Co więcej na polski rynek wchodzą

duże firmy niemieckie: VK Mühlen i Dr Cordesmeyer. Trzeba zauważyć też zmianę

upodobań konsumentów w ostatnich latach tj. spadek spożycia chleba o ok. 15% i

wzrost popytu na płatki śniadaniowe co jest efektem wzrostu dochodów. Jest to tendencja nie

tylko Polska, ale ogólnoeuropejska.

Istotnym problemem sektora paszowego jest kwestia upraw GMO i dostępu

modyfikowanych zbóż na rynek UE i Polski. Jest tak ważna, gdyż 90% pasz sojowych jest

produkowanych właśnie z soi modyfikowanej, produkowanej głównie przez USA

i sprowadzanej na rynek UE. Unia jest dużym importerem pasz (import stanowi 78%),

głównie z Argentyny (50%) oraz Brazylii (28%)69. W 2008r. organizacje sektora paszowego i

mięsnego zwróciły uwagę, że ograniczanie importu pasz GMO może doprowadzić do zwyżki

cen i pogorszenia warunków hodowli. Polska była zdecydowanie przeciwna obecności

jakichkolwiek upraw GMO na swoim terenie, jednak Ustawa o nasiennictwie jaką przyjął

sejm w 2006r. została zakwestionowana przez Komisję Europejską jako akt prawny godzący

w swobodę przepływu towarów już obecnych na rynku UE. Unijna dyrektywa z 2001r.

stanowi, że państwa członkowskie nie mogą zakazać, ograniczać lub utrudniać wprowadzenia

organizmów modyfikowanych już dopuszczonych na szczeblu unijnym, chyba, że kraj

przedstawi badania udowadniające szkodliwość dla zdrowia lub środowiska70. Innymi aktami

dotyczącymi GMO są dwa rozporządzenia z 2003r. w sprawie genetycznie modyfikowanej

67 S. Szumski, Wspólna …, str. 100

68 Branżowy Serwis Gospodarczy; portalspożywczy.pl; Rynek zbóż: Mieli my młyny; wersja elektroniczna: http://www.portalspozywczy.pl/zboza-oleiste/artykuly/rynek-zboz-mieli-my-mlyny,11224_2.html (data dostępu: 25.05.2010)

69 Raport KE: Form farm to fork, Luksemburg 2008, str. 44

70 Dyrektywa określiła też definicję GMO oraz techniki prowadzące do wytwarzania GMO.

30

żywności i paszy i możliwości śledzenia i etykietowania organizmów modyfikowanych.

Ważnym momentem było uchwalenie w 2006r. polskiej Ustawy o bezpieczeństwie żywności

i żywienia. Rozporządzenia określiły wymogi i tryb uzyskiwania pozwolenia na

wprowadzenie GMO do obrotu oraz konieczność właściwego oznakowania71. Próg udziału

surowca modyfikowanego w produkcie finalnym ustalono na 0,9%. W wyniku procesu

sądowego w ETS sejm przesunął termin wejścia w życie zakazu GMO do 2011r. a następnie

rozpoczęto prace nad zmianą przepisów. W maju 2009r. przesłano KE propozycję, aby rolnicy

sami decydowali o wprowadzaniu stref wolnych od GMO. Sceptycyzm wobec organizmów

modyfikowanych wykazuje nie tylko Polska, ale także Austria, Węgry i Francja.

Tab. Najwięksi producenci roślin GMO na świecieKraj Obszar uprawy w

mln hagłówne gatunki modyfikowane

USA 57,7 soja, kukurydza, bawełna, rzepak, kabaczek, lucernaArgentyna 19 soja, kukurydza, bawełnaBrazylia 15 soja, bawełnaKanada 7 rzepak, kukurydza, soja

Indie 6,2 bawełnaChiny 3,8 bawełna, pomidory, papryka

Źródło: Raport KE: From farm to fork, Luksemburg 2008, str. 44

.2. Uprawy okopowe i przemysł cukrowniczy

Buraki cukrowe są wyraźnie europejską uprawą. Sama Unia Europejska produkuje

44% buraków cukrowych (por. tab. 14, 15 i rys 10). Biorąc pod uwagę produkcję Rosji

(28 mln) i Ukrainy (13 mln) na Europę przypada 62% światowych zbiorów buraków

cukrowych. Obok niej liczą się tylko USA (26 mln) i Turcja (15 mln). Aż 70-75% cukru na

świecie wytwarza się z trzciny cukrowej. Co więcej cukier z niej wytwarzany jest tańszy.

Przyjmuje się, że zawartość cukru w buraku cukrowym wynosi średnio 16%. Warto

zauważyć, że pozostałości po rafinacji cukru – wytłoki buraczane wchodzą w skład

wartościowych pasz przemysłowych, a także mogą być surowcem do produkcji biopaliw, tak

samo jak pozostałości rafinacji trzciny cukrowej. Jedną z najważniejszych organizacji

branżowych w Polsce jest Związek Plantatorów Buraka Cukrowego.

Tab. Zbiory roślin okopowych w UE i na świecieświat (dane z

2008r.) UE27 (w 2008r.) udział % w produkcji świata

71 Mgr inż. Zbigniew Oczadły, Żywność zmodyfikowana genetycznie – wymagania legislacyjne i systemy bezpieczeństwa, Przemysł Spożywczy 2007, nr 7, str. 38-40

Kluczową rolę w procedurze odgrywa Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności z siedzibą w Parmie.

31

buraki cukrowe 227 mln72 buraki cukrowe 101 mln 44% ziemniaki 314 mln73 ziemniaki 61,5 mln 20%Źródło: baza danych FAOSTAT www.faostat.fao.org i obliczenia własne.

Rys. Producenci buraków cukrowych Tab. Producenci buraków UE-27 w 2008r. [%] cukrowych UE-27 w 2008r. [mln ton]

UE ogółem 1011. Francja 302. Niemcy 233. Polska 8,74. Anglia 7,55. Holandia 56. Belgia 47. Hiszpania 4pozostałe 18,8

Źródło: obliczenia własne w oparciu bazę danych FAOSTAT www.faostat.fao.org

Światowa produkcja cukru waha się w granicach 150-170 mln ton. Jego najwięksi

producenci są jednocześnie największymi konsumentami (największe spożycie mają Indie,

UE, USA, Brazylia i Chiny). Unia Europejska jest drugim światowym eksporterem cukru.

Wysokość eksportu UE jest o ok. 1/3 mniejsza od eksportu Brazylii74 (10 mln t).

Brazylia przeznacza na eksport aż 50% produkcji75. Duże ilości cukru eksportują Australia

(ok. 4 mln t), Tajlandia (3,6 mln t) i Kuba (3 mln t). Po stronie importu najważniejszym

krajem jest Rosja (5,4 mln t), znacznie mniej Indonezja (1,7 mln) i UE (1,7 mln76), Japonia

72 Produkcja światowa waha się między 250-260 mln ton.

73 Bez zmian w ostatnich 10 latach

74 Duża część produkcji przeznacza się na wytwarzanie etanolu do biopaliw.

75 Polska-Unia-Świat, Przemysł Spożywczy, 2008, nr. 12, str. 56.

76 Min. w ramach umów o dostępie do rynku z krajami AKP i Indiami.

32

(1,6 mln) i USA. Szczególne przypadki to Chiny i Indie. Cena krajowa za tonę cukru w

Indiach (trzeci producent światowy) wynosiła pod koniec 2008r. 300 euro. W wyniku chorób

jakie dotknęły plantacje w całym kraju doszło do wzrostu cen o 30% do 350 euro. Z kolei w

Chinach (4 producent cukru na świecie) po skandalu związanym z melaminą w produktach

mlecznych, popyt na cukier spadł tak drastycznie, że cena osiągnęła rekordowo niski poziom

260 euro za tonę. Tak duże wahania stanowią argument za koniecznością zachowania

samowystarczalności UE w zakresie produkcji.

Rys. Użytkowanie cukru w krajach UE-15

Źródło: Raport KE; DG Rolnictwo i Rozwój Wsi, The European sugar sector; A long-term competitive future; wrzesień 2006, rozdział 1 str. 2

Światowy obrót cukrem stanowi 30% produkcji światowej, około 40 mln ton. Trzeba

zwrócić uwagę, że handel międzynarodowy cukrem opiera się na długoterminowych

kontraktach, po ustalonej administracyjnie cenie, stąd cena światowa nie zawsze jest ceną po

której dokonuje się kontraktacji. Podstawowe wskaźniki dla handlu międzynarodowego

cukrem znajdują się na giełdzie terminowej w LIFE Londynie (dla marca, maja, sierpnia,

października i grudnia) oraz giełda terminowa NYBOT w Nowym Yorku (dla marca, maja,

lipca, października). W latach 2004-2009 ceny cukru białego oscylowały między 180-234

euro/tonę (na giełdach Nowego Yorku i Londynu), 141-195 euro/t w Brazylii i 495-418 euro/t

w Meksyku77. Z przytoczonych wartości wynika, że konieczne jest stopniowa liberalizacja

europejskiego rynku cukru, aby zaproponować konsumentom niższe ceny światowe. Ceny

zróżnicowane są też w ramach łańcucha produkcji i dystrybucji. Ceny detaliczne są o 60%

wyższe od cen hurtowych w krajach UE15. W krajach nowej UE te różnice wynoszą 15-

20%78.

Wpływ na podaż i kształtowanie cen w UE i na rynkach jej partnerów mają liczne

umowy jakie zostały zawarte w ramach pomocy krajom słabo rozwiniętym. Na podstawie

tych umów zapewniono dostęp towarom z tych krajów na rynek UE. Cukier z trzciny

77 A. Budzyńska, Zróżnicowanie geograficzne cen cukru na świecie, Roczniki Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, tom 11, zeszyt 3, str. 51

78 A. Budzyńska, Zróżnicowanie…, str. 52

33

cukrowej jest jednym z głównych towarów eksportowych tych krajów. Są to79: Umowa z

Cotonou (2000r.) – w jej ramach „Protokół cukrowy” 80 z 19 krajami AKP do którego

dołączono Indie, umowa „Wszystko oprócz broni”81 z 49 najsłabiej rozwiniętymi krajami

świata (w tym 6 objętymi już Protokołem cukrowym), Inicjatywa Bałkańska82 (od 2001r. – w

ramach Procesu Stabilizacji i Stowarzyszenia) oraz specjalne kwoty dostępu dla Brazylii i

Kuby w ramach tzw. kwoty CXL83.

Organizacja rynku cukru w UE obejmuje następujące produkty: cukier biały, buraki

cukrowe, trzcinę cukrową, melasę, izoglukozę z kukurydzy84 oraz inne produkty rafinacji

cukru. Rynek cukru jest rynkiem nadwyżkowym, zatem podstawowym elementem regulacji

tego rynku jest system kwot cukrowych. Obejmuje trzy rodzaje kwot oznaczane A, B, C.

Kwota A (czyli limit produkcji) obejmuje ilość cukru spożywanego na terenie unii i stanowi

zabezpieczenie na wypadek niskich zbiorów w danym roku. Każde państwo ma przyznawany

limit produkcji cukru, który jest rozdzielany między istniejące krajowe cukrownie. Kwota B

stanowi rezerwę i zwykle stanowi 20% kwoty A. Kwoty A i B są przydzielane na okres od 1

lipca do 30 czerwca następnego sezonu. Ewentualne nadwyżki są sprzedawane na rynkach

światowych. Kwota C stanowi nadwyżkę ponad limity A i B. Ilość cukru i izoglukozy musi

być sprzedana pod groźbą kar finansowych, bez jakiejkolwiek gwarancji ceny. Cukier

wyprodukowany poza limitem można przeznaczyć wyłącznie dla przemysłu. Aby pokryć

koszty interwencji na rynku cukru ze strony budżetu UE, wprowadzono opłaty

współodpowiedzialności. Producenci cukru muszą uiścić dwa razy do roku opłatę wysokości

2% ceny interwencyjnej cukru białego. Gdyby koszty interwencji okazały się większe

wprowadza się większe opłaty, w wysokości 37,5% ceny interwencyjnej. Oprócz ograniczania

podaży i opłat producentów funkcjonuje system cen – docelowa i interwencyjna dla cukru

oraz podstawowa i minimalna na buraki cukrowe85. Należy wspomnieć, że kwoty cukrowe

79 Raport KE, DG Rolnictwa i Rozwoju Wsi, The European sugar sector; A long-term competitive future; wrzesień 2006, rozdział 4, str. 1-3

80 ang. Sugar Protocol – import po cenie gwarantowanej, wyższej niż światowa, ustalanej co sezon.

81 ang. Everything but arms – ok. 200 tys. ton.

82 W sezonie 2002/03 import cukru ze wschodnich Bałkanów wyniósł 300 tys. ton.

83 W jej ramach obowiązuje obniżona taryfa wstępu na rynek UE – ok. 80 tys. ton.

84 Substytut cukru przemysłowego, podlega regulacjom od 1977r. ma płynną postać syropu.

85 A. Czyżewski, A. Henisz-Matuszczak, Rolnictwo Unii Europejskiej i Polski, Akademia Ekonomiczna, Poznań, 2001, str. 179-182.

34

podlegają obrotowi na rynku unijnym. Oznacza to możliwość dokupienia dodatkowych

kilkudziesięciu tysięcy ton limitu jeśli koncern uważa to za opłacalne.

Stosuje się subwencje eksportowe do sprzedaży poza UE, co uzależniono od zdobycia

licencji. Istnieje również cena progowa dla importu spoza obszaru unii. Jednym z punktów

rundy z Ad-Dauha miało całkowity zakaz subsydiów w eksporcie rolnym. W grudniu 2005r.

przedstawiciele członków WTO w Hongkongu podjęli decyzję o całkowitej

eliminacji subsydiów od 2013r. jednak tej deklaracji nie potwierdziła wiążąca umowa.

Subsydia eksportowe dla innych produktów zostały zabronione już w 1948r. po wejściu w

życie GATT86.

Tab. Liczba firm i zakładów cukrowniczych w UE-25 w 2005r.

Kraj członkowski firmy cukrownicze zakłady przetwórczeAustria 1 3Belgia 2 6Czechy 7 11Dania 1 3Estonia 0 0Finlandia 1 3Francja – kontynent dep. zamorskie

13 325 5

Grecja 1 5Hiszpania 3 11Irlandia 1 2Litwa 2 4Łotwa 2 2Niemcy 5 26Niderlandy 2 5Polska 5 43Portugalia 4 4Słowacja 3 5Słowenia 1 1Szwecja 1 3Węgry 3 5Wielka Brytania 2 7Włochy 5 17Źródło: Raport KE DG Rolnictwo i Rozwój Wsi, The European sugar sector; A long-term competitive future;

wrzesień 2006, rozdział 3, str. 2

86 J. Barcz, E. Kawecka-Wyrzykowska, K. Michałowska-Gorywoda, Integracja europejska, Wolters Kluwer, wyd. 2, Warszawa 2007 r. str. 219

35

Przed 2002 rokiem funkcjonowały w Polsce trzy spółki cukrowe Skarbu Państwa. W

sierpniu 2002 utworzono Krajową Spółkę Cukrową na bazie Mazowiecko-

Kujawskiej Spółki Cukrowej S.A. w Toruniu. W skład koncernu KSC Polski Cukier

SA wchodzi 18 cukrowni rozrzuconych po całym kraju oraz jedna kontrolowana.

80% stanowi kapitał zakładowy – Skarbu Państwa, a 20% to kapitał prywatny

plantatorów i pracowników. Jest to największy w Polsce i ósmy w Europie producent

cukru. Udział na rynku polskim wynosi 40%. Następujące cukrownie wchodzą w

skład koncernu87:

• "Cukrownia Borowiczki" z siedzibą w Płocku (Mazowieckie)

• "Cukrownia Brześć Kujawski" z siedzibą w Brześciu Kujawskim (Kujawsko-pomorskie)

• „Cukrownia Częstocice” z siedzibą w Ostrowcu Świętokrzyskim (Świętokrzyskie)

• „Cukrownia Dobrzelin” z siedzibą w Dobrzelinie (Łódzkie)

• „Cukrownia Gryfice” z siedzibą w Gryficach (Zachodnio-pomorskie)

• „Cukrownia Janikowo” z siedzibą w Janikowie (Kujawsko-pomorskie)

• „Cukrownia Kluczewo” z siedzibą Stargardzie Szczecińskim (Zachodnio-pomorskie)

• „Cukrownia Krasnystaw” z siedzibą w Siennicy Nadolnej (Lubelskie)

• „Cukrownia Kruszwica” z siedzibą w Kruszwicy (Kujawsko-pomorskie)

• „Cukrownia Lublin” z siedzibą w Lublinie (Lubelskie)

• „Cukrownia Łapy” z siedzibą w Łapach (Podlaskie)

• „Cukrownia Malbork” z siedzibą w Malborku (pomorskie)

• „Cukrownia Nakło” z siedzibą w Nakle n. Notecią (Kujawsko-pomorskie)

• „Cukrownia Rejowiec” z siedzibą w Rejowcu (Lubelskie)

• „Cukrownia Werbkowice” z siedzibą w Werbkowicach (Lubelskie)

• „Cukrownia Wożuczyn” z siedzibą w Wożuczynie (Lubelskie)

• „Cukrownia Żnin” z siedzibą w Żninie (Kujawsko-pomorskie)

• „Fabryka Cukierków Pszczółka” z siedzibą w Lublinie (Lubelskie)

87 Biuletyn Informacji Publicznej; wersja elektroniczna: http://www.polski-cukier.bip-e.pl/portal/ksc/ (data dostępu: 18.05.2010)

36

W ramach kolejnych reform rynku cukru (w tym najnowszej z 2006r.) i

konieczności ograniczania produkcji dokonuje się od wielu lat restrukturyzacja

koncernu. W kampanii cukrowniczej 2007/2008 produkcję cukru białego prowadziło

już tylko 10 oddziałów KSC SA oraz Cukrownia Leśmierz SA. Produkcję

skoncentrowano na siedmiu najbardziej rentownych cukrowniach88, a w przypadku

pozostałych ograniczono zatrudnienie, wystawiono majątek do sprzedaży dla

potencjalnych inwestorów oraz w niektórych przypadkach zmieniono profil

działalności (np. w Rejowcu uruchomiono produkcję drewnianych palet dla

magazynowania i transportu, w innych dokonuje się tylko magazynowania lub

paczkowania cukru). W minionych sezonach wygaszano produkcję w poniższych

zakładach89:

- 2003/2004 r. - Pruszcz Gdański, Rejowiec, Szczecin,

- 2004/2005 r. - Borowiczki, Klemensów, Sokołów Podlaski, Żnin.

- 2005/2006 r. - Janikowo, Opole Lubelskie,

- 2006/2007 r. - Częstocice, Mała Wieś, Ostrowy, Tuczno, Wożuczyn,

- 2007/2008 r. - Gryfice, Nowy Staw.

Sytuacja finansowa KSC poprawiła się po wejściu Polski do UE dzięki wzrostowi cen

cukru, przez co zwiększyła się wartość sprzedaży ok. 600 tysięcy ton cukru jaki KSC

przerobiła w sezonie 2006/0790. Obecnie (2010) planowana jest jej większa prywatyzacja.

Na rynku Polskim obecne są też: niemieckie Pfeifer&Langen91 i Südzuker92 oraz British Sugar

Overseas93, posiadający cukrownię w Glinojecku (woj. Mazowieckie), jedną z największych

w Polsce. Mniejszym uczestnikiem przemysłu cukrowniczego w UE jest Nordzuker

posiadający 12 cukrowni i zatrudnienie ok. 2 800 pracowników94 oraz hiszpański koncern

88 portal Krajowej Spółki Cukrowej; wersja elektroniczna http://www.polski-cukier.pl/index.php?strona=19&wiecej=668 (data dostępu: 20.05.2010)

89 Odpowiedź ministra skarbu państwa Aleksandra Grada na zapytanie poselskie; portal Sejmu RPwersja elektroniczna: http://orka2.sejm.gov.pl/IZ6.nsf/main/5FB98F7E (data dostępu: 20.05.2010)

90 Przemysł Spożywczy ; 2006, nr 11; str. 52 – Informacje Biznesowe

91 w jego skład wchodzi 11 cukrowni.

92 Największy koncern cukrowy w Europie.

93 Przemysł Spożywczy ; 2009, nr 2 ; str. 50 – Informacje biznesowe

94 Dane ze strony internetowej polskiego oddziału koncernu.

37

Ebro Puleva. Koncern Südzuker posiada 33 zakłady przerobu buraków i rafinerie cukru.

Produkuje również przetwory owocowe w 26 zakładach w UE oraz poza Europą. Jego łączne

zatrudnienie wynosi ok. 18 tysięcy osób.

Rys. Logotypy najważniejszych koncernów cukrowych w UE

W połowie 2007r. KE jeszcze raz zaapelowała o dalsze ograniczenie produkcji cukru.

Celem reformy wdrażanej od 2006r95. jest zmniejszenie produkcji o 6 mln t.

Wcześniejsza reforma WPR z 2003r. nie objęła rynku cukru. Przed rokiem 2006

ceny cukru w UE były trzy razy wyższe niż ceny światowe. Jak dotąd Irlandia i

Włochy najbardziej ograniczyły produkcję. W ciągu dwóch lat reformy produkcja

spadła o 4,8 mln ton. Za wycofanie się z produkcji Komisja wypłaca rekompensaty

za rezygnację z produkcji. I tak np. w sezonie 2008/09 wyniosła 237,5 euro

za tonę zrzeczonej kwoty cukrowej. Jednak wartość rekompensat jest co roku

obniżana. Cena docelowa w 2007 roku wynosiła 400 euro za tonę i z dopłat powinny

skorzystać firmy, dla których ta cena będzie za niska96, jeśli nie będą musiały

dokonać obniżki produkcji w 2010, ale już bez dopłat. Z kolei w 2008 roku

Komisja zadecydowała, że Polska będzie musiała do 2010 r. zmniejszyć obecną

produkcję o 9,5 %, gdyż dotychczasowe postępy reformy rynku cukru okazały się za

małe. Warto zauważyć, że efektem ostatniej reformy jest spadek wydatków na sektor

cukrowniczy z 2 mln 100 tys. euro w 2000r. do 1 mln 421 tys. euro w 2004r97.

95 Porozumienie i akty prawne przyjęto w drugiej połowie 2005r.

96 Przemysł Spożywczy ; 2007, nr 6 ; str. 55 – Polska-Unia-Świat

97 Raport KE, DG Rolnictwa i Rozwoju Wsi, The European sugar sector; A long-term competitive future; wrzesień 2006, rozdział 7, str. 4

38

Tab. Ilość ton cukru w ramach kwot dla poszczególnych krajów (sezon 2004/2005)

Kwota A Kwota B Kwota ogółemUE25 ogółem ~14 700 000 ~2 700 000 ~17 400 000Francja 2 970 000 790 000 3 768 000Niemcy 2 612 000 800 000 3 416 000Polska 1 500 000 91 000 1 671 000Wielka Brytania 1 035 000 103 000 1 138 000Włochy 1 310 000 246 000 1 557 000Hiszpania 957 000 39 000 996 000Źródło: Raport KE, DG Rolnictwa i Rozwoju Wsi, The European sugar sector; A long-term competitive future;

wrzesień 2006, rozdział 3, str. 1

Europa jest drugim co do wielkości produkcji kontynentem produkcji ziemniaków

(121 mln t), Azja minimalnie wyprzedza Europę (131 mln t98). Znacznie mniej produkują

obie Ameryki (39 mln t – z czego prawie połowa przypada na USA) i Afryka (19 mln). Poza

Unią znaczącymi producentami europejskimi są Rosja (29 mln) i Ukraina (19 mln).

Ziemniaki są jedyną masowo uprawianą rośliną spożywcza, co do której regulacje WPR są

znacznie ograniczone – min. nie występuje system cen, ani limitowanie produkcji.

Rys. Producenci ziemniaków UE-27 w 2008r. [%]Tab. Producenci ziemniaków UE-27 w

2008r. [mln ton]UE ogółem 61,51. Niemcy 112. Polska 10,43. Holandia 6,94. Francja 6,85. Anglia 66. Rumunia 3,67. Hiszpania 2pozostałe 14,8

Źródło: obliczenia własne w oparciu o bazę danych FAOSTAT www.faostat.fao.org

98 Chiny 57 mln t, Indie – 34 mln t

39

Ziemniaki, nie są enumeratywnie wymienione wśród 18 branżowych rynków

obejmujących, 95% produktów rolnych99. Nie dotyczy ich bezpośrednio żadne

rozporządzenie, ani rozporządzenie 2200/96 – wielokrotnie poprawiane (w aktualnej postaci

rozporządzenia 6/2005) dotyczące wspólnego rynku warzyw i owoców100. Wynika to z faktu,

iż rzadko stają się przedmiotem handlu międzynarodowego. Wczesne odmiany ziemniaków

kraje europejskie importują z krajów śródziemnomorskich – Grecji, Egiptu, Izraela lub Turcji.

Dla celów długiego transportu i magazynowania są zamrażane. Dane dla Niderlandów

wskazują, że ok. 1 mln ton ziemniaków przetworzonych staje się przedmiotem eksportu, przy

krajowej konsumpcji 277 tys. ton101. W Polsce 40% przeznacza się na pasze – dla

wszystkożernych (drób, trzoda chlewna), 25%102 spożywane jest bezpośrednio, 5%

przeznacza się na przetwórstwo spożywcze (mrożonki, przekąski), około 15% straty w

przechowalnictwie, reszta zostaje przeznaczona do sadzenia i na eksport. Oprócz tego część

zostaje wykorzystana w przemyśle spirytusowym. Ziemniaki mogą posłużyć do produkcji

bioetanolu, jednak z uwagi na dużą pracochłonność wykorzystuje się na ten cel inne uprawy.

W krajach Europy zachodniej, straty w przechowalnictwie są mniejsze. Poza tym

przyzwyczajenia konsumentów są zróżnicowane – np. we Włoszech rolę zamiennika

ziemniaków odgrywają makarony, w krajach skandynawskich częściowym substytutem są

ryby. Biorąc jednak pod uwagę szacunkowe 25% jako przeznaczenie na bezpośrednie

spożycie, w skali całej UE27 uzyskujemy liczbę 15 mln ton rocznego spożycia głównie w

Europie środkowej i Niemczech.

Jakkolwiek same ziemniaki nie są objęte szczegółowymi regulacjom, skrobia

ziemniaczana dla przetwórstwa podlega zarówno dopłatom bezpośrednim, jak i limitowaniu

w ramach kwot produkcji103 dla poszczególnych krajów w oparciu o plon w okresie

referencyjnym. Wynika to z Rozporządzenia Rady nr 1868 z 1994r. Wielkość dopłaty

bezpośredniej dla producentów ziemniaków na skrobię wynosiła w 2002/03 110,54 euro za

tonę. Największym producentem skrobi ziemniaczanej jest firma Pepees SA z Łomży.

99 Zbigniew Doliwa-Klepacki Integracja Europejska Białystok 2005, str. 495

100 Chodzi dokładnie o załącznik wymieniający gatunki i ich przetwory objęte rozporządzeniem.

101 Index Mundi; wersja elektroniczna: http://www.indexmundi.com/en/commodities/agricultural/potato-products-frozen/ (dostęp: 20.06.2010)

102Podstawy geografii ekonomicznej, praca zbiorowa pod red. Jerzego Wrony, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, wyd. III, Warszawa 2006, str. 196

103 S. Szumski, Wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej, str. 100.

40

Największą firmą przetwórczą ziemniaków jest Frito-Lay Poland Sp. z o.o.104, która jest

oddziałem amerykańskiego koncernu PepsiCo. Jej sztandarowym produktem są chipsy Lay’s,

a jej obroty w 2007r. wyniosły ponad 1 mld złotych.

.3. Rośliny oleiste i problem biopaliw

Najważniejszymi roślinami oleistymi świata są soja i olejowiec gwinejski,

odzwierciedlają to udział tych upraw w produkcji olejów (por. rys. 13 i 14). Produkcja roślin

oleistych w latach 2000/08 wykazuje tendencję zwyżkową. Szczególny wzrost

zaobserwowano dla soi i palmy oleistej i olejów wytwarzanych z tych dwóch roślin (z ok. 25

mln t do ok. 40 mln t) niemal dwukrotnie105. W przypadku oleju słonecznikowego

i rzepakowego ich produkcja światowa wynosi odpowiednio 15 mln t i 10 mln t106. Oprócz

wymienionych oleje produkuje się z innych roślin, jednak w małych ilościach, które nie mają

dużego znaczenia dla gospodarki rolno-spożywczej. Wysoki wzrost produkcji jest związany

ze zwiększeniem światowego popytu na biopaliwa (UE, USA, Brazylia, Chiny, Indie,

Malezja, Indonezja).

Rys. Światowa produkcja nasion oleistych 2008/09 wg gatunków

Źródło: Rynek Rzepaku – 2008, opracowanie IERiGŻ-PIB za Olej rzepakowy – nowy surowiec, nowa prawda, praca zbiorowa, Warszawa, 2009

Rys. Światowa produkcja olejów roślinnych 2008/09 wg gatunków

104 J. Drożdż, Liderzy branż spożywczych, Przemysł Spożywczy, 2008, nr 8, str. 33-34.

105 E. Rosiak, Wzrost produkcji biopaliw z olejów roślinnych, Przemysł Spożywczy, 2008, nr 1, str. 14

106 baza danych FAOSTAT www.faostat.fao.org

41

Źródło: Rynek Rzepaku – 2008, opracowanie IERiGŻ-PIB za Olej rzepakowy – nowy surowiec, nowa prawda, praca zbiorowa, Warszawa, 2009

W ślad za rosnącym popytem w latach 2000/08 zwyżkowały znacznie światowe ceny

olejów, z ok. 400 dolarów za tonę do 900 dolarów za tonę, a nawet jeszcze wyżej (por.

rys. 15). Unia Europejska jest największym producentem i konsumentem biodiesla (w sezonie

2006/07 wyprodukowała 4,5 mln t). Liderami są Niemcy, Włochy i Francja. Ważny jest fakt,

iż unijny przemysł biopaliwowy wykorzystuje obecnie, aż 64% produkcji oleju rzepakowego,

podczas gdy na początku dekady było to zaledwie 28%. Dla porównania w 2008r. USA

zużyły do produkcji biopaliw 20% wytworzonego oleju sojowego (przed trzema laty niecałe

3%)107. Z uwagi na fakt, iż soja i palma oleista nie są uprawiane w Europie, kluczową rolę na

rynku olejów odgrywają rzepak (do niedawna słonecznik108) i oliwki. Dalsza analiza tego

rynku będzie koncentrowała się na olejach z tych dwóch upraw.

Rys. Światowe ceny olejów roślinnych [dolar/tonę] 2000/07r.

Źródło: E. Rosiak, Wzrost produkcji biopaliw z olejów roślinnych, Przemysł Spożywczy, 2008, nr 1, str. 15, na podstawie danych z Oil World.

107 E. Rosiak, Wzrost produkcji biopaliw z olejów roślinnych, Przemysł Spożywczy, 2008, nr 1, str.15

108 UE produkuje 15% światowej produkcji i jest 2 światowym producentem.

42

Tab. Zbiory roślin oleistych w UE i na świecie [mln ton]świat (dane z

2008r.) UE27 (w 2008r.) udział % w produkcji światowej

oliwki 18 mln oliwki 12,6 mln 67% rzepak 57,8 mln rzepak 18,7 mln 32%Źródło: baza danych FAOSTAT www.faostat.fao.org i obliczenia własne

Olej rzepakowy, był przez długi czas uznawany za olej gorszej jakości z uwagi na

wysoką zawartość, szkodliwego dla mięśnia sercowego, kwasu erukowego. W latach 60

(w Kanadzie) odkryto odmiany o niskiej zawartości kwasu. Z kolei w Polsce odkryto odmianę

o niskiej zawartości związków siarki, które jak dotąd uniemożliwiały wykorzystanie paszowe.

Skrzyżowanie tych dwóch odmian i ich rozpowszechnienie w Europie przeobraziło rynek

olejów. Obecnie w olejarniach dopuszcza się zawartość 2% kwasu erukowego, jednak dopiero

w ostatnich latach nastąpiła szersza popularyzacja oleju rzepakowego wśród konsumentów.

Odznacza się on nie tylko bogactwem kwasów Omega-3, witaminy E, ale też najwyższą

odpornością na utlenianie109, brakiem szkodliwej odmiany cholesterolu LDL, najniższą

zawartością kwasów nasyconych i wysoką temperaturą dymienia110. W ostatnich dekadach

Unia Europejska wysunęła się na pierwsze miejsce na świecie pod względem produkcji oleju

rzepakowego (32% produkcji globalnej, 13% dla słonecznika). Samowystarczalność UE w

zakresie olejów na cele spożywcze jak i przemysłowe wynosi nieco powyżej 50%. Warto

zauważyć na przykładzie Polski, że w ostatniej dekadzie nastąpił dynamiczny wzrost spożycia

tłuszczów roślinnych, w przeciwieństwie do spadku spożycia tłuszczów zwierzęcych111. Jego

cena na rynku światowym wynosi ok. 700 dolarów za tonę112, czyli ok. 0,7 dolara za kilogram.

Rys. Producenci rzepaku UE-27 w 2008r. [%]Tab. Producenci rzepaku

UE-27 w 2008r. [mln ton]UE ogółem 18,71. Niemcy 52. Francja 53. Polska 2

109 co oznacza dłuższą świeżość

110 Najlepszy olej do smażenia potraw, w przeciwieństwie do bardzo podatnej oliwy.

111 Rynek Rzepaku – 2008, opracowanie IERiGŻ-PIB za Olej rzepakowy – nowy surowiec, nowa prawda, praca zbiorowa, Warszawa, 2009

112 R. Urban, Rozwój sektora biopaliw szansą dla polskiej gospodarki żywnościowej, Przemysł Spożywczy 2006, nr. 6, str. 6

43

4. Anglia 25. Czechy 16. Węgry 0,67. Szwecja 0,2pozostałe 2,6


Z 2,5–3 kg nasion uzyskuje się 1 litr oleju rzepakowego, co oznacza, że tona nasion

pozwala na produkcję 340-400 litrów. Wytłoki stanowią cenny składnik pasz przemysłowych.

Jak widać na rys. 17 dominuje wykorzystanie przemysłowe oleju rzepakowego. Jest ono

niemal dwukrotnie większe niż ilość przeznaczona na cele spożywcze.

Rys. Wykorzystanie oleju rzepakowego w krajach UE-27 [mln ton]

Źródło: E. Rosiak, Wzrost produkcji biopaliw z olejów roślinnych, Przemysł Spożywczy, 2008, nr 1, str. 15, na podstawie danych z Oil World.

Podstawą dla stopniowego wprowadzania biopaliw jest dyrektywa 2003/03/EW.

Ustaliła udziały bio-komponentów w paliwach ciekłych: 2% w 2005r., 5,75% w 2010r. i

20% w 2020r113. W Polsce punktem przełomowym było uchwalenie Ustawy o biopaliwach w

2006r. W ustawie znalazł się tzw. Narodowy Cel Wskaźnikowy, czyli minimalny udział bio-

komponentów i innych paliw odnawialnych w ogólnej ilości paliw ciekłych i biopaliw

zużywanych w ciągu roku kalendarzowego w transporcie, liczony według wartości opałowej.

Przez długi czas brakowało przepisów wykonawczych. Dopiero Rozporządzenie Rady

Ministrów z dnia 15 czerwca 2007 r. w sprawie Narodowych Celów Wskaźnikowych na lata

2008-2014 pozwoliło na rozwój tego nowego segmentu branży. Produkcję biopaliw jako

pierwsza uruchomiła Rafineria Trzebinia SA, należąca do Grupy Orlen. Z kolei Grupa Lotos


44

uruchomiła instalację do produkcji estrów w Czechowicach-Dziedzicach. W ostatnich kilku

latach rozpoczęły produkcję estrów z rzepaku rafinerie w Borku Wielkopolskim – Biopal SA

z kapitałem włoskim 50%114, w Tychach i w Goświnowicach (woj. Opolskie) firma Bioagra-

Oil SA (na razie produkuje etanol z kukurydzy115). W tym ostatnim przypadku inwestycję

kredytuje Europejski Bank Inwestycyjny. Na rok 2008 ustalono próg 3,45% paliw

produkowanych z surowców ekologicznych. W praktyce od koncernów paliwowych zależy

forma w jakiej spełnią ten wymóg. Mogą zadecydować o dodatku biokomponentów do paliw

konwencjonalnych, lub wyprodukować czyste estry metylowe kwasów tłuszczowych (ang.

FAME116) jako samodzielne paliwo, czyli czysty biodiesel B100. Trzecia możliwość to

produkcja i sprzedaż oleju napędowego o zawartości estrów 20% (B20). Szczególnie

ważny jest fakt, że w ostatnich 2 przypadkach właściciel stacji benzynowej może podjąć

swobodną decyzję co do zakupu paliwa. Problemami związanymi z biopaliwami są gorsze

własności przechowalnicze117 i wzrost lepkości w niskich temperaturach co wymaga innego

podejścia logistycznego i modernizacji infrastruktury. Wartość energetyczna biodiesla wynosi

około 96% mocy zwykłego oleju napędowego. Podkreśla się wciąż brak działań

promocyjnych ze strony państwowej, ale też koncernów paliwowych i producentów branży

motoryzacyjnych. Wskazuje się na brak wiedzy o zastosowaniu i właściwościach fizycznych

biopaliw co hamuje ich szersze wykorzystanie przez konsumentów118. Konieczne są też

bardziej atrakcyjne stawki ulgi od akcyzy. W 2006r. zwolnienie akcyzowe w Polsce

wynosiło: 1,5 zł/litr przy udziale 2-5%, 1,8 zł/l przy udziale 5-10% i 2,2 zł/l przy udziale

powyżej 10%119. W marcu 2007 Komisja Europejska ustaliła osiągnięcie 10% udziału

biopaliw w transporcie do 2020 roku120. Do czerwca 2010 roku państwa członkowskie mają

114 Krajowa Izba Biopaliw; Aktualności; wersja elektroniczna: http://www.kib.pl/?i=aktual&id=454 (data dostępu: 18.05.2010)

115 Portal Gospodarczy; wnp.pl; zakładka Energetyka; wersja elektroniczna: http://energetyka.wnp.pl/kredyt-ebi-na-fabryke-biopaliw-w-goswinowicach,102218_1_0_0.html (data dostępu: 18.05.2010)

116 W zależności od źródła estrów wyróżniono RME – Rapeseed Methyl Esters, SFME – Słonecznikowe Estry Metylowe, SME – Sojowe Estry Metylowe. Są produktem reakcji metanolu z kwasami tłuszczowymi.

117 większa skłonność do utleniania

118 wywiad z Józefem Szwiecem, właścicielem firmy Witospol, członkiem Polskiej Izby Paliw Płynnych z 2008 r. ; wersja elektroniczna: http://paliwa.pl/go.php/pl/biopaliwa/biopaliwa_pierwszy_sezon_sprzedazy.html (data dostępu: 20.05.2010)


120Branżowy Serwis Gospodarczy „portalspożywczy.pl wersja elektroniczna: http://www.portalspozywczy.pl/zboza-oleiste/wiadomosci/ke-kraje-czlonkowskie-sa-na-dobrej-drodze-by-osiagnac-10-proc-zuzycie-biopaliw-w-transporcie-do-2020-roku,28879.html (data dostępu: 20.05.2010)

45

dostarczyć Narodowe Plany Działania w tej sprawie. W 2008 roku zużycie biopaliw wyniosło

3,8%. Warto dodać, że wytwarzanie i obrót biopaliwami jest koncesjonowany zgodnie z

ustawą – Prawo Energetyczne, a jakość biokomponentów wprowadzanych do obrotu

nadzoruje Inspekcja Handlowa. W 2005r. udział biopaliw w rynku paliw wyniósł

zaledwie 1,4%, a zużycie biokomponentów około 7 mln t. Polska eksportuje 1/3 swojej

produkcji. Dla spełnienia wymogów dyrektywy biopaliwowej konieczny będzie wzrost

popytu ze strony przemysłu paliwowego nie tylko na rzepak, ale też kukurydzę i zboża. Może

to oznaczać wzrost cen, a jednocześnie wzrost dochodu rolników tym bardziej, że produkcja

zbóż i rzepaku należy do oszczędnych w pracę.

Promocja biopaliw w UE wzbudziła obawy związane z ryzykiem zmniejszenia

terenów przeznaczonych pod uprawy spożywcze. Przeciwny promocji biopaliw jest min.

prezes Nestle – największej firmy spożywczej świata, a także eksperci ONZ. Z drugiej strony

unijna Komisarz ds. Rolnictwa przedstawiła w 2007 r. analizy z których wynika, że do 2020 r.

surowce rolne nie powinny zdrożeć więcej niż 3-6% (zbóż chlebowych 1-5%), z wyjątkiem

nasion oleistych (podrożeją o 5-18%)121. Z kolei Russel Mildon, dyrektor DG Agri stwierdził

w 2007r., że na produkcję etanolu przeznaczono w 2006/07 3,5 mln t zbóż, przy podaży 350

mln, a zwyżka cen zbóż i mąki nie jest wywołana biopaliwami lecz suszą na południu Europy.

Uczestnicy konferencji stwierdzili, że wzrost cen płodów rolnych był niższy w porównaniu ze

wzrostem cen produktów finalnych, co oznacza, że za wzrost cen odpowiedzialne są koncerny

spożywcze i sieci handlowe122.

Przy analizie wpływu biopaliw na sektor roślin spożywczych trzeba uwzględnić

problemy rynku światowego – Argentyny, Kazachstanu, Indii, gdzie zbiory nie zawsze są

ustabilizowane, co pociąga za sobą ryzyko nagłego wzrostu popytu w sytuacji np. złych

warunków klimatycznych czy klęsk naturalnych. Taki gwałtowny wzrost przy względnie

sztywnej podaży może powodować duży wzrost cen. Duży wzrost produkcji biopaliw wiąże

się z koniecznością poszerzania areału upraw oleistych, co odbije się negatywnie na lasach

południa globu – przez wypalanie i karczowanie pod zakładane i powiększane plantacje.

Przykładowo, przy spalaniu 1 t oleju palmowego (biopaliwa produkuje z niego Wielka

Brytania) powstają 33 t CO2 – czyli 10 razy więcej niż przy spalaniu benzyny.

121 Polska-Unia-Świat, Przemysł Spożywczy, 2007, nr 6, str. 55

122 Polska-Unia-Świat, Przemysł Spożywczy, 2007, nr. 11, str. 46

46

Innym problemem jest konkurencja upraw rzepaku z pszenicą, burakami cukrowymi i

kukurydzą. W związku z tym nie mogą one powstawać na gruntach zwalnianych przez żyto i

ziemniaki. Ograniczenie upraw buraka cukrowego w ramach reformy z 2005/06r. tylko w

niewielkim stopniu zmienia sytuację. Inaczej produkcja etanolu ze zbóż, które można zasiać

na gruntach odłogowanych (ok.1,4 mln ha). Ponieważ w latach urodzaju Polska dysponuje

nadwyżkami zbóż można by je przeznaczyć na produkcję etanolu. Istotne jest też, że w

przeciwieństwie do większości krajów UE ceny kukurydzy są wyższe niż żyta, co powoduje,

że oprócz rzepaku żyto jest preferowanym źródłem biokomponentów. Pozostaje kolejny

problem, nadprodukcja śruty rzepakowej (przychody z jej sprzedaży wynoszą 20% wartości

przerobu rzepaku) co może ograniczyć dochody rolników i zminimalizować zyski z tytułu

biopaliw.

Analizując polski przemysł tłuszczów spożywczych należy wskazać Polskie

Stowarzyszenie Producentów Oleju z siedzibą w Warszawie, które jest organizacją skupiającą

wiodące firmy przemysłu tłuszczów spożywczych: ElstarOils SA (Elbląg), Kruszwica SA123,

Bielmar spółka z o.o. (Bielsko-Biała), Zakłady Przemysłu Tłuszczowego w Warszawie SA,

Lorgan SA (Wejherowo), Kamex (Sulechów), ADM Szamotuły z o.o. i Petroestry z o.o.

(Jarząbkowo). W 2008r. firmy te przerobiły 88% zbioru nasion rzepaku i wyprodukowały

90% polskiej produkcji oleju rzepakowego, 92% polskiej śruty rzepakowej i 64% krajowej

produkcji makuchów rzepakowych przeznaczając je na sprzedaż sieciom handlowym i

producentom pasz124.

Podsumowując, przyszłość biopaliw będzie zależeć od opłacalności ich produkcji

względem cen paliw konwencjonalnych. Koszt produkcji etanolu wynosi ok.

1,5 dolara/dm3. Z 1ha żyta otrzymuje się 800 dm3 etanolu, z 1ha pszenicy – 1400 dm3,

ziemniaków lub kukurydzy – 2500 dm3, a z 1ha buraków cukrowych – 3500 dm3 etanolu125.

Kaloryczność etanolu wynosi 60% benzyny, w przeciwieństwie do biodiesla. UE oceniła, że

produkcja biodiesla staje się opłacalna przy cenie ropy - 60 dolarów za baryłkę i etanolu 90

123 „sztandarowym” produktem tej firmy jest Olej Kujawski.

124 Praca zbiorowa pod red. J. Krzymańskiego, Olej rzepakowy – nowy surowiec, nowa prawda, Warszawa, 2009, str. 119, 120.

125 P. Tomasik, J. Jamroz, Biopaliwa – prawda i mity, Przemysł Spożywczy, 2008, nr. 10, str. 57

47

dolarów126. W związku z tym, że nawet w obecnym czasie kryzysu ceny ropy oscylują wokół

80 dolarów za baryłkę produkcja i stosowanie paliw z surowców roślinnych będzie coraz

bardziej opłacalne. Można dodać, że naukowcy opracowują metody produkcji tzw. „biopaliw

2 generacji” takich jak biobutanol, biowodór i mieszanki różnych węglowodorów mniej

obciążające środowisko naturalne.

Oliwka i olej z nich wytłaczany jest produktem zdecydowanie europejskim. Aż 67%

produkcji światowej przypada na Unię Europejską (patrz tab. 17).

Rys. Producenci oliwek UE-27 w 2008r. [%]Tab. Producenci oliwek UE-27 w 2008r. [mln ton]

UE ogółem 12,61. Hiszpania 6,22. Włochy 3,53. Grecja 2,44. Portugalia 0,3pozostałe 0,2

Źródło: baza danych FAOSTAT www.faostat.fao.org , obliczenia własne


48

Omawiając produkcję oliwek i oliwy należy zwrócić uwagę na konkurencję ze strony

krajów Morza Śródziemnego, nie należących do UE. Wysoką produkcją wyróżnia się Turcja

(ok.1,4 mln ton127).

Rynek roślin oleistych w Unii Europejskiej podlega regulacjom, które obejmują

następujące uprawy: oliwki i oliwę z oliwek, rzepak, rzepik, słonecznik i soję. Z uwagi na

substytucyjność tłuszczy roślinnych względem siebie (a szczególnie oliwy względem oleju

rzepakowego) wprowadzono subwencje produkcyjne dla rolników produkujących minimum

500 kg oliwy rocznie. Stosowane są również dopłaty do konsumpcji oliwy i dopłaty

produkcyjne dla przemysłu konserw. Głównymi regulatorami rynku oliwy są ceny, ustalane

przez Radę w składzie ds. rolnictwa. W skład systemu cen wchodzą: cena docelowa, cena

rynkowa i cena interwencyjna. Cena docelowa – jest ustalana w taki sposób aby

zagwarantować odpowiedni poziom dochodu rolników, a z drugiej strony utrzymać roczny

limit produkcji oliwy we wspólnocie. Cena rynkowa, nazywana również ceną referencyjną, to

taka, która gwarantuje zbyt produkcji, biorąc pod uwagę konkurencję innych olejów. Cenę

interwencyjną oblicza się po odjęciu od ceny docelowej wysokości przyznanych subwencji

produkcyjnych i kosztów transportu oliwy z miejsca produkcji do miejsca sprzedaży.

Pozostałe rośliny oleiste w UE wyróżnia się jako osobny rynek. Producenci tych roślin

otrzymują od reformy 2003r. płatności bezpośrednie, zwane też subwencjami

wyrównawczymi128, naliczane na hektar uprawy. Wysokość tych subwencji jest uzależniona

od: obowiązującej w danym sezonie ceny docelowej, stosunku rzeczywistej powierzchni

uprawy do ustalonej gwarantowanej powierzchni ich uprawy oraz stosunku sumy powierzchni

zgłoszonej w regionie jako subwencjonowanej (z różnych tytułów, w tym z tytułu

odłogowania) do powierzchni podstawowej. Powierzchnia podstawowa to średnie

powierzchnie upraw oraz gruntów wyłączonych z uprawy w latach 89/91. Państwa UE mają

możliwość wyboru między przyjęciem za średni plon przeciętnego plonu zbóż, a ustaleniem

średniego plonu regionalnego129. W 2003r. wysokość subwencji wyrównawczej na hektar

wynosiła 63 euro za tonę roślin oleistych130. Wysokość płatności może zmieniać się pod

127 wg. bazy danych FAOSTAT www.faostat.fao.org

128 Wyrównawczymi dlatego, gdyż miały zamortyzować negatywny efekt obniżenia cen interwencyjnych, co wynikało z kolejnych reform WPR.

129 Mamy do czynienia z „jednolitą płatnością regionalną” i „jednolitą płatnością na gospodarstwo” do wyboru przez państwo członkowskie – S. Szumski, Wspólna Polityka Rolna UE, Warszawa 2007, str. 136.

130 S. Szumski, Wspólna Polityka Rolna UE, str. 135.

49

wpływem zmian cen światowych. Rada przyjmuje średnią cen światowych dla rzepaku,

słonecznika i soi i na tej podstawie ustala cenę referencyjną (docelową). Z niej wylicza się

wysokość subwencji, na jej podstawie z kolei ustalane są wysokości regionalne subwencji.

Rzepak i rzepik nie jest objęty interwencją rynkową, gdyż nie jest rynkiem nadwyżkowym, w

przeciwieństwie do rynku oliwy z oliwek.

.4. Uprawy i przetwórstwo owocowo-warzywne

Uprawy owocowo-warzywne cechuje równomierne rozmieszczenie w poszczególnych

regionach świata. Kraje Unii Europejskiej są samowystarczalne pod względem warzyw (w

100%), a pod względem owoców w 77%.131 Do krajów nadwyżkowych zaliczamy: kraje

Beneluksu, Hiszpanię, Włochy, Portugalię, Węgry (dla warzyw), oraz Cypr, Grecję,

Hiszpanię, Włochy i Polskę (dla owoców). Kraje deficytowe to: Niemcy, Szwecja, Wielka

Brytania, Dania, Słowenia, Czechy, Estonia (dla warzyw) oraz Finlandia, Dania, Irlandia,

Szwecja, Wielka Brytania, Estonia (dla owoców). Poziom samowystarczalności w krajach

deficytowych wynosi zaledwie 3-11% (w odniesieniu do owoców) i 42-47% (w odniesieniu

do warzyw). Różnice te są motywem pojawiania się strumieni handlu. Jednym z głównych

producentów owoców i warzyw są Chiny (ok. 1/3 produkcji). Na rynek światowy

wprowadzają min. truskawki oraz zagęszczony sok jabłkowy. Jak wynika z rys. 19, kraje UE

nie są znacznymi producentami owoców i warzyw. Liczą się jedynie jako producenci

winogron, a ściśle rzecz biorąc – win gronowych, eksportowanych poza Europę. Gatunki

wyłącznie uprawiane w Europie nie są szeroko przetwarzane (maliny, porzeczki, agrest).

Właśnie w tych gatunkach szczególne miejsce zajmuje Polska (największy w UE producent

jabłek132 i soku jabłkowego) oraz Rosja i Serbia. UE ma deficyt handlowy w obrotach

owocami i warzywami. Sprowadza głównie jabłka, pomarańcze, gruszki, cytryny i owoce

tropikalne. W przypadku niektórych gatunków można mówić o specjalizacji i koncentracji

produkcji. Przykładowo 63% unijnej produkcji pomidorów przypada na Włochy i Hiszpanię,

producentem 60% marchwi jest Polska, a 52% unijnej produkcji cebuli przypada na Polskę,

Holandię i Hiszpanię.

131 artykuł; E. Rosiak, Spożycie żywności w Polsce na tle Unii Europejskiej; Przemysł Spożywczy, 2007, nr. 8, str. 30.

132 za FAOSTAT, 90% sadów zajmują jabłonie.

50

Rys. Porównanie zbiorów owoców i warzyw w UE i na świecie

Źródło: opracowanie własne na podstawie FAOSTAT z 2008r.

Między 1997, a 2007 można zauważyć ograniczanie powierzchni przeznaczonej pod

uprawę jabłek, brzoskwiń, gruszek i moreli w UE15, w przypadku owoców cytrusowych brak

takiej tendencji133. Należy zwrócić uwagę na rozróżnienie między podażą na cele

przemysłowe i bezpośrednie spożycie. Przykładowo, aż 95% całej unijnej produkcji winogron

przeznaczone jest na przetwórstwo i produkcję wina, 1% na produkcję rodzynek, a jedynie

4% jest konsumowane (i dystrybuowane) w postaci świeżych owoców, odmian

deserowych134. Sprzedaż odmian deserowych wiąże się z większymi zyskami, co powoduje

niedobory podaży owoców przemysłowych – jabłek i truskawek.

Z przyczyny nietrwałości produktów obrót handlowy dotyczy głównie przetworów:

przede wszystkim mrożonek i soków. Przy czym soki i owoce świeże są substytutami

względem owoców mrożonych. Przetwory owocowe stanowią tylko 5% łącznej wartości

przemysłu spożywczego. W ostatniej dekadzie Polska notuje dynamiczny wzrost produkcji

oraz eksportu, chociaż przypada na nią tylko 8% unijnego przetwórstwa owoców. Niestety w

Polskiej branży sadowniczej występują duże wahania podaży i cen, co więcej występuje brak

zainteresowania umowami kontraktacyjnymi między producentami, a przetwórcami.

Rok 2007 był rekordowy pod względem wysokich cen w skutek wiosennych przymrozków.

W efekcie ceny surowców zdrożały o kilkanaście procent, same zbiory truskawek spadły o

20-40%135. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej szacuje, że ok. 80%

dostawy owoców realizowane jest poprzez pośredników. Wynika to min. z dużego

rozproszenia bazy surowcowej136. Belgia i Polska to unijni potentaci w produkcji i

eksporcie mrożonek z owoców i warzyw. Największe znaczenie dla Polski ma eksport

mrożonych truskawek. Drugim liderem jest Hiszpania produkująca odmiany deserowe. W

ostatnich latach wzrasta znaczenie krajów WNP jako importerów polskich przetworów

owocowo-warzywnych. W segmencie soków, Polska jest krajem o najbardziej konkurencyjnej

produkcji. Ceny zbytu soków produkowanych w Polsce są 15-30% niższe niż w

133 Raport Komisji Europejskiej: “Agricultural Statistics Main results 2007-2008” str. 85

134 Raport KE: “Agricultural…” str. 89

135 Informacje Biznesowe; Przemysł Spożywczy, 2007, nr. 8, str. 112.

136 artykuł; B. Nosecka, Obecne i spodziewane tendencje w branży przetwórstwa owoców ; Przemysł Spożywczy, 2007, nr. 6, str. 8-12.

51

Niemczech, a w przypadku soku jabłkowego 20% niższe. Pod względem różnorodności

oferty handlowej Polska nie odbiega od krajów starej UE. Większość dużych zakładów

przetwórczych jest już dostosowana do unijnych wymogów bezpieczeństwa i higieny

żywności.

Ważnym czynnikiem, jest duża koncentracja produkcji soków. Liderami branży są:

Grupa Maspex Wadowice sp. z o.o.137, Argos Nova138, Hortex SA139. Przy czym Maspex jest

przedsiębiorstwem działającym w wielu segmentach FMCG – produkuje także makarony,

kasze, mąki i płatki śniadaniowe. Posiada 9 zagranicznych spółek córek min. w Czechach,

Rumunii, Słowacji, Węgrzech, Bułgarii i Rosji. Jest potentatem nie tylko Polski, ale całej

Europy środkowo-wschodniej. Argos Nova posiada bardzo rozbudową ofertę przetworów

owocowych, a jednym z obszarów produkcji Hortex są mrożonki warzywne. Trzy

wymienione firmy skupiają 73%140 udziałów w rynku napojów niegazowanych,

bezalkoholowych w ujęciu wartościowym. Czwartą w kolejności jest firma Sokpol. Dla

sytuacji na rynku napojów bezalkoholowych ważny był rok 2008, kiedy w maju doszło do

fuzji polskiej firmy Hoop SA z czecho-słowacką grupą Kofola, tym samym powstał potentat

na skalę Europy środkowo-wschodniej141, który specjalizuje się w napojach gazowanych o

różnych smakach owocowych i wodach mineralnych. Na polskim rynku obecni są też: polskie

zakłady przetwórstwa Dawtona oraz amerykański, globalny koncern Heinz142. Z pośród

unijnych firm przetwórstwa owocowo-warzywnego można wymienić jeszcze belgijską grupę

Ardo – specjalizujący się w mrożonkach, ze sprzedażą 500 tys. ton, 14 zakładów w 8 krajach i

zatrudnieniem ok. 2400 osób, francusko-marokańską grupę Azura – produkujący rocznie 90

tys. ton pomidorów, włoską Apofruit (operującą min. w Niemczech, Anglii i Rosji) oraz

węgierski koncern żywności przetworzonej Globus, obecny także w Polsce. Pakiet kontrolny

tego koncernu posiada francuska grupa Cecab – Centrale Cooperative Agricole Bretonne,

jeden z największych przetwórców spożywczych we Francji, zatrudniający 5 tys.

137 posługuje się min. markami: Tymbark, Kubuś. W 1999r. przejęła Tymbark SA.

138 posługuje się min. markami: Fortuna, Tarczyn, Garden oraz Łowicz.

139 występuje w większości pod nazwą własną. Powstała w 1958r., sprywatyzowana w 1994r.

140 artykuł; H. Górska-Warsewicz SGGW, Rynek soków, nektarów i napojów niegazowanych, Przemysł Spożywczy, 2007, nr. 6, str. 14-15

141 Działa też na Węgrzech i w Rosji.

142 Wykupił akcje w polskich zakładach Pudliszki i Międzychód.

52

pracowników i operujący także w segmencie mięsnym (35% wartości sprzedaży). Jednym z

liderów segmentu warzyw konserwowanych jest francuska grupa Bonduelle z 30% udziałem

w tym segmencie w skali europejskiej, a 11% w segmencie mrożonek, co daje jej 2

pozycję. Koncern zatrudnia 5 tys. osób, posiada 28 zakładów w 22 krajach143.

Szacuje się, że 1,4 mln gospodarstw w UE25 produkowało owoce i warzywa. Pod tego

typu uprawy zagospodarowano 3% użytków rolnych. Udział w wartości produkcji rolnej

wynosi 17%, jednak jest zróżnicowany między krajami północy i południa. W krajach

śródziemnomorskich udział ten sięga 33% wartości produktu rolniczego kraju. Jak już

wspomniano w rozdziale 1, sadownictwo jest najbardziej pracochłonnym typem gospodarki

rolnej, z ważną rolą pracowników sezonowych. Sektor ten jest poddawany naciskom ze

strony łańcuchów detalicznych i dyskontowych. Zanotowano, że w 2005r. aż 80% sprzedaży

świeżych owoców i warzyw znajdowało się w rękach 25 detalistów144. Wspólnotowy rynek

owoców i warzyw podlega ograniczonej regulacji przez instrumenty WPR. Został utworzony

Rozporządzeniem Rady z 1962r. Zastępowane rozporządzeniem z 1996r. (wersja

skonsolidowana z 1 stycznia 2008r.). Szczególną rolę instytucje wyznaczyły organizacjom

producenckim145, którzy mogą otrzymać dofinansowanie swoich projektów celowych.

Wsparcie takie może dotyczyć: poprawy jakości, kampanii promocyjnych (50% może

dofinansować UE), produkcji ekologicznej. Budżet UE może dofinansować środki trwałe –

maszyny (np. pakujące) oraz budynki (suszarnie, magazyny, szklarnie), systemy

monitorowania i kontroli jakości, dostosowanie do standardów HACCP i GAP.

Dofinansowanie wysokości 60% może być uzyskane na programy mające na celu wzrost

spożycia warzyw i owoców u dzieci i młodzieży. Z kolei bezpłatne rozdawnictwo w

przypadku nadprodukcji na rzecz fundacji, szkół itp. może być sfinansowane w 100%. Unijne

wsparcie ogółem w tym sektorze wynosi 1,5 mld euro rocznie146 co stanowi jedynie 3%

budżetu WPR.

143 oficjalna strona Bonduelle Polska, wersja elektroniczna: http://www.bonduelle.com.pl/o_bonduelle/grupa_bonduelle/ (data dostępu: 22.05.2010)

144 Raport KE ze stycznia 2007: „Reforma sektora owoców i warzyw”, str. 1

145 W 2004r. blisko 40% produkcji było wprowadzane na rynek za pośrednictwem organizacji. W UE25 działała około 1400 organizacji producenckich. Od skupiających zaledwie kilku producentów do tysięcy gospodarstw. Wskaźnik członkostwa w tych organizacjach jest największy w krajach Beneluksu i Irlandii. Średnia unijna wynosi 40%. Docelowo KE postuluje osiągnięcie średnio 60% członkostwa.

146 Polska-Unia-Świat; Przemysł Spożywczy, 2006, nr. 7, str. 54.

53

W 2006r. rozpoczęto wprowadzanie reformy na rynku owoców i warzyw. Reforma ta

jest jedną z wielu jakie zainicjowano bądź zaczęto wprowadzać od 2003r147.

Reforma roku 2003 rozpoczęła proces odejścia od wsparcia produkcji do bezpośredniego

wparcia dochodu rolnika, jeśli spełni on wymagane kryteria. Początkowo jednolitą płatność

wprowadzono w sektorze zbożowym, mięsnym i mleczarskim. Następnie wprowadzono ją na

rynku cukru. W sadownictwie sytuacja przez długi czas była zróżnicowana. Dziewięć z

piętnastu krajów nie przyjęło modelu oddzielania dotacji od produkcji dla warzyw i owoców.

Pozostałe 6 państw piętnastki zastosowało częściowe, a państwa, które przyjęto w 2004 i

2007 objęto wszystkie obszary upraw owocowo-warzywnych bez ograniczeń. Reforma

wdrażana od 2007 roku ujednolica system jednolitej płatności, tak aby całość gruntów pod

uprawy warzywno-owocowe (z ziemniakami włącznie), podlegała jednolitej płatności.

Jednocześnie reforma usunęła pomoc na rzecz niektórych produktów dla przetwórstwa.

Jednocześnie Komisja podkreśla, że ta forma pomocy poprawi pozycję UE w negocjacjach

WTO odnośnie liberalizacji handlu rolnego.

W 2008r. wprowadzono dopłaty dla przetwórców truskawek i malin. Nie występują

jednak ceny i skup interwencyjny. W odniesieniu do niektórych typów produktów stosowane

są instrumenty polityki handlowej: ceny progowe, kontyngenty taryfowe, dopłaty do

eksportu. Każdorazowo o ewentualnych instrumentach decyduje Komisja i mają

charakter czasowy. Przykładowo w czerwcu 2005r. Polska złożyła wniosek o środki chroniące

przed nadmiernym importem chińskich truskawek mrożonych, jednak wniosek nie uzyskał

odpowiedniego poparcia wśród innych krajów UE. Ostatecznie Komisja (tj. Komitet

Antydumpingowy KE) wprowadziła w 2006r. cła antydumpingowe148, zaś w kwietniu

2007r. rozporządzenie Rady ustaliło minimalną cenę progową. Podtrzymano też cła

antydumpingowe na 5 lat149.

Z inicjatywy komisarz ds. rolnictwa Mariann Fischer Boel przystąpiono do realizacji

programu „Owoce w szkole”. Zainteresowane państwa członkowskie mogły przystąpić do

programu, realizowanego przy pomocy agencji krajowych (w Polsce - ARR). Dofinansowanie

147 Nie były wprowadzane we wszystkich sektorach jednocześnie, co więcej stopień wdrożenia reform WPR zależy w dużej mierze od działalności prawodawczej krajów członkowskich. Z tego faktu wynika, iż reformy figurują pod różnymi datami.

148 Polska-Unia-Świat; Przemysł Spożywczy, 2006, nr. 7, str. 38.

149 Spedycje.pl – twój portal gospodarczy, http://www.spedycje.pl/clo/clo/taryfa_celna/6073/clo_na_chinskie_truskawki_na_5_lat.html (data dostępu: 26.05.2010)

54

z budżetu UE wynosi 50%. Program rozpoczęto od sezonu 2009/2010. Koszt tej akcji w

Polsce obliczono na 12 mln euro, z czego 9 mln z budżetu UE. Program opiera się na

umowach między szkołami podstawowymi i dostawcami. Jednak w niektórych

województwach brakuje dostawców chętnych do przystąpienia do programu z uwagi na

wymogi dostawy150. Jedynymi krajami UE spełniającymi kryterium spożycia 400 g owoców i

warzyw są Grecja i Finlandia.

Na zakończenie warto poruszyć problem normalizacji produktów rolnych. Normy

UE są zgodne z normami międzynarodowymi, ustalanymi przez Europejską Komisję

Gospodarczą ONZ i dotyczą także produktów importowanych do UE, jak i

eksportowanych do krajów trzecich, przy czym uwzględnia się kontrole przeprowadzone

przez kraje trzecie. Normy dotyczą: wyglądu, wad, dojrzałości, zawartości wody, cukru,

twardości, obejmują klasyfikację w 3 klasach (ekstra, kl. I i kl. II) oraz zasady opakowania i

oznaczania pochodzenia. Jednym z przykładów jest dobrowolny system znakowania

Guideline Daily Amount – Wskazane Dzienne Spożycie. System ten został opracowany przez

Konfederację Przemysłu Rolno-spożywczego Unii Europejskiej151. Stał się częścią Dyrektywy

Rady 90/496/WE z dnia 24 września 1990r. dot. oznakowania wartością spożywczą środków

spożywczych z późniejszymi zmianami. W Polsce dyrektywa ta została implementowana w

sierpniu 2006r., a rozporządzenie wykonawcze Ministra Zdrowia opublikowano w lipcu

2007r. Jest to oznakowanie szeroko stosowane przez firmy „starej unii”, a coraz bardziej

popularyzowane w Polsce.

Rys. Oznakowanie % dziennego spożycia

Od 1 stycznia 2009 przestały obowiązywać szczegółowe normy jakości 26 owoców i

warzyw. Wśród uchylonych przez Komisję norm znalazło się to wynikające z

Rozporządzenia z roku 1988 regulującego krzywiznę ogórka klasy „ekstra” i

150 Krojenie i opakowanie jest bardzo kosztowne. PortalSpożywczy.pl – Branżowy serwis gospodarczy; http://www.portalspozywczy.pl/owoce-warzywa/wiadomosci/w-polsce-sa-trudnosci-w-realizacji-programu-owoce-w-szkole,29195.html (data dostępu: 20.05.2010)

151 ang. Confederation of the Food and Drink Industries of the EU, fr. Confédération des Industries Agro-Alimentaires de l'UE – CIAA.

55

„pierwszej”. Rozporządzenie stanowiło, iż ogórki mają być: ”…dobrze wykształcone,

praktycznie proste, o maksymalnej wysokości łuku 10 mm na każde 10 cm długości ogórka.”

i było często przywoływanym przykładem absurdalności biurokracji instytucji unijnych.

Surowe standardy utrzymano dla cytrusów, jabłek, kiwi, sałaty, gruszek, truskawek, papryki,

winogron deserowych i pomidorów, ale i w ich przypadku Komisja zezwala na dopuszczenie

do obrotu handlowego produktów zbyt małych lub niekształtnych pod warunkiem

odpowiedniej informacji dla indywidualnego konsumenta o przeznaczeniu do domowego

przetworzenia. Innym przykładem normalizacji produktów spożywczych jest ustalanie

unijnych definicji wina, wódki, a także cielęciny. Wprawdzie wspólny rynek artykułów

alkoholowych nie został uwzględniony w tej pracy (głównymi producentami wina są kraje

śródziemnomorskie i bałkańskie) to jednak osią sporu między państwami członkowskimi w

Radzie ministrów rolnictwa UE oraz w Parlamencie Europejskim było wytwarzanie wódki z

tzw. „surowców nietradycyjnych152” (tj. różnych owoców jak winogrona czy nawet banany,

oraz trzciny cukrowej). Podobnie, w przypadku wina153, problem dotyczył oznaczania win

owocowych (głównie z jabłek, wiśni lub śliwek). Ostatecznie Rada przyjęła szeroką definicję

wódki, wbrew postulatom Polski, Finlandii, Szwecji, Litwy, Łotwy i Estonii. Jednak na

etykiecie musi być podana informacja o surowcu w formie napisu, nie mniejszego

niż 2/3 napisu „wódka”154. Udało się natomiast utrzymać możliwość nazywania alkoholi z

owoców winami, pod warunkiem oznaczania surowca z którego wino zostało

wyprodukowane. Komisja zrezygnowała z ograniczenia definicji wina wyłącznie do produktu

z winogron155.

152 Surowcami tradycyjnymi są: buraki cukrowe, zboża i ziemniaki.

153 W 2007r. produkcja wina w UE27 wyniosła 70 mln hektolitrów.



56

Rozdział 3

Pozyskiwanie i obrót produktami hodowli i rybołówstwa w krajach UE

Problemy rynku europejskiego

. Uwagi wstępne

Kondycję przetwórstwa produktów hodowli zwierząt determinuje odpowiednia baza

podażowa surowców. Kraje UE różnią się pod względem średniego zagęszczenia żywego

inwentarza przypadającego na gospodarstwo. Aby dokonać miarodajnych porównań profilów

hodowlanych wprowadzono Jednostki Żywego Inwentarza156. Jest to miara, która uwzględnia

ile paszy zostaje zużyte w hodowli poszczególnych gatunków zwierząt157. Grecja, Włochy,

Rumunia, Bułgaria i Malta cechują się niskimi wartościami (od 5-7,8 JŻI/gosp.). Dania, kraje

Beneluksu, Czechy i Wielka Brytania notują najwyższe zagęszczenie zwierząt (od 103 w

156 LSU lub LU – ang. Livestock Unit, fr. UGB - Unité de gros bétail

157 Odniesieniem (1JŻI) jest krowa ważąca 600 kg i dająca 3 tys. litrów mleka rocznie. Cielaka na ubój oszacowano na 0,45 jednostki, locha to 0,5 j. karmiąca owca – 0,18, a kaczka 0,014j. W poszczególnych krajach stosuje się podobne miary, ale różne kryteria. W Polsce występują: sztuka żywieniowa, sztuka obornikowa, sztuka duża. K. Jabłonka, H. Kałuża, A. Marcysiak, Ekonomika w rolnictwie, Rea, Warszawa 2006r.

57

Danii do 72 w Luxemburgu). Średnia dla UE-27 wyniosła w 2007r. 18 jednostek żywego

inwentarza na gospodarstwo. W krajach piętnastki średnia jest wyższa (22j.) niż w nowych

państwach członkowskich (11,7j.). Ogółem potencjał hodowli w UE oszacowano na 132,6

mln jednostek. Najwięcej zwierząt ogółem utrzymują rolnicy francuscy (22,5 mln JŻI.),

niemieccy, angielscy, hiszpańscy i polscy (10,7 mln JŻI). W pozostałych krajach ta wielkość

rzadko przekracza 1 mln jednostek158.

W Unii Europejskiej, 35% powierzchni użytkowanej rolniczo przeznacza się pod

hodowlę, 34% pod uprawy polowe, natomiast 13% pod kierunek mieszany. Hodowlą zajmuje

się 21% gospodarstw UE, względem 20% gospodarstw prowadzących uprawy polowe i 26%

prowadzących uprawy trwałe.

Analizując zyski z działalności rolniczej, raport Komisji wskazuje, że hodowla

wytwarza 32% zysku, 22% wytwarzają uprawy polowe, a prawie 20% uprawy trwałe.

Zauważa się, że hodowcy dzielą się na 2 duże grupy na które przypada 83%

wszystkich jednostek żywego inwentarza159. Specjalizują się albo w hodowli pastwiskowej,

albo w hodowli zwierząt wszystkożernych (trzody chlewnej i drobiu) por. rys. 24.

Rys. Specjalizacja w hodowli zwierząt UE-27, 2007r.

Źródło: Raport KE: Agricultural statistics. Main results – 2007-08, Luksemburg 2009, str. 43

Badania dotyczące składu gatunkowego zwierząt w rolnictwie UE ogółem wykazały,

że średnio połowa zwierząt hodowlanych to bydło, ok. 30% przypada na trzodę chlewną, 10%

to owce i pozostałe, a 12% zwierząt to drób. Składy gatunkowe w poszczególnych krajach są

różne, zależnie od klimatu i tradycji rolniczych regionów. Jeśli chodzi o udział bydła to jego

udział w strukturze gatunków w Luksemburgu i Irlandii sięga aż 80-85%, podczas gdy w

Hiszpanii – 30%. Udział procentowy owiec w Grecji wynosi prawie 60%, znacznie mniejszy

na Cyprze i w Rumunii, a w pozostałych krajach stanowi zaledwie 5%. Udział drobiu w

hodowli UE jest raczej niski. Najwyższy notuje się na Węgrzech (ok. 25%), na Malcie, w

Bułgarii, Włoszech i Francji (20%). W przypadku trzody chlewnej największe odsetki

występują w Danii (aż 65%), Hiszpanii, Niemczech, Holandii i Belgii (do 40%)160.

Polska pod względem struktury hodowli jest krajem zrównoważonym. Udziały bydła i

trzody chlewnej są prawie identyczne, a udział drobiu nieznacznie przekracza średnią UE27

158 Raport KE: Agricultural statistics. Main results – 2007-08, str. 42, tab. 1.4.2

159 Raport KE: Agricultural … , str. 43

160 Raport KE: Agricultural statistics. Main results – 2007-08, str. 41

58

(tj. 12%).

Średni rozmiar stada zależy od gatunku w którym gospodarstwo się specjalizuje. Dla

bydła ta wartość wynosiła w 2007r. średnio – 34 sztuki, dla krów mlecznych – 12 sztuk, dla

trzody chlewnej – 80 sztuk, brojlerów na ubój – 186 sztuk, kur do produkcji jajek – 560

sztuk161. Jest oczywiste, że istnieją duże różnice między nowymi i starymi krajami

członkowskimi. W krajach piętnastki stada są średnio dwa, a nawet trzy razy większe.

Różnice pokazują, że gospodarstwa zachodnie są wiele bardziej wyspecjalizowane, a także

większe, przez co mogą pomieścić znacznie więcej żywego inwentarza.

Zagęszczenie zwierząt na hektar jest miarą pełniej ukazującą dobrostan zwierząt

i efektywne wykorzystanie dostępnej powierzchni. W przypadku niskiego zagęszczenia

potencjał gospodarstwa nie jest wykorzystany, a przy zbyt dużym zagęszczeniu jakość

produktów jest obniżona, co wynika ze złego odżywiania i trybu życia zwierząt. Co więcej

zatłoczenie może generować ilości odpadów niemożliwe do asymilacji przez środowisko

i stanowi zagrożenie sanitarne dla zwierząt. Największe zagęszczenie jednostek żywego

inwentarza notuje się w krajach Beneluksu, Bułgarii, na Malcie i Cyprze (ponad 2JŻI/ha).

Zagęszczenie ponad 1JŻI/ha występuje w Grecji, Danii, Niemczech, Francji, Irlandii i Polsce.

Pozostałe kraje notują jeszcze niższe zagęszczenie (poniżej 1JŻI/ha)162. Jak zaznaczono

wcześniej wielkość gospodarstw jest uzależniona od hodowanych gatunków, co musi być

uwzględnione w analizie poszczególnych krajów.

Produkty przetwórstwa mięsnego oraz mleczarstwa tworzą łącznie 40% wartości

polskiego eksportu produktów rolno-spożywczych.163 Świadczy to o szczególnej ważności

sektora hodowli i przetwórstwa produktów odzwierzęcych dla konkurencyjności Polski na

rynku europejskim oraz dla poziomu dochodu rolników.

.1. Przemysł mięsny w krajach Unii Europejskiej

Pogłowie zwierząt hodowlanych nie wykazywało w ostatnich 15 latach dużych wahań.

Najwięcej w UE hoduje się trzody chlewnej (160 mln sztuk). Pogłowia bydła i owiec

wyniosły w 2008r. po około 90 mln zwierząt każdego gatunku. W stosunku do 1995r. spadły

o ok. 5-4%164. Struktura pogłowia światowego jest inna. Przeważa w niej bydło rogate – 1,3


162 Raport KE: From farm to fork, str. 31

163 Cukier stanowi 9%, a owoce, warzywa i przetwory stanowią 16% wartości eksportu.


59

mld sztuk, owce – 1 mld i trzoda chlewna – 941 mln sztuk. W ciągu ostatnich 10 lat właściwie

nie zaszły zmiany w liczebności tych gatunków na świecie. Na kraje UE przypada 9%

światowego pogłowia owiec, 9,5% pogłowia trzody chlewnej i 12% całkowitego pogłowia

bydła165.

W całej Unii Europejskiej w 2006r. wyprodukowano 8 mln 251 tys. ton wołowiny

oraz 21 mln 790 tys. ton wieprzowiny. Najwięcej mięsa wieprzowego pozyskują Niemcy,

Hiszpania, Francja i Polska (patrz rys. 25). Położenie zakładów przetwórczych wyznaczają

rynki zbytu – obszary o dużej gęstości zaludnienia.

Rys. Najwięksi hodowcy trzody chlewnej UE-27 w 2006r.

Tab. Hodowcy trzody chlewnej UE-27 w 2006r.

UE ogółem 161 mln sztuk1. Niemcy 26,62. Hiszpania 263. Polska 18,84. Francja 155. Dania 13pozostałe 61 mln

Źródło: Raport KE: From farm to fork, Luksemburg, 2008, str. 49

Rys. Najwięksi hodowcy bydła w UE-27 w 2006r.

Tab. Hodowcy bydła w UE-27 w 2006r.

UE ogółem 88 mln sztuk1. Francja 192. Niemcy 12,6

165 Obliczenia własne na podstawie FAOSTAT.

60

3. Anglia 104. Włochy 6,35. Hiszpania 6pozostałe 34 mln

Źródło: Raport KE: From farm to fork, Luksemburg, 2008, str. 49

Natomiast wołowego: Francja, Niemcy, Włochy i są to wartości kilkukrotnie niższe

niż dla wieprzowiny. W ciągu ostatniej dekady zanotowano spadek w produkcji wołowiny

(o 8,6%)166, natomiast znacznie wzrosła produkcja mięsa wieprzowego (o 16%)167.

Ta powolna zmiana wynika z epidemii choroby „wściekłych krów” w 1996r. i 2000r. oraz

pryszczycy w 2001r. W 2006r. w UE hodowano ok. 1,5 mld sztuk drobiu (jedną trzecią

stanowiły kury nioski), co stanowi 8% światowego pogłowia. Dla uboju drobiu występują

niekompletne dane, aczkolwiek produkcję mięsa drobiowego szacuje się na 10 mln ton168.

Produkcja mięsa drobiowego jest bardziej równomiernie rozłożona. Nie występuje

zdecydowany lider, a największymi jego producentami w UE są: Francja (1,7 mln t), Anglia

(1,5 mln t), Hiszpania, Polska (1 mln t) i Niemcy (1 mln t)169. Istotnym odbiorcą mięsa

drobiowego z UE są Chiny. Szacuje się, że w Polsce istnieje 345 zakładów drobiarskich170

względem kilku tysięcy171 zakładów mięsnych ogółem i 3 tysięcy ubojni172. Potentatem

europejskim w produkcji mięsa owczego jest Anglia (330 tys. t). Oprócz niej Hiszpania

i Francja.

166 Jeszcze większy spadek wystąpił w uboju owiec i kóz (-20%) w stosunku do 1995r.

167 Raport KE: Agricultural statistics. Main results – 2007-08, str. 97

168 Dla Rumunii i Belgii przyjęto odpowiednio – 600 tys. t i 200 tys. ton.


170 Informacje Biznesowe, Przemysł Spożywczy 2008, nr 4, str. 56 – dane z 2008r.

171 W ostatnich latach doszło do spadku ich liczby z 7 do 5 tysięcy.

172 Informacje Biznesowe, Przemysł Spożywczy 2008, nr 5, str. 56.

61

Akcesja 12 nowych państw członkowskich praktycznie nie wpłynęła na zwiększenie

produkcji mięsa w UE173. Waga bydła przeznaczonego na rzeź wacha się między krajami UE.

Najmniejsze notuje się w Rumunii, krajach bałtyckich, Grecji i na Węgrzech (250kg i mniej).

Najwyższe wagi rzeźne osiąga bydło we Francji, Austrii i krajach Beneluksu (350kg i

więcej)174. Nowe kraje członkowskie cechują także niższe ceny mięsa. Polska obok krajów

bałtyckich oraz Słowacji i Bułgarii oferuje mięso po cenach najniższych w całej UE.

Przemysł mięsny w UE notuje spadek liczby podmiotów gospodarczych i konsolidację

przetwórstwa. W roku 2000 w UE27 funkcjonowało 54 tysiące firm przetwarzających i

konserwujących mięso, a do 2005r. ich liczba spadła o ponad 9 tysięcy do 45 tys. podmiotów

( -16%), głównie w Czechach, Anglii, Danii i Francji.

Wielkość firm przetwórczych ma związek z wartością dodaną jaką generują. I tak,

udział małych firm175 w krajach producentach mięsach jest stosunkowo duży (ok. 50%)

w Anglii i Niemczech, do ponad 75% we Francji, ale tworzą one zaledwie 10-15% wartości

dodanej. Znaczny jest też udział średnich firm176 (50-70%) w Anglii, Hiszpanii, Niemczech i

Włoszech, do ok. 20% we Francji. Firmy te tworzą dużą część wartości dodanej (ok. 50%).

Bardzo duże firmy przetwórcze stanowią liczebnie bardzo niski odsetek (1-2%), ale tworzą

25% wartości dodanej. We Francji 50%, a w Anglii nawet 70%. Zjawisko to występuje w

całym przetwórstwie spożywczym i jest jeszcze wyraźniejsze w segmencie przetwórstwa

mleka.

Poziom koncentracji przetwórstwa mięsnego jest wciąż niski. Na siedmiu

największych producentów przypada 20% udział w rynku177. Do największych firm mięsnych

w Polsce należą: Sokołów SA, Indykpol SA, Animex Sp. z o.o., Grupa Duda oraz Drosed SA.

Badania przeprowadzone w 2007r. pokazały, że na 250 badanych marek, marki Sokołów,

Indykpol i Morliny zajęły odpowiednio 16, 38 i 52 miejsce z wartościami 446 mln zł, 205 mln

zł i 137 mln zł. Jednak w tak licznym zestawieniu tylko te trzy reprezentowały cały sektor

mięsny178. Z ważnych potentatów europejskich można wymienić francuski koncern drobiowy

L.D.C. zatrudniający ponad 12 tysięcy osób w 37 zakładach przetwórczych.



175 O zatrudnieniu od 1 - 50 osób.

176 Zatrudnienie od 50 – 250 osób.

177 J. Drożdż, Lista 2000, Przemysł Spożywczy 2008, nr 1, str. 34-35

178 H. Górska-Warsewicz, Najcenniejsze polskie marki, Przemysł Spożywczy 2007, nr 2, str. 38-40

62

Wprawdzie Unia jest wciąż największym eksporterem żywności na rynki światowe179.

USA od 2003r. zajmuje drugie miejsce180. To jednak jej wyroby muszą konkurować z

producentami z Ameryki Południowej, którzy dostarczają coraz więcej mięsa na rynki

światowe. Głównymi odbiorcami unijnego mięsa są kraje azjatyckie. Komisja Europejska

prognozuje, że do 2013r. Unia może stać się importerem netto mięsa drobiowego, co wynika

z większej konkurencyjności drobiu z Brazylii i Tajlandii. Obserwuje się również wzrost

importu wołowiny, który w 2014 ma zrównać się z eksportem tego mięsa181.

Rys. Handel zagraniczny polskim mięsem ogółem, ujęcie wartościowe 2003/2007 [mln euro]

Źródło: D. Rycombel, Handel zagraniczny produktami mięsnymi, Przemysł Spożywczy 2008, nr 8, str. 24-27Sytuacja sektora mięsnego jest zróżnicowana. Po akcesji nastąpił dynamiczny wzrost

eksportu mięsa drobiowego (ponad 2 krotnie w stosunku do 2003r.) i wołowego (6,5 razy

większe wpływy w porównaniu do 2003r.). Doszło także do dużego wzrostu importu jednak

nie miało to wpływu na stale polepszające się saldo handlu produktami mięsnymi. Doszło też

do efektu przesunięcia handlu. Udział państw WNP i państw trzecich albo spadał, albo

pozostał bez zmian. Gorzej przedstawia się sytuacja segmentu przetwórstwa mięsa

wieprzowego, w którym już przed akcesją (tak w UE-15 jak i w Polsce) istniały duże

nadwyżki. Głównym rynkiem eksportowym w 2003r. była Rosja i WNP, jednak po

wprowadzeniu zakazu w 2005r., doszło do gwałtownego spadku eksportu na rynki wschodnie

z 135 tys. t do zaledwie 8 tys. t. w 2007r. Po akcesji udział UE w obrotach wzrósł z 30% do

78%. Wprawdzie wartość wieprzowiny eksportowanej do UE wzrosła do 85%, jednak import

rósł jeszcze bardziej182, stąd ujemny bilans w handlu wieprzowiną pogłębił się względem

2003r183. Zjawiska te idą w parze ze spadkiem pogłowia polskiej trzody chlewnej. W 2008r.

osiągnęło ono poziom z 1984r184. Produkcja wieprzowiny podlega dużym, cyklicznym

179 A. Łazarowicz, Wysoko przetworzona żywność i napoje dominują w unijnym eksporcie rolno-spożywczym, Przemysł Spożywczy 2007, nr 34, str. 34-35

180 Od 1997r. obowiązuje zakaz importu świeżego drobiu z USA z uwagi na odkażanie poprzez kąpanie w chlorze, co jest w UE praktyką zabronioną. Istnieją wątpliwości co do sensowności tego zakazu, jednak jego zniesienie doprowadziłoby do dużego wzrostu importu drobiu do UE i strat unijnych hodowców.

181 Polska-Unia-Świat, Przemysł Spożywczy 2007, nr 9, str. 46.

182 Wieprzowina jest produkowana taniej przez kraje piętnastki.

183 D. Rycombel, Handel zagraniczny produktami mięsnymi, Przemysł Spożywczy 2008, nr 8, str. 24-27


63

wahaniom. Jeden cykl wynosi 3-4 lata. Towarzyszą im wahania w cenach skupu wynikające

ze zmian podaży. Co więcej ceny pasz i wysokie zbiory zbóż prowadzą do szybkiego

odbudowywania się populacji trzody chlewnej. Po akcesji doszło do znacznego wzrostu cen

skupu (rys. 28).

Rys. Średnioroczne ceny skupu żywca w Polsce (2000/2007) [zł/kg]

Źródło: R. Mroczek, Rynek mięsa, produkcja rośnie - opłacalność niekoniecznie, Przemysł Spożywczy 2008, nr 3, str. 14, na podstawie danych GUS

Sektor przetwórstwa mięsnego dokonał największych inwestycji dostosowawczych, ze

wszystkich sektorów gospodarki żywnościowej (Rys. 28). Był to gwałtowny skok

w porównaniu z latami dziewięćdziesiątymi. Udało się to osiągnąć mimo dużego wzrostu cen

pasz i paliw w ostatnich dziesięciu latach po akcesji. Doszło także do wzrostu zatrudnienia w

sektorze mięsnym o 12 tys. osób względem 2003r185.

Rys. Inwestycje w polskim przemyśle spożywczym w 2000/2007 [mln zł]

Źródło: R. Mroczek, Regionalne zróżnicowanie przetwórstwa produktów pochodzenia zwierzęcego, Przemysł Spożywczy 2007, nr 12, str. 40

Konsumpcja mięsa i jego przetworów waha się w zależności od kraju

członkowskiego i od wielu lat wykazuje stabilność. Z dostępnych, choć niekompletnych

danych wynika, że najwyższe spożycie mięsa wołowego notuje się w Luksemburgu (32 kg/os.

rocznie)186, a najmniejsze w Polsce (jednie 6,5 kg/os. rocznie). Najwięcej wieprzowiny

konsumują Hiszpanie (61 kg/os.) oraz Austriacy (57 kg/os.) i Duńczycy. W spożyciu mięsa

185 J. Drożdż, Szybki rozwój przetwórstwa produktów zwierzęcych, Przemysł Spożywczy 2008, nr 3, str. 2-4

186 Także we Francji – 26kg/os rocznie i na Malcie

64

owczego samotnymi liderami są Grecy (11 kg/os.) i Anglicy (6,4 kg/os). W przypadku mięsa

drobiowego największa konsumpcja występuje w Hiszpanii (32 kg/os.), Portugalii i Anglii187

(29 kg/os), a najmniejsza w Czechach (2,3 kg/os.). Generalnie najwyższe spożycie mięsa

(wszystkich gatunków bez ryb) notuje się w Hiszpanii, Danii, Portugalii, a najmniejsze na

Litwie188.

Rynek wołowiny i cielęciny jest jednym z najbardziej regulowanych rynków rolnych

UE. Podstawą instrumentów oddziaływania jest Rozporządzenie Rady nr 1254/1999. Ustala

się cenę interwencyjną i doraźnie zarządza się zakupy interwencyjne. Stosowana jest cena

bazowa jako podstawa płatności z tytułu przechowywania zapasów wołowiny, dopłaty do

prywatnego magazynowania w koncesjonowanych chłodniach i system dopłat bezpośrednich.

Funkcjonują subsydia eksportowe, a obrót handlowy jest koncesjonowany. Podstawowym

aktem w sektorze wieprzowiny jest Rozporządzenie 2758/1975 z późniejszymi zmianami.

Istnieją dopłaty do prywatnego przechowalnictwa, które jest dotowane gdy cena

referencyjna189 spadnie poniżej 103% ceny bazowej. Nie występują natomiast zakupy

interwencyjne. Rynek drobiu jest regulowany w oparciu o Rozporządzenia Rady 2777/75 i

Komisji 633/2004, które nie przewidują skupu interwencyjnego i cen gwarantowanych190.

W przypadku epidemii chorób zwierząt hodowlanych państwa UE mogą wspólnie

zapobiegać stratom hodowców. W 2006r. po epidemii jaka wystąpiła wśród dzikich ptaków

jesienią 2005, podjęto decyzję o utworzeniu funduszu dla hodowców drobiu dotkniętych

spadkiem popytu191 i cen. Ustalono, że połowa środków będzie finansowana z budżetu UE192.

Konieczne było udokumentowanie strat dokumentami. Wypłatą rekompensat zajmowała się

Agencja Rynku Rolnego.

187 W Anglii występuje największe w unii nasilenie problemu otyłości.

188 Tylko 48 kg/os rocznie, podczas gdy większość krajów mieści się w przedziale 80-90 kg/ os rocznie. Jednocześnie Litwini spożywają najwięcej produktów rybnych w UE (zaraz za Portugalczykami).

189 Każde państwo oblicza własną cenę referencyjną w oparciu o ustalone wskaźniki.

190 S. Szumski, Wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej, Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007, str. 110-115

191 Konsumpcja w Polsce spadła o 30%, a we Włoszech o 50%.

192 Polska-Unia-Świat, Przemysł Spożywczy 2006, nr 6, str. 42

65

.2. Przemysł mleczarski w krajach Unii Europejskiej

Europejski sektor mleka i jego przetworów notuje obroty rzędu 120 mld euro rocznie i

pod względem wartości obrotu plasuje się w środku zestawienia przemysłów przetwórstwa

żywności.

W ciągu ostatnich 15 lat unijna produkcja przetworów mleczarskich zmieniła się co

jest związane z wprowadzeniem limitowania produkcji mleka w 1984 roku. Nie zmieniła się

unijna produkcja mleka przeznaczonego do bezpośredniego spożycia. Nieznacznie spadła

produkcja masła (o 5% w stosunku do 1995r.), natomiast w dużym stopniu spadła produkcja

mleka w proszku (o 34%). Wzrosty zanotowano w produkcji śmietany (o 23%) i sera (o

28%). W przeciwieństwie do produkcji mięsnej, akcesja nowych krajów miała pewien wpływ

na wspólnotowy rynek mleka. Ogółem produkcja UE powiększyła się w 15%. O tyle samo

wzrosła unijna produkcja sera i śmietany193.

Rys. Wykorzystanie mleka w przemyśle UE-27 w 2007r.

Źródło: Raport KE: Agricultural statistics. Main results – 2007-08, str.103

W Unii Europejskiej przeważa kierunek mięsny bydła. Średnio 73% bydła przeznacza

się na ubój, w przeciwieństwie do 27% bydła przeznaczonego na produkcję mleka. Między

poszczególnymi krajami występują pewne różnice. Krowy mleczne stanowią tylko 20%

całego pogłowia bydła we Francji i Anglii. We Włoszech 28%, a w Niemczech

(największy producent mleka) 31%. Największy odsetek krów mlecznych w pogłowiu

występuje w Holandii (40%) oraz w Polsce, gdzie liczba krów mlecznych i bydła

rzeźnego są sobie prawie równe (49% bydła mlecznego).

Rys. Producenci mleka w UE-27 w 2007r. [%]Tab. Producenci mleka w UE-27 w 2006r. [mln t]UE ogółem 148 mln t

1. Niemcy 28 2. Francja 243. Anglia 144. Holandia 115. Włochy 116. Polska 11


66

pozostałe 48

Źródło: Raport KE: Agricultural… , Luksemburg 2009, str. 103 W 2006r. wyprodukowano w krajach UE 32 mln t mleka do bezpośredniego spożycia,

8,6 mln ton serów różnych gatunków, 2,5 mln ton śmietany oraz 1,7 mln ton masła. W

ostatnich dziesięciu latach zanotowano wzrost w produkcji sera i śmietany (o 25%), duży

spadek w produkcji mleka w proszku (aż 60%) i niewielki spadek w produkcji masła (10%).

Produkcja mleka pitnego nie zmieniła się w znacznym stopniu194. Produkcja mleka, a zarazem

produktów mleczarskich podlega do pewnego stopnia wahaniom sezonowym. Najwyższa

podaż mleka w skupie występuje w lipcu, natomiast najniższa w styczniu i sąsiednich

miesiącach zimowych. Odbija się to w poziomie produkcji przetworów. W Polsce produkcja

mleka jest najbardziej skoncentrowana w woj. zachodniopomorskim, opolskim i lubuskim.

Branża przetwórstwa mleka jest bardzo rozdrobniona. Jest to cecha całej gałęzi

przetwórstwa spożywczego. Największe rozdrobnienie występuje w Grecji, Portugalii,

Rumunii, Anglii, Hiszpanii i Włoszech. W tych krajach 100-70% mleczarń to takie, które

przetwarzają poniżej 5 tys. ton mleka rocznie. We Francji, Austrii, Węgrzech, Belgii udział

tych małych mleczarń sięga 50-60%, a operują też podmioty większe (między 5-50 tys. ton

przerobu). W przypadku Polski, Irlandii, Litwy, Szwecji, Danii, Czech i Niemiec udział

małych mleczarń wynosi 15-30%, a większość mleka przetwarzają duże mleczarnie (5-50 tys.

t). Działają też jeszcze większe podmioty (np. w Czechach, Szwecji, Niemczech), gdzie ok.

30% stanowią bardzo duże zakłady o przerobie ponad 50 tys. do 300 tys. ton mleka rocznie.

W analizie produkcji poszczególnych wyrobów mleczarskich uszeregowanie krajów

jest inne niż przy rankingu producentów mleka ogółem. Najwięcej mleka pitnego produkują:

Anglia (6,7 mln t), Niemcy (6 mln), Francja (3,7 mln t), Hiszpania195 i Włochy (2,8 mln t). W

przypadku śmietany liderem są Niemcy (670 tys. t) , a o połowę mniejszą produkcję mają

Francja i Anglia. Samotnymi liderami unijnej produkcji mleka w proszku są Niemcy (197 tys.

t) i Francja, na trzecim miejscu pojawia się Polska (123 tys. t).

194 Raport KE: From farm to fork, Luksemburg, 2008, str. 110

195 Jej pozycja jest znacznie wyższa w produkcji mleka pitnego niż pozycja Hiszpanii jako producenta mleka ogółem.

67

W przypadku produkcji masła największe ilości produkują Niemcy196 i Francja

(ponad 300 tys. ton). Ponad połowę mniejsze ilości produkują Holandia i Polska. Unijna

produkcja masła w 2006r. wyniosła 1,7 mln ton. W Niemczech w 2004r. masło było

produkowane przez ok. 100 podmiotów. Na każdy przypadała średnia produkcja ok. 4,5 tys.

t197. Świadczy to o dużej koncentracji produkcji, gdyż w Polsce notuje się cztery razy

mniejszą średnią produkcję przypadającą na zakład (1,3 tys. t) przy liczbie

ok. 140 podmiotów. Mimo, że Niemcy produkują najwięcej masła w całej UE cechuje je

wysoki poziom importu. Importują dwa razy więcej masła niż eksportują, aby zaspokoić

popyt krajowy. Tak jak w całym sektorze mleczarskim, tak i obrotach masłem Polska notuje

bardzo dużą przewagę eksportu nad importem. Jednym z głównych odbiorców polskiego

masła są właśnie Niemcy, którzy zaopatrują się również u Irlandczyków i Holendrów.

Agencja Rynku Rolnego wspiera eksport masła. W 2006r. wydano na ten cel 110 mln

złotych198, z czego 60% stanowiły dopłaty eksportowe. W latach 2005/06 przed kryzysem

gospodarczym pogorszyła się konkurencyjność cenowa całego polskiego przemysłu

mleczarskiego, głównie w wyniku aprecjacji złotego względem euro, a także wzrost cen

środków produkcji w rolnictwie. Innym negatywnym czynnikiem jest spadek spożycia masła,

zarówno w Polsce, jak i w UE ogółem oraz niska konkurencyjność cenowa masła z unii na

rynku światowym199. W związku z tym konieczne jest obniżenie produkcji200.

W unijnej produkcji serów dominują trzy kraje – liderzy. Są to Niemcy, Francja201 i

Włochy (1,2 mln ton). Kraje UE27 produkują 8,6 mln ton serów202. Sytuacja w tym

segmencie jest znacznie korzystniejsza niż w przypadku masła. Poprawa sytuacji dochodowej

ludności w nowych krajach członkowskich wywołuje zwiększony popyt na markowe sery

twarde, produkowane zarówno w Polsce jak i w innych krajach UE. Przewiduje się, że nastąpi

znaczny wzrost produkcji. Jednym z najważniejszych producentów serów w Europie jest

196 ok. 450 tys. t rocznie – artykuł P. Szajnera, Rynek masła w Polsce i Niemczech, Przemysł Spożywczy 2007, nr 4

197 P. Szajner, Rynek masła w Polsce i Niemczech, Przemysł Spożywczy 2007, nr 4, str. 39-41

198 P. Szajner, Rynek masła…, Przemysł Spożywczy 2007, nr 4, str. 39-41

199 W latach 2004-2006 eksport masła poza UE systematycznie malał: z 350 tys. t do 280 tys. t.

200 Informacje Biznesowe, Przemysł Spożywczy 2006, str. 39.

201 Oba kraje produkują prawie 2 mln ton sera rocznie.

202 Dane za 2006r.

68

niemiecka Grupa Hochland, operująca w Polsce, Szwajcarii, Francji, Rumunii, Rosji,

Ukrainie, Hiszpanii, a nawet Iranie. Łączne zatrudnienie grupy wynosi ok. 4 200

pracowników203.

Sery to kategoria produktów najczęściej wyróżniona certyfikatami i oznaczeniami

Chronionego Oznaczenia Geograficznego204 i Chronionej Nazwy Pochodzenia205. W 2008r.

było 163 gatunków serów, które uzyskały takie oznaczenia.

Rys. Liczba produktów oznakowanych PGI, PGO w wybranych krajach UE (sierpień 2008)

Źródło: Raport KE: From farm to fork, Luksemburg 2008, str. 120

W produkcji jogurtów i napojów mlecznych wyróżniają się następujące firmy:

Nordmilch, Müller Milch, Zott, Onken – są to liderzy rynku niemieckiego. W Polsce działa

ok. 250 firm mleczarskich. Do największych można zaliczyć: francuski koncern Danone,

którego zatrudnienie sięga 88 tysięcy osób, oraz rodzime firmy: Bakoma SA, Bacha,

współpracująca z koncernem FrieslandCampina. Ten holenderski koncern powstał w 2007r.

kiedy doszło do połączenia dwóch dużych firm206 i zatrudnia ok. 22 tysięcy osób. Onken

GmbH został przejęty przez koncern Dr. Oetker Nahrungsmittel KG, która funkcjonuje na

całym świecie poprzez filie w Indiach, Chinach, Brazylii, USA, Kanadzie, Turcji i krajach

Europy. W Hiszpanii potentatem mleczarskim207 jest Industrias Lacteas Asturianas (ILAS) z

filiami w Meksyku, USA, Chinach i Francji, przetwarzający aż 3 mln litrów mleka dziennie.

Ważnym podmiotem na europejskim rynku jest duńsko-szwedzki koncern Arla Foods. W

2007r. zatrudnienie w tym koncernie wyniosło prawie 17 tysięcy osób.

W 2006r. „Rzeczpospolita” opublikowała Listę 2000 największych polskich

przedsiębiorstw przemysłowych, w tym 139 związanych z żywnością i używkami. Silniejszą

reprezentację w rankingu miały: przemysł energetyczny, handel hurtowy i detaliczny. Z

pośród firm spożywczych najliczniejsze były przedsiębiorstwa sektora mleczarskiego, aż 41.

Firmy te cechowała roczna sprzedaż między 75 mln, a 1,5 mld złotych, a także wysoki

203 Dane ze strony internetowej: http://www.hochland-group.com/HochlandGroup/pl/ 70E90C1B73F5461792910BC97BC7932C.asp (data dostępu: 26.05.2010)

204 ang. PGI - Protected Geografical Indication, fr. AOP - Appellation d'origine protégée

205 ang. PDO – Protected Designation of Origin, fr. IGP - Indication géographique protégée

206 Połączenie to wymagało zgody Komisji, zgodnie z regułami konkurencji zapisanymi w Traktatach.

207 Głównie w maśle, mleku w proszku i serach. Właściciel marki „Reny Picot”

69

poziom zwrotu z kapitału208 i wysoki poziom inwestycji. 41 notowanych firm tworzyło 63%

całej sprzedaży produktów mleczarskich. Do siedmiu o największych przychodach zaliczono:

Spółdzielnie: Mlekpol209 z Grajewa, Łowicz i Mlekovita, Danone Sp. z o.o. , Zott Sp. z o.o.

Polska oraz Bakoma SA z Warszawy210. Krajowy Związek Spółdzielni Mleczarskich skupia

80% polskich spółdzielni produkujących mleko.

Trendy w spożyciu produktów mlecznych są stosunkowo stabilne od 1996r. Badania

przeprowadzone na zlecenie Komisji Europejskiej wykazały niewielką amplitudę wahań (+/-

10%). Spożycie poszczególnych produktów mleczarskich różni się między krajami

członkowskimi. Wynika to z tradycji kulinarnych i dostępności poszczególnych produktów.

Najwyższe spożycie mleka występuje w Finlandii (156kg/os.) i Irlandii (147 kg/rocznie na

osobę), natomiast najniższe notuje się w Czechach (50kg/os.) i Łotwie (32kg/os.).

Konsumpcja serów jest najwyższa w Luksemburgu i Grecji (25kg/os.), a najmniejsza na

Węgrzech i co zaskakujące, w Irlandii (9kg/os.). Z kolei największe ilości masła spożywają

Finowie i Francuzi (7kg/os. rocznie), natomiast najmniej masła spożywają: Grecy,

Hiszpanie211 i Węgrzy (1kg/os. rocznie). Najwięcej nabiału spożywają Finowie, Szwedzi i

Irlandczycy. Polski konsument spożywa rocznie średnio: 93kg mleka212, 4 kg jogurtu213, 3,5 kg

masła i 12 kg sera.

Problem promocji spożycia mleka podjęto w 2002r. kiedy to powołano Fundusz

Promocji Mleczarstwa i Komisję Porozumiewawczą ds. Mleka i Przetworów dla zarządzania

funduszem. W sezonie 2005/06 uruchomiono program „Szklanka mleka”. Z dofinansowania

skorzystało ok. 5,4 tysiące placówek oświatowych (9% wszystkich). Odnotowano 25%

wzrost uczestnictwa w stosunku do poprzedniej kampanii. W programie uczestniczą szkoły,

urzędy gmin i dostawcy mleka. Z Funduszu Promocji Mleczarstwa korzysta też Związek

Prywatnych Przetwórców, którzy podjęli inicjatywę wydania publikacji informujących o

208 Wyższy od średniej w przetwórstwie, która wynosiła w 2006r. – 7,5%.

209 Produkuje swoje wyroby mleczne pod marką „łaciate”.

210 J. Drożdż, Polskie przedsiębiorstwa spożywcze na rankingowej Liście 2000, Przemysł Spożywczy 2007, nr 1, str. 30-32

211 W krajach dominacji oliwki masło jest uważane za produkt luksusowy.

212 Powyżej średniej unijnej – 82 kg/rocznie.

213 Statystyczny Niemiec spożywa aż 16 kg jogurtu rocznie.

70

produktach mlecznych, kolportowanych w szkołach oraz zorganizowali w 2005r. kongres

Europejskiego Stowarzyszenia Mleczarzy214.

Wejście Polski do UE przeobraziło krajowy przemysł mleczarski. Bezpośrednio przed

akcesją i przez cztery następne lata mleczarstwo w Polsce i reszcie krajów UE przeżywało

rozkwit dzięki wysokim cenom na rynku światowym. Wynikały one z wzrostu popytu w

Indiach i pozostałych krajach azjatyckich. Dźwignią tego sektora był bardzo dynamiczny

wzrost eksportu (por. rys. 30). Nastąpił dynamiczny wzrost cen skupu i rosły dochody

rolników. W 2000r. cena mleka wynosiła 78gr/litr, a w 2005r. już 93gr/litr. Wzrastała

rentowność i płynność finansowa mleczarń, ponadto rosły inwestycje związane

z dostosowaniem do standardów UE. W mleczarstwie ograniczono zatrudnienie

o 7 tys.215 Wartość produkcji spożywczej sprzedanej wzrosła z 35 mld w 2003r. do 54 mld

w 2007r. Pojawiły się opinie, że system limitowania produkcji mleka ogranicza potencjalny

wzrost sprzedaży i zysków. W związku z tym Rada podjęła decyzję o stopniowym,

corocznym zwiększaniu kwoty o 1% oraz zrezygnowała z subsydiów eksportowych do

produktów mlecznych216. Zmieniła się także struktura eksportu w kierunku artykułów bardziej

przetworzonych, do bezpośredniego spożycia.

W ślad za cenami skupu rosły ceny detaliczne. Spośród żywności największy wzrost

cen zanotowano właśnie w kategorii produktów mlecznych217.

Rys. Trendy w handlu produktami mleczarskimi w latach 2000-2009 [tys. ton]

214 A. Rosłoniec, W jaki sposób promować spożycie mleka i przetworów mlecznych, Przemysł Spożywczy 2006, nr 10.

215 W pozostałych sektorach przetwórstwa spożywczego zatrudnienie wzrosło.

216 P. Szajner, Handel zagraniczny produktami mleczarskimi, Przemysł Spożywczy 2008, nr 4

217 W ciągu samego 2007r. wzrosły o 15%.

71

Źródło: J. Seremak-Bulge, Konsolidacja mleczarstwa sposobem na kryzys gospodarczy, Przemysł Spożywczy 2009, nr 11, str. 2-7

Główną przyczyną wzrostu eksportu z Polski do krajów UE po 2004r. były przewagi

cenowe218, które występowały nie tylko w produktach mleczarskich, ale w całej gospodarce

żywnościowej, zarówno produktów pierwszego przetworzenia, jak i produktów przetwórstwa

wtórnego. Sytuacja zaczęła się zmieniać kiedy doszło do aprecjacji złotego, a w drugiej

połowie 2008r. do spadku cen na rynku światowym. Wyniknął on z kryzysu gospodarczego

i spadku popytu, a także ze wzrostu podaży mleka z Nowej Zelandii i Indii. Między grudniem

2007, a styczniem 2009 spadek cen skupu mleka wyniósł aż 40%.

Rys. Zmiany cen skupu mleka (2006/2009) [euro/100kg]

Źródło: J. Seremak-Bulge, Konsolidacja mleczarstwa sposobem na kryzys gospodarczy, Przemysł Spożywczy 2009, nr 11, str. 6

W przeciwieństwie do spadku cen skupu, ceny detaliczne produktów mlecznych nie

spadły219. Dopiero w ciągu 2009r. doszło do niewielkiej obniżki cen220. Przychody polskich

mleczarń spadły o blisko 30%. Na Litwie i Łotwie ceny spadły do poziomu sprzed akcesji,

natomiast w krajach UE15 do poziomu z lat osiemdziesiątych221. W styczniu 2009 Komisja

wznowiła subsydia eksportowe, gdyż doszło do powstania dużych nadwyżek. Uruchomiono

skup interwencyjny mleka i masła, a także zwiększono dopłaty do prywatnego

przechowalnictwa. Zaczęto apelować o zmniejszenie limitów produkcji. Mimo spadku cen w

218 Wynikające z niskich kosztów pracy i energii.

219 Polska Agencja Prasowa, W marcu propozycje dla mleczarstwa, Przemysł Spożywczy 2009, nr 3, str. 20.

220 J. Seremak-Bulge, Konsolidacja mleczarstwa sposobem na kryzys gospodarczy, Przemysł Spożywczy 2009, nr 11, str. 4

221 J. Seremak-Bulge, Perspektywy mleczarstwa, a kryzys gospodarczy, Przemysł Spożywczy 2009, nr 10, str. 2-7

72

UE, mleko z unii jest wciąż droższe od mleka produkowanego w USA i Nowej Zelandii,

gdzie ceny skupu są jeszcze niższe. Skutki kryzysu w handlu zagranicznym objawiły się nieco

później. Z porównań między rokiem 2008, a 2009 wynika, że nastąpił spadek polskiego

eksportu mleczarstwa o ok. 30%, mimo deprecjacji złotego. Nieco mniejszy był spadek

importu (por. rys. 30). W wyniku interwencji sytuacja się nieco poprawiła, ale i tak wiele

mniejszych mleczarń będzie musiało zakończyć produkcję lub zostanie przejęta przez

większe podmioty. Wynika to z faktu iż w ciągu ostatniej dekady doszło do wzrostu kosztów

produkcji. Inną tendencją jest zbliżanie się cen skupu w Polsce do cen skupu w krajach UE15

czego konsekwencją będzie spadek konkurencyjności cenowej polskiej produkcji. Wprawdzie

wciąż polskie ceny detaliczne nabiału i jajek należą do niskich222 to jednak w najbliższych

latach nie będzie już dochodziło do tak dużych wzrostów eksportu, a stosunkowo niskie

dochody nie pozwolą na wzrost popytu na produkty mleczarskie223. Trudna sytuacja będzie

skłaniać dużych producentów do intensyfikacji działań promocyjnych i marketingowych na

rynkach krajów importujących polskie produkty224.

Wśród hodowców bydła mlecznego zaszła restrukturyzacja. W 2004r. w Polsce mleko

produkowało 355 tys. rolników. W 2006r. - 284 tys. co oznacza 20% spadek. W 2011 ma ich

pozostać 180 tys. Spadek oznacza wypadnięcie z rynku małych gospodarstw, posiadających

do 3-4 krów. Te karłowate farmy nie były w stanie spełnić wymogów dobrostanu zwierząt,

gdyż wiąże się to z inwestycjami min. w budynki225. Mimo tego zjawiska od 2000r. polska

produkcja mleka zwiększyła się ponad dwukrotnie i to mimo spadku pogłowia. Wynikało to

ze zwiększenia mleczności krów, która jednak wciąż jest o wiele mniejsza niż w krajach

UE15. Dostawców hurtowych było w 2006r. – 135 tys.

Instrumenty oddziaływania na rynek mleka wynikają z następujących aktów

prawnych: Dyrektywy nr 92/46 o warunkach sanitarnych produkcji i wprowadzania na rynek

produktów mlecznych, Rozporządzeń nr 1255/99 o wspólnej organizacji rynku, nr 3950/92 o

dodatkowym podatku w sektorze mleka, nr 1392/01 o zasadach stosowania Rozporządzenia

222 Podobnie w krajach bałtyckich i na Słowacji.

223 J. Seremak-Bulge, Konsolidacja…, Przemysł Spożywczy 2009, nr 11, str. 2-7

224 I. Szczepaniak, Konkurencyjność polskich producentów żywności, Przemysł Spożywczy 2006, nr 8, str. 28-32

225 Od 1 stycznia 2007r. wymogi te wynikające z zasady cross-compliance, stały się konieczne, aby wprowadzić mleko na rynek, gdyż minął okres przejściowy.

73

3950/92 i Rozporządzenia 1788/03 o opłacie wyrównawczej226. Instrumentem rzadko

stosowanym w ostatnich dziesięciu latach, aż do kryzysu 2008r., był system cen i skup

interwencyjny227.

Rys. Obniżanie cen interwencji na mleko w proszku [euro/t] 2003/2007

Źródło: E. Nitecka, Wpływ zmian polityki unijnej na sektor mleczarski, Przemysł Spożywczy 2007, nr 10, str. 2-8

W tym mechanizmie ustala się cenę docelową i cenę interwencyjną, osobno dla

odtłuszczonego mleka w proszku i masła. Skupione masło i mleko może być wprowadzone

do obrotu tylko na podstawie zezwolenia Komisji. Ceny interwencyjne określa się gdy ceny

rynkowe kształtują się na poziomie poniżej 92%. Poziom cen jest od wielu sezonów obniżany,

a rekompensatą są dopłaty bezpośrednie, które włączono do Jednolitej Płatności Obszarowej

na hektar w oderwaniu od profilu produkcji. Dopłaca się do prywatnego przechowalnictwa228 i

zagospodarowanie nadwyżek w sektorze paszowym229 i konsumpcji społecznej. Stosuje się

też instrumenty polityki handlowej: subsydia eksportowe, cła i licencjonowanie importu.

Wprowadzenie limitów produkcji zapewniło stałe powiązanie producentów mleka

z mleczarniami. Kwoty mleczne ustala się corocznie w Radzie w oparciu o lata bazowe230.

Polska w Traktacie Akcesyjnym otrzymała limit 8,5 mln ton mleka. W 2008r. polski limit

wynosił około 9,5 mln t. W 2007r. kwota dla całej UE27 wyniosła 142 mln ton. W Polsce w

system kwot włączeni są przetwórcy, którzy muszą być wpisani do Rejestru Podmiotów

Skupujących Mleko prowadzonego przez Agencję Rynku Rolnego. Kwoty podlegają

226 S. Szumski, Wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej, Warszawa 2007, str. 108-110

227 W przypadku mleka w proszku - jest prowadzony od 1 marca do 31 sierpnia. Prawnie określono wielkość produkcji skupowanej w ramach interwencji. Po przekroczeniu tego poziomu stosuje się procedurę przetargu.

228 Prawodawstwo UE określa minimalny i maksymalny czas przez który produkty mogą być przechowywane w prywatnych magazynach.

229 Mleko w proszku.

230 Po raz pierwszy wzięto pod uwagę produkcję w roku 1981.

74

obrotowi handlowemu. W przypadku jej przekroczenia uiszcza się opłatę specjalną, której

wysokość ustaliła Rada w 2003r. Od 33euro/100 kg w 2004r. do 27 euro/100 kg w 2008r231.

W latach 2006/2008 podjęto działania dla kolejnej reformy sektora mleka. W jej ramach

dokonano uproszczenia przepisów i ujednolicenia rozporządzeń. W 2008r. dokonano

przeglądu całej WPR tzw. Health Check. W rezultacie zadecydowano o nieprzedłużaniu

systemu limitów produkcji, który wygaśnie w kwietniu 2015r. Ustalono także, że płatności

związane z wielkością produkcji w krajach, które dotychczas je stosowały zostaną zmienione

na jednolitą płatność obszarową. Zwiększone zostaną środki dla nowych państw

członkowskich i młodych rolników. Państwa będą też mogły przeznaczyć większą część

pieniędzy z krajowych pułapów budżetowych przeznaczonych na płatności, na pomoc

sektorom problemowym i systemy zabezpieczenia przed klęskami żywiołowymi i epidemiami

zwierząt. Niewykorzystane środki na płatności można będzie również przesunąć do puli na

rozwój obszarów wiejskich232. W obliczu kryzysu w mleczarstwie UE ustaliła, że państwa

będą mogły udzielać pomocy de minimis oraz pożyczek na warunkach komercyjnych233.

Mleczarstwo jest sektorem gospodarki żywnościowej szczególnie chronionym przed

konkurencją produktów z poza UE. W związku z tym negocjacje obniżki ceł w ramach

Światowej Organizacji Handlu będą miały duży wpływ na jego przyszłość. W ramach rundy z

Doha Unia zaproponowała obniżkę ceł na produkty rolne wynoszącą 51,5%234 i była gotowa

do ograniczenia listy produktów wrażliwych do 8%235. Produkty mleczarskie stanowią

właśnie około 8% pozycji w unijnej taryfie celnej. Wynika z tego, że część produktów nie

zostanie objętych listą produktów wrażliwych, gdyż ten status będzie przyznany także części

innych produktów spożywczych, jak cukier, wołowina i drób. Jeśli część produktów

mlecznych wypadnie z listy towarów wrażliwych, obniżka ceł może zmienić oblicze

europejskiego rynku mleka i jego wyrobów. W przypadku znacznego wzrostu importu, bilans

handlowy żywnością pogłębiłby swoje ujemne saldo, a 60% obniżka ceł doprowadziłaby do

spadku cen w UE i obniżenia zysków rolników. Innymi problemami są wciąż funkcjonujące

231 S. Szumski, Wspólna Polityka… , Warszawa 2007, str. 101-102

232 portal internetowy UE : http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=IP/08/1749&format=HTML&aged=0&language=PL&guiLanguage=en (data dostępu: 1.05.2010)

233 portal internetowy UE: http://ec.europa.eu/agriculture/markets/milk/report2009/index_en.htm (data dostępu: 1.05.2010)

234 Największa obniżka jaką UE zaoferowała w historii wielostronnych umów handlowych.

235 USA chciały ograniczyć listę do 1% pozycji, a Szwajcaria i Japonia do 15%.

75

subsydia eksportowe do produktów mlecznych, finansowanie przez państwo kredytów

eksportowych oraz likwidacja monopolu eksportowego państwowych przedsiębiorstw

handlowych (głównie w Nowej Zelandii). Jak wynika z analiz Europejskiego Stowarzyszenia

Mleczarskiego236 eksport do USA, Japonii i Indii jest nieopłacalny bez kontyngentów

taryfowych, z powodu zbyt wysokich ceł. Ta sama organizacja określiła Kanadę, USA,

Japonię i Koreę Południową jako główne rynki zbytu dla unijnej produkcji mleczarskiej.

Jednak wejście na rynki innych krajów jest ograniczane. Na przykład USA nie honoruje

europejskich wymagań higieny. Poza tym ceny produktów mlecznych237 na rynku USA są

jeszcze niższe niż w UE. Z kolei w Chinach ograniczenia importu wynikają z kwarantanny

związanej ze zwalczaniem Enterobakterii238.

.3. Rybołówstwo i przetwórstwo rybne w Unii Europejskiej

Ryby i organizmy morskie można pozyskiwać dwoma sposobami. Poprzez połowy

oraz drogą hodowli – akwakultury. Udział tego drugiego sposobu w całkowitej produkcji UE

wynosi ok. 18% i odsetek ten nie zmienił się znacznie w ciągu ostatnich 10 lat. Pozyskiwanie

ryb i innych organizmów morskich przez kraje UE27 spadło między 1995r., a 2006r. z ok. 9,3

mln ton żywej wagi do 6,8 mln ton. Stanowi to ponad 20% spadek. Również produkcja całego

ugrupowania EOG spadła239.

Na świecie można zaobserwować wzrost pozyskania produktów rybołówstwa z

ok. 102 mln ton w 1990r. do 156 mln w 2005r. Natomiast w pozyskiwaniu samych ryb po

dekadach stałego wzrostu produkcja światowa utrzymuje się od kilku lat na stałym poziomie

ok. 93 – 96 mln ton żywej wagi240. Światowym liderem rybołówstwa są Chiny (60 mln ton

w 2005r). Po Peru, UE27 jest trzecim największym rybołówcą światowym. Kraje UE tworzą

zaledwie 4,4% światowych połowów, a Islandia i Norwegia dalsze 3%. W wytwarzaniu

wszystkich produktów morskich przodują: Norwegia, Islandia, Hiszpania, Dania, Francja,

236 EDA – European Dairy Association

237 Za wyjątkiem serów.

238 Fragment opracowano na podstawie artykułu: R. Gasek, Konsekwencje negocjacji WTO dla przemysłu mleczarskiego Unii Europejskiej, Przemysł Spożywczy 2006, nr 11.

239 Raport KE: Fishery Statistics. Data 1990-2006, Luksemburg 2007, str. 13

240 Raport KE: Fishery …, All fishery products - str. 18 i Catches – str. 22

76

Anglia, Włochy i Holandia241. Dane liczbowe i udział procentowy krajów przedstawia rys. 29

i 30 oraz tabele.

Rys. Kraje pozyskujące różne produkty rybołówstwa w UE-27 w 2006r. [%]

Tab. Pozyskiwanie produktów rybołówstwa w UE-27 w 2006r. [tys. ton]

UE ogółem 6,8 mln t1. Hiszpania 1 0002. Dania 8953. Francja 8304. Anglia 7875. Włochy 4886. Holandia 4737. Niemcy 316pozostałe 2 000

Źródło: Raport KE: Fishery Statistics. Data 1990-2006, Luksemburg 2007, str. 18

Rys. Najwięksi rybołówcy UE-27 w 2006r. [tys. ton]

Tab. Połowy ryb krajów UE-27 w 2006r. [tys. ton]

UE ogółem 5,1 mln1. Dania 8672. Hiszpania 7103. Anglia 6154. Francja 5825. Holandia 4336. Włochy 312

241 Raport KE: Fishery …, str. 18

77

7. Niemcy 280pozostałe 1 300

Źródło: Raport KE: Fishery Statistics. Data 1990-2006, Luksemburg 2007, str. 22

Najważniejszymi obszarami połowów jest Atlantyk242 (83%) oraz Morze Śródziemne

(9%), 3% stanowi Ocean Indyjski243. W kilku krajach UE zanotowano między 1990/2006

niewielkie wzrosty połowów: Szwecji, Finlandii, Litwie, na Malcie i Cyprze244. W

pozostałych wystąpiły spadki. Połowy śródlądowe stanowią niewielki ułamek wszystkich

połowów. W 2005r. wyniosły 120 tys. ton, z czego 1/3 przypada na Finlandię.

W przeciwieństwie do połowów ogółem i połowu ryb akwakultura wykazuje

dynamiczny wzrost. W krajach UE w latach 1993-2005 nastąpił wzrost o 27%. z 1,4 mln ton

do 2 mln ton. Akwakultura odgrywa największą rolę we Włoszech i Grecji (gdzie prawie

połowa ryb jest pozyskiwana w ten sposób) oraz w Norwegii (stanowi 34% połowu)245. Farmy

rybne znajdują się także na wodach przybrzeżnych Szwecji, Niemiec, Szkocji, jednak część z

nich ma na celu rozmnożenie i wypuszczenie ryb w celu odbudowania ich populacji na

Bałtyku i Morzu Północnym. Znaczna część farm zajmuje się hodowlą małży, ostryg,

omułków itp. (ok. 600 tys. t, względem 1,2 mln ton246 produkcji akwakultury ogółem).

Głównymi rybami hodowanymi są pstrąg i łosoś, które nie są masowo poławiane. Jest to

242 Jego wschodnia część, na południe aż do równika i Zatoki Gwinejskiej.

243 Poławiają tam jedynie: Francja, Hiszpania, Włochy i śladowe ilości Portugalia.

244 Raport KE: Fishery …, str. 18

245 Raport KE: Fishery …, str. 13, 20, 21

246 Raport KE: Fakty i liczby dotyczące WPR; Podstawowe dane dotyczące wspólnej polityki rybackiej, Luksemburg, 2008, str. 18

78

wciąż nieopłacalny sposób pozyskiwania ryb, wymagający dużych nakładów inwestycyjnych

oraz fachowej wiedzy.

Unia notuje ujemny bilans handlowy w obrotach przetworami rybnymi. W 2006r.

import całego ugrupowania wyniósł nieco ponad 6 mln t, natomiast eksport 2,3 mln t247.

Największymi eksporterami są Islandia i Norwegia, natomiast najwięcej importują największe

kraje unii: Francja, Niemcy, Hiszpania, Włochy i Anglia.

Struktura połowów wg gatunków wiąże się położeniem geograficznym. Na Bałtyku i

Morzu Północnym najpopularniejszymi gatunkami są: śledź, szprot, dorsz, ostrobok oraz

łosoś, który występuje na Morzu Barentsa, Morzu Białym i Morzu Czarnym. Najwięcej śledzi

poławiają: Dania, Anglia, Niemcy, Szwecja, Finlandia, Holandia, Irlandia, Estonia i Polska.

Największy połów szprotów zanotowano w Danii, Niemczech, Szwecji, Polsce i Łotwie.

Ostrobok, który jest odmianą makreli jest poławiany w mniejszych ilościach przez: Irlandię,

Holandię, Litwę i Łotwę. Makrela, występuje w nieco cieplejszych wodach Atlantyku i jest

pozyskiwana przede wszystkim przez: Anglię, Irlandię, Hiszpanię i Portugalię. Morze

Śródziemne jest miejscem połowów tuńczyków, sardynek i sardeli. W połowie tuńczyka

największy udział ma Francja, znacznie mniej Hiszpania. W połowach sardynek i sardeli

dominują: Turcja, Hiszpania, Włochy, Portugalia, Grecja. Mniejsze ilości poławiają Francja i

Chorwacja248.

Największe zatrudnienie w sektorze rybołówstwa i przetwórstwa rybnego notują

największe kraje UE: Hiszpania (ok. 80 tys.), Francja (ok. 65 tys.), Włochy (ok. 47 tys.),

Grecja (ok. 36 tys.) oraz Portugalia i Anglia (po. ok. 30 tys.). Zaraz za tymi krajami plasuje

się Polska (ok. 20 tys. osób)249, jest to najwięcej z nowych krajów członkowskich.

Największymi flotami rybackimi cechują się duże kraje członkowskie. Pod względem tonażu

i mocy silników: Hiszpania, Francja, Włochy i Anglia. Pod względem liczby dominuje Grecja

– stanowi 20% floty UE27 jednak są to małe jednostki, co powoduje, że Grecja nie liczy się

pod względem tonażu statków i mocy silników. Razem z wyżej wymienionymi krajami

247 Raport KE: Fishery Statistics. Data 1990-2006, Luxemburg 2007, str. 44-49

248 Raport KE: Fakty i liczby dotyczące WPR; Podstawowe dane dotyczące wspólnej polityki rybackiej, Luksemburg, 2008, str. 6-8

249 Raport KE: Fakty i liczby… , Luksemburg, 2008, str. 10

79

tworzy 69% całej floty rybackiej. Liczba kutrów rybackich spada od 15 lat jednak tempo tego

spadku jest wciąż zbyt małe, a zdolności połowowe floty zbyt duże. w latach 1995-2006

liczba statków spadła o 22%, a o 14% pod względem tonażu.

Europejski sektor przetwórstwa rybnego generuje 3 razy większe dochody niż sektor

połowowy. Łączna produkcja UE27 w 2005r. była warta 19 mld euro, przy czym największą

wartość zanotowano dla dużych krajów, posiadających dużą flotę rybacką: Hiszpanii, Anglii,

Francji, Niemiec. Polska z dużo niższą wartością produkcji plasuje się przed Holandią i

Portugalią, nie przekraczając jednak 1 mld euro wartości. Pod względem liczby zatrudnionych

w przetwórstwie rybnym i liczby podmiotów Polska znajduje się na 4 miejscu w unii. Biorąc

pod uwagę niską wartość produktów przetwórstwa i stosunkowo niewielką produkcję (patrz

wyżej, połowy + akwakultura) można wyciągnąć wniosek, że polski sektor rybacki jest zbyt

rozdrobniony, tak samo jak rolniczy. Warto zauważyć, że ponad 70% sprzedaży ryb jest

skoncentrowana w sieciach hiper- i supermarketów.250 Liderami polskiej branży przetwórstwa

rybnego są kolejno wg przychodów: Marpol sp. z o.o. (Szczecin), Espersen Sp. z o.o.

(Koszalin) – oddział duńskiego koncernu, obecnego także w Chinach, o łącznym zatrudnieniu

ok. 1 100 osób, a także Grall SA (Wejcherowo), Suempol Sp. z o.o. (Bielsk Podlaski) i Wilbo

SA (Władysławowo)251. Trzy największe firmy są obecne na giełdzie warszawskiej. Wartość

rynku rybnego w Polsce ocenia się na 3 mld zł. Dla porównania, wartość rynku mleczarskiego

wynosi około 20 mld zł252.

Spożycie produktów rybnych jest bardzo zróżnicowane wśród krajów europejskich.

Najwięcej konsumują Portugalia i Hiszpania (ponad 40kg/osobę w ciągu roku). Mniej ryb

spożywają Francuzi (30kg/os.). Średnim spożyciem w UE charakteryzują się Włochy, Dania,

Holandia, Grecja, Anglia (ok. 20kg/os.)253. Kraje Europy Środkowej cechuje spożycie poniżej

średniej unijnej, wynika to z niskiej podaży i braku tradycji kulinarnych, co wiąże się z

brakiem lub niskim dostępem do morza. W Polsce spożycie produktów rybnych wynosi ok.

250 Dane z 2006r. z artykułu H. Górskiej-Warsewicz, Konsument na rynku ryb i przetworów rybnych, Przemysł Spożywczy 2007, nr 5, str. 48-50.

251 J. Drożdż – IERGŻ, Liderzy przetwórstwa produktów zwierzęcych, Przemysł Spożywczy 2009, nr 3, str. 14-16


253 Raport KE: Fakty i liczby dotyczące WPR; Podstawowe dane dotyczące wspólnej polityki rybackiej, Luksemburg, 2008, str. 22

80

7kg/os.254 Należy zauważyć, że wobec rosnącego popytu, wynikającego z promocji

produktów rybnych i niskiej podaży, może nastąpić wzrost cen oraz importu.

Podstawą Wspólnej Polityki Rybackiej255 jest Rozporządzenie Rady 2371 z 2002r. w

sprawie zachowania i zrównoważonego wykorzystania zasobów rybnych w ramach WPR

oraz Rozporządzenie 861 z 2006r. ustanawiające wspólne ramy finansowe dla wdrożenia

Wspólnej Polityki Rybackiej. Podstawą traktatową jest tytuł III TfUE256 (art. 38 i następne),

gdzie jest mowa o wyrazie „rolny” – „… rozumianego jako dotyczący także rybołówstwa, z

uwzględnieniem cech charakterystycznych dla tego sektora.”

Wspólna Polityka Rybacka, w przeciwieństwie do WPR, została wprowadzona

stosunkowo późno bo dopiero w 1983r. Pierwsze akty prawne dotyczące produktów

rybołówstwa powstawały już wcześniej, kiedy planowano realizację wspólnego rynku. W

1976r. kraje członkowskie poszerzyły zasięg jurysdykcji na morzach przybrzeżnych z 12

do 200 mil morskich zgodnie z ustaleniami międzynarodowymi. Po uchwaleniu traktatu z

Maastricht, w 2002r. doszło do reformy tej polityki, aby uwzględniała zasadę

zrównoważonego rozwoju i aspekty socjalne rybołówstwa. Zaczęto wprowadzać ograniczenia

połowowe i dążyć do ograniczenia zbyt dużej floty rybackiej. W ramach reformy stworzono

w kolejnych latach Plany Działań, jak np. Plan dla Morza Śródziemnego, Strategia

zrównoważonego rozwoju akwakultury, Wspólnotowy plan wyeliminowania nielegalnych i

nierejestrowanych połowów, Plan walki z konsekwencjami restrukturyzacji rybołówstwa czy

Plan Działania przeciwko połowom osobników niedojrzałych i nie nadających się do

wykorzystania. Dla ochrony zasobów morskich wprowadzono następujące instrumenty:

Maksymalne Dopuszczalne Połowy, wymogi techniczne dot. min. gęstości sieci, minimalnych

ilości dostarczanych do portów, obszarów zamkniętych dla połowów czy okresów

ochronnych. W odniesieniu do kryteriów technicznych uchwalono 6 osobnych rozporządzeń

dotyczących: Morza Śródziemnego, Bałtyku, Atlantyku i Morza Północnego (w latach 1994 -

1998) oraz Arktyki (w 2004r.). Unia stała się też członkiem wielu Regionalnych Organizacji

Rybackich, powołanych na podstawie umów międzynarodowych w celu ochrony i

zarządzania zasobami przekraczającymi granice jurysdykcji państw.

W ramach polityki rybackiej Komisja Europejska sporządziła wraz z Radą listę

Praktyk Rybołówczych zagrażających środowisku, czego konsekwencją było uchwalenie

254 inne źródła podają 12kg/os. (artykuł H. Górskiej w Przemysł Spożywczy, 2007, nr 5)

255 ang. CFP - Common Fishery Policy, fr. PCP – Politique Commune de la Pêche.

256 Wcześniejszy Tytuł II TWE.

81

rozporządzenia nr 734 w roku 2008 dotyczącego ochrony wrażliwych ekosystemów morskich

przed połowem z użyciem sprzętu niszczącego dno morskie. Tematykę ochrony dna

morskiego podejmowano od 1994r., natomiast w 2004r. przy okazji zmiany rozporządzenia

2287/03 wprowadzono ochronę raf koralowych wokół Azorów, Madery i Wysp Kanaryjskich

przed trawlerami, których urządzenia wiodące sieć niszczyły dno morskie. W 1998 roku

Rada uchwaliła Rozporządzenie nr 850, zakazujące używania przy połowach materiałów

wybuchowych.

W grudniu 1999r. Rada uchwaliła kolejne Rozporządzenie nr 2792 ustalające reguły

wsparcia strukturalnego w sektorze rybołówstwa. W następstwie powstał Instrument

Finansowy Sterowania Rybołówstwem257 działający w Perspektywie Finansowej 2000/2006 i

wynoszący 4 mld euro. Największym beneficjentem były: Hiszpania (44%), Włochy (10%),

Francja (7%), Portugalia (6%)258. Instrument ten finansował: złomowanie starych kutrów i

budowę nowych, modernizację floty rybackiej, przetwórstwo rybne i promocję produktów

rybnych, wyposażenie techniczne portów i wsparcie rozwoju akwakultury. Konieczne

było (i jest) współfinansowanie ze środków krajowych. W Perspektywie 2007/2013

utworzono Europejski Fundusz Rybołówstwa259 wynoszący 4,3 mld euro. Nowy instrument

ma w większym stopniu uwzględniać postulat zrównoważonego rozwoju i inne polityki

(społeczną, środowiskową). Uproszczono też procedurę wdrażania ograniczając regulację i

dając większą swobodę instytucjom krajowym. Zobowiązano państwa członkowskie do

stworzenia Narodowych Strategii, na podstawie których powstały Programy Operacyjne –

dostosowane do uwarunkowań danego kraju i zaakceptowane przez Komisję. Polska przyjęła

swój Program Operacyjny260 w październiku 2008r. Wprowadzono też rozróżnienie

regionalne. Regiony objęte 1 Celem polityki spójności – Konwergencja i Wzrost – mają

wyższe pułapy finansowania niż regiony nie objęte tym celem. W nowym okresie

planistycznym uwzględniono potrzeby restrukturyzacji nowych krajów członkowskich co

odbiło się w podziale środków, i tak drugie miejsce po Hiszpanii zajmuje Polska (17% - 734

257 ang. FIFG – Financial Instrument for Fisheries Guidance, fr. IFOP – L’instrument Financier d’Orientation de la P

258 Pozostałe kraje 5% i mniej.

259 ang. EFF – European Fisheries Found, fr. FEP – Fonds Européen pour la Pêche, nazywany też Funduszem Rybackim.

260 Zawiera opis sektora rybołówstwa w Polsce i opis wniosków z wdrażania wcześniejszej edycji programu, opis 4 celów i osi priorytetowych oraz systemu implementacji i podmiotów odpowiedzialnych za nią.

82

mln euro), Włochy (9,8%), Portugalia (5,7%) i Rumunia (5,7%). W 2005r. w Hiszpanii

powołano Wspólnotową Agencję Kontrolną dla Rybołówstwa, aby zwiększyć nie dość

efektywne wdrażanie polityki rybackiej.

Rys. Logotyp polskiego Programu Operacyjnego

Limity połowowe są ustalane rocznie lub co dwa lata przez Radę ds. Rybołówstwa,

która zbiera się w grudniu, aby podjąć decyzje dotyczące przyszłego roku gospodarczego.

Decyzję poprzedzają konsultacje z Międzynarodową Radą Eksploracji Mórz – ICES,

dostarczającą informacji na temat bezpiecznych poziomów połowów, a także z Naukowo-

technicznym Komitetem dla Rybołówstwa, utworzonym w 1993r. Komitet ten jest złożony z

32 specjalistów mianowanych przez Komisję Europejską (DG Spraw Morskich i

Rybołówstwa). Zarządzanie kwotami pozostaje w gestii krajów członkowskich, zgodnie z

zasadą subsydiarności. To organy krajowe monitorują wypełnienie limitu i informują Komisję

o jego wykorzystywaniu. Zarządzanie różni się w krajach UE. Kwota może być

rozdysponowana między organizacje łowieckie lub też między poszczególnych posiadaczy

statków (szczególnie w małych krajach). Rozdzielane kwoty wiążą się z koniecznością

spełnienia wspomnianych już reguł połowu. W przypadku przekroczenia połowu Komisja jest

uprawniona do ukarania państwa poprzez zakaz połowów danego gatunku w następnym roku.

Taka sytuacja miała miejsce w 2006r. kiedy okazało się, że połowy dorsza były zaniżane

przez polskich rybaków. W efekcie Komisja wprowadziła zakaz połowów w 2007r. dla

Niemiec, Polski i Szwecji. W kwietniu 2009r. Komisja otwarła dyskusję nad nową reformą

polityki rybackiej publikując Zieloną Księgę. Reforma ta byłaby wdrażana od nowej

perspektywy finansowej tj. 2014 roku.

83

Wnioski

Gospodarka rolno-spożywcza krajów UE jest w stanie ciągłych zmian. Z powodu

trudnej sytuacji na rynku istnieje stała tendencja do konsolidacji przedsiębiorstw

przetwórczych i gospodarstw rolnych. Szczególnie zaznaczyła się w handlu żywnością –

głównym elementem FCMG. Stabilny i niezmieniający się popyt w krajach rozwiniętych

powoduje konieczność wprowadzania innowacyjnych produktów (żywność wygodna

i funkcjonalna). Trzeba jednak zauważyć, że możliwości innowacji w tej gałęzi gospodarki są

84

w dużym stopniu ograniczone. Wobec tego główną dźwignią branży jest eksport. Po 2004r.

korzyści dla przemysłu spożywczego „starych” i „nowych” krajów UE były obustronne.

Otwarły się duże rynki zbytu dla firm zachodnich, a polski przemysł unowocześnił się,

podniósł jakość i zwiększył ofertę produktów dzięki konkurencji. Polskie produkty znalazły

też zbyt na przepełnionych rynkach starej UE (do czego częściowo przyczyniła się emigracja

zarobkowa po 2004r.). Szczególnym rynkiem zbytu stają się kraje WNP oraz Bliskiego

Wschodu, które są importerami netto żywności. Na rynkach USA i Brazylii produkcja UE nie

jest wystarczająco konkurencyjna. Afryka pozostaje białą plamą jeśli chodzi o import

żywności ze względu na małą siłę nabywczą ludności.

Konieczność liberalizacji światowego handlu wymusił na UE modernizację

protekcjonistycznej polityki względem sektora rolno-spożywczego. Zwiększenie

konkurencyjności i usunięcie nadprodukcji wymaga jednak, aby część osób wycofała się

z produkcji rolnej. Generuje to protesty i poważne wyzwanie dla polityki społecznej, aby

zapewnić możliwości przekwalifikowania i znalezienia zatrudnienia w innych sektorach

gospodarki np. agroturystyce. Wspólna Polityka Rolna podlega ciągłym reformom. Od

dwudziestu lat dąży się do urynkowienia produkcji, tak aby protekcjonizm był zbędny.

W przyszłości planuje się połączenie kwot cukrowych A i B, a z czasem jeszcze większą

liberalizację rynku cukru, a od 2015 zniesienie kwot mlecznych.

W ostatnich latach można zauważyć nowe trendy. Jednym z nich jest rosnąca

produkcja biopaliw. Z jednej strony stanowi szansę dla rolników uprawiających zboża i buraki

cukrowe. Z drugiej strony forsowanie użycia biopaliw w krajach, które nie mogą ich same

wytworzyć powoduje konieczność importu półproduktów z krajów południa. Rezultat może

być więc odwrotny do zamierzonego. Dalsze badania naukowe mogą zmienić sytuację w

przyszłości. Innym trendem jest rozwój żywności ekologicznej, wyprodukowanej bez użycia

chemicznych środków ochrony roślin, sztucznych nawozów i z hodowlą w naturalnych

warunkach. W krajach Europy Środkowej w których utrzymało się rozdrobnione rolnictwo,

stosuje się jeszcze ekologiczne metody uprawy. Występuje tu konflikt między zapewnieniem

jakości, a masowym wytwarzaniem oraz brak środków na promocję żywności z tych krajów.

Oprócz tego efekt zdrowotny spożywania żywności ekologicznej jest trudny do zmierzenia,

gdyż na zdrowie człowieka ma wpływ wiele czynników.

Powyższe wnioski wynikają z analizy problemu przedstawionego w tytule pracy.

Poruszone w niej zagadnienia przyczyniają się do pełniejszego zrozumienia procesów

gospodarczych w sektorze spożywczym.

85

BIBLIOGRAFIA1. Publikacje naukowe

Barcz J., Kawecka-Wyrzykowska E., Michałowska-Gorywoda K., wyd. II, Integracja Europejska, Wolters Kluwer Sp. z o.o., Warszawa 2007.

Budzyńska A., Zróżnicowanie geograficzne cen cukru na świecie [w:] Roczniki Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, T11, zeszyt 3

Czyżewski A., Henisz-Matuszczak A., Rolnictwo Unii Europejskiej i Polski, Akademia Ekonomiczna, Poznań 2001.

Doliwa-Klepacki Z., Integracja europejska, Temida 2, Białystok, 2005.

Jabłonka K., Kałuża H., Marcysiak A., Nawrocki T., Szarek S., Ekonomika w rolnictwie, Rea, Warszawa 2006.

Olej rzepakowy – nowy surowiec, nowa prawda, 2009, J. Krzymański (red.), Polskie Stowarzyszenie Producentów Oleju, Warszawa.

Podstawy geografii ekonomicznej, wyd. III, 2006, J. Wrona (red.), PWE, Warszawa.

Szumski S., Wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007.

Tracy M., Polityka rolno-żywnościowa w gospodarce rynkowej – wprowadzenie do teorii i praktyki, Olympus – Centrum Edukacji i Rozwoju Biznesu, Warszawa 1997.

2. Raporty Komisji Europejskiej

Agricultural Statistics; Main results 2007-2008, Luksemburg 2009.

European Union Rural Development Policy 2007-2013, Fact Sheet, Luksemburg 2008.

Fakty i liczby dotyczące WPR; Podstawowe dane dotyczące wspólnej polityki rybackiej, Luksemburg 2008.

Farm structure survey in Ireland – 2007, Luksemburg 2009.

Fishery statistics; Data 1990-2006, Luksemburg 2007.

From farm to fork, Luksemburg 2008.

Kwartalny raport o rynku mleczarskim, Komisja Europejska; DG AGRI, 16 grudnia 2009.

Milk and milk products in the European Union, Komisja Europejska; DG AGRI, sierpień 2006.

Prospects for agricultural markets and income in the European Union, Komisja Europejska; DG AGRI, marzec 2009.

Reforma sektora warzyw i owoców, Komisja Europejska, 2007.

The European sugar sector; A long-term competitive future, Komisja Europejska; Dyrekcja Generalna ds. Rolnictwa i obszarów wiejskich, 2006.

86

3. Raporty Światowej Organizacji Żywienia

Food Outlook – Global Market Analysis, Rzym, grudzień 2009.

Food price fluctuations, policies and rural development in Europe and Central Asia, FAO, Rzym 2009.

The state of food and agriculture; Livestock in the balance, FAO, Rzym 2009.

4. Inne dokumenty

Komunikat Komisji Europejskiej w sprawie uproszczenia i udoskonalenia prawodawstwa w zakresie wspólnej polityki rolnej, Komisja Europejska, Bruksela, październik 2005.

Objaśnienie wspólnej polityki rolnej, Broszura informacyjna Komisji Europejskiej, Urząd Publikacji UE, 2005.

5. Artykuły naukowe w prasie branżowej

Drożdż J., Liderzy branż spożywczych, Przemysł Spożywczy 2008, nr 8.

Drożdż J., Liderzy przetwórstwa produktów zwierzęcych, Przemysł Spożywczy 2009, nr 3.

Drożdż J., Lista 2000, Przemysł Spożywczy 2008, nr 1.

Drożdż J., Polskie przedsiębiorstwa spożywcze na rankingowej Liście 2000, Przemysł

Spożywczy 2009, nr 1.

Drożdż J., Szybki rozwój przetwórstwa produktów zwierzęcych, Przemysł Spożywczy

2008, nr 3.

Gasek R., Konsekwencje negocjacji WTO dla przemysłu mleczarskiego UE, Przemysł


Górska-Warsewicz H., Najcenniejsze polskie marki, Przemysł Spożywczy 2007, nr 2.

Górska-Warsewicz H., Rynek soków, nektarów i napojów niegazowanych, Przemysł


Górska-Warsewicz H., Konsument na rynku ryb i przetworów rybnych, Przemysł


Judzińska A., Sektor zbożowo-paszowy w Polsce i Unii Europejskiej, Przemysł


Łazarowicz A., Wysoko przetworzona żywność i napoje dominują w unijnym eksporcie

rolno-spożywczym, Przemysł Spożywczy 2007, nr 2.

87

Mroczek R., Rynek mięsa, produkcja rośnie – opłacalność niekoniecznie, Przemysł


Nosecka B., Obecne i spodziewane tendencje w branży przetwórstwa owoców, Przemysł Spożywczy 2007, nr 6.

Rosiak E., Spożycie żywności w Polsce na tle Unii Europejskiej, Przemysł Spożywczy 2007, nr 8.

Rosiak E., Wzrost produkcji biopaliw z olejów roślinnych, Przemysł Spożywczy 2008, nr 1

Rosłoniec A., W jaki sposób promować spożycie mleka i przetworów mlecznych, Przemysł Spożywczy 2006, nr 10

Rycombel D., Handel zagraniczny produktami mięsnymi, Przemysł Spożywczy 2008, nr 8.

Seremak-Bulge J., Konsolidacja mleczarstwa sposobem na kryzys gospodarczy, Przemysł Spożywczy 2009, nr 11.

Seremak-Bulge J., Perspektywy mleczarstwa, a kryzys gospodarczy, Przemysł Spożywczy 2009, nr 10.

Szajner P., Handel zagraniczny produktami mleczarskimi, Przemysł Spożywczy 2008, nr 4

Szajner P., Rynek masła w Polsce i Niemczech, Przemysł Spożywczy 2007, nr 4.

Szczepaniak I., Konkurencyjność polskich producentów żywności, Przemysł Spożywczy 2006, nr 8.

Tomasik P., Jamroz J., Biopaliwa – prawda i mity, Przemysł Spożywczy 2008, nr 10.

Urban R., Rozwój sektora biopaliw szansą dla polskiej gospodarki żywnościowej, Przemysł


6. Źródła internetowe

Baza statystyczna Światowej Organizacji Żywienia – FAOSTAT www.faostat.fao.org

Baza statystyczna CIA World Factbook www.cia.gov

Baza statystyczna INDEX MUNDI www.indexmundi.com

Biuletyn Informacji Publicznej www.bip.gov.pl

portal Krajowej Izby Biopaliw www.kib.pl

portal Krajowej Izby Paliw Płynnych www.paliwa.pl

portal Krajowej Spółki Cukrowej www.polski-cukier.pl

portal Unii Europejskiej www.ec.europa.eu

portal Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie www.gpw.pl

portal Giełdy we Frankfurcie nad Menem www.deutsche-boerse.com

Spedycje.pl – twój portal gospodarczy www.spedycje.pl

portal spożywczy.pl www.portalspozywczy.pl

88

Portal Gospodarczy www.wnp.pl

portal koncernu Bonduelle www.bonduelle.com.pl

portal koncernu Hochland www.hochland-group.com

SPIS RYSUNKÓW

SPIS TABEL

89

Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Gospodarka rolno ... - final.pdf1.1. Udział branży...

Documents

Transcript of Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Gospodarka rolno ... - final.pdf1.1. Udział branży...